Rotterdam CONNECTING WATER WITH OPPORTUNITIES

Rotterdam C O N N E C T I N G W AT E R W I T H O P P O R T U N I T I E S

Benthemplein

Eerste waterplein ter wereld

Tools voor klimaatadaptatiestrategieën Waterkavels Aqua Dock Connecting Delta Cities Kennisnetwerk deltasteden

De dijken zijn veilig, waakzaamheid blijft geboden

Rotterdam

Rotterdam is een deltastad en gelegen in de delta van de Rijn en de Maas. Via de Nieuwe Waterweg heeft Rotterdam een open verbinding met de zee waardoor tot in de stad sprake is van eb en vloed.

Voorwoord

Rotterdam is een van de veiligste deltasteden ter wereld, maar blijft door zijn ligging in de Nederlandse delta kwetsbaar.

CNN interviewt burgemeester Aboutaleb over klimaatadaptatie in Rotterdam (zomer 2013).

Deltasteden staan in de belangstelling door de klimaatverandering. Juist in laaggelegen deltasteden is de bevolkingsgroei hoog en wonen veel

mensen bij elkaar. Hier zullen een stijgende zeespiegel, hogere rivierafvoeren maar ook langere perioden met droogte in sterke mate ervaren worden. Extreme weergebeurtenissen als de storm Sandy die New York in 2012 trof, versterkt die belangstelling. De beelden van New York, maar ook New Orleans (2005), Bangkok (o.a. 2011) en Jakarta (o.a. 2007) imponeren. De zeer overvloedige regenval die Nederland steeds vaker treft is een voorbeeld van de toename van extremere weergebeurtenissen. Men vraagt zich af: hoe veilig en klimaatbestendig zijn onze kust- en deltasteden eigenlijk? Moeten we geen actie ondernemen? Rotterdam is een van de veiligste deltasteden ter wereld, maar blijft door zijn ligging in de Nederlandse delta kwetsbaar. In deze uitgave schetsen we u een beeld hoe Rotterdam klimaatadaptatie oppakt. De artikelen geven een indruk wat kennisinstellingen, waterschappen, het bedrijfsleven en de gemeente Rotterdam doen om de stad aan de veranderingen in het klimaat aan te passen. Daarbij zien we de klimaatverandering niet als een bedreiging, maar vooral als een kans om de stad veerkrachtiger, aantrekkelijker en economisch sterker te maken. Zo blijft Rotterdam een veilige en leefbare stad in de Nederlandse delta waar men graag woont, werkt en leeft. Ahmed Aboutaleb Burgemeester van Rotterdam

DELTA Rotterdam

3

CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES

Inhoudsopgave

7 Klimaatadaptatie… kansen voor nu en de toekomst! 8 Benthemplein: eerste waterplein ter wereld. 11

Klimaatadaptatie legt nadruk op kansen

14

Gebiedsontwikkeling op het water

16

Rotterdamse tools voor klimaatadaptatiestrategieën

18

Kenniscentrum voor bouwen op het water

20

De dijken zijn veilig, waakzaamheid blijft geboden

24

Meer doen met een dijk

26

‘Groen is goed voor het stadsklimaat en

8

26

voor het welzijn van de bewoners’

29

Netwerk deltasteden ideaal platform voor uitwisseling

32

Drijvend visitekaartje van de stad

34

‘Met groene daken is winst te behalen’

37

3Di maakt het onzichtbare zichtbaar

39

Ook buiten de dijken droge voeten

43

Samenwerken aan een vitale en

klimaatbestendige wijk

32

46

Rotterdam: springplank voor bedrijfsleven

50

Rotterdam kan niet zonder de drie waterschappen

54

Klimaatadaptatie ook rondom Rotterdam

steeds belangrijker

57

Rockefeller Foundation kiest voor Rotterdam

43

DELTA Rotterdam

5


Inleiding

Dit magazine geeft een goed beeld van de Rotterdamse kijk op klimaatadaptatie. Het gevoel van noodzaak én wil om de kansen te benutten die aanpassing biedt, zijn in Rotterdam inmiddels in alle geledingen doorgedrongen. Het is mooi om te constateren dat het drijvend paviljoen, bedoeld als eerste steen in de vijver, daadwerkelijk ook dat effect heeft. Kijk naar de initiatieven op het gebied van drijvend bouwen in bijvoorbeeld Aqua Dock (Dokhaven). Ook het waterplein Benthemplein kan zo’n rol vervullen, getuige de ambitie om van Zomerhofkwartier de eerste klimaatbestendige wijk te maken. De stad is in vele opzichten in transitie, ook in het denken over

Showcase Rotterdam

water en adaptatie. Van sectoraal naar integraal, van integraal

Want adaptatie is ook business: Rotterdam Climate Proof heeft

naar holistisch: opgaven door extreme weersomstandigheden

in 2008 een vliegwiel op gang gebracht: leren - initiëren -

worden nu gekoppeld aan de ambities van de stad.

innoveren - implementeren - etaleren - exporteren. Bedrijven

Klimaatadaptatie, integrale gebiedsontwikkeling en versterking

in de regio krijgen opdrachten uit onder andere New York

van de stadseconomie zijn nu één verhaal geworden.

en Ho Chi Minh City. Op de RDM-Campus werken studenten aan de proeftuin Aquadock. Kennisinstellingen zoals de

Momentopname

Hogeschool Rotterdam en de TU Delft werken steeds meer

De situatie van nu is een momentopname in een ontwikkeling

samen met counterparts in de andere deltasteden. Zo krijgen

die ruim tien jaar geleden in gang is gezet. Na het Waterplan

internationalisering van het onderwijs én het koppelen van

Rotterdam 2000-2005 volgden plannen en visies waar sinds

onderwijs aan ‘echte’ vraagstukken uit ‘echte’ deltasteden

2008 ook klimaatverandering het beeld completeerde. Met

extra dynamiek.

de Rotterdamse Adaptatiestrategie (2013) heeft Rotterdam een koers voor waarbij bewoners, bedrijven en stad maximaal

Wereldwijde samenwerking

kunnen mee profiteren.

Samen met haar partners, kan Rotterdam zich verder profileren als de ‘community of practice’ voor duurzame en ‘resilient’ deltasteden. Door te blijven zoeken naar innovaties die de stad en haar omgeving sterker maken. Door meer facetten van stad en haven in die aanpak mee te nemen, zoals energie en ICT, nu mede mogelijk gemaakt door deelname aan de ‘100 resilient city campaign’ van de Rockefeller Foundation. En door te zorgen dat ook anderen profijt kunnen hebben van de bewezen concepten, binnen en buiten Nederland. Het samenwerkingsverband Connecting Delta Cities laat zien dat samenwerken loont en dat steden het verschil kunnen maken.

DELTA Rotterdam

6


Klimaatadaptatie… kansen voor nu en de toekomst!

1

2

4

3

5

6

8

7

10

9

1) Bijeenkomst Connecting Delta Cities (juni 2013)

7) Dak met 100.000m2 groen in Rotterdam (mei 2012)

2) Opening Drijvend Paviljoen (juni 2010)

8) Officiële opening waterplein Benthemplein (december 2013)

3) Koninklijk paar bij de World Expo 2010 in Shanghai (mei 2010)

9) Wethouder Pex Langenberg (o.a. duurzaamheid, 2014)

4) Informatiedagen groene daken (juni 2014)

10) Kroonprins Willem Alexander bezoekt de conferentie ‘Deltas in Times

5) Europese collegasteden in Rotterdam (oktober 2012)

of Climate Change’ (september 2010)

6) World Expo in Shanghai (mei 2010)

DELTA Rotterdam

7


Eerste waterplein ter wereld

Benthemplein: spannende combinatie van groen, vermaak en waterberging Het eerste waterplein ter wereld slaat twee vliegen in één klap. Het vangt bij heftige regenval een grote hoeveelheid water op en brengt die weer terug in de natuur. Daarnaast maakt het waterplein de stad mooier. De scholieren die de omliggende gebouwen hun lessen volgen, brengen vele aangename uren op het plein door. Met basketballen, een balletje trappen, skaten of gewoon door met elkaar pratend op een van de trappen van het plein te zitten. ‘De trappen van het plein vertonen al slijtageplekken van het

Watermuur

skaten,’ constateert architect Florian Boer van De Urbanisten,

Wanneer het flink regent, wordt het plein een waterberging.

het bureau dat het concept voor het waterplein bedacht en

Het water van de scholen en de op het plein gelegen kerk

het eerste grootschalige waterplein ter wereld vormgaf. De

verzamelt zich dan in de twee ondiepe bassins. Water uit de

slijtage zegt iets over het intensieve gebruik dat de jongeren

omgeving van het plein loopt in het diepste bassin, dat bij

en scholieren uit de omgeving van het waterplein maken. En

droog weer is te gebruiken als sportveld om te basketballen

dat terwijl het Benthemplein in deze nieuwe staat nog maar

of voetballen. De loop van het water is op het plein goed te

nauwelijks een jaar volop in gebruik is. Het plein is populair.

volgen: het stroomt door brede goten naar de bassins. Het

‘Maar ook op het gebied van waterhuishoudkunde is het goed

water uit de omgeving komt wanneer het heel hard regent als

gelukt,’ zegt Florian Boer.

een ‘watermuur’ in het diepste bassin terecht, een gordijn van

DELTA Rotterdam

8


water plenst dan naar beneden. In de bassins zijn de delen die

scholieren zich wel binnen de gebouwen afspelen. Daarom

bij regen vollopen met een blauwe kleur aangeduid.

maakte een toren van op elkaar gestapelde gymzalen

Erg lang blijft het water niet in de bassins staan. Binnen een

onderdeel uit van zijn ontwerp: sporten deden de leerlingen

etmaal is het weggelopen en verdwenen in de grond of naar

maar binnen, buitenspelen was voor provincialen.’

de verderop gelegen Noordsingel. Florian Boer: ‘Zo komt het water weer terug in de natuur en ontlast het Benthemplein het

Saaie vlakte

Rotterdamse rioolsysteem, dat grote hoeveelheden regenwater

Het Benthemplein was lange tijd een saaie vlakte van grijze

in korte tijd erg moeilijk kan verwerken. Met de GGD zijn

stoeptegels, waarover eigenlijk niemand tevreden was, zeker

afspraken gemaakt hoe snel het water van het plein moet

de omliggende scholen Zadkine en het Grafisch Lyceum niet.

zijn verdwenen. Er mag natuurlijk geen gevaar zijn voor de

Daarom was het een uitgelezen kans juist hier het eerste

volksgezondheid en al helemaal niet dat kleine kinderen op het

grootschalige waterplein vorm te geven. Florian Boer: ‘Het

plein onverantwoord risico zouden lopen.’

schoolcomplex van Maaskant ontkende het plein. Met het waterplein eist de openbare ruimte nu zijn plek weer op.

Kleine kinderen zijn op het Benthemplein niet vaak te vinden. Het plein is ingesloten door het scholencomplex Technikon, in de late jaren zestig ontworpen door de bekende Rotterdamse architect Huig Maaskant. ‘Hij had in zijn tijd geen enkel oog voor de buitenruimte,’ zegt Florian Boer. ‘Volgens de architectuuropvattingen van toen kon het stedelijk leven van de

‘Zodra het kan schieten we hier een balletje’ Zodra ze even vrij hebben van hun

doen dan met ons mee. Soms zijn we

hun favoriete tijdverdrijf te beoefenen.

opleiding aan het Zadkine, de school voor

met ons tweeën. Als het mooi weer is,

Ajene: ‘Ik vind het een mooi plein. Het is

middelbaar beroepsonderwijs aan het

dan zit het plein echt helemaal vol.’ Dat

alleen jammer dat er maar één basket

Benthemplein, zijn Ferhat Guler (21) en

het Benthemplein niet zomaar een plein

op het sportveld staat, terwijl ze voor

zijn vriend Ajene Wansing (21) buiten op

is, daarvan zijn ze zich goed bewust. ‘We

het voetballen wel twee doelen hebben

het plein te vinden. ‘Als het een beetje

hebben op school te horen gekregen waar

gemaakt.’ ‘Ik vind het een mooi plein,

mooi weer is, dan zitten we hier,’ zegt

het voor dient,’ zegt Ferhat. ‘Toen het plein

maar ik vind het jammer dat het zo snel

Ferhat. ‘Dan sms’en we elkaar en vraagt

werd aangelegd is ons uitgelegd wat een

vies is,’ vult Ferhat aan. ‘Wanneer het vies

de een waar de ander is. Ook al hebben we

waterplein is. Je kunt het ook goed zien,

is, komen er minder mensen. Er staan

maar tien minuten pauze, dan zijn wij hier

dat water een grote rol speelt. Wanneer

maar een paar prullenbakken op het plein,

toch even een balletje aan het schieten.’

het regent, dan basketballen we niet, want

dat mogen er best wat meer zijn.’ Vooral

Ferhat doet de opleiding Medewerker

dan loopt het plein vol water. Wanneer het

als het wat warmer weer is valt hun op

Evenementenorganisatie, Ajene volgt de

de volgende dag weer goed weer is, dan

hoeveel mensen er van het plein gebruik

opleiding Mode en Maatkleding.

heb je van het water nauwelijks meer last,

maken. Ajene: ‘Sommigen komen om even

het is dan allemaal weg.’

een paar minuten om te zonnen.’ Ferhat:

‘Als het lekker weer is neem ik altijd een

‘Toen ik hier laatst kwam, waren ze net bezig

basketbal mee,’ zegt Ferhat. Ajene: ‘Soms

Beide studenten zijn tevreden over het

met een fotoshoot, het is leuk om te zien

zijn er meer mensen op het plein. Die

plein, dat hun de mogelijkheid biedt

dat het plein zelfs daarvoor kan dienen.’

Drie workshops werden gehouden om samen met alle betrokkenen tot het juiste ontwerp te komen. Omwonenden uit de Agniesebuurt waren daarbij, vertegenwoordigers van de kerk, het aan het plein gelegen Hofpleintheater en natuurlijk van de scholen. Tijdens de inspirerende bijeenkomsten maakten de aanwezigen duidelijk welke elementen zij in het plein opgenomen wilden zien, waarbij het water als cruciaal element vaststond. ‘De aanwezigheid van het water vond iedereen interessant en spannend,’ zegt Florian Boer. Het leidde tot drie ontwerpen, waarin de meest gewenste onderdelen waren verwerkt: een sportveld, een groene plek, mogelijkheden om te skaten en een plaats om te kunnen zitten en naar mensen te kijken. Florian Boer: ‘In de tweede workshop konden de mensen die het meest van het plein gebruik zouden maken kiezen. De twee ontwerpen die het meest bevielen hebben we in elkaar geschoven. We hebben gekeken wat er nog beter kon. Het groen is meer het plein op gekomen. Het water werd gewaardeerd omdat het ook duidelijk onderdeel van het ontwerp was. Het is natuurlijk niet de bedoeling om in het water te spelen, maar iedereen wil als het regent wel goed het water zien stromen.’ Florian Boer is oprichter van De Urbanisten. Hij doceert onder meer aan de TU Delft en de Rotterdamse Academie van Bouwkunst en is betrokken bij het project New Meadowlands (New York).

DELTA Rotterdam

10


Kennis

Klimaatadaptatie legt nadruk op kansen Rotterdamse Adaptatiestrategie als inspirerend verhaal voor de naaste toekomst Sinds eind 2013 heeft Rotterdam een eigen adaptatiestrategie. De Rotterdamse Adaptatiestrategie (RAS) stippelt de koers uit waarlangs de stad zich wil voorbereiden op klimaatverandering. De makers van de strategie ervoeren hoe de strategie gaandeweg steeds meer dynamiek kreeg. Dat blijkt vooral uit de toekomstperspectieven, die schetsen hoe door samenwerking kansen zijn te benutten waarmee de gehele stad haar voordeel kan doen. Kennis over klimaatverandering ligt aan de basis van de Rotterdamse Adaptatiestrategie. Die kennis is overal vandaan gehaald, op nationaal niveau, maar ook veel dichter bij huis: in de Rotterdamse context werd gebruik gemaakt van studies en onderzoeken die duidelijk maakten wat de stad met de verandering van klimaat te wachten staat. De kunst was vervolgens al die kennis om te zetten in een inspirerend verhaal en een duidelijke en aansprekende strategie hoe Rotterdam in de praktijk het beste met klimaatverandering kan omgaan. ‘We wisten dat we bij die adaptatiestrategie moesten uitkomen, maar hoe we daar konden uitkomen, wisten we nog niet,’ zegt Corjan Gebraad, adviseur klimaatadaptatie bij de gemeente Rotterdam. ‘We hebben vanuit ons gezond verstand geredeneerd wat daarvoor nodig zou zijn.’ Toen alle kennis was verzameld, kon de volgende stap worden gezet: het in kaart en beeld brengen hoe en waar de stad kwetsbaar is voor de gevolgen van klimaatverandering. Corjan Gebraad: ‘Ons uitgangspunt was dat Rotterdam honderd procent klimaatbestendig moet zijn. Maar wat houdt dat in, wanneer je daarvoor geen enkele referentie hebt? Pas wanneer je weet waar je als stad kwetsbaar bent, kun je bepalen welke aanpak je op die punten wilt kiezen.’ Kansen

Presentatie Rotterdamse Adaptatiestrategie (oktober 2013)

‘Door vervolgens de klimaateffecten te verbinden met kansrijke maatregelen werd de RAS concreter,’ zegt Dirk van Peijpe,

DELTA Rotterdam

11


Water op de kade van het Noordereiland (2011)

stedenbouwkundige bij De Urbanisten, het bureau dat de

wordt. Dat kunnen private én publieke ruimtes zijn. Dat

verzamelde ingrediënten samensmeedde tot een aantrekkelijk

betekent ook dat er meer partijen mee zijn gemoeid.

en samenhangend verhaal. ‘Daardoor werd ook steeds

Die willen we er ook bij betrekken. Dat is wat we in de

duidelijker wat voor verhaal we wilden vertellen.’ De RAS kwam

strategie “meekoppelen” hebben genoemd. Meekoppelen met initiatieven en projecten van anderen. Dat is de enige

zo steeds meer in de steigers te staan. Corjan Gebraad: ‘In het

manier om een klimaatbestendige stad te krijgen waar

proces was voor ons heel belangrijk dat we bij het uitvoeren

iedereen zich bij betrokken voelt en waarin de overheid niet

van onze analyses niet alleen over risico’s wilden praten, maar

meer de enige “speler ” is.’

vooral ook over kansen die klimaatadaptatie biedt. Die nadruk op kansen wilden we er vanaf het begin goed in hebben, dat

Perspectieven

was ook een van onze uitgangspunten.’

Het meekoppelen biedt kansen om partijen met elkaar te verbinden, om initiatieven te verbreden en aan elkaar te

Door de klimaatadaptatie te integreren met de andere

smeden. Bewoners, bedrijven en overheid kunnen met elkaar

opgaven waar Rotterdam voor staat, kreeg de strategie

voor de meerwaarde zorgen die de klimaatadaptatie kan

een eigen dynamiek. ‘Dan gaat het er om wat we voor

opleveren, meerwaarde voor de leefomgeving, de ecologie, de

meerwaarde kunnen creëren en wie we bij klimaatadaptatie

economie en de samenleving als geheel. Om dat te illustreren

kunnen betrekken,’ zegt Dirk van Peijpe. Corjan Gebraad: ‘De

zijn in de RAS verschillende perspectieven geschetst, die laten

basis van de adaptatiestrategie is het robuuste systeem

zien waartoe slim toegepaste klimaatadaptie kan leiden. De

dat we in de stad in eeuwen hebben aangelegd. Dat

perspectieven zijn per gebied in de stad uitgewerkt.

systeem van stormvloedkeringen, dijken, riolering en gemalen functioneert goed, daarmee kunnen we voorlopig

‘Het was precies wat de RAS nodig had,’ zegt Dirk van

uit de voeten door het te onderhouden en verbeteren.

Peijpe. ‘Het was een geweldig proces uit te zoeken hoe die

Maar op termijn is het niet genoeg. We moeten veel breder

perspectieven er uit konden zien. De opgaven zijn bekend en

om ons heen kijken: waarom gebruiken we de daken niet,

we weten welke maatregelen ons ter beschikking staan. We

waarom benutten we de pleinen niet? We voegen daarmee

hebben bijvoorbeeld een dijk en we weten dat het op termijn

een nieuwe laag aan maatregelen toe, gekoppeld aan de

beter is die te verhogen. Maar de meerwaarde is om dan nog

buitenruimte waarmee de stad ook nog eens aantrekkelijker

iets extra’s met die dijk te doen: het integraal aan te pakken,

DELTA Rotterdam

12


O

4

hemelwateropvang

E

EC

ON

O

1 2 3

Klimaatadaptieve maatregelen

Creatie meerwaarde

hogere zee- en rivierwaterstanden grotere kans op overstroming buitendijks vaker sluiten Maeslantkering kans op overstroming binnendijks neemt toe

dijkversterkingsmaatregelen

meer intensieve neerslag water kan moeilijker weg grotere kans op wateroverlast en schade

verminderen hittestress verkleinen van effect van droogteperioden

langere periodes van droogte lagere grondwaterpeilen afname van de waterkwaliteit kans op schade aan gebouwde omgeving, flora en fauna belemmering voor scheepvaart door lage waterstanden op de rivier hogere zee- en rivierwaterstanden grotere kans op overstroming buitendijks langere heteMaeslantkering periodes (hitte) vaker sluiten afname thermischbinnendijks comfort vanneemt de stad kans op van overstroming toe negatieve invloed op gezondheid en welbevinden kans schade aan flora en fauna meerop intensieve neerslag water kan moeilijker weg grotere kans op wateroverlast en schade hogere zee- en rivierwaterstanden grotere op overstroming buitendijks langerekans periodes van droogte vaker Maeslantkering lageresluiten grondwaterpeilen kans op van overstroming binnendijks neemt toe afname de waterkwaliteit kans op schade aan gebouwde omgeving, flora en fauna hogere zee- en rivierwaterstanden meer intensieve neerslag belemmering voor scheepvaart door lage waterstanden op de rivier grotere kans op overstroming buitendijks water kan moeilijker weg vaker sluiten Maeslantkering grotere kans wateroverlast langere heteop periodes (hitte) en schade kans op van overstroming toe afname thermischbinnendijks comfort vanneemt de stad langere periodes van droogte en welbevinden negatieve invloed op gezondheid meer intensieve neerslag lagere grondwaterpeilen kans op schade aan flora en fauna water kan moeilijker weg afname van de waterkwaliteit grotere op wateroverlast schade flora en fauna kans opkans schade aan gebouwdeenomgeving, belemmering voor scheepvaart door lage waterstanden op de rivier langere periodes van droogte lagere grondwaterpeilen langere hete periodes (hitte) afname waterkwaliteit afname van van de thermisch comfort van de stad kans op schade aan omgeving, flora en fauna negatieve invloed op gebouwde gezondheid en welbevinden belemmering voor scheepvaart door lage waterstanden op de rivier kans op schade aan flora en fauna

hemelwateropvang gedifferentieerde overstromingsbestendige inrichting buitendijks dijkversterkingsmaatregelen verminderen hittestress verkleinen van effect van droogteperioden dijkversterkingsmaatregelen hemelwateropvang verminderen hittestress gedifferentieerde overstromingsbestendige inrichting buitendijks dijkversterkingsmaatregelen verkleinen van effect van droogteperioden verminderen hittestress hemelwateropvang verkleinen van effect van droogteperioden gedifferentieerde overstromingsbestendige inrichting buitendijks hemelwateropvang gedifferentieerde overstromingsbestendige inrichting buitendijks

HDST 5

Maatregelen

HDST 5

NG VI E

L

E N

EN

S A M

O

N

A

A

E N

E T I

verminderen hittestress

HDST 5

D

T

5 HDST 4

A

P

dijkversterking

SA M E

E

P

P

HDST 4

LEEF OM GE

langere hete periodes (hitte) afname van thermisch comfort van de stad negatieve invloed op gezondheid en welbevinden kans op schade aan flora en fauna

ROBUUST SYSTEEM

1 2 3 O

4

hemelwateropvang

GI

M

OL

verkleinen van effect van droogteperiodes

IE

EC

Welke meerwaarden creëren de gecombineerde maatregelen voor de leefomgeving, samenleving, economie en ecologie en wie profiteren daarvan?

HDST 4

W

toepassen in de compacte stad en wie zijn daarbij aan zet?

Strategieën

HDST 5

ING EV K NL E R

Welke klimaatadaptieve maatregelen kunnen we

HDST 4

M E E K

Perspectief voor de compacte stad

GI

L

verkleinen van effect van droogteperiodes

E

EC

ON

O

1 2 3

Klimaatadaptieve maatregelen bijvoorbeeld door de dijkversterking te koppelen aan een park

meerwaarde van Peijpe: ‘Ga in zo’n gebied dan met Creatie alle betrokkenen

of zo breed te maken dat er op gebouwd kan worden. Daarbij

praten en probeer alle initiatieven die er zijn te verbinden

hebben we ook geïnventariseerd welke partijen in welke

aan klimaatadaptieve maatregelen. Je kunt zeggen dat we

gebieden actief zijn en mee kunnen doen. In het buitendijkse

in het Zomerhofkwartier bezig zijn de adaptatiestrategie uit

gebied zijn dat bijvoorbeeld andere partijen dan in de

te voeren. Dat kunnen we op veel meer plaatsen in de stad

binnenstad.’

doen.’

Een van de aansprekende voorbeelden van klimaatadaptatie volgens de RAS is het Benthemplein, dat als eerste

Optimisme

grootschalige waterplein in Europa is ontwikkeld. Corjan

De samenstellers van de adaptatiestrategie zijn vol optimisme

Gebraad: ‘Het was een adaptieve maatregel, waarbij de

over de mogelijkheden en handvatten die het document biedt.

wateropgave is gekoppeld aan de openbare ruimte en dat

Dirk van Peijpe: ‘We zitten midden in een tijd van transitie,

weer aan de buurt en aan de wijk. Er kwam Europese subsidie

we komen er steeds meer achter wat klimaatverandering

voor. Het levert veel op: economisch profijt, maar ook sociaal:

voor de stad en haar inwoners betekent. Daarmee komt

het plein brengt mensen bij elkaar.’ De volgende stap is om

klimaatadaptatie steeds meer op de agenda van de

op gebiedsniveau te kijken wat mogelijk is, bijvoorbeeld in een

stedenbouwers te staan. Dat is een mooie ruimtelijke opgave.

buurt of wijk.

En ook economisch is het interessant, want adaptatie loont, op

Zoals op dit moment in het Zomerhofkwartier gebeurt. Dirk

alle gebieden, groot-, maar ook kleinschalig.’

Dirk van Peijpe is stedenbouwkundige en directeur van DE URBANISTEN. Hij was recent betrokken bij de Rotterdamse Adaptatiestrategie, de ‘deltaproeftuin’Klimaatbestendig Zomerhofkwartier en ‘Rebuild by Design’in New York / New Jersey.

DELTA Rotterdam

Corjan Gebraad studeerde Civiele Techniek aan de Technische Universiteit Delft. Hij werkt bij de gemeente Rotterdam onder meer aan de Rotterdamse klimaatadaptatiestrategie, het deltaprogramma Rijnmond-Drechtsteden en kennis- en beleidsontwikkeling op het gebied van ‘stedelijke resilience’.

13


Climategame Eind 2012 is de Climategame opgeleverd. Met deze game – een initiatief van Rotterdam Climate Proof, het Deltaprogramma Nieuwbouw en Herstructurering en het Watergovernance Centre – kunnen voorstellen worden gedaan die het dilemma van klimaatadaptief bouwen/ herstructureren en een waterveilige omgeving, zowel binnendijks als buitendijks, duidelijk tot uitdrukking brengen. Er kan naar hartenlust worden geëxperimenteerd in een realistische visualisatie van de wijk Rotterdam Feijenoord. Spelenderwijs verkrijgen de spelers ook inzicht in meerlaagseveiligheid. Bovendien kunnen maatregelen tegen elkaar worden afgewogen. Binnen de game spelen ook het beschikbare budget en eventuele subsidiemogelijkheden een rol.

Rotterdamse tools voor klimaatadaptatiestrategieën Klimaatadaptatie barometer Om de voortgang van de ontwikkeling van een klimaatadaptatiestrategie te volgen is een stappenplan ontwikkeld: de klimaatadaptatiebarometer. Dit stappenplan bestaat uit acht onderdelen die weliswaar volgtijdelijk worden doorlopen (eerst een probleemanalyse, dan pas maatregelen etc.), maar uiteindelijk in de praktijk een zeer cyclisch karakter heeft. Nieuwe inzichten, extreme gebeurtenissen, andere financieringsmogelijkheden of ervaringen met maatregelen kunnen tot bijstelling van prioriteiten en/of tot andere maatregelen en uitvoeringsconstructies leiden. Uiteindelijk wordt per stap op kwalitatieve wijze bekeken hoe ver de betreffende partij is, waarna een score wordt toegekend.

DELTA Rotterdam

14


Kennis Klimaateffect Atlas De stichting Climate Adaptation Services heeft een interactieve klimaateffectatlas gemaakt voor de stad Rotterdam. Deze atlas laat voor de onderwerpen waterveiligheid, wateroverlast, hitte en droogte zien wat er als gevolg van klimaatverandering op Rotterdam afkomt: nu en in 2050. Verschillende klimaatscenario’s zijn gecombineerd met mogelijk knelpunten en opgaven. Zo wordt in één oogopslag duidelijk wat er speelt, hoe dit zich voor verschillende scenario’s ontwikkelt in de tijd en welke delen van de stad extra aandacht nodig hebben. Daardoor is dit instrument ook gebruikt voor de ontwikkeling van de Rotterdamse Adaptatiestrategie.

Rotterdamse klimaat MKBA Als onderdeel van de Rotterdamse Adaptatiestrategie is de Rotterdamse klimaat MKBA ontwikkeld. In een MKBA worden de kosten van een investering tegen de baten afgewogen, vanuit het perspectief van de maatschappij als geheel. Om de baten te kunnen waarderen, moet het effect van een project in kaart worden gebracht. Hiertoe worden als het ware twee filmpjes met elkaar vergeleken: een filmpje van hoe de wereld eruit ziet zonder uitvoering van het project (het nulalternatief ), en een filmpje van hoe de wereld er uit ziet met uitvoering van het project (het projectalternatief ). Het effect dat het project heeft op de maatschappij, is het verschil tussen de filmpjes. Bijzonder aan deze MKBA is dat er voor het eerst een model is gemaakt voor stedelijke klimaatadaptatie die niet uitgaat van één investering, maar diverse maatregelen en een dynamisch rekenmodel hanteert dat gebruikt kan worden voor strategievorming. Bij het bestuderen van de eerste uitkomsten valt op dat diverse maatregelen zeer positief scoren, dus de baten de lasten duidelijk overschrijden. Dat wordt veroorzaakt door de aanname ‘meeliften met gepland onderhoud’ waardoor de investeringskosten beperkt zijn en de baten relatief groot. Daarnaast valt op dat het aantrekkelijk is om naast klimaatadaptatie in te zetten op het bereiken van neveneffecten zoals luchtkwaliteit en leefomgeving.

DELTA Rotterdam

15


Resultaat

Nieuw: Gebiedsontwikkeling op het water Verschillende consortia maken plannen voor transformatie van de Rijnhaven De Rijnhaven, een van de oudste havenbekkens op de Zuidelijke Maasoever van Rotterdam, ligt ingeklemd tussen een aantal van de interessantste buurten die er op dit moment in de stad zijn te vinden: Wilhelminapier en Katendrecht, nieuwe woongebieden die volop in ontwikkeling zijn en oudere, kleurrijke havenwijken, zoals de Afrikaanderwijk die de afgelopen jaren vele veranderingen hebben ondergaan. Juist die bijzondere plaats in de stad maakt de Rijnhaven bij uitstek geschikt voor een opzienbarend project: gebiedsontwikkeling op het water.

De gemeente Rotterdam heeft in 2013 een aanbesteding

we kunnen wel kijken hoe we er zo goed mogelijk op kunnen

uitgeschreven waarin bedrijven werden uitgenodigd met

inspelen.’

plannen en ideeën te komen hoe deze haven de komende jaren

De Rijnhaven geldt als uitgelezen proefgebied. Het was

bij de stad is te betrekken. Niet door de haven te dempen,

daarom ook niet verwonderlijk dat op het moment waarop de

maar door innovatief gebruik te maken van het water en

Rotterdamse gemeenteraad de Structuurvisie Stadshavens

daarbij rekening te houden met factoren als zeespiegelstijging

in 2011 unaniem had aangenomen, alle ogen onmiddellijk

en toename van de hoeveelheid rivieren regenwater.

waren gericht op de Rijnhaven. Hier kan Rotterdam laten

De bedrijven werden uitgedaagd om met verrassende en

zien wat het waard is als het gaat om het zich aanpassen aan

vernieuwende oplossingen te komen om de Rijnhaven weer

klimaatveranderingen. De bedoeling was eerst om in de haven

tot leven te wekken en onderdeel te laten uitmaken van de

‘drijvende kavels’ uit te geven, waarop bedrijven met ideeën

dynamische omgeving waarin het havenbekken ligt.

aan de slag konden. ‘Maar,’ zegt Nypels, ‘dat kon anders en beter: waarom zetten we niet de hele haven als uitdaging voor

Robuuste ingrepen

het bedrijfsleven in de markt?’

‘De grote vraag is hoe zo’n gebied als de Rijnhaven functioneel

Dat gebeurde. Waarmee de eerste gebiedsontwikkeling te

is te maken zonder robuuste ingrepen als er hoge dijklichamen

water voor Rotterdam een feit was. Er werd een bidboek

omheen te leggen,’ zegt Maarten Nypels, creatief projectmanager

gemaakt voor belangstellende bedrijven. ‘Met als kenmerk zo

bij Stadshavens Rotterdam, waaronder de Rijnhaven valt.

min mogelijk randvoorwaarden, een concessieperiode van 30

‘Niets doen met het water is voor Rotterdam geen optie. De

jaar en het gegeven dat de gemeente niet in staat is er geld in

klimaatverandering heeft hoe dan ook gevolgen, of we dat

te steken,’ zegt Sander Geenen, zakelijk projectmanager van

nu willen of niet. Veel van de oorzaken liggen ver buiten de

het Rijnhavenproject vanuit de gemeente Rotterdam.

gemeentegrenzen en dat geldt ook voor veel oplossingen, maar

DELTA Rotterdam

16


Sander Geenen is civiel ingenieur en senior projectmanager bij de gemeente Rotterdam. Hij werkt in Rotterdam aan de gebiedsontwikkeling Rijnhaven, als ook Katendrecht en de Kop van Zuid.

Maarten Nypels is senior project-, programma- en innovatiemanager bij de gemeente Rotterdam. Hij is ambassadeur voor Stadshavens, werkt aan innovatieve gebiedsontwikkelingen - nu in de Rijnhaven - en is actief betrokken bij veranderprocessen.

Slimme ideeën

om maatschappelijke baten,’ zegt Maarten Nypels. ‘Dat is een

Het bidboek was halverwege 2013 klaar. Zeven consortia

heel ander mechanisme dan wanneer alleen opbrengst en

reageerden. Hun plannen zijn beoordeeld door een

winst centraal staan. Ook daarin moeten de consortia een stap

internationale ‘Rijnhaven assessment committee’ onder

verder zetten dan ze gewend zijn.’

voorzitterschap van oud-minister Pieter Winsemius. In de jury zitten verder onder anderen de Spaanse architect Joan

Internationaal voorbeeld

Busquets, Michael Braungart, auteur van het boek ‘Cradle

Onder die maatschappelijke baten vallen drie belangrijke

to Cradle’, en Patrick Janssens, oud-burgemeester van de

aspecten. De ontwikkeling van de Rijnhaven moet een

stad Antwerpen. Drie consortia voldeden aan de gestelde

wezenlijke bijdrage leveren aan het innovatief inspelen

aanbestedingseisen en hebben inmiddels een tussenbeoordeling gehad

op klimaatverandering en daarvan liefst internationaal

die ze kunnen gebruiken om hun plannen verder te verbeteren.

voorbeeld zijn. Daarnaast moet het de kwaliteit van het leven verbeteren van de bewoners in de omgeving:

Het is een bijzonder traject, want voor alle betrokken partijen

door hen onder meer volop mee te laten doen met de

is deze gebiedsontwikkeling op water volkomen nieuw. In

te ontplooien activiteiten en de werkgelegenheid te

dialoog met de gemeente werken de consortia hun visies

verbeteren. Ten slotte moeten de plannen een stimulans

verder uit tot levensvatbare businesscases. Op kennismarkten,

zijn voor de verandering die in Rotterdam gaande is,

waarop kleinere bedrijven hun innovatieve plannen

waarbij de stad zich steeds meer op de rivier richt dan

presenteren, kunnen de consortia rondkijken en hun visies met

zich ervan af wendt. Bij dat alles moet het karakter van

slimme ideeën verrijken. ‘Zo proberen we tegelijk het speelveld

de Rijnhaven als een van de oudste havenbekkens van

zo groot mogelijk te maken,’ zegt Maarten Nypels.

Rotterdam-Zuid behouden blijven. ‘Stel je voor dat de Rijnhaven een ontmoetingsplaats wordt voor alle bewoners

Sander Geenen: ‘Wij zijn heel benieuwd naar de uitkomsten.

in de omliggende wijken,’ zegt Maarten Nypels.

Het is eigenlijk een groot experiment. Een experiment met een open vraag: waar moet het heen met dit gebied?’ Het feit dat

De transformatie van de Rijnhaven zal internationaal zeker

de gemeente er geen geld voor beschikbaar stelt en ook de

aandacht trekken, verwachten de twee projectmanagers. ‘Het

financiering aan de consortia overlaat is uniek en innovatief

is een verschijnsel waarmee steden over de hele wereld te

te noemen. Maarten Nypels: ‘Dat zet de consortia nog extra

maken krijgen. Havens raken in onbruik en wat doe je er dan

aan het denken om tot bijzondere oplossingen te komen.’

mee? Dat is voor havensteden wereldwijd de grote uitdaging.

Daarmee lijkt het project Rijnhaven in niets op een traditionele

Dat we de gebiedsontwikkeling te water hier op deze schaal

aanbesteding. Ook het uiteindelijke doel is anders. ‘Het gaat

doen, maakt het uniek.’

DELTA Rotterdam

17


Resultaat Het water van de Dokhaven, op Heijplaat kabbelend tussen

Aqua Dock is een laboratorium op het water,

de oude loodsen van de vroegere Rotterdamse Droogdok

waar mogelijkheden voor drijvend bouwen

Maatschappij, ligt klaar om zich te ontwikkelen tot een enorme

worden onderzocht. Door samenwerking

proeftuin voor wat er op water mogelijk is. Vooral het drijvend bouwen staat hoog op de prioriteitenlijst, maar ook het

van tal van partijen wordt hier een integrale

ontwikkelen, demonstreren en uittesten van nieuwe,

speurtocht ondernomen naar bouwen op

innovatieve producten en technieken speelt een belangrijke

het water, maar ook naar vraagstukken als

rol. Al deze verschillende elementen moeten bijdragen aan een passend antwoord op de vraag hoe in de nabije toekomst een

omgaan met energie en het aanpassen van de

drijvende stad is te maken.

stad aan klimaatverandering. Op waterkavels kunnen de experimenten plaatsvinden. Tegelijk

Aqua Dock heet deze proeftuin, die onderdeel uitmaakt van

is Aqua Dock een etalage voor wat er op het

de RDM Campus en waaraan inmiddels allerlei verschillende

gebied van drijvend bouwen mogelijk is.

partijen zich hebben verbonden en een bijdrage leveren: de gemeente Rotterdam, het Havenbedrijf Rotterdam en de Hogeschool Rotterdam zijn drie partners die Aqua Dock hebben ontwikkeld. Daarnaast zijn instellingen als de TU Delft, Clean Tech

Kenniscentrum voor bouwen op het water

Delta en het Valorisatieprogramma Deltatechnologie en Water er bij betrokken. Ook het bedrijfsleven doet volop mee.

Drijvende weg Aqua Dock stelt in het water kavels beschikbaar aan belangstellenden die met drijvend bouwen willen experimenteren of hun innovaties in de juiste omgeving willen uitproberen. De kavels zijn gelegen langs een drijvende weg over het water, beschikbaar gesteld door het bedrijf Bayards. De weg vormt de ruggengraat van het waterrijke laboratorium. Wie op een kavel aan de slag gaat, kan een beroep doen op de rijkdom aan kennis die de RDM Campus ter beschikking heeft. Niet voor niets staan de letters RDM tegenwoordig voor Research, Design en Manufacturing. ‘Aqua Dock is een fysieke testplek,’ zeggen Gabrielle Muris (directeur van RDM Campus) en Bert Hooijer (directeur onderzoek en onderwijs van RDM Campus). ‘Alles is er op gericht de kennis die hier wordt opgedaan toegankelijk te maken, te testen en verder te ontwikkelen. Allerlei verschillende disciplines komen hier bij elkaar. Dat is ook in het belang van de stad. Dat stijgt ver uit boven het alleen maar testen en demonstreren.’

Samenwerking Bij het welslagen van Aqua Dock is samenwerking het sleutelwoord. Niet alleen door de partijen die elkaar in het opzetten van Aqua Dock hebben gevonden, maar ook met andere, zelfs internationale partijen. Het gaat om een

DELTA Rotterdam

18


bruisende ‘community of practice’. Bert Hooijer: ‘Rotterdam

energievraagstukken en met klimaatadaptatie, het maken van

heeft een goede naam op het gebied van watermanagement,

een ‘resilient city’, een weerbare stad. ‘Maar het heeft natuurlijk

maar het is ook goed om dingen te kunnen laten zien.

ook alles te maken de inspirerende kracht van ideeën, van de

Daarvoor bestaat ook veel internationale belangstelling. Er

plannen die worden ontwikkeld. Daardoor zijn we een soort

zijn connecties met de stad New York, met verschillende

etalage waarmee we heel Nederland en ver daarbuiten kunnen

universiteiten daar.’ Gabrielle Muris: ‘Bovendien sluiten we

laten zien wat mogelijk is,’ vult Gabrielle Muris aan.

aan bij het netwerk Connecting Delta Cities. Studenten kunnen in het kader van hun studie stages krijgen bij bedrijven als

In die etalage van Aqua Dock komt bijvoorbeeld een drijvend

Arcadis en komen zo over de gehele wereld.’

hotel te liggen. Verder staat het ontwikkelen en testen van een

De integrale benadering is de kracht van Aqua Dock,

drijvende woning op het programma en het onderzoeken van

benadrukken beide directeuren. ‘Hier komt alles bij

de waterkwaliteit onder drijvende objecten. Ook participeert

elkaar, de overheid maakt het mogelijk, andere partijen

RDM Campus in het internationale onderzoek Horizon 2020,

participeren,’ zegt Bert Hooijer. Het gaat dan ook niet alleen om

waarin de opwekking van energie door getijden centraal staat.

vraagstukken van drijvend bouwen, maar ook om omgaan met

Aqua Dock zal in dat onderzoek als testlocatie gelden.

Waterkavels van Aqua Dock vormen laboratorium voor innovatie naast RDM Campus

Gabrielle Muris heeft verschillende functies gehad bij onderzoeksuniversiteiten en heeft als senior strateeg gewerkt aan onderwerpen als de creatieve industrie en de kenniseconomie. Als directeur van RDM Campus is ze verantwoordelijk voor de strategische ontwikkeling en commerciële activiteiten.

Bert Hooijer heeft als directeur en consultant verschillende functies gehad in het bedrijfsleven en het hoger onderwijs. Als directeur van het RDM Centre of Expertise is hij verantwoordelijk voor het creëren van langdurige samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven en kennisdeling voor de strategische ontwikkeling en commerciële activiteiten.

DELTA Rotterdam

19


Kennis

Dijk Maasboulevard

De dijken zijn veilig, waakzaamheid blijft geboden ‘Bewoners moeten zich meer bewust zijn van de risico’s die ze lopen’ Een overstroming in Rotterdam? De meeste inwoners kunnen zich het nauwelijks voorstellen. Zo vanzelfsprekend is de veiligheid van de stad de laatste tientallen jaren geworden. Toch dwingen de verandering van het klimaat en sociaal-economische groei tot maatregelen om de waterveiligheid nog verder te vergroten. Daarbij gaat het om preventieve maatregelen en waterbestendig bouwen, maar ook om het maken van goede draaiboeken bij crisisbeheersing. Waterveiligheid is lang niet zo vanzelfsprekend als het lijkt. Primaire dijken houden in Rotterdam al jarenlang het water

zout water voorbijkomt. Maar er is ook invloed van de rivier,

tegen. Rotterdam ligt midden in een deltagebied. De Noordzee

dan gaat het om zoet water,’ zegt Nick van Barneveld, senior

en de rivieren Maas, Rijn en Waal komen er samen, waardoor

beleidsadviseur waterveiligheid en klimaatadaptatie.

het risico op overstroming er is zo lang de stad bestaat.

‘Wanneer een van de primaire dijken zou doorbreken, dan

Tegenwoordig ligt een groot deel van de stad onder Nieuw

betekent dat nogal wat voor Rotterdam: de schade aan

Amsterdams Peil (NAP). Het water komt van twee kanten. ‘De

woningen en infrastructuur zal groot zijn, er zullen slachtoffers

stad heeft te maken met invloed van de zee, waardoor er veel

vallen.’ Vooral het noorden en noordoosten van Rotterdam

DELTA Rotterdam

20


blijken dan erg kwetsbaar: ‘Een woongebied als de Prins

rivierengebied is met grote overstromingsrisico’s en tegelijk

Alexanderpolder ligt heel laag, ver onder de zeespiegel. Het

van het grootste economische belang is. Het gaat daarbij ook

landschap loopt op in de richting van de rivier, daar waar ook

om het groepsrisico, omdat de regio dicht bevolkt is en er dus

de primaire keringen liggen.’

veel mensen bij een mogelijke calamiteit betrokken zijn.’

Dijkversterking

Het denken in overstromingsrisico’s gebeurt op drie

Dat vrijwel niemand van zulke angstscenario’s wakker ligt, is

verschillende niveaus: het voorkomen van overstromingen

door de jaren heen zo gegroeid. ‘We hebben het met de dijken

door het treffen van maatregelen (preventie), het

goed gedaan,’ constateert Van Barneveld. ‘Ze zijn hier erg

waterbestendig maken van woningen en infrastructuur op het

veilig. De primaire dijken zijn voormalige zeedijken, die het

niveau van ruimtelijke ordening en het maken van deugdelijke

ook bij de watersnoodramp in 1953 hebben gehouden. Van die

rampenplannen voor adequate crisisbestrijding wanneer zich

ramp, een combinatie van storm en springtij, hebben we veel geleerd. We zijn doorgegaan op het thema dijkversterking en kustlijnverkorting.’ Dat beleid heeft geleid tot de toevoeging van drie belangrijke waterkeringen: de Maeslantkering, de Hartelkering en de Hollandse IJsselkering, die bij hoog water sluiten. ‘Vaak roept men dan dat de haven onbereikbaar is als die keringen dichtgaan, maar het gaat er juist om dat de haven veilig is,’ reageert Nick van Barneveld op de mogelijke kritiek. ‘Het buitendijkse gebied biedt onderdak aan de haven, een van de belangrijkste motoren van de economie. Met het dicht gaan van de stormvloedkering is de veiligheid van die economische motor gegarandeerd.’ De dijken op beide rivieroevers van de stad zijn, mede door de aanwezigheid van de waterkeringen, op dit moment aan de hoge kant. De ‘overhoogte’ van de dijken komt met het huidige beleid goed uit. Toch is het niet raadzaam om achterover te zitten en niets meer te doen, onderstreept Nick van Barneveld. ‘Er zijn maatregelen nodig, zeker. We gaan nu nog uit van een stijging van de zeespiegel van 35 tot 85 centimeter in 2100. Dat betekent dat de Maeslantkering op den duur hoe dan ook moet worden aangepast.’

Westzeedijk

Risico’s

een ramp zou voordoen. Vooral voor de laatste laag groeit de

Bij het ontwikkelen van beleid om de stad en haar bevolking

belangstelling, tegelijk met het besef dat zulke plannen echt

tegen het water te beschermen is de afgelopen tijd veel

klaar moeten liggen. Nick van Barneveld: ‘Wanneer er iets mis

veranderd. Nick van Barneveld: ‘We zijn bijvoorbeeld meer

gaat in deze, door de zee gedomineerde regio, dan is er bijna

gaan denken in overstromingsrisico’s. Dan kijk je niet alleen

geen mogelijkheid meer om mensen snel te kunnen evacueren.

naar de kans dat een overstroming zich voordoet, maar

Dat moet je dus voor zijn, maar hoe doe je dat, wanneer de

ook naar de gevolgen die een overstroming kan hebben.

reactietijd zo kort is? Het is ook een lastig bestuurlijk besluit

Vroeger dachten we in dijkringen en wat daar kon gebeuren.

om mensen uit voorzorg te evacueren, zonder te weten of het

Tegenwoordig kunnen we beter en veel preciezer analyseren

echt nodig zal zijn.’

waar een overstroming zich kan voordoen en wat dan de gevolgen zijn. Dat is veel beter in beeld te brengen. Het leidt er

Evacuatieplannen

toe dat nu elk dijktraject van een eigen normspecificatie wordt

De vanzelfsprekendheid van de ogenschijnlijke veiligheid

voorzien. We hebben hier met de hoogste normen te maken

waarin Rotterdam en omstreken verkeren baart Nick van

die er te vinden zijn, omdat de regio Rijnmond een waterrijk

Barneveld enigszins zorgen. ‘Veel mensen weten niet

DELTA Rotterdam

21


eens of ze binnendijks of buitendijks wonen’. Daarnaast is er nog veel in kaart te brengen als het gaat om crisisbeheersing. ‘Evacuatieplannen moeten klaarliggen en duidelijk zijn,’ zegt Van Barneveld. ‘Overheden moeten precies weten wat er mis kan gaan en hoeveel mensen je in korte tijd kunt evacueren. Op die vragen zijn op dit moment geen duidelijke antwoorden te geven.’ Natuurlijk is het moeilijk de toekomst te voorspellen en voor elk risico een kant en klare oplossing klaar te hebben liggen voor het geval het zich

Duinen

voordoet. ‘Maar het zou toch fijn zijn wanneer de overheid haar inwoners zou kunnen vertellen wat precies de risico’s zijn en wat de overheid doet en burgers zelf kunnen doen wanneer het misgaat. Daarvoor leunen we nu nog te veel op algemene protocollen voor calamiteitenbestrijding.’ Toch is er wel degelijk veel aan voorbereiding te doen. Rotterdam Climate Proof heeft enkele studies gedaan naar de gevolgen van mogelijke overstromingen in de regio Rotterdam. Zo is gekeken wat er zou gebeuren, wanneer zich een dijkdoorbraak zou voordoen in de Schie tussen Rotterdam en Delft, door extreme regenval of

Hilledijk

uitdroging van de veenkade. Vooral de economische schade zou enorm zijn en zich naar alle mogelijke maatschappelijke geledingen uitstrekken, wanneer de polders Zestienhoven en Schiebroek zouden vollopen vanuit het regionale boezemsysteem. Maar ook infrastructurele slagaders als rijksweg A13, de belangrijkste autoverbinding naar Den Haag en Amsterdam, de Hogesnelheidslijn en RandstadRail en het vliegveld The Hague Rotterdam Airport zouden onderlopen en niet meer bruikbaar zijn.

Ingewikkeld Alleen al een globale inventarisatie van de mogelijke gevolgen van zo’n ramp Oostzeedijk

DELTA Rotterdam

22


Deltaprogramma 2014 Investeren in bescherming is kwestie van noodzaak Beschermen tegen overstromingen en zorgen voor voldoende zoet water zijn de speerpunten in het advies dat de Stuurgroep Rijnmond-Drechtsteden onder Maeslantkering

leiding van Rotterdams burgemeester Aboutaleb juni 2014 heeft uitgebracht. De stuurgroep onderzocht hoe de inwoners

en rivierverruiming blijven in deze regio

Zoet water is van levensbelang voor mens,

in het gebied Rijnmond-Drechtsteden op

de basis van de veiligheid, zo adviseert

landbouw, scheepvaart en industrie.

de lange termijn beschermd blijven tegen

de Stuurgroep Rijnmond-Drechtsteden.

West-Nederland verdroogt en verzilt. De

overstromingen en voldoende zoet water

Dijkversterkingen en verhogingen zijn

regio Rijnmond-Drechtsteden kiest voor

ter beschikking hebben.

tegenwoordig steeds vaker maatwerk.

een robuuste zoetwatervoorziening en

Daarbij biedt integraal ontwerp de

innovatieve maatregelen voor een slimmer

In dit gebied is het aantal inwoners en

meeste kansen voor ruimtelijke kwaliteit.

en effectiever gebruik van zoetwater en

de waarde van woningen, bedrijven,

De regio Rijnmond-Drechtsteden is

tegengaan van het binnendringen van zout

infrastructuur sinds de jaren zestig flink

groot en divers en de maatregelen zijn

water. Om de beschikbaarheid ervan in

toegenomen. De economische schade bij

veelomvattend, maar niet alles hoeft

extreem droge jaren te garanderen, gaan

een overstroming zou enorm zijn, vele

tegelijk te gebeuren. De regio Rijnmond-

rijk, regio en gebruikers gezamenlijk aan

malen groter dan de watersnoodramp van

Drechtsteden heeft relatief veel buitendijks

de slag. Geadviseerd wordt het bestaande

1953. Alleen door te blijven investeren

gebied waar gewoond en gewerkt wordt.

stelsel van rivieren en kanalen dat in tijden

in de bescherming van de delta, kunnen

Alle havenindustrie ligt buitendijks.

van watertekort zoet water aanvoert, uit

inwoners van de regio ook in de toekomst

Partijen in deze regio hebben afgesproken

te breiden. Innovatie en efficiënter omgaan

veilig wonen en werken.

een veiligheidsstrategie voor het gehele

met water door burgers en bedrijven

Bestaande dijken, stormvloedkeringen

buitendijkse gebied te ontwikkelen.

moeten leiden tot waterbesparing.

maakt het ontwikkelen van een adaptatiestrategie mogelijk

Nick van Barneveld is senior beleidsadviseur bij de gemeente Rotterdam op het gebied van klimaatadaptatie en waterveiligheid. Vanuit de gemeente heeft hij afgelopen jaren tevens gewerkt voor het Deltaprogramma (Rijnmond-Drechtsteden).

en urgent. Tegelijk is het uitkristalliseren van zo’n strategie onwaarschijnlijk ingewikkeld, benadrukt Nick van Barneveld: ‘Veel van de trends die uit de toekomstverwachtingen naar voren komen zijn onzeker en ongewis. Dat maakt het maken van zo’n adaptatiestrategie zo complex. Je wilt maatregelen nemen die ergens toe dienen en niet in een traject terecht

bijvoorbeeld bij nieuwbouwwoningen. Het is goed verdedigbaar

komen van voorzorgsmaatregelen die uiteindelijk geen enkel

om investeringen voor waterveiligheid vooral te doen in

nut blijken te hebben.’

compartimentering in het boezemsysteem en bescherming

De studie voor de polder Zestienhoven wees wel uit dat een

van vitale infrastructuur.’

aantal maatregelen zeker mogelijk is, zowel nu als in de toekomst. Het maken van goede keringen en het afdammen

Bij het creëren van veiligheid zijn de belangen groot. Er staat

van het boezemsysteem kan een overstroming snel stoppen.

veel op het spel. Nick van Barneveld: ‘Waterveiligheid is iets

Juist op klein niveau is veel te doen. ‘Dat was voor ons een

wat ons bindt. Iedereen heeft ermee te maken, maar bijna

eye-opener,’ zegt Nick van Barneveld. ‘Met regionale

iedereen op een andere manier.’

keringen kun je risico’s goed sturen. Dat hadden we niet in die mate verwacht. Ook in een polder als Zestienhoven kun je je dan afvragen of we daar adaptief moeten bouwen,

DELTA Rotterdam

23


Resultaat

Meer doen met een dijk Rotterdam ontwikkelde de multifunctionele trapdijk: een dijk die in opgehoogde vorm zijn functie behoudt, maar voor meer doeleinden is te gebruiken dan als dijk alleen. In RotterdamZuid komt de eerste trapdijk, als onderdeel van de gebiedsontwikkeling die de Afrikaanderwijk met de Kop van Zuid verbindt. Alweer enige tijd geleden bedacht Joep van Leeuwen, als

Wat er met een dijk gebeurt is in Nederland aan strenge regels

senior adviseur werkzaam bij de gemeente Rotterdam, het

gebonden. De waterschappen waken over de dijken met de

concept voor een multifunctionele dijk: de trapdijk. De trapdijk

bedoeling dat zij niets aan kracht zullen inboeten en blijven

is nauwelijks te herkennen als een traditionele dijk. Dat komt

doen waarvoor zij zijn gemaakt: het water tegenhouden,

doordat aan weerszijden van het verhoogde dijklichaam brede

wanneer dat nodig is. Toch wil Rotterdam de ruimte langs

‘traptreden’ zijn aangebracht. Deze treden zijn te benutten

en op de dijken graag benutten. Joep van Leeuwen: ‘In

om er wegen op aan te leggen, ze van groen te voorzien

deze stad blijft het nodig het waterfront langs de rivier te

of er zelfs gebouwen neer te zetten, zonder dat de dijk zijn

ontwikkelen en tegelijk de waterveiligheid te waarborgen.

oorspronkelijke functie van waterkering verliest.

Nieuwe dijken aanleggen is erg duur. Maar wanneer je slim en multifunctioneel met bestaande dijken omgaat, dan blijkt het

‘Hoe groter de dijk, des te meer inkomsten en waardecreatie hij oplevert,’ legt Joep van Leeuwen een van de voordelen van de trapdijk uit. ‘De overdimensionering van de dijk is een van de kenmerken van de trapdijk. Overtollige grond kan worden gebruikt om de dijk te verhogen en de treden aan te leggen. Een brede dijk met vlakke treden levert zo meerwaarde op door uitgeefbare grond of kwaliteit van de buitenruimte. Wanneer je de dijk zo groot kunt maken, heeft ook niemand meer in de gaten dat het een dijk is.’

aantrekkelijk en betaalbaar.’

Eerste multifunctionele trapdijk legt verbinding tussen Rotterdamse wijken Het idee voor de trapdijk was baanbrekend, maar doordat

De dijk is drager geworden van de stedenbouwkundige

de economische crisis de bouwproductiviteit aanzienlijk

opzet,’ aldus Marcel van Blijswijk, projectmanager

deed afnemen, was het moeilijk het concept in de praktijk

Afrikaanderwijk bij de gemeente Rotterdam. ‘Binnen de

te brengen. Daarin komt nu verandering. In Rotterdam-

randvoorwaarden die het waterschap heeft gesteld, heeft

Zuid zal de multifunctionele dijk een belangrijke rol

de dijk een plaats gekregen als een groene route door het

spelen. Dat gebeurt op het punt waar de verbinding tot

gebied.’ De dijk geldt als een belangrijke hoofdwaterkering,

stand komt tussen de Afrikaanderwijk en de Kop van Zuid.

waardoor bij het maken van de plannen nauw overleg met

Jarenlang waren beide stadsdelen van elkaar gescheiden

het waterschap Hollandse Delta noodzakelijk was. ‘Met het

door spoorwegemplacementen en een dijk. Met het project

waterschap hebben we gekeken hoe we zo slim mogelijk

Parkstad moet die verbinding tussen de twee stadswijken

met de dijk konden omgaan,’ zegt Hans van der Aar van

werkelijkheid worden. De emplacementen zijn weggehaald.

het Ingenieursbureau van de gemeente Rotterdam. ‘Het

De dijk wordt vanaf weerskanten opgehoogd.‘

resultaat is dat de plannen van de gemeente en de eisen van het waterschap in elkaar zijn geschoven. De dijk is daardoor geen barrière meer, maar een bindende schakel. Een deel van het succes is dat men bij de gemeente precies weet wat er wel en niet mag met een dijk.’

Marcel van Blijswijk is projectmanager bij de gemeente Rotterdam. Nu is hij gebiedsprojectmanager voor de Afrikaanderwijk, de Kop van Zuid, de Kop van Feijenoord en het Noordereiland en Afrikaanderwijk-Oost.

Hans van der Aar is project leider bij de Gemeente Rotterdam. Hij werkt nu als projectleider van Nieuw Zuid (Parkstad en AfrikaanderwijkOost).

Joep van Leeuwen is afgestudeerd als Civiel Ingenieur (TU Delft). Sinds 1988 werkt hij bij de gemeente Rotterdam als senior-adviseur op het snijvlak van duurzaamheid en techniek.

Start van de constructie van de trapdijk aan de Hilledijk

DELTA Rotterdam

Schematische doorsnede trapdijk

25


Resultaat

‘Groen is goed voor het stadsklimaat en voor het welzijn van de bewoners’ ‘Mensen hebben het al minder warm als ze groen zien’ Wiebke Klemm onderzoekt hoe mensen in

Wanneer we niets doen zullen steden alleen maar warmer

steden warmte ervaren. Een van de conclusies

worden. ‘De steden zijn nu al warmer dan hun ommeland,’ zegt Wiebke Klemm, als onderzoeker verbonden aan de

van haar onderzoek: groen draagt bij aan

Wageningen UR. ‘Dat betekent voor steden dat de kans op

het thermisch comfort van de stadsbewoner.

hittestress verder toeneemt. Steden ontwikkelen zich, ze

Sterker nog: alleen al het zien van groen zorgt

worden groter en verdichten zich. Er komen meer gebouwen

ervoor dat mensen zich minder warm voelen.

en verharde oppervlaktes bij, die de warmte langer zullen vasthouden. Dat heeft invloed op het stadsklimaat, maar ook

Daarom is meer groen in de stad goed om

op de gezondheid en het welzijn van de inwoners.’ Mensen

hittestress tegen te gaan. Dat hoeven niet

die onder een plat dak slapen, hebben bij aanhoudende

eens nieuwe grote parken te zijn, maar ook

warmte een slechtere nachtrust, wie slecht slaapt presteert minder, terwijl de prestaties ook door de warmte zelf

kleinschalige toevoegingen zijn welkom, hoe

al afnemen. ‘Vooral ouderen en jonge kinderen zijn het

meer hoe beter. Door het cumulatieve effect

kwetsbaarst,’ constateert Wiebke Klemm.

geldt dat alle beetjes helpen.

DELTA Rotterdam

26


Bakfiets Voor haar onderzoek onderzocht ze drie grote steden: Utrecht, Arnhem en Rotterdam. Daar richtte ze zich vooral op het uitvoeren van metingen in het microklimaat en het verzamelen van data. In elk van de drie steden ondervroeg ze ongeveer 180 mensen uit alle leeftijdscategorieën en alle delen van de stad welke ruimtes zij op warme dagen in de stedelijke om geving het prettigst vonden.. In een stad als Rotterdam bedraagt in warme periodes het Groen op de Coolsingel

verschil tussen stad en ommeland soms 8 graden Celsius, zo blijkt uit metingen van haar collega-onderzoeker Bert Heusinkveld. Maar ook in de stad zelf zijn bij aanhoudende hitte grote verschillen te constateren. De groenste plekken zijn ook het koelst. De plaatsen in de stad die nauwelijks groen hebben, maar waar gebouwen en asfalt domineren, zijn het warmst. De interviews wijzen uit dat stadsbewoners in een hittegolf vooral hun toevlucht nemen tot de rijk van groen voorziene plaatsen in de stad. Wiebke Klemm: ‘Daar voelen ze zich het meest comfortabel. Dat geldt voor alle drie de steden waar we mensen hebben ondervraagd. Parken zijn de favoriete plekken en krijgen duidelijk de voorkeur boven verharde plaatsen en plaatsen met water.’ Die voorkeur van de stadsbewoners is begrijpelijk: ze willen daar zijn waar het het koelst is. ‘De metingen met de bakfiets bevestigen dat ook. De parken zijn

Start actie ‘Tegel eruit, groen erin’.

gemiddeld 1 graad Celsius koeler dan het stadscentrum.’

is dan van doorslaggevende betekenis: ‘Veel mensen willen op

Psychologisch

warme zomerse dagen toch ontspannen. Sommigen zoeken

Het klinkt voor de hand liggend. ‘Inderdaad,’ zegt Wiebke

schaduw en afkoeling, anderen geven de voorkeur aan een

Klemm. ‘Van veel mensen krijg ik te horen: dat wisten we

zonnig plekje aan het water. Het Kralingse Bos biedt allebei en

toch allang? Maar in mijn onderzoek is het nu echt met cijfers

is daarom zo populair.

onder Nederlandse klimaatcondities aangetoond.’ Bovendien blijkt er een psychologische component: mensen ervaren de

Daarnaast is het Kralingse Bos goed bereikbaar, want mensen

warmte al als minder, wanneer zij groen zien. ‘Mensen zijn

hebben vaak weinig tijd.’

zich over het algemeen bewust van hun thermisch comfort,’

Aanleg van nieuwe, omvangrijke groene verblijfsruimtes is

zegt de onderzoekster. ‘Ze zoeken verkoeling, wanneer het

een van de aanbevelingen die uit haar onderzoek naar voren

te warm wordt en proberen zich aan te passen. Door aan de

komen. ‘Maar daarvoor is in de steden niet altijd ruimte,’

schaduwkant van de straat te gaan lopen, door onder een

verklaart de onderzoekster. ‘Je zou er ook aan kunnen denken

boom te gaan zitten. Behoeftes zijn verschillend. Veel ouderen

de grote parken die er zijn goed of beter bereikbaar te maken.

weten precies op welke banken in de parken ze moeten gaan

Of om kleine groenvoorzieningen aan te leggen, zoals “pocket

zitten, omdat ze weten dat die in de schaduw staan. Jongeren

parks”, die ook al veel kunnen opleveren.’ Al het groen in de

weten waar ze het langst van de avondzon in een park kunnen

stad draagt bij aan verbetering van het stedelijke klimaat,

genieten.’

onderstreept Wiebke Klemm: ‘Hoe groener, hoe koeler. Ook kleine elementen dragen daaraan zeker bij. Je krijgt dan

In Rotterdam steekt het Kralingse Bos met kop en schouders

een openstapeling van effecten. Groene daken zorgen voor

boven de andere parken uit als favoriete plaats om de hitte

verlaging van de oppervlaktetemperatuur. Op straatniveau

in de stad te ontvluchten. ‘Mensen uit de hele stad gaan

dragen bomen bij het thermisch comfort van de voetgangers

daarnaartoe,’ zegt Wiebke Klemm. De kwaliteit van het park

te verbeteren. Tussen een straat met en een zonder bomen

DELTA Rotterdam

27


zit een verschil in stralingstemperatuur van 4 graden Celsius,

de sociale cohesie, wanneer bewoners in een straat samen

heeft mijn onderzoek aangetoond.’

voor vergroening zorgen. Daarnaast verbetert groen de biodiversiteit en de aantrekkelijkheid van de woonomgeving.

Klimplant

Het is voor iedereen een win-win situatie.’

Op straatniveau is het ook mogelijk op het psychologische effect van groen in te spelen. Groen zien verbetert de beleving van warmte. ‘Door groen tegen de gevel, groen bij de voorgevel, groen in de voortuin. Het hoeft maar een enkele klimplant te zijn die de waarneming van thermisch comfort al kan verbeteren. Niet alleen de stad, maar elke inwoner

Wiebke Klemm is promovenda landschapsarchitectuur aan de Universiteit Wageningen. Zij is ervaren onderzoekster en ontwerpster op het gebied van het stedelijke landschap.

kan daar zijn bijdrage aan leveren. Dat kan dan weer allerlei neveneffecten hebben, zoals bijvoorbeeld bevordering van

Hoe het stadsklimaat is te beïnvloeden Ontwerpers kunnen van alles doen om

graden Celsius

de stad aangenamer te maken, is het

schelen. ‘Groene

uitgangspunt van het boek ‘Het weer in de

gevels vormen

stad’ dat vorig jaar bij nai010 uitgevers

vaak ook een

verscheen. Landschapsarchitecte en

verbijzondering van

stedenbouwkundige Sanda Lenzholzer

de architectuur,’

biedt in haar boek handvatten voor

schrijft Lenzholzer.

ontwerpers om bij het vormgeven van

Voorzetelementen

de stad rekening te houden met het

met groen

stadsklimaat en dat te beïnvloeden op het

kunnen gebouwen

niveau van de stad zelf en op microniveau.

beschaduwen, evenals groene

Op stadsniveau gaat het om de aanleg

erfafscheidingen.

van parken, waarbij parken met open

Schaduw in het Zuiderpark

grasvelden vooral ’s nachts de omgeving

Bomen doen het ook

verkoelen en parken met bomen overdag.

goed om schaduw te creëren en de stad

hittestress. Vervanging door lichte en

Of om het creëren van ventilatie tussen

op microniveau aangenamer te maken.

poreuze materialen waar dat kan, ligt

wijken en het vermijden van barrières.

Lijsten met allerlei soorten bomen zijn

dan voor de hand. Ook de combinatie van

opgenomen die voor de meeste schaduw

water en groen levert goede resultaten op.

Voor het microniveau is een catalogus

kunnen zorgen en zo de luchttemperatuur

Waterbergingen kunnen ook een verkoelend

van zo’n honderd pagina’s aan mogelijke

temperen of die een goede tot zeer goede

effect hebben, zoals op een plat dak: een

maatregelen opgenomen, ingedeeld

droogtetolerantie hebben. Bomen zijn

oude methode, die volgens Lenzholzer

naar ingrepen die betrekking hebben op

overal te plaatsen: in tuinen, op pleinen en

‘nieuw leven ingeblazen kan worden.’

temperatuur, wind, neerslag en beleving.

in parken, maar ook op parkeerplaatsen

Om hittestress te voorkomen zijn

om voor schaduw te zorgen.

begroeide pergola’s voor gebouwen neer te zetten, of leibomen om de gebouwen

Ontwerpers kunnen ook materialen

te beschaduwen. Gevelbeplanting van

kiezen die minder warmte absorberen.

klimplanten, geleide planten of fruitbomen

Hout is dan een aantrekkelijk alternatief.

helpt ook aanzienlijk om de gevels

Dat geldt ook voor bestratingen: asfalt

minder op te warmen: dit kan soms 30

absorbeert de meeste warmte en versterkt

Connecting Delta Cities

Netwerk deltasteden Ideaal platform voor uitwisseling Het Connecting Delta Cities (CDC) netwerk telt wereldwijd inmiddels dertien steden. Andere steden staan te dringen om zich bij het netwerk aan te sluiten. CDC is in de zes jaar van zijn bestaan steeds sterker geworden en speelt een belangrijke rol als platform waarop deltasteden met elkaar kennis kunnen delen en ervaringen kunnen uitwisselen. De aanzet voor het netwerk van delta- of kuststeden vond plaats in 2008 in de Japanse hoofdstad Tokyo. Daar werd in oktober van dat jaar de eerste adaptatie-conferentie gehouden van de C40 Cities Climate Leadership Group, een samenwerkingsverband van veertig steden die behoren tot de grootste van de wereld, om gezamenlijk iets aan de gevolgen van klimaatverandering te doen. De roep om het niet alleen bij woorden te laten maar ook actie te ondernemen was bij de Rotterdamse delegatie niet aan dovemansoren gericht. Rotterdam is zelf geen ‘megastad’, maar is als ‘innovator city’ wel bij het C40 netwerk betrokken. De stad nam de toegeworpen handschoen op en lanceerde het idee om een netwerk van deltasteden in het leven te roepen. Connecting Delta Cities was daarmee geboren. Connecting Delta Cities bijeen in Rotterdam (2013)

Kwetsbaar ‘Het gaat om een netwerk van kuststeden, steden die aan het

Acht steden sloten zich onmiddellijk bij het netwerk aan.

water liggen en daardoor kwetsbaar zijn,’ zegt Chantal

Naast Rotterdam waren dat Tokyo, New York, New Orleans,

Oudkerk Pool, adviseur water en adaptatie bij de gemeente

Londen, Jakarta, Ho Chi Minh City, Hong Kong. Later

Rotterdam. ‘Hoewel de culturele, institutionele en

kwamen daar nog Kopenhagen en Melbourne bij.

economische verschillen tussen de deltasteden soms groot zijn, hebben ze toch met dezelfde uitdagingen te maken. De

Medio 2014 sloten Venetië, Changwon en Singapore

nadruk in het netwerk ligt op water, dat is de schakel die alle

zich aan. De steden lopen wereldwijd voorop als het om

aangesloten deltasteden met elkaar verbindt.’

klimaatadaptatie gaat. Belangrijkste doel van CDC is om met elkaar kennis en ervaringen uit te wisselen en voordeel te trekken uit die uitwisseling.

DELTA Rotterdam

29


Deelnemers aan de CDC-workshops in Rotterdam (2013)

‘Netwerk biedt snelle antwoorden én inspiratie’ ‘Connecting Delta Cities is een erg op de

New York met orkaan Sandy.’ Ervaringen

dat anders, dat is veel abstracter.

praktijk georiënteerd netwerk, waarvan we

konden gemakkelijk worden uitgewisseld.

Bovendien is het moeilijk uit te leggen dat

veel profijt hebben,’ zegt Lykke

Het leidde mede tot een plan om in de

er veel geld is gemoeid met de plannen.’

Leonardsen, hoofd strategische planning

toekomst op dit soort extreme regenval

in de Deense hoofdstad Kopenhagen.

voorbereid te zijn, een plan waarvoor

In dat proces is het goed om ervaringen

Kopenhagen was al bezig met het maken

Kopenhagen in zeven verschillende regio’s

te kunnen delen. ‘We hebben dan heel

van een plan voor klimaatadaptatie,

werd opgedeeld en dat bij elkaar 470

veel aan de feedback van andere steden

maar een plotselinge stortregen op 2 juli

activiteiten omvat. ‘Niet dat die

die bij het netwerk zijn aangesloten,’

2011 veranderde alles ingrijpend. ‘We

onderdelen allemaal in een keer

onderstreept Lykke Leonardsen. ‘Het is ook

wisten dat het harder zou gaan regenen,’

werkelijkheid moeten zijn,’ verduidelijkt

goed die feedback te krijgen, want je houdt

zegt Lykke Leonardsen, ‘maar dat het zo

Lykke Leonardsen, ‘want daar is zo’n

er altijd rekening mee dat er in je eigen

heftig zou zijn als op die dag, dat verraste

twintig tot dertig jaar mee gemoeid. We

benadering misschien nog blinde vlekken

iedereen. We realiseerden ons toen pas

zien het tegelijk als een kans om de stad

zitten, elementen waarmee je geen

hoe ontzettend kwetsbaar we als stad

verder te verbeteren.’

rekening had gehouden. Daarom hebben

zijn en hoe afhankelijk we zijn van allerlei

we graag de gelegenheid aangegrepen

primaire voorzieningen als elektriciteit.

Het plan in de praktijk brengen is een

ervaringen uit te wisselen. In het netwerk

Mensen staan er niet bij stil wat er

enerverend proces. Lykke Leonardsen:

zijn de lijnen heel kort: als we vragen

allemaal kan gebeuren. Ze gebruiken de

‘Dat komt omdat alles nieuw is. We

hebben kunnen we die ook heel snel

kelders van hun woningen, hoewel ze dat

moeten als overheid met verschillende

bilateraal aan andere steden stellen. Het

beter niet kunnen doen, want die kelders

partijen samenwerken, dat is voor ons nog

netwerk biedt niet alleen feedback, maar

lopen bij zulke stortbuien onder.’

onontgonnen terrein. Dat geldt ook voor

ook inspiratie. Het werkt heel praktisch om

watermanagement. Mensen kunnen het

snel een duidelijk antwoord te krijgen, het

In de nasleep van de gedenkwaardige

zich ook moeilijk voorstellen. Een fietspad

is gelukkig geen academische benadering

hoosbui bleek hoe waardevol een netwerk

is te smal of te breed en dan doe je daar

met vage antwoorden voor de langere

als Connecting Delta Cities kon zijn. Lykke

wat aan. Maar bij water ligt

termijn.’

Leonardsen: ‘We konden in het netwerk met andere steden overleggen die ook

Lykke Leonardsen is hoofd van de Climate Unit van de gemeente Kopenhagen. Zij is verantwoordelijk voor twee grote en ambitieuze programma’s The Climate Action Plan (doel CO2 neutrale stad in 2012) en het Climate Adaptation Plan.

door extreme weersomstandigheden waren getroffen, zoals New Orleans dat te maken had gehad met orkaan Katrina en

DELTA Rotterdam

30


Platform

Boek III over deltasteden en klimaatadaptatie

De aangesloten steden hebben doorgaans al hun handen vol aan het werk dat bij klimaatadaptatie komt kijken. Daarom wil het netwerk het liefst met een minimale inspanning maximale effecten bereiken. Chantal Oudkerk Pool: ‘Het doel is niet om meer werk te creëren. Het CDC is geen netwerk om

Begin 2014 is het boek ‘Resilient Cities and Climate

het netwerk. Nee, het is vooral bedoeld om hulp te bieden en

Adaptation Strategies’ uitgebracht. Het gaat in op de

suggesties te doen bij het oplossen van problemen die met

vraag hoe deltasteden over de hele wereld omgaan met

klimaatadaptatie hebben te maken. We bieden als netwerk

de gevolgen van klimaatverandering. ‘Resilient Cities and

een platform. De deelnemers kunnen uit de aangeleverde

Climate Adaptation Strategies’ is het derde deel in een

informatie halen wat hun van pas komt. Uitwisseling vindt

serie boeken die het Connecting Delta Cities netwerk heeft

onder andere plaats via webinars. Wanneer steden onderling

uitgebracht. Het eerste deel uit 2008 gaf vooral een beeld

met elkaar willen overleggen, dan kan dat natuurlijk ook. Zo

van de opgaven en uitdagingen waar deltasteden voor

kunnen we als netwerk telkens maatwerk bieden.’

staan, gericht op awareness, in 2010 verkende deel twee de best practices, op een wetenschappelijke, analytische

Ook organiseert het netwerk bijeenkomsten, zoals een

manier. Alle boeken zijn ontwikkeld onder redactie van

driedaagse workshop, die in juni 2013 in Rotterdam werd

Jeroen Aerts (VU, Amsterdam), Piet Dircke (ARCADIS) en

gehouden. In totaal deden 23 steden mee, veel meer dan de

Arnoud Molenaar (gemeente Rotterdam).

tien die toen nog bij het netwerk aangesloten steden. ‘De deelnemers konden daar inhoudelijk met elkaar praten,’ zegt

Het boek is verschenen als hardcopy en is digitaal gratis

Chantal Oudkerk Pool. ‘Maar omdat ze elkaar dan ook zien,

beschikbaar via www.deltacities.com.

worden de onderlinge contacten en relaties beter. Zo werkt het meestal wel. Want ook dat is een van onze uitgangspunten: mensen met elkaar in contact brengen, mensen met elkaar verbinden. Wanneer daar dan bilaterale contacten uit voortkomen is dat alleen maar goed, we hoeven natuurlijk ook niet alles met ons tienen te doen.’

Balans Connecting Delta Cities heeft zich in de zes jaar van zijn bestaan ontpopt tot een actief netwerk, dat flink aan de weg timmert. De website van het netwerk wordt goed bezocht. ‘Wanneer je dan eenmaal zo’n sterke groep hebt, wil opeens iedereen daarvan lid worden,’ constateert Chantal Oudkerk Pool. ‘We zijn daarin wel kieskeurig. Er is een ballotage en we willen in het netwerk graag een balans houden tussen steden die informatie brengen en die informatie halen.’ Een aantal steden geldt inmiddels als potentiële leden. Connecting Delta Cities III

Socioeconomic trends, combined with ongoing subsidence in most deltas, further amplify the possible consequences of future floods and other extreme climatic events, as more people move towards urban delta areas and capital is continuously invested in ports, industrial centres and financial businesses in flood-prone areas. In 2013 the World Bank stated that taking climate change and land subsidence into account, present protection will need to be upgraded to avoid unacceptable losses of US$1 trillion or more per year.

Paula Verhoeven was appointed Director of Sustainability and Climate Change in 2009, assuming responsibility for the continued development of Rotterdam’s policy. One important accomplishment is the initialisation of the CDC network, which she chairs.

This third CDC book goes beyond exploration of the challenges delta cities face around the world. This volume shows the recent progress made in Rotterdam, New York, Jakarta, London, New Orleans, Hong Kong, Tokyo, Ho Chi Minh City, Melbourne and Copenhagen. Progress many cities make in close collaboration, enabled by the international networks like CDC. As many cities have entered a new phase in developing and implementing their adaptation strategies, knowledge exchange will prove crucial in the next few years.

Connecting Delta Cities

Resilient Cities and C l i mat e a da p tat i o n s t R at e g i e s

Chantal Oudkerk Pool is binnen Rotterdam Climate Proof verantwoordelijk voor de ontwikkeling van relevante kennis en internationale samenwerking. Als coördinator van het internationale stedennetwerk Connecting Delta Cities faciliteert zij de uitwisseling van kennis en ervaringen tussen deltasteden.

DELTA Rotterdam

Burgemeester Aboutaleb overhandigt voormalig burgemeester Bloomberg van New York het eerste exemplaar

31


Resultaat

Drijvend visitekaartje van de stad In de Rijnhaven ligt het eerste voorbeeld van bouwen op water in een getijdegebied

1

Een opvallend bouwwerk domineert het zicht over de Rotterdamse Rijnhaven: een complex van drie drijvende bollen. Dit drijvend paviljoen is een van de eerste voorbeelden van duurzaam bouwen op het water. Niet alleen de bij de bouw toegepaste techniek en klimaatbestendigheid zijn innovatief, het gehele proces waarin het paviljoen tot

2

stand kwam was vernieuwend. Het eerste dat opvalt in het water van de Rijnhaven, zijn de drie doorzichtige halve bollen die op de waterspiegel dobberen, glinsterend in de zon. Met elkaar vormen de bollen een ruimte met een vloeroppervlak ter grootte van vier tennisvelden, waarin allerlei activiteiten kunnen plaatsvinden. Het paviljoen gaat op en neer met de getijden. Het werd in de zomer van 2010 geopend en heeft sindsdien duizenden bezoekers verwelkomd. ‘Het drijvend paviljoen is een visitekaartje geworden van de stad,’ zegt John Jacobs, strategisch adviseur bij de afdeling water van de gemeente Rotterdam. ‘Dat wilden we ook, maar het is gelukt: alle mogelijke media zijn in het

3

paviljoen langs geweest, van de regionale Havenloods tot en met CNN.’

Zoektocht Het tot stand komen van het drijvende paviljoen was al een innovatieve zoektocht op zich. Terwijl de bouw al aan de gang was, vonden nog intensieve onderzoeken plaats hoe het paviljoen zo duurzaam en klimaatbestendig mogelijk kon worden gemaakt. ‘Het doel was om niet alleen een drijvend gebouw te maken, maar tegelijk een gebouw dat in duurzaamheid veel beter scoort dan andere gebouwen,’ zegt Bart Roeffen, creatief directeur van DeltaSync, het bureau dat het drijvende paviljoen samen met PublicDomain Architecten ontwikkelde. ‘Wanneer je duurzaamheid goed

4

wilt doorzetten, dan betekent dat dat je anders met een gebouw moet omgaan.’ Duurzaam drijvend bouwen was nog nooit eerder in Rotterdam vertoond en al helemaal niet in een havenbekken dat in open verbinding staat met de zee en een flink getijverschil kent. Maar het plan oogstte steeds meer enthousiasme. ‘We kregen in het voorjaar van 2009 groen licht om aan de slag te gaan,’ herinnert John Jacobs zich. ‘Maar dat hield wel in dat we binnen een jaar klaar moesten zijn.’ Die snelheid leidde ertoe dat ook de organisatie van het project uitermate innovatief verliep. Jacobs: ‘We werkten met een bouwteam, dat bleek het snelst en meest efficiënt. Alle betrokkenen zaten in het team, waardoor de lijnen kort waren, we steeds onmiddellijk

DELTA Rotterdam

32

5


door konden gaan en alle risico’s werden gedeeld. Het was

systemen, waardoor er uiteindelijk zuiver water wordt

een heel bijzonder proces, maar het heeft zich wel bewezen.

geloosd.’ Ook de regelgeving leverde nu en dan obstakels

We hebben het gehaald, binnen de tijd.’ Bart Roeffen: ‘Het

op. John Jacobs: ‘Hoe moesten we het paviljoen bijvoorbeeld

paviljoen is gemaakt in de Heijsehaven bij de RDM Campus op

vastmaken? Deden we dat met ankers, dan is het een schip.

Heijplaat. Daar werd het gebruikt als leer- en werktraject voor

Nu het aan meerpalen ligt, is het een huis, al is nog steeds niet

studenten van de Hogeschool Rotterdam en Albeda College. Van

helemaal duidelijk wat de definitie van een drijvend gebouw

de Heijsehaven is het naar de Rijnhaven versleept.’

is.’ Vanwege de strenge eisen voor vluchtroutes op drijvende objecten moest het aantal verbindingen met de oever worden

Vederlicht

verdubbeld: van één brug naar twee bruggen.

De doorzichtige halve bollen zijn samengesteld uit elementen van een transparante folie die vele malen lichter is dan glas.

‘Dat maakte het vaak ook erg spannend,’ zegt John Jacobs.

De bodem van het paviljoen bestaat uit licht piepschuim,

‘Veel mensen hebben er grijze haren van gekregen, maar

terwijl zwaarder beton alles bijeen houdt, waardoor het

het mooie was dat iedereen enthousiast bleef. En het heeft

paviljoen stabiel in het water ligt. ‘Het paviljoen heeft iets

gewerkt. Na vier jaar kun je zeggen dat het paviljoen heel

weg van een kas, dat heeft met de klimaathuishouding in

stabiel is en dat de techniek die is toegepast goed werkt.’ Voor

het paviljoen te maken,’ legt Bart Roeffen uit. ‘Er is een

DeltaSync heeft het paviljoen in elk geval tot internationale

open ruimte, die doorgaans functioneert als welkomsthal

naamsbekendheid geleid. Inmiddels heeft DeltaSync een

en grotendeels natuurlijk verwarmd en gekoeld kan worden.

opdracht uit Californië voor het ontwerpen van een drijvende

Daaraan wilden we zo min mogelijk energie verbruiken. In de

wijk. Ook heeft het paviljoen normen gesteld voor het bouwen

andere ruimten, zoals het auditorium, is een gecontroleerd

van drijvende projecten. ‘De crisis heeft niet geholpen om

binnenklimaat essentieel. Deze ruimten zijn extra geïsoleerd

de ontwikkelingen te bespoedigen,’ zegt John Jacobs. ‘Maar

en worden gekoeld met phase-change materials en zonne-

het denken is niet opgehouden. Het drijvend paviljoen is nog

energie.’

maar het begin en staat aan de wieg van grootschaliger toepassingen. Het zou voor Rotterdam een mooi exportproduct

Een apart probleem was het afvalwater. ‘Dat is altijd moeilijk

kunnen worden.’ Bart Roeffen: ‘Dit is een eerste voorbeeld van

bij drijvende gebouwen die met het getij meegaan,’ zegt Bart

bouwen op water in een getijdegebied. De volgende stap is:

Roeffen. ‘We hebben gezocht naar alternatieve innovatieve

kunnen we drijvend bouwen op zee?’

Bart Roeffen is mede-oprichter en directielid van DeltaSync, toonaangevend specialist op het gebied van drijvende verstedelijking. Als architect was hij nauw betrokken bij het ontwerp en de realisatie van het drijvende paviljoen in Rotterdam.

John Jacobs werkt bij de gemeente Rotterdam. Hij was verantwoordelijk voor het opstellen en uitvoeren van Waterplan 2 Rotterdam. Dit plan was de basis voor het programma Rotterdam Climate Proof waar hij vanaf het begin bij betrokken is.

Linker pagina 1. De constructie blijft licht en onzinkbaar door toepassing van geëxpandeerd polystyreen (EPS), ook wel: piepschuim 2. De koepels zijn bekleed met ETFE-folie: 100 keer lichter dan glas 3. Het Drijvend Paviljoen is gebouw in de Heijsehaven 4. De officiële opening in de Rijnhaven 5. Het Drijvend Paviljoen kent open dagen voor publiek en is een evenementenlocatie voor duurzaamheid

Resultaat

Rotterdam is goed bezig met de aanleg van groene daken. Die conclusie trekt

Met groene daken is winst te behalen

onderzoekster Heleen Mees, verbonden aan de universiteit van Utrecht, uit haar onderzoek, waarin ze het beleid omtrent groene daken in vier verschillende steden

DakAkker Schieblock

met Rotterdam vergeleek. Rotterdam geeft subsidie voor wie een groen dak wil maken en werkt zo hard aan de algemene acceptatie van groene daken in de stad.

Heleen Mees onderzoekt hoe vijf wereldsteden hun daken vergroenen

Maar er moet wel een vervolg op dit beleid komen, vindt de onderzoekster: ‘Subsidies kun je niet eeuwig blijven geven.’

Rotterdam loopt in Nederland voorop als het gaat om de

actief. Steden als Basel en Stuttgart zijn al veel langer bezig:

aanleg van groene daken op nieuwe en bestaande gebouwen.

Basel sinds 1996, Stuttgart zelfs sinds 1986. Ook Chicago

‘De gemeente heeft de groene daken op de agenda gezet en

(2003) en Londen (2004) hebben het beleid al langer op de

een subsidiebeleid ontwikkeld omdat ze het grote belang van

agenda staan dan Rotterdam.

groene daken inziet,’ zegt Heleen Mees, die dit jaar aan de

Goedkoper

Utrechtse universiteit op haar onderzoek promoveert.

Basel en Stuttgart verschillen ook van Rotterdam in Heleen Mees legde het Rotterdamse beleid naast dat van

aanpak. In beide steden is bij nieuwbouw of bij verbouw

andere steden die in de westerse wereld flink aan de weg

het aanleggen van een groen dak verplicht. Heleen Mees:

timmeren als het om het uitbreiden van het aantal groene

‘Basel is begonnen met een beleid als in Rotterdam, waarbij

daken gaat. Basel en Stuttgart zijn koplopers in Zwitserland

subsidies werden gegeven voor het maken van groene daken.

en Duitsland. Londen is dat in het Verenigd Koninkrijk en

Maar dat is in 2003 omgezet in een verplichtstelling. Ook

Chicago in de Verenigde Staten. Wanneer de Rotterdamse

in Stuttgart is dat zo gegaan. Ondanks de subsidie is het

bevindingen naast die van de andere steden tegen het licht

in Rotterdam nog altijd relatief duur om een groen dak te

worden gehouden, dan blijken opeens grote verschillen.

maken. In Basel en Stuttgart is het veel goedkoper. Door

Rotterdam heeft het beleid voor groene daken eigenlijk nog

het verplicht te stellen is er een markt ontstaan, bedrijven

maar pas ontwikkeld: sinds 2008 is de gemeente hiermee

concurreren met elkaar, waardoor de prijzen zijn gedaald.

DELTA Rotterdam

34


De kosten voor groene daken vallen daardoor in Basel en

waardoor iedereen de schoonheid van groene daken inzag.

Stuttgart erg mee. Mensen krijgen geen subsidies, maar

Door die bewustwording was het verplicht stellen van groene

krijgen wel een tegemoetkoming in belastingheffing wanneer

daken een logische volgende stap.’

ze een groen dak hebben.’ Het beleid in Stuttgart en Basel heeft geleid tot een enorme

Taboe

toename van het aantal groene daken. In beide steden is

Die kant zou het in Rotterdam ook op moeten, gezien de

meer dan een miljoen vierkante meter aan groen in de

grote extra waterbergingsopgave door klimaatverandering,

hoogte te vinden. In Basel is inmiddels een kwart van de

analyseert Heleen Mees. Maar op het verplicht stellen van

daken vergroend. Ter vergelijking: in Rotterdam is nauwelijks

iets rust in Nederland al snel een taboe. Hoe moet het dan

één procent van het aantal daken groen. ‘Het is in Basel een

wel? ‘Rotterdam zou moeten kijken of er met grote partijen

bewust beleid geweest: eerst zijn de geesten rijp gemaakt,

als woningcorporaties is samen te werken,’ zegt Mees.

Alexandrium: grootste groene renovatiedak van Europa Toen het dak van Alexandrium Shopping

schakeringen. De plaggen sedum werden

waterberging dient. Ook neemt dit dak

Center enkele jaren geleden aan

zorgvuldig over het nieuwe dak uitgerold.

meer fijnstof op en dempt het geluiden

vervanging toe was, luidde de grote vraag

Doordat de ene sedumplant op het ene

uit de omgeving. De winkeliers zullen in

voor eigenaar Corio: ‘Gaan we het dak

deel van het dak meer de overhand krijgt

hun energierekening merken dat er een

opnieuw met grind belasten, zoals het

dan op het andere, ontstaat mettertijd

nieuw dak ligt, omdat een groen dak zo’n

was, of kunnen we dat duurzamer doen?’

een kleurverschil, wat de aanblik nog

35 procent minder warm wordt dan een

De keuze viel op het laatste. Guillaume

aantrekkelijker maakt.

grinddak als de zon er op schijnt. Daardoor

Kriek, namens Corio facility manager

Het groene dak van het winkelcentrum,

hoeft de airco minder hard te draaien. De

van Alexandrium Shopping Center: ‘Het

het grootste groene renovatiedak

omwonenden hebben wel even overlast

aanleggen van een groen dak past precies

in Europa, is tot stand gekomen in

gehad van de werkzaamheden, maar ze

in de duurzaamheidsfilosofie van ons

samenwerking met de winkeliers, de

hebben er een veel beter uitzicht voor

bedrijf. We zijn in 2011 met de renovatie

omwonenden, de gemeente Rotterdam,

terug gekregen. En ook voor onszelf komt

begonnen, eind 2013 was het klaar.’

de deelgemeente Prins Alexander en het

het goed uit: een groen dak gaat 15 jaar

Hoogheemraadschap van Schieland en de

langer mee dan een traditioneel dak.’

Het was een flinke klus. ‘De daken moesten

Krimpenerwaard. De laatste drie partijen

allemaal leeg gemaakt, het grind werd

verstrekten subsidie voor het omvangrijke

Een terras op het groene dak is er nog

weggezogen, apparatuur van de winkeliers

project.

niet, maar het winkelend publiek kan wel

die op het dak was geplaatst, vooral voor

in aanraking komen met een tastbaar

airconditioning, moest eerst losgekoppeld

Het groene dak heeft alleen maar

resultaat: het dak heeft inmiddels een eigen

en later weer aangekoppeld worden,’

voordelen, verwacht Guillaume Kriek: ‘Het

bijenvolk, dat volop honing produceert.

zegt Guillaume Kriek. Het uitgestrekte

dak is in staat bij flinke regen 730.000

Deze Alexandriumhoning is dit jaar voor

winkelcentrum heeft verschillende

liter water te bufferen, waardoor het als

het eerst in het winkelcentrum te koop.

dakniveaus, die één voor één een behandeling kregen. Ze werden opnieuw met bitumen bekleed, maar nu kwam er geen grind op, maar sedumplanten. Omwonenden die uitzicht hebben op het dak, kijken nu over maar liefst 22.000 vierkante meter groen, in verschillende

‘Vooral in sterk versteende delen van de stad is dan winst te behalen. Ik verwacht dat er met corporaties best afspraken zijn te maken om probleemgebieden aan te pakken op het gebied van klimaatadaptatie.’ Juist met zulke grote partijen als woningcorporaties is het aantal groene daken snel flink uit te breiden. ‘Dan zijn er echt kilometers te maken,’ zegt Heleen Mees. ‘Dat geldt ook voor afspraken met eigenaren van winkelcentra, die vaak ook veel platte daken hebben waarop van alles mogelijk is. Een aantal is al groen, maar dat kan verder worden uitgebreid. Dan kan het opeens heel snel gaan.’ Een stad als Chicago voert weer een ander beleid. Hier zijn groene daken niet verplicht, maar wie een bouwaanvraag indient voor een gebouw met een groen dak krijgt de vergunning om te bouwen sneller dan voor een gebouw zonder groen dak. In Londen is de regelgeving het minst vergaand. Hier moet een bouwer uitleggen waarom hij geen groen dak in zijn plan heeft opgenomen. De verdere behandeling van deze regel verschilt verder in de 33 boroughs die de stad rijk is.

Vogels en bijen

Nieuwe fase voor groene daken in Rotterdam

In Nederland is Rotterdam het langst bezig met het ontwikkelen

Rotterdam probeert op meerdere manieren het aanleggen

een grote rol spelen.’ Naarmate haar onderzoek vorderde is

van groene daken te bevorderen. Met een subsidieregeling

Heleen Mees steeds meer overtuigd geraakt van de noodzaak

bijvoorbeeld, zodat het financieel extra aantrekkelijk wordt

van groene daken. ‘Groene daken werken verkoelend in de zomer

een groen dak aan te leggen. Het gemeentelijk vastgoed wordt

en geven de stad een vriendelijker gezicht: het is aangenamer op

daar waar mogelijk voorzien van een groen dak. Ook op het

groen te kijken, dan op een uitgestrekte vlakte bitumen. En het is

vastgoed van derden, zoals woningcorporaties en bedrijven,

ook goed voor de natuur in de stad: voor de vogels en voor de bijen.

wordt het aanleggen van groene daken gestimuleerd. “De

Bij nieuwbouw zijn de daken ook toegankelijk te maken, waardoor

afgelopen jaren was de subsidieregeling een groot succes,

ze kunnen dienen als tuin en openbaar groen.’

van beleid voor groene daken. De subsidies zijn hier hoog, er is veel budget voor. ‘In Rotterdam is ook de waterbergingsopgave omvangrijk,’ legt Heleen Mees uit. ‘Groene daken kunnen daarin

inmiddels ligt er zo’n 150.000m2 groen dak“, aldus Paul van Roosmalen, programmanager Groene Daken bij de

Het mooist zou nog zijn om de groene daken te combineren

gemeente Rotterdam, ‘Eind 2014 loopt de subsidieregeling

met andere duurzame prioriteiten, zoals het aanbrengen

af. De komende jaren zullen we de aanleg van groene daken

van zonnecollectoren en verdergaande voorzieningen voor

op andere manieren stimuleren en faciliteren. Daarbij kijken

waterberging en het tegengaan van hittestress. Heleen Mees:

wij zowel naar de resultaten die bereikt zijn in Rotterdam,

‘In Basel zijn ze al heel ver met het ontwikkelen van de juiste

als naar de effecten van maatregelen in andere steden. Ik

combinatie van zonnepanelen en groene daken, en met het

verwacht dat de voordelen van groene daken door steeds meer

ontwikkelen van zaden die op het dak ontkiemen en vervolgens

Rotterdammers gezien worden en het aantal meters groene

en eigen ecosysteem creëren. Dat soort slimme innovaties

daken ook zonder een subsidieregeling verder groeit.”

ontstaat door de verschillende actieve marktpartijen.’

Paul van Roosmalen werkt sinds zijn studie aan de TU Eindhoven, met een tussenstop als docent Engels in Ecuador, bij de gemeente Rotterdam als projectleider voor bouwkundige projecten. Thans is hij ook programma-manager begroeide daken bij de gemeente Rotterdam.

DELTA Rotterdam

Heleen Mees is onderzoeker bij de Universiteit Utrecht. Zij promoveert eind 2014 op het vraagstuk van verantwoordelijkheidsverdelingen tussen publieke en private actoren voor het klimaatbestendig maken van steden. Daarvoor heeft Heleen 15 jaar in het bedrijfsleven gewerkt als internationale marketeer.

36


Kennis

Overstromingssimulatie voor Rotterdam door hoog water Nieuwe Maas

3Di maakt het onzichtbare zichtbaar Computerprogramma brengt waterbeheer razendsnel in beeld Een onverwachte dijkdoorbraak, extreme regenval: we kunnen onze maatregelen ertegen nemen, maar het blijft moeilijk voor te stellen wat de gevolgen van zulke rampspoed zijn. Daarin is sinds kort verandering gekomen. Door een ingrijpend snellere rekenmethode is met het simulatieprogramma 3Di niet alleen te berekenen, maar ook zichtbaar te maken wat de gevolgen van overstromingen en extreme stortbuien zijn. Het revolutionaire systeem is voor iedereen die met waterbeheer te maken heeft toegankelijk. ‘Het is te vergelijken met het verschil tussen lopen en

waarmee voorheen dagen van rekenwerk gemoeid waren.

met de auto gaan,’ zegt Wytze Schuurmans, directeur

Wanneer de uitslag eenmaal beschikbaar kwam, was er vaak

van wateradviesbureau Nelen & Schuurmans dat de

al veel kostbare tijd verloren. In een ontwerpproces is dat

afgelopen vijf jaar samen met de TU Delft en Deltares het

nog tot daaraantoe, maar wanneer zich een ramp als een

computerprogramma 3Di ontwikkelde. Het maken van

dijkdoorbraak of extreme neerslag voordoet, is die tijd er niet.

berekeningen van mogelijke waterstanden was een opgave

De aanzet tot de ontwikkeling van 3Di gaf emeritus hoogleraar

DELTA Rotterdam

37


Guus Stelling. Wytze Schuurmans: ‘Hij presenteerde zijn idee

in het watersysteem en de buitenruimte weggenomen. Op dit

hoe de berekening van waterstanden honderd maal sneller is

moment wordt de hele stad Rotterdam in 3Di gemodelleerd,

uit te voeren dan nu het geval is.’ Die ingrijpende versnelling

zodat op korte termijn duidelijk wordt waar nog knelpunten

sprak Schuurmans aan: ‘Er komen steeds meer data

resteren, ook bij toekomstige extreme buien’, aldus Jorg

beschikbaar, ook over waterbeheer, maar met onze huidige

Pieneman, senior adviseur stedelijk water en riolering

modellen en apparatuur kunnen we die hoeveelheid niet aan.

bij de gemeente Rotterdam. Tevens kan met 3Di bekeken

Wanneer we berekeningen honderd keer sneller maken, dan

worden welke (innovatieve) maatregelen het meest effectief

kunnen we wel met de beschikbare data aan de slag.’

zullen zijn, op wijk-, straat en zelfs gebouwniveau. ‘Door 3Di te combineren met een instrument als bijvoorbeeld de

Voordelen

Rotterdamse Regenradar kan de gemeente wateroverlast

De versnelling biedt ongekende voordelen. Schuurmans:

eenvoudiger voorkomen en de schade bij overstromingen

‘Vooral in stedelijke gebieden is die versnelling relevant, want

beperken.’

daar verschillen de waterdiepten bijna per meter. Wanneer er Jorg Pieneman is senior adviseur stedelijk water en riolering bij de gemeente Rotterdam. Thans is hij betrokken bij Waterplan 2 en diverse uitvoeringsprojecten ter verbetering van het water- en rioolsysteem in Rotterdam).

in de stad iets mis gaat, wil iedereen heel gedetailleerd weten wat er gebeurt en liefst zo snel mogelijk. Moest je daar vroeger dagenlang op wachten, nu kan dat vrijwel onmiddellijk. De nieuwe berekening is een wiskundige innovatie, maar wat je daarmee in beweging zet is nog het meest interessant.’ Met de nieuwe rekenmethode brengt 3Di meteen op het scherm in beeld wat de gevolgen zijn van een ramp, maar

Borrelglaasje

ook van een stedenbouwkundige ingreep. ‘Dat laatste maakt

‘Wanneer ons model een overstroming simuleert, dan

interactief ontwerpen mogelijk,’ legt Wytze Schuurmans

is de foutmarge met de werkelijkheid niet veel meer

uit. ‘Je kunt aangeven waar je een groen dak wilt hebben

dan een borrelglaasje,’ zegt Wytze Schuurmans. Dat is

en krijgt meteen te zien wat daarvan de gevolgen zijn.

machineprecisie en een baanbrekende verbetering. Jaren

Dat is een nieuwe manier van ontwerpen, die integraal en

geleden hanteerde men schaalmodellen om te laten zien

in samenwerking kan plaatsvinden. Dat komt doordat de

wat er bij overstromingen kon gebeuren. Die gaven een

berekening meteen op internet is uit te voeren. Er zijn geen

duidelijk beeld, maar de nauwkeurigheid was ver te zoeken.

hindernissen in apparatuur, iedereen kan dit achter zijn eigen

Computerberekeningen gaven hun uitkomsten vervolgens

pc of iPad doen.’

in grafieken en tabellen, die alleen specialisten konden ontcijferen. Doordat 3Di vrijwel alle beschikbare data kan

Verschillende waterschappen en de grote steden Amsterdam,

verwerken en in de berekeningen betrekt, komt een visualisatie

Rotterdam, Den Haag en Utrecht hebben zich al geabonneerd

tevoorschijn die nauwelijks van de werkelijkheid verschilt. ‘Het

op de rekenservice die 3Di biedt. Een abonnement biedt de

onzichtbare wordt weer zichtbaar,’ zegt Schuurmans.

mogelijkheid om berekeningen uit te voeren en visualisaties te maken. Een klik op een regenbui brengt onmiddellijk de

Wytze Schuurmans is directeur/senior adviseur bij Nelen & Schuurmans. Hij heeft veel ervaring als projectmanager en senior adviseur in onder meer water(gebieds)plannen, waterstructuurplannen en normeringstudies.

mogelijke overlast in beeld in nauwkeurige 3D-modellen, klikken op het symbool van een kraan maakt een overstroming zichtbaar.

3Di in Rotterdam In de (herijking van) het Waterplan 2 Rotterdam en de Rotterdamse Adaptatiestrategie (RAS) wordt o.a. beschreven hoe de gemeente omgaat met waterveiligheid en het voorkomen van wateroverlast ten gevolge van extreme neerslag. Gezocht wordt naar integrale oplossingen om waterberging te creëren en tegelijkertijd de stad aantrekkelijker, groener en economisch sterker te maken. ‘We maken gebruik van de nieuwste technieken om droge voeten te houden en daarmee hebben we al veel knelpunten

DELTA Rotterdam

38


Kennis

Waterbestendig maken van buitendijks gebied wordt steeds meer integrale opgave

Ook buiten de dijken droge voeten Het Noordereiland ligt buitendijks

Enkele buitendijkse gebieden in Rotterdam, zoals het Noordereiland en de kop van Feijenoord, lopen gevaar bij hoog water. Peter van Veelen zoekt naar een integraal model waarmee met medewerking van betrokkenen in het gebied ook op langere termijn resultaat is te boeken. De keuze gaat twee kanten op: buiten houden van het water of waterbestendig bouwen. Zelfredzame bewoners zijn daarbij hoe dan ook van groot belang. Rotterdam is door zijn haven uniek in Nederland. Nergens is zoveel verstedelijkt buitendijks gebied te vinden als in deze

DELTA Rotterdam

39


van het Noordereiland kunnen zich nog herinneren dat er vroeger meer overstromingen plaatsvonden. Door de lage stroomsnelheden beperkt de schade zich aan hun woningen vaak tot de interieurs van de benedenverdiepingen. Toch is de kans groot dat zulke overstromingen in de naaste toekomst vaker zullen gebeuren. Andere kwetsbare punten zijn het Scheepvaartkwartier op de noordelijke Maasoever, en de kop van Feijenoord bij de Nassauhaven en Heijplaat in RotterdamZuid. Voor zulke gebieden zijn wel degelijk maatregelen nodig om ze te beschermen tegen hoog water.

Transformatiefase Wateroverlast op het Noordereiland (2013)

Ook bij nieuwe woningbouwontwikkelingen in buitendijks gebied zijn dergelijke maatregelen onontbeerlijk. ‘Tot niet zo heel lang geleden gingen we daarbij altijd uit van de methodiek die is gevolgd bij de bouw van de Kop van Zuid,’ zegt Peter van Veelen, werkzaam bij de gemeente Rotterdam en onderzoeker bij de Technische Universiteit Delft. ‘Die methodiek ging uit van eerst alles slopen, vervolgens het gebied ophogen en dan opnieuw bouwen. Maar de tijd is veranderd. Gebiedsontwikkelingen werken zo niet meer. Het economische model dat met die werkwijze samenhing is door de economische crisis vastgelopen. Daarom bevinden we ons nu in een transformatiefase en zoeken we naar nieuwe ontwikkelingsmodellen.’

Scheepvaartkwartier ligt buitendijks

Zoeken naar zulke nieuwe modellen is precies wat Peter van stad. Dat het buitendijkse gebied zo omvangrijk is, heeft

Veelen doet, in zijn werk voor de gemeente, maar ook in

alles te maken met de ontwikkeling van de haven door de

zijn onderzoek voor de universiteit dat moet leiden tot een

jaren heen. Toen de stad zich uitbreidde met de aanleg van

promotie. Daarbij hoort ook het zoeken naar manieren om

nieuwe havens, volgde daarop onmiddellijk de bouw van

bestaande gebieden in Feijenoord en op het Noordereiland

nieuwe woningen. Maar: de havens en veel van die woningen

tegen hoog water te beschermen. ‘Want als het een keer

bevonden zich in gebieden die niet door dijken tegen het

echt misgaat op het Noordereiland, dan heeft dat grote

water zijn beschermd. Vandaag de dag wonen zo’n 40.000

gevolgen,’ stelt hij vast. Te denken is dan aan uitval van de

Rotterdammers in buitendijks gebied.

stroomvoorziening, schade aan woningen en auto’s.

Dat klinkt heel onveilig, maar lang niet al het buitendijkse

Het waterbestendig maken van nieuw te ontwikkelen

gebied van Rotterdam loopt onmiddellijk gevaar bij een

buitendijks bebouwd gebied is tegenwoordig veel meer

zeespiegelstijging en een toename van het water in de

een integrale opgave, waarin allerlei verschillende

Nieuwe Maas. Rotterdam behoort tot de veiligste havens van

maatschappelijke aspecten samenkomen. Peter van Veelen:

de wereld. Dat komt vooral doordat de kades hoog liggen.

‘Gebiedsontwikkeling is kleinschaliger geworden. Bovendien

Verstedelijkte gebieden als de Wilhelminapier en Kop van Zuid

gaat het ook om waardeontwikkeling op de langere termijn.

zijn bovendien eerst opgehoogd, voordat ze zijn bebouwd.

En daarbij komen ook die andere facetten om de hoek kijken, zoals armoedebestrijding, energietransitie en het

Toch zijn er wel degelijk kwetsbare gebieden aan te

verbeteren van de buitenruimte. De koers is nu veeleer een

wijzen in het verstedelijkte buitendijkse gebied. Het

integrale aanpak op de langere termijn, waarbij we tot een

Noordereiland is zo’n gebied vol woningen in de stad, dat

jaar of 30 vooruit kijken.’ Een van de maatregelen die worden

bij hoog water wel eens wil onderlopen, gemiddeld eens in

onderzocht is of het ophogen van de kades is te combineren

de twee jaar. Het overstromingsrisisco is door de aanleg

met het verbeteren van de buitenruimte en is te koppelen aan

van de Maeslantkering afgenomen. De oudere bewoners

nieuwbouwontwikkeling.

DELTA Rotterdam

40


Katendrecht en de Wilhelminapier zijn buitendijksgebied

Badkuip

Excursies

De kop van Feijenoord, tussen de Rosestraat en de Nieuwe

Een belangrijke rol is weggelegd voor bewoners. ‘Die zijn nu

Maas, is wat Van Veelen noemt ‘een badkuip’ en daarmee een

nog niet gewend om daarin mee te denken,’ constateert Peter

risicogebied. Daar moet iets gebeuren, maar de overheid heeft

van Veelen. Daarin zou snel verandering moeten komen.

weinig geld meer en ook traditionele gebiedsontwikkeling zou

‘Op het Noordereiland beginnen we dit jaar om te bekijken

weinig opleveren. Dan is het zaak te kijken wie er in het gebied

wat bewoners zelf kunnen doen. Dat gebeurt door excursies,

actief zijn. Naast bewoners zijn dat woningcorporaties en

bijvoorbeeld naar Dordrecht dat daarin al erg ver is. Maar ook

bedrijven, waarvan Unilever en Hunter Douglas tot de grootste

door te zorgen dat de bewoners de zandzakken klaar hebben

behoren. Samenwerken met die partijen is nodig bij het treffen

liggen voor als het nodig is.’

van maatregelen. ‘Als het gaat om waterveiligheid, profiteren die partijen daar ook van,’ zegt Peter van Veelen. ‘Daarom is

De medewerking van bewoners is cruciaal bij het

het een logische gedachte wanneer zij ook meedoen bij het

waterbestendig maken van buitendijkse gebieden. Peter van

ontwikkelen van maatregelen.’

Veelen: ‘De tijd dat de overheid overal voor moest zorgen is voorbij. Er is al heel veel mogelijk door onder bewoners

Van Veelen begon zijn onderzoek met het ontwerpen

bewustzijn te kweken.’ Ook kijkt hij naar steden als Londen

van multifunctionele waterkeringen, maar zijn aandacht

en New York: ‘Daar ligt de nadruk erg op zelfredzaamheid

verplaatste zich steeds meer naar de fase die aan het

van de bewoners, op community resilience. In Rotterdam

ontwerpen vooraf gaat: ‘Hoe kan ik een instrument

moeten we ons afvragen waar we de nadruk leggen op die

ontwikkelen om bij gebiedsontwikkeling alle verschillende

zelfredzaamheid van bewoners en waar een meer collectief

factoren aan elkaar te koppelen, zodat een innovatieve

gerichte aanpak op gebiedsniveau voor de hand ligt.’ Dat

oplossing ontstaat? Zo is het mogelijk een groeimodel te

de hele wereld inmiddels naar Rotterdam kijkt als een

maken dat op den duur zijn vruchten afwerpt.’

voorbeeldstad waarbij water en klimaatopgaven geïntegreerd zijn met stedelijke ontwikkeling ziet Peter van Veelen als een

Voor Feijenoord en het Noordereiland is precies uitgezocht

grote kans. ‘De opgave om de stad aan te passen aan stijgende

waar zich de grootste kwetsbaarheden bevinden, welke panden

waterstanden levert ook kansen op voor het Rotterdamse

het meest te lijden zullen hebben van overstromingen en wat

bedrijfsleven. Kijk hoe de gemeente samen met Rotterdamse

er met de elektrische voorzieningen gebeurt, wanneer het

bedrijven werkt aan het klimaatbestendig maken van Ho Chi

water over de oevers klotst. Ook is precies geïnventariseerd

Minh City.’

welke maatregelen genomen moeten worden. Grofweg komt het neer op twee verschillende strategieën. De ene is om het water zoveel mogelijk buiten te houden door muren te

Peter van Veelen is stedenbouwkundige bij de Gemeente Rotterdam en werkt aan waterveilige buitendijkse gebieden. Daarnaast promoveert hij bij de TU Delft op de vraag op welke manier waterveiligheid geintegreerd kan worden in stedelijke ontwikkeling.

bouwen, zodat het buitendijkse gebied toch droog blijft. De andere is om waterbestendig te bouwen door bijvoorbeeld woningen aan te passen en transformatorhuisjes waterdicht te maken.

DELTA Rotterdam

41


Resultaat

Stadslandbouw op de Hofbogen, het vroegere spoortracé van de Hofpleinlijn

Zomerhofkwartier als proeftuin om klimaatbeleid in de praktijk te brengen

DELTA Rotterdam

42


Samenwerken aan een vitale en klimaatbestendige wijk In het Zomerhofkwartier staan talrijke ondernemers en bewoners te popelen om met elkaar aan de slag te gaan om de verscholen wijk een impuls te geven en klimaatbestendig te maken. Parkeerplaatsen veranderen in regentuinen, daken worden voorzien van groen of omgezet in een polderdak. Vooral in de ‘stenige’ buitenruimte kunnen ideeën voor klimaatadaptatie werkelijkheid worden. De unieke combinatie van ‘langzame’ stedenbouw en de nieuwe vitaliteit van de wijk zijn daarvoor een uitstekende voedingsbodem. Lange tijd was het Zomerhofkwartier, ingeklemd tussen de

aanpassen aan klimaatverandering blijkt de bindende schakel

Heer Bokelweg, Schiekade, Teilingerstraat en Noordsingel,

om het gebied aantrekkelijker te maken. Het openbreken van

een vergeten gebied tegen de rand van het Rotterdamse

de plinten van de gebouwen zorgt voor meer aantrekkelijkheid,

stadscentrum. De wijk werd vlak na de oorlog gebouwd om

maar voor klimaatadaptatie leent zich vooral de openbare

vooral bedrijven en scholen onderdak te bieden. De trein

ruimte die nu de inrichting heeft van een bedrijventerrein.

reed over het viaduct van de Hofpleinlijn dwars door het gebied. Daarin is veel verandering gekomen. De trein rijdt niet

‘De aantrekkelijkheid van de stad hangt nauw samen met

meer, veel panden kwamen leeg te staan. Woningcorporatie

verscheidenheid aan functies en gebruiksmogelijkheden van

Havensteder wilde van de wijk een rustig en aantrekkelijk

de openbare ruimte,’ zegt Dirk van Peijpe van De Urbanisten,

woongebied maken. Maar toen bleek dat de plannen voor

het bureau dat in het Zomerhofkwartier al het Benthemplein

sloop en nieuwbouw voorlopig niet zouden lukken, besloot

ontwierp, het eerste grootschalige waterplein ter wereld. ‘Het

de corporatie tot een andere aanpak, waarin zij de verdere

waterplein is eigenlijk de eerste steen in de vijver,’ zegt Van

ontwikkeling voor tien jaar overliet aan initiatieven vanuit de

Peijpe, want De Urbanisten hebben nog meer plannen voor

wijk zelf.

het klimaatbestendig inrichten van het Zomerhofkwartier. ‘De openbare ruimte is bij uitstek de plaats waar mensen

Jeroen Laven is met zijn bedrijf Stipo, bureau voor stedelijke

elkaar ontmoeten. Maar aantrekkelijke groene plekken zijn

ontwikkeling, neergestreken in het ‘gele gebouw’ aan de

hier maar heel beperkt aanwezig. Daarnaast is er in het

Zomerhofstraat. ‘Havensteder heeft met ons gesproken met

Zomerhofkwartier een klimaatopgave, vooral wat betreft

de vraag of we ons hier wilden vestigen. Dat wilden we, maar

extreme neerslag en droogte.’

alleen wanneer we dit gebouw verder mochten vullen met samenwerkende partijen en dat we samen met de corporatie

Dirk van Peijpe: ‘Het gaat er om, de Rotterdamse

invulling zouden geven aan het begrip “slow urbanism”. Tien

Adaptatiestrategie in de praktijk te brengen. Het

jaar is een goede termijn om het gebied een kans te geven. Dat

Zomerhofkwartier leent zich daar uitstekend voor. Daarvoor

Havensteder geen investeringsbudget heeft vinden veel mensen

willen we graag verder gaan na het waterplein. We zijn

hier helemaal niet erg. Die zien het als een kans en zeggen:

heel benieuwd of we hier de klimaatbestendige stad op

dan doen we het zelf.’

gebiedsniveau tot stand kunnen brengen. Niet alleen top-down, maar tegelijkertijd bottom-up. De dynamiek die hier steeds

Ambachtelijk

meer aanwezig komt daarbij prima van pas.’

De afgelopen tijd hebben tal van bedrijven en instellingen in het Zomerhofkwartier hun intrek genomen. Jeroen Laven: ‘Het

Lange adem

gaat vooral om ambachtelijke en kleinschalige maakbedrijven,

Bij die ontwikkeling is niet het doel om uitvoerige

architectenbureaus, culturele partijen, kenniscentra.’

masterplannen te maken, maar om juist met de enthousiaste

Samenwerken met elkaar staat hoog in het vaandel en de wijk

partijen in het gebied tot een perspectief voor de toekomst te

DELTA Rotterdam

43


De regentuin

komen. Jeroen Laven: ‘Voor zo’n richtinggevend perspectief

de Hofpleinlijn, tot een groene route. ‘Dat is misschien nog de

heb je wel een langere adem nodig. Maar er gebeurt hier nu

ingewikkeldste opgave, maar ik verwacht dat het ook daarmee

zoveel, ik denk dat het mogelijk is. Havensteder begeleidt het

goed komt,’ zegt Jeroen Laven. Voor het Gele Gebouw is er al

proces, de gemeente faciliteert, het gebied heeft belangstelling

mee begonnen. Daar is door De Urbanisten met hulp van velen

van Den Haag, omdat minister Blok pas op bezoek is geweest.’

een eerste deel van de regentuin aangelegd. Bewoners hielpen mee met planten.

In het Zomerhofkwartier gaan klimaatbestendigheid en gebiedsontwikkeling samen op. Er zijn inmiddels twee

Ook financieel ziet Jeroen Laven mogelijkheden: ‘Er zit nu

workshop geweest, waarin de in het Zomerhofkwartier actieve

zoveel energie in de wijk, dat trekt vanzelf weer nieuwe

partijen kansrijke klimaatprojecten hebben benoemd. Die

activiteit aan. Zodra iemand zelf in het gebied gaat investeren,

komen neer op het vervangen van overbodige parkeerplaatsen

zullen anderen volgen. Dat komt omdat iedereen met

en te brede wegen en trottoirs in openbaar groen, waardoor

hetzelfde bezig is en het besef overheerst dat je samen meer

de stad meer als spons kan functioneren en regen in de bodem

kunt bereiken.’ Dirk van Peijpe: ‘En we kunnen meeliften op

kan infiltreren. Het tweede project richt zich op het maken

investeringen in bijvoorbeeld rioolvervanging om de openbare

van drie ‘zomerhoven’. Aanvullend op het waterplein is een

ruimte klimaatbestendig in te richten.’ De gemeente heeft

‘Polderdak’met ruimte voor waterberging en voedselproductie

inmiddels ook € 100.000 voor vergroening uitgetrokken! We

op het dak de parkeergarage Katshoek kansrijk Het derde is

zijn echt aan de slag.’

het veranderen van de Hofbogen, het vroege spoortracé van

DELTA Rotterdam

44


Jeroen Laven is partner van Stipo en bevlogen Rotterdammer. Als publiek ontwikkelaar werkt hij aan diverse trajecten, van slow urbanism in ZoHo, de woonvisie van Eindhoven tot de aanpak van de NieuweZijds Voorburgwal in Amsterdam en een plintenstrategie in Stockholm

Dirk van Peijpe is stedenbouwkundige en directeur van DE URBANISTEN. Hij was recent betrokken bij de Rotterdamse Adaptatiestrategie, de ‘deltaproeftuin’ Klimaatbestendig Zomerhofkwartier en ‘Rebuild by Design’ in New York / New Jersey.

Resultaat

Rotterdam: springplank voor bedrijfsleven Bedrijven slaan wereldwijd hun vleugels uit met Rotterdam als etalage Rotterdam is voorbeeldstad als het om klimaatadaptatie gaat. Overheid, kennisinstellingen en bedrijfsleven zijn druk in de weer nieuwe wegen in te slaan en tot innovatieve oplossingen te komen. Voor het bedrijfsleven kan de aandacht voor Rotterdam een welkome springplank betekenen naar opdrachten elders in de wereld. Om als Nederlands bedrijf succes in het buitenland te

in Nederland zien wat we precies aan het doen zijn, dat het

hebben, is een goede thuisbasis onontbeerlijk, luidt de stellige

land in beweging is, dat hier nieuwe kennis wordt ontwikkeld.’

overtuiging van Piet Dircke, Global leader Water Management

Nederland mag dan een grote proeftuin zijn, ‘Rotterdam

water van advies- en ingenieursbureau Arcadis. ‘Een

is onze deltastad,’ zegt Piet Dircke. ‘Het is een iconische

thuisbasis die kennis vergaart, maar die ook aanschouwelijk

stad, een stad die van oudsher leeft met het water. Tegelijk

maakt wat er te koop is. Heel Nederland is wat mij betreft een

is het een plaats waar kennis wordt ontwikkeld: op de RDM

living showcase, een levend laboratorium. Het buitenland wil

Campus en bij de TU Delft, die op een steenworp afstand

Bron: Courtesy of The BIG Team

DELTA Rotterdam

46


Rotterdamse bedrijven aan de slag in VS Nadat de staten New York en New

stad waar die culturele kracht altijd voorop

Het Rotterdamse architectenbureau OMA

Jersey in 2012 werden getroffen door

staat. Rotterdam laat zien dat ze de

van architect Rem Koolhaas behoort ook

de orkaan Sandy staat klimaatadaptatie

dynamiek en complexiteit aankan. Tegelijk

tot de winnaars. Er is 230 miljoen dollar

daar hoog op de agenda. New York

is er voor de Rotterdamse regio nog

voor het prestigieuze project in New

en omgeving maken serieus werk van

een wereld te winnen. De internationale

Jersey gereserveerd, waarbij een ingenieus

het klimaatbestendig maken van de

positie en aantrekkingskracht en de

systeem van waterpompen, wateropslag

stad en de ommelanden. Onderdeel

Rotterdamse opgave en aanpak zijn dé

en ingrepen in het landschap de steden

daarvan is het grootscheepse project

kans voor de stad om opnieuw stappen

Jersey City, Hoboken en Weehawken

‘Rebuild by Design’, een internationale

vooruit te zetten. Water, ruimte, mensen,

zal beschermen tegen de stijgende

ontwerpcompetitie die bedrijven uitdaagt

ze maken deze deltastad samen sterk.

waterspiegel.

met stedenbouwkundige oplossingen te

De agenda voor de toekomst kan met de

komen voor de stijgende zeespiegel en

sterke Rotterdamse coalitie van bedrijven,

Ingenieursbureau Arcadis, waarvan de

orkanen die de staten New York en New

overheid en kennisinstellingen de wereld

waterdivisie in Rotterdam is gehuisvest,

Jersey bedreigen.

en zichzelf inspireren. Misschien is het

maakt ook deel uit van een van de

tijd voor een Rotterdamse ‘Rebuild by

winnende teams. Het ‘Big Team’ heeft

Design’?’

groen licht gekregen voor een gigantisch

Henk Ovink werkt als adviseur van de Amerikaanse regering aan de

project, ‘Big U’, dat Manhattan zal

wederopbouw van de New Yorkse regio.

Winnaars

beschermen tegen overstromingsgevaar.

‘Ik heb ‘Rebuild by Design’ voor de New

De Amerikaanse minister van

Voor dit project is 335 miljoen dollar

Yorkse regio ontwikkeld met een echt

Infrastructuur Shaun Donovan maakte

uitgetrokken.

Nederlands-Amerikaans perspectief:

begin juni de winnaars bekend van

een integrale ontwerpaanpak met

‘Rebuild by Design’. Tot die winnaars

Veel winnende teams bestaan uit

communities, lokale allianties, een

behoren opvallend veel innovatieve en

samenwerkingen tussen verschillende

competitief proces met winnaars en een

ambitieuze Rotterdamse bedrijven. De

internationale bureaus en bedrijven. Zo

miljard dollar voor de realisatie. Zo komen

Rotterdamse ontwerpbureaus ZUS, 75B

ook het Interboro Team, waarin onder

talent, proces en financiering innovatief bij

en De Urbanisten werken samen met

meer het Rotterdamse Palmbout en de

elkaar voor een echt veerkrachtige regio.

het toonaangevende Massachusetts

Rebel Group deelnemen. Het team werkte

Niet gek dat er veel Nederlandse bedrijven

Institute of Technology (MIT) aan het

aan het voorstel ‘Living With the Bay’

meedoen en tot de winnaars behoren.

New Meadowlands project voor New York

in Nassau County, Long Island om te

Onze ontwerpers en onze ingenieurs

en New Jersey. Voor hun innovatieve en

komen tot veilige, schone en natuurlijke

maken over de hele wereld het verschil.

veelomvattende plan wordt 150 miljoen

baaien aan de kust van Long Island. Voor

Nederland staat daarbij model voor

dollar vrijgemaakt, gericht op verschillende

realisatie van hun voorstel is 125 miljoen

onze integrale aanpak van ontwerp en

‘overstromingsdistricten’ met voor ieder

dollar toegekend.

watermanagement. Die cultuur van

district een eigen infrastructuur en

water is de cultuur van Rotterdam, de

rampenplan.

van Rotterdam ligt. Ook daarvan zijn de resultaten te zien,

projecten in Rotterdam speelt, heeft het bedrijf zijn reikwijdte

kijk naar het drijvende paviljoen in de Rijnhaven of de

tot ver over de landsgrenzen kunnen uitbreiden. ‘We hebben

Maeslantkering in de Nieuwe Waterweg die bij hoog water

een belangrijke rol gespeeld in New Orleans nadat die stad

dicht gaat. Dat hoort allemaal bij Rotterdam, de deltastad die

getroffen was door de orkaan Katrina.’

we moeten koesteren.’ Ook in New York is Arcadis actief. Het bedrijf maakt deel uit

Voorbeeld

van het consortium dat een plan maakt voor de ‘Big U’, een

Natuurlijk, Rotterdam is geen miljoenenstad als New York,

ring van 16 kilometer rondom de zuidpunt van Manhattan, die

Londen of Jakarta. ‘Maar,’ onderstreept Piet Dircke, ‘we kunnen

overstromingen moet voorkomen. New York is er op gebrand

hier wel goed nadenken over welk voorbeeld we de rest van

klimaatadaptieve maatregelen te nemen, nadat de stad in

de wereld willen geven.’ Mede dankzij de rol die Arcadis bij

2012 getroffen werd door de orkaan Sandy. Naast de ‘Big U’

DELTA Rotterdam

47


werkt Arcadis aan het project ‘Seaport City’, dat bescherming

met de overheden van Indonesië en Jakarta aan de verdere

moet bieden aan de zuidoostelijke punt van Manhattan. Piet

ontwikkeling van dit omvangrijke plan, waarbij gedacht wordt

Dircke: ‘Het gaat dan om bescherming tegen hoog water,

aan een nieuwe stad in de vorm van een garuda, de nationale

gebiedsontwikkeling en eventueel landuitbreiding. Voor ons

vogel van Indonesië.

speelt hierin de multifunctionele dijk een belangrijke rol. We hebben allerlei varianten van zo’n dijk doorgerekend, maar aan

Verdienmodel

de basis liggen de Nederlandse multifunctionele dijken zoals in

‘De kunst is om een goed verdienmodel te ontwikkelen, waarin

Noordwijk, Scheveningen, Katwijk en Rotterdam.’

de Nederlandse bedrijven die zich met watermanagement

Veel deltasteden hebben door toenemende verstedelijking

bezighouden kunnen participeren,’ zegt Piet Dircke. Ook

en de trek naar de grote steden nauwelijks meer plaats

Enrico Moens benadrukt het belang van zo’n verdienmodel:

om bewoners te huisvesten en tegen overstromingen te

‘Het is zaak kansen te creëren en als Nederland een rol te

beschermen. ‘Dat is een probleem dat zich voordoet in Jakarta,

blijven spelen in watermanagement wereldwijd, zodat het

waar we bezig zijn met het Great Garuda Project,’ constateert

Nederlandse bedrijfsleven daarvan kan profiteren. Daarbij

Enrico Moens, programmamanager adapting cities bij advies-

is een koppeling nodig tussen publieke instellingen, private

en ingenieursbureau Grontmij. De bodem van Jakarta zakt

instellingen en kennisinstellingen.’

jaarlijks verder weg, overstromingen zijn aan de orde van de

Zo’n koppeling kwam tot stand in Ho Chi Minh City, waar

dag. Een langgerekte zeedijk moet het overstromingsgevaar

Grontmij in nauwe samenwerking met de gemeente Rotterdam

tegengaan. Op die zeedijk en in de baai die ontstaat tussen

een klimaatadaptatiestrategie ontwikkelde. Ho Chi Minh City

de dijk en de stad is nieuwe gebiedsontwikkeling mogelijk.

heeft opvallende overeenkomsten met Rotterdam. Enrico

Nederland en het Nederlandse bedrijfsleven werken samen

Moens: ‘Het ligt aan een rivier en na verloop van tijd is de

Piet Dircke is Global Leader Water Management bij ARCADIS en heeft gewerkt voor onder meer deltasteden als Rotterdam, New Orleans, New York en Jakarta.

DELTA Rotterdam

Enrico Moens is werkzaam als ontwikkelmanager bij het advies- en ingenieursbureau Grontmij. Hij is onder meer actief betrokken bij het programma Kennis voor Klimaat en draagt bij aan het internationaal vermarkten van de ontwikkelde kennis.

48


haven vanuit de stad steeds meer in de richting van de zee

Intensief

opgeschoven, zoals dat in Rotterdam ook is gebeurd. Daardoor

In dezelfde periode werd ook in Rotterdam aan een

ontstond er ruimte voor stedelijke ontwikkelingen.’

adaptatiestrategie gewerkt. ‘Inderdaad,’ zegt Enrico Moens, ‘beide strategieën waren ook bijna tegelijkertijd af. Er is

Bij het maken van de adaptatiestrategie van Ho Chi Minh

intensieve samenwerking tussen beide steden geweest en je

speelden de Nederlanders een adviserende rol. Nadat het

kunt vaststellen dat veel van het Rotterdamse gedachtegoed in

project in 2011 van start was gegaan, is eerst een atlas

de strategie van Ho Chi Minh City is verwerkt.’

gemaakt waarin de problematiek zichtbaar werd. Daarna volgde het werk aan de strategie om de stad klimaatbestendig

‘Na de atlas en de adaptatiestrategie was de derde fase het

te maken. Daarbij stonden zes hoofdlijnen centraal: het

opstellen van een actieplan, de derde a,’ zegt Enrico Moens. ‘Dat

watersysteem als uitgangspunt nemen voor ruimtelijke

is een belangrijk punt: in hoeverre kan Nederland een bijdrage

ontwikkeling, stapsgewijs en op meerdere lagen werken aan

leveren bij de toepassing van de adaptatiestrategie in de stad.

waterveiligheid, het stedelijk watersysteem voorbereiden

Een van de kernvragen in Ho Chi Minh City is of daar dijken

op meer regenval in de toekomst, de verzilting door het

moeten komen. Die zijn er nu nog bijna niet. Wij kunnen daar

opdringende zeewater tegengaan, bodemdaling tegengaan

onze Nederlandse kennis inbrengen, wat we hebben geleerd van de Deltawerken, maar ook wat we hebben geleerd van wat

en groenblauwe netwerken aanleggen om de stad leefbaar te

daarbij minder goed is gegaan, zoals de waterkwaliteit. Het

houden bij stijgende temperaturen. Kernboodschap daarbij

gaat er steeds om vast te stellen welke maatregel past bij welk

is dit te doen op een manier die problemen oplost maar ook

gebied.’

waarde toevoegt aan de stad. Henk Ovink is senior advisor van minister Donovan en Principal van Rebuild by Design. Hij was daarvoor waarnemend Directeur Generaal Water en Ruimte bij het Ministerie van Infrastructuur en Milieu.

Klimaatgerelateerde uitdagingen Ho Chi Minh Stad

DELTA Rotterdam

49


Waterschappen

Willem Alexander roeibaan (Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard)

Rotterdam kan niet zonder de drie waterschappen ‘De samenwerking met zo’n resultaatgerichte stad verloopt prima ‘ De stad Rotterdam heeft wat betreft waterbeheer te maken met drie waterschappen. Op de noordelijke Maasoever zijn dat het Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard en het Hoogheemraadschap van Delfland dat zetelt in Delft. Op de zuidelijke Maasoever is dat het waterschap Hollandse Delta. Bij het uitvoeren van maatregelen voor klimaatadaptatie kan Rotterdam niet zonder deze belangrijke partijen. Wat doen de waterschappen eigenlijk en hoe is dat zo gegroeid? Zijn zulke organisaties nog wel bij de tijd? We vroegen het twee dijkgraven en een hoogheemraad. Hoe zou u het waterschap willen karakteriseren?

het belang wordt afgemeten aan de intensiteit ervan. Een

Hans Oosters, dijkgraaf van het Hoogheemraadschap

daarvan is het peilbeheer: wij zorgen ervoor dat er hier

van Schieland en de Krimpenerwaard: ‘Rotterdam was

gewoond en gewerkt kan worden met zo min mogelijk

oorspronkelijk een stedelijke ontwikkeling in het veel

wateroverlast. Andere taken zijn zorgen voor stevige dijken

grotere Schieland. We hebben dus vanaf het ontstaan van

en kades, voor goede waterkwaliteit en voor het zuiveren

dit waterschap met de groei van de stad te maken gehad.

van het afvalwater van bij elkaar zo’n 800.000 mensen.

De waterschappen hebben verschillende taken, waarbij

De waterschappen in de Rotterdamse regio hebben qua

DELTA Rotterdam

50


takenpakket wel een hoofdaandeel in het Nederlandse

Hoogheemraadschap van Delfland: ‘Het mooie van onze

waterbeheer.’

organisatie vind ik ook onze onafhankelijkheid, waardoor

Jan Geluk, dijkgraaf van het waterschap Hollandse Delta:

we vaak op de wat langere termijn kunnen denken.

‘Wij zijn de oudste bestuurslaag van Nederland, maar

We hebben geen andere belangen die we steeds tegen

ook de modernste. In 1950 waren er nog om en nabij de

elkaar moeten afwegen. We heffen onze eigen belasting,

2500 verschillende waterschappen. Dat aantal is door

specifiek voor onze eigen taken. De waterschappen hebben

fusies teruggebracht tot 23 nu. We werken innovatief,

niet zoals gemeenten te maken met andere partijen als

bijvoorbeeld door met high-tech apparatuur het water te

projectontwikkelaars of grondexploitanten. Toch kunnen

zuiveren. Daarnaast zijn we efficiënt en zakelijk ingesteld.

wij het niet alleen. Wij kunnen vanuit Delft wel iets roepen,

We zijn een functionele democratische organisatie, die

maar we hebben andere partijen nodig, zoals het Rijk

zuinig met het geld omgaat. Het bijzondere is dat we in

of de gemeenten, die beschikken over ruimte of geld. Zo

Nederland voor het water een eigen bestuurslaag hebben

hebben we ook met Rotterdam te maken, samen met de

gevormd, die is gekozen door de bevolking: de inwoners, de

twee andere waterschappen. We hebben besloten om

bedrijven en de boeren. Dat maakt dit systeem uniek, want

gezamenlijk als één waterschap op te treden, dat is wel zo

daardoor krijgt in de besluitvorming water altijd voorrang.’

duidelijk. De onderlinge samenwerking is heel erg goed en ook de samenwerking met Rotterdam verloopt prima. De

Hans Oosters: ‘Dat is inderdaad uniek. In tijden van krapte

stad is heel resultaatgericht, wil echt iets laten zien en tot

en nood kom je dan niet tot de verkeerde keuzes. In veel

stand brengen.’

landen zie je dat, als het economisch minder goed gaat, men snel verkeerde prioriteiten stelt. Dan wordt bezuinigd

Hans Oosters: ‘Ik vind het altijd mooi om te vertellen hoe

op onderhoud van dijken of installaties, waardoor de kans

die rol van de waterschappen tot stand is gekomen. Die

op wateroverlast toeneemt. Ga maar eens bij ons in een

functionele taak is terug te voeren naar de dertiende eeuw,

gemaal kijken: het lijkt of de installaties daar gisteren zijn

toen graaf Floris de Vijfde de eerste waterschappen in

geplaatst. Met andere woorden: het is een bestuursvorm

dit gebied oprichtte. Dat gebeurde in een gebied dat een

die garantie biedt voor veiligheid.’

drassig moeras was met rivieren die met grote regelmaat

Ingrid ter Woorst, hoogheemraad van het

over het land spoelden. Mensen hadden snel door dat door

Dakpark ligt op een dijk van Hoogheemraadschap van Delfland

DELTA Rotterdam

51


een sloot te graven het land droog kwam te liggen. Maar

Hans Oosters: ‘We moeten elke dag ons nut en onze

dan zakt het land wel in. Wanneer je waterstaatkundige

noodzaak bewijzen. Wanneer we doorgaan met werken aan

werken maakt, zoals dijken, dan wordt het omgaan met

de waterveiligheid zoals we dat sinds 1953 doen, blijven we

wateroverlast beheersbaar. Dat was geen private taak, nee,

de ontwikkelingen en dreigingen van klimaatverandering

dat moest een publieke taak worden. Daarom benoemde

voor. Stijging van de waterspiegel en meer water door de

de graaf bestuurders om daarop toe te zien. Iedereen

rivieren zullen steeds opnieuw vragen om verhoging van de

moest zelf met een schep aan de slag. Later kwam de

dijken en meer ruimte voor de rivieren.’

eigen bijdrage aan de waterveiligheid in de vorm van belastingen. In ruil daarvoor ontvangt men zeggenschap in

Ingrid ter Woorst: ‘Een van mijn speerpunten is om door

het waterschapsbestuur. Zo is het begonnen, en zo is het

waterbeheer net iets meer te doen, waarvan de hele

nu nog steeds. Het mooie is dat deze bestuurslaag direct is

samenleving kan profiteren. Samenwerking is daarin

afgeleid uit de fysieke omgeving van de laaggelegen delta.’

heel belangrijk. Ik was vorig jaar bij de opening van het

Ingrid ter Woorst: ‘De discussie die steeds weer oplaait

Bellamyplein, een van de twee waterpleinen in Rotterdam.

is of we de waterschappen moeten opheffen. Natuurlijk

De buurt had een lunch georganiseerd, bewoners waren

kunnen we ze opheffen, maar dan zijn we wel onze

er aan het tuinieren en er was een veld waar de kinderen

onafhankelijkheid kwijt, want dan komt het geld voor

uit de omgeving voetbalden. Dan zie je dat bij goede

een stevige dijk uit dezelfde pot als die voor bijvoorbeeld

samenwerking één en één drie is. Het gaat dan niet alleen

een nieuw ziekenhuis. En moet je keuzes maken tussen

om droge voeten, maar ook om een betere leefomgeving,

veiligheid of zorg. Wat mensen vaak vergeten is dat we

om sociale cohesie en om wijkgevoel. Dan zie je dat je door

hier, in een gebied onder de zeespiegel, rustig kunnen

waterbeheer daar ook een bijdrage aan kunt leveren en dat

wonen en werken. Natuurlijk, ook bij de waterschappen is

vind ik mooi om te zien.’

het kostenbewustzijn bij de uitvoering van taken de laatste

De OESO stelde onlangs vast dat in Nederland de vanzelfsprekendheid van waterveiligheid wel erg groot is. Iedereen gaat er van uit dat Nederland veilig is. Wat moeten de waterschappen daarmee?

jaren flink toegenomen. Er wordt meer op het geld gelet. Maar ook daarin schuilt een kans: wanneer iets niet voor het vastgestelde bedrag kan, dan moeten we het anders doen. Dat leidt dan altijd tot innovaties.’

Ingrid ter Woorst: ‘Inderdaad, dat is een zorg, want

Wat is de grootste uitdaging voor de waterschappen?

het gaat immers heel vaak en al heel lang grotendeels

Jan Geluk: ‘De zeespiegel stijgt en het land zakt. Dat is

goed. Daardoor vinden de mensen het werk van de

een geologisch verschijnsel. Dit heeft gevolgen voor onze

waterschappen vanzelfsprekend of hebben ze geen weet

dijken, naast de klimaatverandering. Bij meer neerslag

van wat er wordt gedaan om hun voeten droog te houden.

moeten de rivieren dat aan kunnen. Zowel Rotterdam als

We hebben in Rotterdam mooie dingen gerealiseerd, zoals

Dordrecht zit met het probleem dat het water zich aan die

het Bellamyplein en het Benthemplein. Maar wat we nu

gemeenten opdringt. Dan is het een enorme opgave om in

moeten doen is in de haarvaten van de samenleving aan

dat stedelijke gebied nog dijken in te passen. Bovendien

de slag. We moeten bij de mensen thuis zien te komen, ook

is dat veel duurder dan in landelijk gebied. Dat is één van

in hun hoofden. Hoe we kunnen zorgen dat het bewustzijn

onze belangrijkste taken, maar het vergt ook maatregelen

beter wordt, dat is echt de grote uitdaging van morgen.’

op het gebied van ruimtelijke ordening. Dat ligt meer bij de competentie van de steden en de provincie. Daarnaast

Hans Oosters: ‘Er is inderdaad sprake van een awareness-

komt er door de voorspelde lage rivierafvoer een probleem

gap. Mensen hebben het gevoel dat we toch nergens last

bij de inname van zoet water. Het zoute zeewater rukt op

van hebben en zijn zich niet bewust van de risico’s. Onze

en leidt tot verzilting. Dat zijn best grote zorgen.’

opdracht is om daar iets aan te doen. Dat betekent dat

Jan Geluk is sinds 1 juli 2005 dijkgraaf bij waterschap Hollandse Delta. Hij is lid van de VVD en zat voor deze partij van 1998-2005 in de Tweede Kamer. Geluk had zijn opleiding aan de Hogere Landbouw School te Dordrecht en behaalde later deelcerficaten recht en staatsrecht aan de Open Universiteit. Hij werkte als landbouwer en werkte van 1991 tot en met 1996 in Centraal Azië voor Cebeco Handelsraad. Van 1987 tot 1991 was hij lid van de Provinciale Staten van Zeeland.

DELTA Rotterdam

Hans Oosters is dijkgraaf van het hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard sinds 1 september 2005. Ook is hij lid van het bestuur van de Unie van Waterschappen, met portefeuille waterveiligheid. Hans Oosters is tevens lid van het Comité van aanbeveling van de conferentie Deltas in times of Climate change.

52


we telkens weer moeten uitleggen wat er aan de hand

de wereld en sommige vragen komen er op neer of ze niet

is. Daar zijn we niet voor uitgevonden, dat klopt, maar

ook zo’n systeem kunnen maken als dat van ons. In Zuid-

desalniettemin is de opdracht onmiskenbaar groot. We

Afrika zijn we bezig in de buurt van Durban waterschappen

willen daarin zichtbaar zijn. We hebben als waterschappen

in te richten volgens Nederlands model. In die zin kan ons

al heel wat bereikt omdat we de afgelopen jaren flink naar

bestuursmodel dus zeker een exportartikel zijn.’

elkaar zijn toegegroeid en elkaar versterken. Maar we moeten met elkaar het hele verhaal kunnen vertellen.’

Hans Oosters: ‘Zeker is het waterschap een exportproduct.

Jan Geluk: ‘Wat die bewustwording betreft helpt het

In de eerste plaats gaat het dan om de technische

buitenland ons. Kijk naar wat er gebeurt bij een orkaan

kennis die we in huis hebben: deltatechnologie zoals het

als Katrina, of Sandy. Die gebeurtenissen zijn voortdurend

aanleggen van dijken en het zuiveren van het water. Maar

in het nieuws en dat geeft mensen te denken. Maar

ook de manier waarop we hier het waterbeheer geregeld

inderdaad, bij ons wordt heel gemakkelijk gezegd: wij zitten

hebben is een exportproduct. Zo zijn wij een paar jaar

hier wel goed. In het uitdragen van dat bewustzijn ligt een

geleden gevraagd om in Semarang op het Indonesische

taak. Voor de steden, maar ook voor de waterschappen.

eiland Java te helpen bij een polder die twee keer per

Ik zie daarin een verschil tussen land en stad: de boeren

dag vol loopt met water, terwijl de bodem inzakt door

weten vaak precies wat er speelt, de mensen in de stad

wateronttrekking. Ons werk zit dan in het vormgeven van

minder. Daarom wil ik ook graag de mensen uit de stad

de organisatie: het waterbeheer is gedelegeerd aan een

aan boord krijgen: dat is de grote opgave die we hebben.

gekozen bestuur dat verantwoordelijk is voor dijken en

Daarvoor moet ons bestuur goed zijn bemenst. Wat

onderhoud van installaties. Mensen betalen daar belasting

misschien ook helpt is dat we als waterschap verschillende

voor. Indonesië heeft dat opgepakt als een model dat ook in

apps hebben gemaakt: voor de waterveiligheid, voor de

andere steden toepasbaar is.’

blauwe verbinding tussen het Zuiderpark en de Oude Maas.’

Kan het eeuwenoude bestuursmodel van het waterschap dienen als exportartikel voor klimaatadaptatie over de grenzen? Ingrid ter Woorst: ‘Het is al een exportproduct. We ontvangen heel veel buitenlandse delegaties. Maar ik vind dat we onszelf niet op de borst moeten kloppen dat we het zo goed doen en denken dat anderen het precies zo moeten doen. We moeten goed laten zien wat we tot stand hebben gebracht, projecten als het Benthemplein en het Bellamyplein. Wanneer je een goedgevulde etalage hebt, dan komen de nieuwsgierigheid en de belangstelling vanzelf wel, daarvan ben ik overtuigd. Aan de andere kant kunnen mensen uit het buitenland ons ook een spiegel voorhouden. Buitenlandse gasten verbaasden zich er pas nog over dat we wel heel veel doen voor de glastuinbouw. De OESO heeft ons gewezen op de waterkwaliteit. Je moet ook bereid zijn dat te accepteren. Waar het mij vooral om gaat is: wat kunnen we van elkaar leren?’

Deelopening Blauwe Verbinding (Waterschap Hollandse Delta)

Jan Geluk: ‘Wij krijgen veel vragen uit andere delen van Ingrid J.A. ter Woorst is sinds 2009 lid van het dagelijks bestuur van het Hoogheemraadschap van Delfland. In portefeuille heeft zij Waterkwaliteit, Duurzaamheid, waterplan Rotterdam en Schiedam. Daarvoor was zij lid van het algemeen bestuur en werkzaam voor de gemeente Midden-Delfland.

DELTA Rotterdam

53


Kennis

Klimaatadaptatie ook rondom Rotterdam steeds belangrijker Regiogemeenten inventariseren welke kansen en problemen zich voordoen Rotterdam is druk bezig om klimaatadaptatie in de praktijk te brengen. De stad is omringd door veertien andere gemeenten, die samen met Rotterdam de stadsregio Rotterdam vormen met een inwonertal van 1,2 miljoen mensen. Hoe gaat de regio om met klimaatadaptatie? Welke overlast de regiogemeenten van de klimaatverandering hebben en welke kansen die hun biedt, verschilt per plaats. Daarom is het zaak dat die gemeenten inventariseren welke thema’s er binnen hun grenzen spelen. Vervolgens kunnen ze zelf beleid ontwikkelen om de toekomst te trotseren en kansen te grijpen. Groen dak op het gemeentehuis van Barendrecht

In veel van de regiogemeenten rond Rotterdam is op dit

het gebied van klimaatadaptatie coördineert. ‘Veel gemeenten

moment een bewustwordingsproces aan de gang: de

zeggen dan dat ze wel iemand hebben die met wateroverlast

gemeenten beseffen dat de klimaatverandering gevolgen heeft

bezig is, maar de vraag is of dat op termijn genoeg is.

en dat die gevolgen ook op hen betrekking hebben. ‘Mensen

Je kunt het ook zien als een kans, door het vraagstuk

realiseren zich dat er langer dan normaal water in hun tuinen

van wateroverlast te betrekken bij het inrichten van de

staat en gaan linken leggen: ze constateren dat er sprake

buitenruimte of de wijze waarop je de bestrating uitvoert.’

is van meer piekbuien en van bodemdaling,’ zegt Andy van Rossem, werkzaam bij de gemeente Barendrecht. ‘De vraag is

De stadsregio, met vijftien aangesloten gemeenten het

dan: kunnen we dat probleem verhelpen door meer drainage

overkoepelende orgaan van de Rotterdamse agglomeratie,

aan te leggen, of zijn er structurelere maatregelen nodig? Ook

vindt het van het grootste belang dat klimaatadaptatie

collega’s worden zich er steeds meer van bewust dat er iets

hoog op de agenda staat. Daarom stimuleert de stadsregio

aan de hand is.’

gemeenten nu al om mogelijke klimaatproblemen en kansen tijdig te herkennen en te weten wat ze eraan kunnen doen. Zo

In Schiedam, gelegen aan de oever van de Nieuwe Waterweg,

kan de regio economisch sterk blijven en aantrekkelijk voor de

is hetzelfde proces gaande. Saskia van Walwijk, planoloog

inwoners.

bij de gemeente Schiedam: ‘Er worden wel problemen aangepakt, maar dat gebeurt nog niet onder de noemer van

Met het oog daarop is eind 2013 de nota ‘Bouwstenen voor

klimaatadaptatie of in het teken van duurzaamheid. Zo zijn

adaptatiestrategieën in de regio Rotterdam’ uitgebracht.

we bezig om funderingsproblemen en verzakkingen in een

De belangrijkste boodschap van de nota: de problemen zijn

aantal woonwijken aan te pakken. Dat heeft natuurlijk ook met

in hoofdlijnen voor de gehele regio gelijk, maar oplossingen

klimaatadaptatie te maken, alleen noemden we dat tot voor

zijn zo plaatsgebonden dat elke gemeente haar eigen beleid

kort nog niet zo.’

moet ontwikkelen. Samenwerking is daarbij essentieel. Lissy Nijhuis: ‘Wanneer je met elkaar samenwerkt, dan is het

Buitenruimte

mogelijk kosten en verantwoordelijkheden te delen, maar ook

‘Wateroverlast is in veel gemeenten rondom Rotterdam

ervaringen uit te wisselen en van elkaar te leren.’

een probleem,’ zegt Lissy Nijhuis, die vanuit de stadsregio Rotterdam de samenwerking tussen de regiogemeenten op

Stresstest Een van de uitgangspunten van de nota is dat de gemeenten er goed aan doen zelf een ‘stresstest’ uit te voeren, om te inventariseren welke problemen én kansen zich binnen de gemeentegrenzen voordoen. Barendrecht houdt zo’n stresstest in het najaar van 2014, Schiedam is al met de test bezig. Saskia van Walwijk: ‘Bij die test gaat het niet om één vakgebied, er zijn allerlei disciplines mee gemoeid. Het is een lastige tijd voor de gemeentelijke organisatie die kleiner moet worden en waarin mensen prioriteiten moeten stellen. Het gaat om abstracte ontwikkelingen op de lange termijn en we weten maar ten dele welke oplossingen effectief zijn. Maar we doen de test toch. Het is vooral een kwestie van informatie verzamelen, inventariseren en oplossingen zoeken die op meerdere fronten goed zijn. Neem bijvoorbeeld hittestress. We denken nu dat het goed is de stad te “koelen” door meer groen aan te leggen. Maar je weet niet of het voldoende is en of je het op het juiste moment doet. Meer groen is ook goed voor het leefklimaat in Schiedam. We maken daarmee wel een mooiere stad, met een prettiger leefomgeving. Zo snijdt het mes aan twee kanten.’ Samenwerking is ook in de regiogemeenten een cruciaal begrip. Samenwerking met de stadsregio en de stad Rotterdam, waar al veel kennis beschikbaar is over

De Nieuwe Maas stroomt over de kade.

DELTA Rotterdam

55


klimaatverandering en adaptatie, maar ook met bewoners.

Lissy Nijhuis was werkzaam werkt bij de gemeente Rotterdam. Momenteel is zij in opdracht van de stadsregio Rotterdam projectleider voor de regionale klimaatadaptatiestrategie.

Lissy Nijhuis: ‘Het blijft een zoektocht voor veel gemeenten: ze moeten vaststellen wat ze willen doen en met wie.’

Meerwaarde Veel onderdelen van beleid zijn in wezen al klimaatadaptatie,

verzamelen: onze kennis wordt steeds groter. Met wat we

stelt Andy van Rossem vast: ‘Barendrecht heeft een

willen doen kunnen we uiteindelijk ook meerwaarde creëren,

gemeentehuis met een groen dak. Dat is ook klimaatadaptatie.

dat maakt dit onderwerp zo interessant. Natuurlijk kunnen we

We worden er ons steeds meer van bewust dat we onderdeel

kijken naar wat ze in Rotterdam doen, maar Rotterdam heeft

zijn van een groot watersysteem. Daarom hebben we in

een grootstedelijke ambiance. Barendrecht is meer suburbaan.

de Zuidpolder een klimaatbuffer gemaakt, waar bij heftige

Dat betekent dat we in Barendrecht andere oplossingen

regenval water wordt opgevangen en bewaard voor droge

moeten kiezen.’

perioden. Het gaat erom dat we steeds onder de aandacht

De stadsregio Rotterdam is groot en telt gemeenten met

blijven brengen dat er sprake is van klimaatverandering en

sterk uiteenlopende omstandigheden. Wat goed is voor

samen met anderen kansen en opgaven formuleren. En kennis

het suburbane Barendrecht, hoeft nog niet te gelden voor het landelijke en aan de kust gelegen Oostvoorne. Dat vereist maatwerk: elke gemeente ontwikkelt een eigen

Andy van Rossem is adviseur bij de BAR-organisatie (ambtelijke samenwerking Barendrecht, Albrandswaard, Ridderkerk) voor de beleidsvelden openbare ruimte en duurzame ontwikkeling.

adaptatiebeleid. Terwijl toch ook het grote geheel niet uit het oog mag worden verloren, onderstreept Lissy Nijhuis: ‘We vormen met elkaar een groot deltagebied, waardoor we moeten inzien dat we gezamenlijke belangen hebben. De kunst is ervoor te zorgen dat daarin iedereen zijn eigen verantwoordelijkheid neemt.’ De bouwstenennota moet daarin

‘Ga aan de slag!’

uitkomst bieden: elke gemeente kan er die bouwstenen uit halen die op haar van toepassing zijn en ermee aan de slag gaan.

Het belangrijkste advies aan de gemeenten van de stadsregio in de nota ‘Bouwstenen voor adaptatiestrategieën in de regio Rotterdam luidt: ‘ga aan

Kennis bundelen, dat is waar de kansen liggen voor het

de slag’. De aangesloten gemeenten kunnen dat doen door

maken van een klimaatbestendige regio. Saskia van Walwijk:

een analyse van kansen en opgaven te maken door het

‘Zo zouden we ook tot adaptatiestrategieën kunnen komen

toepassen van een ‘besef- en stresstest’. Op die manier

die voor verschillende plaatsen gelden, dus niet alleen voor

krijgen de gemeenten een beeld wat op hun grondgebied

Schiedam maar ook voor Vlaardingen en Maassluis. Of voor

nodig is of welke kennis nog ontbreekt om het beeld

gemeenten als Barendrecht, Ridderkerk en Albrandswaard. Het

duidelijk te krijgen. Het formuleren van een ambitie is een

zou mooi zijn een gezamenlijke adaptatiestrategie te hebben

volgend advies: zo maken de gemeenten duidelijk welke

voor de gehele stadsregio en een zwaan-kleef-aan effect tot

koers ze willen varen en waar ze op de langere termijn

stand te brengen, waarbij alle gemeenten meedoen en we tot

willen uitkomen.

gebiedsspecifieke oplossingen komen. Dat verrijkt de identiteit van de stadsregio en de afzonderlijke gemeenten.’

De derde stap in deze aanpak is het selecteren en Saskia van Walwijk is planoloog bij de gemeente Schiedam. Gebiedsontwikkeling, duurzame stedelijke ontwikkeling, klimaatadaptatie en het verbinden van ruimtelijke vraagstukken met wateropgaven hebben haar bijzondere interesse.

toepassen van de maatregelen die op het gebied van klimaatadaptatie nodig zijn. Samenwerking met andere partijen is hier van groot belang en kan leiden tot innovatieve oplossingen en nieuwe kansen. Het werken aan klimaatadaptatie onderdeel maken van het reguliere werk is het vierde advies. Het vijfde advies komt neer op het zorgvuldig in de gaten houden van de voortgang en van de behaalde resultaten. Alleen zo is waar te nemen of de klimaatadaptieve maatregelen op de langere termijn ook inderdaad dat doen waarom ze zijn genomen.

DELTA Rotterdam

56


Rockefeller Foundation kiest voor Rotterdam Rotterdam behoort tot de eerste 33 steden die

over klimaatadaptatie in steden. Bij die bijeenkomst

de Rockefeller Foundation heeft geselecteerd

was ook Judith Rodin, de voorzitter van de Rockefeller

voor het programma ‘100 Resilient Cities’. Met dat programma wil de filantropische

Foundation. Deze instelling, opgericht in 1913 door de rijke oliemagnaat John D. Rockefeller, vierde in mei 2013 het honderdjarig bestaan. Bij het eeuwfeest presenteerde

instelling wereldwijd steden ondersteunen

Judith Rodin het voornemen van de Rockefeller Foundation

om ze resilient te maken: voorbereid op

om ter gelegenheid van het bereiken van deze mijlpaal

klimaatverandering, veerkrachtig en flexibel

honderd steden te ondersteunen in het streven naar effectieve klimaatadaptatie en weerbaar te worden voor

in geval van rampspoed en in staat om te

andere ‘shocks’ en ‘stresses’. De Rockefeller Foundation

leren van de verandering.

had daar 100 miljoen dollar voor beschikbaar.

Het eerste contact tussen Rotterdam en de Rockefeller

Rockefeller Foundation aan te melden om voor die

Foundation kwam in mei 2013 tot stand, toen

ondersteuning in aanmerking te komen. In december 2013

burgemeester Aboutaleb in New York was op uitnodiging

werd bekend welke van de ruim 400 aanmeldingen waren

van de toenmalige New Yorkse burgemeester Michael

geselecteerd: Rotterdam behoorde tot de 33 steden die als

Bloomberg en oud-president Bill Clinton om te praten

eerste groep toetreden tot het netwerk van de 100 Resilient

Voor Rotterdam was dat het startsein om zich bij de

Burgemeester Aboutaleb van Rotterdam ontmoet Bill Clinton (2013).

DELTA Rotterdam

57


Cities. ‘Dat was een mooi moment,’ zegt Arnoud Molenaar

hoe zij denken de beoogde resiliency te bereiken. En tenslotte

die als programmamanager Rotterdam Climate Proof

krijgt elke geselecteerde stad een eigen Chief Resilience Officer

verantwoordelijk was voor de aanvraag en bij de prijsuitreiking

(CRO) om het proces aan te sturen en te begeleiden.

aanwezig was. ‘Het ging gepaard met een lofzang op Nederland Waterland en een lofzang op deltastad Rotterdam

In het voorjaar van 2014 is al een eerste stap gezet om in

en hoe we hier met klimaatadaptatie bezig zijn. Dan voel je je

Rotterdam tot een strategie te komen. Deze zal zich in de loop

wel trots, vooral als je ziet dat we van de 400 bij de eerste 33

van het jaar verder uitkristalliseren. Intussen ziet Rotterdam

behoren, waarbij verder maar vijf Europese steden zaten.’

de uitverkiezing door de Rockefeller Foundation als een grote opsteker. Arnoud Molenaar: ‘Het versterkt de koppositie die

Cyber-veiligheid

Rotterdam heeft als voorbeeldstad als het om klimaatadaptatie

Volgens Arnoud Molenaar is deelname aan het programma

gaat, het versterkt het imago als innovatieve deltastad en

van de Rockefeller Foundation een logische stap in een

het biedt inhoudelijk mogelijkheden tot verdere verdieping én

ontwikkeling: ‘We zijn indertijd in Rotterdam begonnen met

verbreding. Dat is alleen maar winst.’

water en watermanagement. Dat is steeds meer verbreed Arnoud Molenaar is programmamanager van Rotterdam Climate Proof, het klimaatadaptatieprogramma van de gemeente Rotterdam, coördinator hotspot Rotterdam van het nationaal onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat, en initiator van het netwerk Connecting Delta Cities.

tot klimaatadaptatie. Met het programma “100 Resilient Cities” kunnen we het weer verder verbreden naar andere beleidsvelden. Want hoewel er nog contracten met de Amerikanen moeten worden getekend, zijn we natuurlijk al wel begonnen om te onderzoeken op welke punten onze stad nog kwetsbaar is en wat de kansen zijn om weerbaarder en

‘Resilience’: Aanpassen aan de tijd

veerkrachtiger te worden. Bij het resilient maken van de stad gaat het ook om cyber-veiligheid en energiezekerheid en om sociaaleconomische weerbaarheid. We kunnen het wel voortdurend hebben over waterveiligheid, maar wanneer je als stad de ICT niet op orde hebt bij een calamiteit, dan ben

De term ‘resilience’ laat zich moeilijk vertalen. Het komt in

je nergens meer. Of wanneer de energie opeens uitvalt bij

de buurt van bestendigheid en veerkracht. Maar het gaat

wateroverlast en de 1000 gemalen in de stad het niet meer

ook om ‘financiële resilience’: de mogelijkheden om aan

doen.’

te haken op bestaande grote bouwen renovatieprojecten bestaan, maar nemen af. Adaptatiemaatregelen moeten

In de aanvraag die Rotterdam heeft ingediend stonden

onderdeel worden van stedelijke onderhoudsplannen.

drie speerpunten genoemd, waarop de stad de aandacht wil richten bij het uitvoeren van het programma van de

Het opschalen van projecten is begonnen, van objectniveau

Rockefeller Foundation. Dan gaat het om het verder verdiepen

(groene daken en waterpleinen) naar wijkniveau (met pilots

van de Rotterdamse Adaptatiestrategie (RAS). Molenaar:

in Zomerhofkwartier en op Noordereiland) en stadsniveau.

‘Daar kunnen we nog wat kennishiaten opvullen en willen

We moeten komen tot in de haarvaten van de stad, door

we de vraag beantwoorden hoe we de adaptatiestrategie in

kleinschalige oplossingen in te zetten op een hele grote

de gehele stad kunnen toepassen.’ Verbreding naar andere

schaal.

beleidsterreinen als ICT en sociaaleconomische vraagstukken is het tweede speerpunt. ‘En het derde gaat om het vergaren,

Deze benadering moet zoveel mogelijk ruimte laten voor

opslaan en delen van kennis en het leren van wat andere

ecologische oplossingen, en voor de Rotterdamse ambitie

steden die aan het programma deelnemen doen.’

om te vergroenen. De nieuwe aanpak op wijkniveau vereist samenwerking met een scala aan stakeholders, met soms

Vraagbaak

weinig ervaring op dit gebied.

Dat is ook een van de doelstellingen die de Rockefeller Foundation zelf aan het programma heeft meegegeven: de

Woningcorporaties, nutsbedrijven en bewoners worden

geselecteerde steden maken deel uit van een eigen netwerk

van harte uitgenodigd mee te doen aan de implementatie

en kunnen kennis met elkaar delen. Bovendien kunnen de

van de Rotterdamse Adaptatiestrategie. Zelfredzaamheid

steden gebruik maken van een kennisplatform, dat uiteindelijk

en –organisatie (kortweg: ‘community resilience’) worden

kan dienen als gemeenschappelijke vraagbaak om resilient te

steeds belangrijker bij adaptatie.

worden. De steden moeten verder een strategie uitstippelen

DELTA Rotterdam

58


Ontdek deltastad Rotterdam met de

Delta City App Navigeer door de duurzame wereldhavenstad Rotterdam met de Rotterdam Delta City App. Door de ligging aan de rivier de Maas en de Noordzee is Rotterdam een deltastad bij uitstek. De App biedt een geweldige manier om de stad te verkennen en te ontdekken welke verbinding Rotterdam heeft met het altijd aanwezige water. De Delta City App geeft een overzicht van locaties en bouwwerken waarmee Rotterdam zich voorbereidt op steeds extremere weerssituaties met hevige regenval en zich beschermt tegen het water. Deze unieke hotspots tonen het brede netwerk van innovatieve toepassingen die de stad en haven groener, gezonder en economisch sterker maken. Inspirerende voorbeelden zijn ondermeer waterpleinen, multifunctionele dijken en drijvende gebouwen. De gebruikersvriendelijke applicatie is gratis te downloaden in de App Store en Google Play voor zowel smartphones als tablets.

Colofon

Ploeg, Gemeente Rotterdam, Ossip van Duivenbode, RNW

Dit magazine is samengesteld in opdracht van het programma

We hebben ons uiterste best gedaan om alle rechthebbenden

Rotterdam Climate Proof en de Gemeente Rotterdam.

van beeldmateriaal te achterhalen en te herleiden. Eventueel

© 2014.

niet-genoemde rechthebbenden kunnen zich melden bij de

conceptdesign, 12 Provinciën, De Urbanisten.

gemeente Rotterdam zodat dit aangepast kan worden in een Tekst

volgende versie.

Ben Maandag Opmaak

www.rotterdamclimateinitiative.nl

Uit de Kunst Coördinatie Chantal Oudkerk Pool Maarten de Vries Nicolien Wirschell Fotografie Rogier Bos, Roel Dijkstra, Eric Fecken, Luuk van Kaathoven, Paul Martens, Arnoud Molenaar, Johannes Odé, Jan van der

DELTA Rotterdam

59


Rotterdam CONNECTING WATER WITH OPPORTUNITIES

Recommend Documents