Risico-analyse van Microfinanciering: Case studie Mekongdelta (Vietnam)

UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2009 – 2010

Risico-analyse van Microfinanciering: Case studie Mekongdelta (Vietnam)

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de Toegepaste Economische Wetenschappen: Handelsingenieur

Mario-Alessander Bauwens onder leiding van Prof. L. D’Haese

PERMISSION Ondergetekende verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of gereproduceerd worden, mits bronvermelding.

Mario-Alessander Bauwens

I

Dankwoord Bij deze wens ik iedereen te bedanken die heeft bijgedragen tot de totstandkoming van deze thesis. Zonder hen was het niet mogelijk geweest deze thesis te schrijven. Vooreerst wil ik professor Luc D’Haese bedanken voor de mogelijkheid die hij mij gegeven heeft om in alle vrijheid mijn onderwerp te kiezen. Mijn speciale dank gaat uit naar Marijke D’Haese die mij doorheen het hele jaar heeft bijgestaan met waardevolle informatie en tips. Haar kritische evaluatie van de tekst heeft het werk naar een hoger niveau getild. Ook wens ik Duy Vuong Quoc te bedanken voor het ter beschikking stellen van de data en de ondersteuning bij het dataonderzoek. Ten slotte wil ik mijn kotgenoten, studiegenoten en familie bedanken voor de morele steun die zij mij doorheen het hele jaar gegeven hebben.

II

Inhoudstafel Hoofdstuk 1: Inleiding ............................................................................................................... 1 1.1 Inleiding ........................................................................................................................... 1 1.2 Structuur ........................................................................................................................... 1 1.3 Definities .......................................................................................................................... 2 1.4 Objectief en Onderzoeksvraag ......................................................................................... 3 Hoofdstuk 2: Literatuurstudie .................................................................................................... 4 2.1 Microfinanciering ............................................................................................................. 4 2.1.1 Microfinanciering en Microkrediet ........................................................................... 4 2.1.2 Microfinanciering Algemeen .................................................................................... 5 2.1.2.1 Microfinanciering: een omschrijving ................................................................. 5 2.1.2.2 Geschiedenis....................................................................................................... 7 2.1.2.3 Producten en diensten......................................................................................... 9 2.1.2.4 Doelgroep ......................................................................................................... 12 Belang van de vrouw ................................................................................................ 13 Geografische locatie ................................................................................................. 14 2.1.2.5 Doelstellingen ................................................................................................... 15 2.1.2.6 Microfinanciering en het ontwikkelingsperspectief ......................................... 17 2.1.2.7 Financiële Duurzaamheid ................................................................................. 18 Financiering van de activiteiten ............................................................................... 18 Belang van de intrestvoet ......................................................................................... 19 Naar een commercialisatie van de microfinancieringssector? ................................. 21 2.1.2.8 Microfinancieringsmodellen ............................................................................ 22 2.1.3 Omvang van de microfinancieringssector: een globale benadering........................ 24 2.1.3.1 Azië .................................................................................................................. 27 Grameen Bank: stichtend voorbeeld ........................................................................ 28 Vietnam .................................................................................................................... 29 2.1.3.2 Latijns-Amerika en de Caraïben ...................................................................... 31 2.1.3.3 Sub-Sahara Afrika ............................................................................................ 32 2.1.3.4 Microfinanciering: niet beperkt tot de derde wereld ........................................ 34 2.1.4

Impact en performantie van microfinanciering in de praktijk............................ 35

2.1.5 Microfinanciering: welke toekomst ? ...................................................................... 37 2.1.5.1 Trends ............................................................................................................... 37 2.1.5.2 Uitdagingen ...................................................................................................... 39 Financiële crisis en de impact op de microfinancieringssector ................................ 40 2.2 Risico en microfinanciering .......................................................................................... 41 III

2.2.1 Risico’s: algemeen .................................................................................................. 42 2.2.2 Terugbetaling: welke risico’s? ................................................................................ 43 2.2.2.1 Karakteristieken van de kredietnemer(s).......................................................... 44 Opleidingsniveau ...................................................................................................... 44 Geslacht .................................................................................................................... 44 Homogeniteit – Sociaal Kapitaal .............................................................................. 46 2.2.2.2 Wijze waarop de lening wordt aangewend....................................................... 47 2.2.2.3 Karakteristieken van de lening en de microfinancieringsinstelling ................. 47 Groepskredieten versus individuele kredieten: het belang van ‘joint liability’........ 47 Flexibele Terugbetalingsschema’s ........................................................................... 48 Intrestvoet ................................................................................................................. 49 2.2.2.4 Externe factoren ............................................................................................... 50 2.3 Vietnam en Mekongdelta ............................................................................................... 50 Hoofdstuk 3: Dataonderzoek .................................................................................................... 53 3.1 Inleiding ......................................................................................................................... 53 3.2 Analyse op het niveau van de provincie ......................................................................... 54 3.2.1 Socio-demografische karakteristieken .................................................................... 54 3.2.2 Financiële gegevens ................................................................................................ 60 3.2.3 Besluit...................................................................................................................... 62 3.3 Groepskrediet, individueel krediet en geen krediet ........................................................ 62 3.3.1 Socio-demografische karakteristieken .................................................................... 63 3.3.2 Financiële gegevens ................................................................................................ 66 3.3.3 Besluit...................................................................................................................... 68 3.4 Groepskrediet en individueel krediet ............................................................................. 68 3.5 Determinanten van terugbetaling: het LOGIT model .................................................... 70 Hoofdstuk 4: Conclusie ............................................................................................................ 74 Bibliografie............................................................................................................................... 78 Appendices ............................................................................................................................... 83 Bijlage 1. Kaart Vietnam en Mekongdelta ........................................................................... 83 Bijlage 2. Kaart Can Tho, Soc Trang en Tra Vinh ............................................................... 84 Bijlage 3. Toelichting Provincies ......................................................................................... 85 A.Can tho ......................................................................................................................... 85 B.Soc Trang ...................................................................................................................... 85 C.Tra Vinh ........................................................................................................................ 85 Bijlage 4. Vragenlijst............................................................................................................ 86

IV

Lijst figuren en tabellen Figuur 1: Armoede wereldwijd ................................................................................................ 18 Figuur 2: Aantal microfinancieringsinstellingen dat rapporteert ............................................. 25 Figuur 3: Bereik van microfinancieringsinstellingen wereldwijd ............................................ 26 Figuur 4: Kredietverstrekking in Azië...................................................................................... 27 Figuur 5: Kredietverstrekking in Vietnam ............................................................................... 30 Figuur 6 : Kredietverstrekking in Latijns-Amerika en de Caraïben ......................................... 32 Figuur 7: Kredietverstrekking in Sub-Sahara Afrika ............................................................... 34 Figuur 8: Aantal bevraagde huishoudens per provincie ........................................................... 53 Figuur 9: Aandeel mannen versus vrouwen ingedeeld per provincie ...................................... 56 Figuur 10: Gemiddelde leeftijd voor de totale steekproef en de individuele provincies ........ 56 Figuur 11: Opleidingsniveau in drie categorieën ..................................................................... 58 Figuur 12: Opleidingsniveau in drie categorieën: onderscheid naargelang van geslacht ........ 58 Figuur 13: Toegang tot gezondheidszorg ................................................................................. 59 Figuur 14: Beroepsactiviteit: verschillende categorieën .......................................................... 59 Figuur 15: Totaal gemiddeld inkomen voor huishoudens en per capita .................................. 60 Figuur 16: Totale gemiddelde kosten voor huishoudens en per capita .................................... 61 Figuur 17: Gemiddelde totale investeringen en actica: huishoudens ....................................... 62 Figuur 18: Aandeel van elk type kredietgroep: totale steekproef en individuele provincies ... 65 Figuur 19: Type kredietgroep volgens geslacht ....................................................................... 66 Figuur 20: Gemiddeld totaal inkomen: per capita en per huishouden ..................................... 67 Figuur 21: Gemiddelde totale kosten: per capita en per huishouden ....................................... 67 Figuur 22: Gemiddelde totale investeringen en activa: huishoudens ....................................... 68 Figuur 23: Tijdige terugbetaling: groepskrediet en individueel krediet ................................... 69 Tabel 1: Bereik van microfinancieringsinstellingen: derde wereld…………………………..26 Tabel 2: Bereik van microfinancieringsinstellingen: geïndustrialiseerde wereld…………...26 Tabel 3: Microfinancieringsinstellingen in Azië:…………………………………………….28 Tabel 4: Microfinancieringsinstellingen in Latijns-Amerika en de Caraïben………………..31 Tabel 5: Microfinancieringsinstellingen in Sub-Sahara Afrika………………………………33 Tabel 6: Microfinancieringsinstellingen in Europa:………………………………………….35 Tabel 7: Data Vietnam………………………………………………………………………..52 Tabel 8: Karakteristieken van de steekproef per provincie………………………………….55 Tabel 9: Post-hoc test na ANOVA voor de drie provincies………………………………….55 Tabel 10: Aandeel landbouw versus niet-landbouw…………………………………………59 Tabel 11: Karakteristieken van de steekproef per kredietgroep: continue variabelen………..64 Tabel 12: Karakteristieken van de steekproef per kredietgroep: categorische variabelen……65 Tabel 13: Post-hoc test na ANOVA voor de drie kredietgroepen……………………………65 Tabel 14: Onafhankelijke variabelen: een omschrijving……………………………………..71 Tabel 15: Terugbetalingprestatie: afhankelijke variabele DummyPreviousShortfall………..71 Tabel 16: Categorische variabelen: huishoudens die gebruik maken van krediet……………71 Tabel 17: Continue variabelen: huishoudens die gebruik maken van krediet………………..71 Tabel 18: Correlatie: Totale activa, Ontvangen krediet en Totale hoeveelheid land………...72 Tabel 19: Coëfficiënten van het LOGIT model voor terugbetaling van de lening…………...73

V

Hoofdstuk 1: Inleiding 1.1 Inleiding In deze thesis wordt dieper ingegaan op microfinanciering als ontwikkelingsinstrument. Microfinanciering is uitgegroeid tot een belangrijke tak van het economisch en sociaal beleid en is in heel wat ontwikkelingslanden een krachtig instrument voor ‘empowerment’ van achtergestelde bevolkingsgroepen; met name het aanpakken van sociale, politieke en economische uitsluiting en het bestrijden van armoede. Door het uitroepen van 2005 tot het ‘Jaar van het Microkrediet’ en het toekennen van de Nobelprijs van de Vrede aan de stichter van de Grameen Bank, Mohammed Yunus, heeft microfinanciering nu ook in niet-ontwikkelingslanden de erkenning gekregen die het verdient (Mersland, 2009). Dat laatste heeft voor een toegenomen gebruik en populariteit van microfinancieringsprogramma’s gezorgd (Westover, 2008). De toegenomen erkenning is er gekomen bij zowel de beleidmakers als degene actief op het terrein (De Noose, 2009). In het eerste deel van de thesis wordt aan de hand van een literatuurstudie een globaal beeld geschetst van de microfinancieringssector. Daarbij wordt speciale aandacht gegeven aan de toepassing van microfinanciering in respectievelijk Azië en Vietnam. Deze regio mag als relevant beschouwd worden voor een studie over microfinanciering. Microfinanciering heeft als armoedebestrijdingsmiddel en ontwikkelingsinstrument ook in Vietnam een rol te spelen in de verdere economische en sociale ontwikkeling van de arme bevolkingsgroepen. Daarnaast wordt dieper ingegaan op het kredietrisico dat microfinancieringsinstellingen lopen. Kredietrisico wordt gedefinieerd als “de kans dat de betaling van contractuele verplichtingen niet uitgevoerd wordt door de tegenpartij” (Cabedo & Tirado, 2004, p. 185) De verschillende determinanten van kredietrisico, zoals beschreven in de literatuur, worden besproken. In het tweede deel wordt gebruik gemaakt van een praktijkvoorbeeld in Vietnam om de toepassing van microfinanciering te illustreren. Drie provincies in de Mekongdelta worden bestudeerd: Can Tho, Soc Trang en Tra Vinh. Een data-analyse wordt uitgevoerd om na te gaan welke de variabelen zijn die een invloed uitoefenen op de tijdige terugbetaling van microkredieten. Op die manier kan een inschatting gemaakt worden van het kredietrisico.

1.2 Structuur In het eerste deel van deze thesis wordt een overzicht van de literatuur met betrekking tot microfinanciering gegeven Allereerst zullen een aantal definities van microfinanciering gegeven worden. Dit moet de lezer duidelijk maken wat precies onder microfinanciering wordt verstaan. Er

1

wordt gestart met een algemene bespreking van microfinanciering. Het onderscheid met microkrediet wordt benadrukt en de weg die de microfinancieringssector sinds z’n ontstaan tot nu heeft afgelegd, wordt besproken. Daarna wordt dieper ingegaan op de financiële diensten die worden aangeboden en welke doelgroep microfinancieringsinstellingen daarbij voor ogen hebben. Vervolgens wordt de microfinancieringssector gekaderd binnen een breder geheel van ontwikkelingsinitiatieven. Er wordt uitgebreid ingegaan op de discussie omtrent een verdere commercialisatie van de sector en het belang van financiële duurzaamheid. De verschillende modellen van microfinanciering die in de praktijk worden toegepast, worden toegelicht. Daarna wordt een inschatting gemaakt van de wereldwijde omvang van microfinanciering. De toepassing van microfinanciering in de verschillende regio’s in de derde wereld wordt besproken. Er wordt ook ingegaan op de toepassing van microfinanciering in de geïndustrialiseerde wereld. Speciale aandacht gaat uit naar de Grameen Bank als pionier van microfinanciering en er wordt in detail ingegaan op de microfinancieringssector in Vietnam. Nadien wordt de impact van microfinancieringprogramma’s nagegaan en worden maatstaven aangereikt om de performantie van de sector te evalueren. Er wordt een inschatting gemaakt van hoe de microfinancieringssector zal evolueren in de toekomst. De belangrijkste trends worden aangehaald en de uitdagingen die de sector te wachten staat, worden besproken. Er wordt ook kort ingegaan op de impact van de huidige financiële crisis op de microfinancieringssector. Het risico dat samenhangt met het verstrekken van financiële diensten aan arme huishoudens wordt in detail besproken. De verschillende determinanten die een impact kunnen hebben op de terugbetalingsprestatie van de klanten worden aangehaald. In het tweede deel van de thesis wordt een dataonderzoek uitgevoerd. Op die manier wordt getracht te achterhalen wat de onderliggende determinanten van terugbetaling zijn in drie provincies in de Mekongdelta (Vietnam). Eerst worden de drie provincies apart geanalyseerd. Nadien worden drie kredietgroepen gedefinieerd en vervolgens geanalyseerd. Individuele kredietverstrekking wordt vergeleken met groepskredieten. Er wordt onderzocht of er een verschil in kredietrisico waar te nemen is. Een regressiemodel zal uiteindelijk nagaan welke de factoren zijn die een impact hebben op het kredietrisico. De resultaten van het dataonderzoek worden tot slot vergeleken met de relevante literatuur.

1.3 Definities Microfinanciering wordt gedefinieerd als “het aanbieden van een brede waaier van financiële diensten aan huishoudens en micro-ondernemingen met lage inkomens” (Cornford, 2001, p.5). Of nog: microfinanciering is een beweging met als doelstelling “a world in which as many poor and near-poor households as possible have permanent access to an appropriate range of high quality financial services, including not just credit but also savings, insurance, and fund transfers” (Christen, Rosenberg & Jayadeva, 2004, p 2-3). Het aanbieden van microfinanciering gebeurt door

2

microfinancieringsinstellingen.

Dit

zijn

organisaties

die,

al

dan

niet

gereguleerd,

microfinancieringsdiensten aanbieden (Ledgerwood, 1999).

1.4 Objectief en Onderzoeksvraag Aan de hand van de literatuurstudie wordt getracht de lezer inzicht te geven in de meest relevante en actuele aspecten van de microfinanciering, met speciale aandacht voor Azië en Vietnam. Bijzondere aandacht gaat uit naar het kredietrisico van microfinancieringsinstellingen. Het risico op nietterugbetaling zal in de context van microfinanciering anders benaderd moeten worden in vergelijking met de kredietverlening door klassieke bankinstellingen. Dit alles wordt gekaderd binnen een breder ontwikkelingsperspectief. Voor het kwantitatief onderzoek werd data verzameld in drie provincies in de Mekongdelta (Vietnam). Er wordt nagegaan welke de kenmerkende karakteristieken van de ondervraagde huishoudens zijn en of deze verschillen overheen de drie provincies. Vervolgens worden de huishoudens ingedeeld in drie groepen: zij die gebruik maken van groepsleningen, zij die toegang hebben tot individueel krediet en ten slotte de huishoudens die geen toegang hebben tot krediet. Opnieuw wordt nagegaan welke de kenmerkende karakteristieken zijn en of deze verschillen overheen de drie groepen. Er wordt gekeken naar de terugbetalingsprestatie van zowel de huishoudens die gebruik maken van groepsleningen als van krediet op individuele basis. Er wordt onderzocht of er een verschil in kredietrisico waar te nemen is. Ten slotte wordt aan de hand van een regressiemodel nagegaan welke de factoren zijn die een impact hebben op het kredietrisico. De uitkomst van het regressiemodel wordt nadien afgetoetst aan de relevante literatuur.

3

Hoofdstuk 2: Literatuurstudie 2.1 Microfinanciering 2.1.1 Microfinanciering en Microkrediet Het is belangrijk dat er een duidelijk onderscheid wordt gemaakt tussen de begrippen microfinanciering en microkrediet. Het gaat om te onderscheiden niveaus van financiële dienstverlening (Cornford, 2001) waarbij microkrediet slechts als een onderdeel van microfinanciering mag worden beschouwd (Sengupta & Aubuchon, 2008). Microkrediet wordt door verschillende auteurs gedefinieerd als het verstrekken van microleningen1 aan minder bedeelde bevolkingsgroepen. In het jaarrapport van 2006 van de ‘Microcredit Summit Campaign’ 2 wordt microkrediet verduidelijkt als “programma’s die krediet verschaffen aan microondernemingen in de vorm van kleine leningen en financiële en andere diensten (waaronder opleiding en technische assistentie) aan zeer arme personen” (Daley-Harris, 2006, p.2). Of nog: “the awarding of loans of small denominations […] to poor entrepreneurs who do not have access to traditional loans because of a lack of collateral, steady employment or a verifiable credit history” (Chew, 2007, p. 11). Voor Cornford (2001) gaat het eveneens om het aanbieden van kredietdiensten aan cliënten met lage inkomens, meestal in de vorm van kleine leningen. Deze leningen worden dan ingezet in microondernemingen of andere inkomengenererende activiteiten.

De definitie van microfinanciering (supra) toont aan dat het om veel meer gaat dan enkel het verstrekken van leningen. Een benadering die het hele spectrum van financiële diensten omvat is dan ook waardevoller. Niet iedereen heeft nood aan een lening maar heel wat meer mensen hebben wel baat bij een zicht –en spaarrekening. Ook verzekeringen of betaaldiensten met behulp van betaalkaarten of een mobiele telefoon behoren tot de mogelijkheden. (De Noose, 2009) Ook Cornford (2001) benadrukt het brede gamma aan financiële diensten. Het gaat dan om spaarproducten en leningen maar evengoed om verzekerings - en leasingproducten. (Cornford, 2001) Ondanks de verschillende financiële diensten die onder de noemer ‘microfinanciering’ vallen, blijft het verstrekken van leningen nog altijd het belangrijkste (Nourse, 2001).

1

Met microleningen wordt bedoeld leningen met kleine nominale bedragen. Sengupta en Aubuchon (2008) spreken van een bedrag dat veelal minder dan $100 bedraagt. 2 De Microcredit Summit Campaign is een organisatie die wereldwijd de toepassing van microfinanciering promoot. Meer informatie is te vinden op http://www.microcreditsummit.org

4

2.1.2 Microfinanciering Algemeen 2.1.2.1 Microfinanciering: een omschrijving De eerder opgenomen definities (supra) geven een eerste indicatie van wat onder microfinanciering mag worden verstaan. Nog een andere andere definitie wordt gegeven door Sharma (2001) die microfinanciering ruim opvat als “the provision of a broad range of financial services such as deposits, loans, payment services, money transfers and insurance to poor and low-income households and their micro-enterprises” (Sharma, 2001, p. 1). Hierna volgen enkele van de belangrijkste microfinancieringsactiviteiten (Ledgerwood, 1999): •

Aanbieden van microleningen. Bij gunstige terugbetaling kan het nominaal leenbedrag uitgebreid worden;

•

Informele doorlichting (‘screening’) van de klanten en hun investeringen;

•

Het gebruik van onderpandsubstituten zoals groepsgaranties of verplicht sparen;

•

Aanbieden van veilige spaarproducten; en

•

Het opvolgen van de klanten en de terugbetaling van krediet (‘monitoring’).

Deze

activiteiten

zijn

een

greep

uit

de

financiële

intermediatiefunctie

die

microfinancieringsinstellingen vervullen. Toch is het belangrijk microfinanciering niet louter als bancair model te benaderen maar zijn bredere rol binnen de samenleving te erkennen. De pleitbezorgers van microfinanciering benadrukken dat het niet enkel om een nieuwe tak van het bankwezen gaat. De sociale impact die microfinanciering heeft, is cruciaal. De beweging heeft nieuwe ideeën omtrent armoedebestrijding in de praktijk gebracht en heeft daar ook successen mee geboekt. (Armendariz & Murdoch, 2005) Volgende activiteiten vallen onder de sociale intermediatiefunctie die microfinancieringsinstellingen vervullen (Ledgerwood, 1999): •

Vormen van leengroepen;

•

Zelfvertrouwen onder de klanten bevorderen;

•

Aanleren van financiële -en managementvaardigheden;

•

Diensten aanbieden aan micro-ondernemingen (zoals trainen van specifieke vaardigheden); en

•

Sociale diensten (zoals basis schrijf -en leesvaardigheden en basisgeneeskunde).

De producten en diensten die worden aangeboden binnen microfinancieringsprogramma’s moeten de klanten toelaten zelf economische en sociale vooruitgang te boeken. Leningen kunnen helpen om micro-ondernemingen op te starten of uit te breiden. Spaar -en investeringsmogelijkheden moeten

5

toelaten dat activa op termijn worden uitgebreid. Het gaat daarbij, naast geld, om landbouwgrond, vee, huisvesting en meer middelen voor onderwijs en gezondheidszorg. Dit alles kan bijdragen tot een verhoging van de levensstandaard. (De Noose, 2009)

Microfinanciering probeert individuen, families en gemeenschappen uit de armoede te halen door kleine hoeveelheden startkapitaal te verstrekken aan beginnende ondernemers. Dit moet hen helpen inkomen te genereren, een vermogen op te bouwen en de armoede definitief achter zich te laten. (Westover, 2008) Hoewel er discussie is over de precieze richting die de microfinancieringssector moet uitgaan, is er wel consensus over de hoge nood aan financiële diensten in ontwikkelingslanden. Ruwe schattingen stellen dat 40 tot 80 % van de bevolking geen toegang heeft tot formele financiële diensten (Beck, Demirgüç-Kunt, & Peria, 2007). Een belangrijke vraag is waarom deze financiële diensten niet aangeboden worden door de klassieke bancaire instellingen. De definities van microfinanciering geven al een eerste idee. De doelgroep van microfinancieringsinstellingen bestaat typisch uit de armere bevolkingsgroepen. Klassieke bancaire instellingen richten zich voornamelijk op het segment van de hogere –en middeninkomens. Hier is een zekere kredietwaardigheid en het hebben van onderpand vereist alvorens je als klant wordt aanvaard. Aangezien het de armere bevolkingslagen net hieraan ontbreekt, worden zij als risicovoller gepercipieerd en dus buiten het klassieke financiële systeem gehouden. (De Noose, 2009) Sengupta en Aubuchon (2008) komen tot eenzelfde vaststelling: door het gebrek aan gedocumenteerde informatie over de kredietgeschiedenis van micro-ondernemers en boeren is het voor klassieke bankinstellingen moeilijk om het kredietrisico in te schatten. Individuen worden buiten het traditionele financiële systeem gehouden omdat ze als ‘unbankable’ worden beschouwd. Dat wil zeggen dat er een gebrek aan onderpand, stabiele tewerkstelling en een transparante kredietgeschiedenis is. Ander belangrijk verschil met het traditionele financiële systeem is dat microfinancieringsinstellingen gebruik maken van het ‘joint liability’ concept. Dit betekent dat leningen niet aan individuen maar aan groepen van kredietnemers worden gegeven. De groep in zijn geheel wordt verantwoordelijk gemaakt voor de volledige en tijdige terugbetaling van de toegekende lening. (Westover, 2008) Daarnaast bevindt een disproportioneel groot deel van de doelgroep zich in ruraal gebied (Todaro & Smith, 2006). Een slecht uitgebouwde infrastructuur maakt de gebieden moeilijk bereikbaar. Klanten bezoeken en vergaderingen organiseren in laagbevolkte gebieden brengt hoge transactiekosten met zich mee. (Khawari, 2004) Alles beschouwd is de provisie van financiële diensten volgens het microprincipe voor de klassieke bankinstellingen te duur. Het uitschrijven van een beperkter aantal leningen met grote nominale bedragen vraagt significant minder operationele en administratieve kosten dan het verwerken van een veelvoud aan microleningen. (De Noose, 2009) De arme bevolking functioneert binnen een soort van

6

mini-economie waar de ‘eenheid’ van transactie heel klein is met hoge transactiekosten tot gevolg. Dat betekent

dat

formele

financiële

instellingen

door

het

vragen

van

gestandaardiseerde

administratiekosten, transacties vanuit het perspectief van de armen onaantrekkelijk maken. (Matin, Hulme & Rutherford, 2002) Veel microfinancieringsinstellingen benadrukken dan ook hun sociaal

motief. Winstmaximalisatie komt zelden op de eerste plaats. Nochtans is een deel van de microfinancieringsinstellingen erin geslaagd uit te groeien tot financieel duurzame onderneming. Dit is voor een groot deel te danken aan de opmerkelijk hoge terugbetalingsratio’s die deze microfinancieringsinstellingen kunnen voorleggen (tot meer dan 95%). (Sengupta & Aubuchon, 2008) Voorbeelden van succesvolle microfinancieringsinstellingen zijn de Grameen Bank (Bangladesh), de Bank Rakyat Indonesia (Indonesië), de Bank for Agriculture and Agricultural Cooperatives (Thailand) en BancoSol (Bolivia).

2.1.2.2 Geschiedenis De wortels van de microfinancieringsbeweging liggen in de jaren ’70. Het armste deel van de bevolking in ontwikkelingslanden kan zich op dat moment voor krediet enkel wenden tot ‘moneylenders’ 3 . Als kwetsbare bevolkingslaag worden velen het slachtoffer van ‘rent-seeking behaviour’ 4 . Nationale overheden en internationale donoren stellen zich dan ook tot doel deze personen van goedkoper krediet te voorzien binnen een wettelijk vastgelegd kader. De focus lag op de rurale gebieden omdat men hoopte dat toegang tot goedkoper krediet tot een productievere aanwending van de vele kleine stukken landbouwgrond zou leiden. (Ledgerwood, 1999). Voorbeeld van een aanbieder van microfinancieringsdiensten in de jaren ’70 is de SEWA Bank in Gujarat, India. Daarnaast werden ook kredietunies opgericht in navolging van het ‘Raiffeisen model’5 (Duitsland, 1864). Deze coöperatieve financiële instellingen wouden arme boeren ertoe aanzetten meer te sparen. (Ledgerwood, 1999) In de jaren ’70 en begin jaren ’80 is de overtuiging dat kredietverlening de armoede kan helpen verminderen op voorwaarde dat deze staatsgestuurd en gesubsidieerd is. (Matin et al., 2002). Of nog: “the received wisdom at the start of the 1970s held that substantial subsidies were required to run financial institutions serving poor households in low-income countries” (Cull, Demirgüç-Kunt & Morduch, 2009, p. 169).

3

‘Moneylenders’ zijn informele kredietverstrekkers. Ze zouden een monopolie over kredietverstrekking hebben op basis van hun sociale contacten en snelle toegang tot informatie. Dit zou hen in staat stellen onredelijk hoge intresten aan te rekenen. Meer informatie is te vinden in Sengupta en Aubuchon (2008): The Microfinance Revolution: An Overview. 4 Er is sprake van ‘rent-seeking behaviour’ wanneer personen via politieke weg voordelen voor zichzelf proberen te bekomen. http://www.econlib.org/library/Enc/RentSeeking.html 5 Genoemd naar F. W. Raiffeisen, die geldt als oprichter van de eerste rurale kredietunie

7

In de jaren ‘80 begon echter de kritiek op dit model aan te zwellen omdat er te vaak te veel verliezen moesten geboekt worden op de kredietportefeuilles en omdat er frequent herkapitalisaties nodig waren om de continuïteit van de activiteiten te garanderen. De risico’s inherent aan het lenen voor landbouwactiviteiten (niet-stabiel inkomen en vaak afhankelijk van één oogst) leidden samen met gebrekkige ‘incentives’ om terug te betalen tot microfinancieringsinstellingen die kostelijk, inefficiënt en ineffectief zijn (Conning & Udry, 2007). De loutere beschikbaarheid van middelen was dus niet voldoende voor een succesvolle werking van de microfinancieringsinstellingen. Het inzicht groeide dat het om meer ging dan de hoeveelheid beschikbare middelen. Het afstemmen van de financiële dienstverlening op de specifieke noden van de klanten werd belangrijk. Marktgebaseerde strategieën wonnen aan belang en microfinanciering werd voor het eerst benaderd als integraal deel van het financiële systeem. (Ledgerwood, 1999)

Men geloofde dat een vrije-marktbenadering de tekortkomingen van het eerste model kon oplossen (Matin et al., 2002) Waar men voorheen de doelgroep zo snel mogelijk van gesubsidieerde kredieten wou voorzien, denkt men nu aan de oprichting van lokaal verankerde, duurzame instellingen om de armen van dienst te zijn (Ledgerwood, 1999). De doelgroep wordt niet langer als hulpeloos en noodlijdend beschouwd. Er wordt een beroep gedaan op de ondernemingszin van de microfinancieringsklant die een inspanning moet leveren om baat te hebben bij het microfinancieringsprogramma’s. Microfinancieringsinstellingen geloven in de wil tot zelfontplooiing –en ontwikkeling van hun klanten. (Engler, 2009) Tezelfdertijd bepleitten NGO’s een benadering die op lange termijn de sociale en economische ontwikkeling van de gemeenschappen moet garanderen. Het moet heel duidelijk zijn dat microfinanciering meer is dan de armen van inkomen voorzien. Als voorbeelden kunnen de Grameen Bank6 (Bangladesh) en ACCION7 (Venezuela) worden vermeld. De rurale overheidsbank Bank Rakyat Indonesia (Indonesië) zet zijn gesubsidieerde kredietverlening stop en gaat een marktgebaseerde benadering gaan volgen. Zo werd een transparante set van ‘incentives’ uitgewerkt, zowel voor kredietnemers als personeel, om zich te verzekeren van tijdelijke terugbetaling. Voor de financiering werd beroep gedaan op vrijwillig gespaarde bedragen. (Ledgerwood, 1999) De focus komt in de jaren ‘80 ook meer te liggen op de mensen in de steden en dorpen met nietlandbouwactiviteiten. Microfinancieringsinstellingen in arme regio’s in Afrika, Latijns-Amerika en Azië halen terugbetalingpercentages tot 98%. Extra verwonderlijk is dat dit verwezenlijkt wordt zonder onderpand vanwege de klant en zonder massale subsidies. Er is één innovatie die een belangrijk aandeel heeft in dit succes: het principe van groepskrediet of ‘joint liability lending’ (infra). Klanten worden hierbij opgedeeld in kleine groepen en staan als groep garant voor tijdelijke terugbetalingen. (Cull et al., 2009). De grote stap vooruit die de microfinancieringssector sinds z’n 6

Meer informatie over de Grameen Bank is te vinden op http://www.grameen-info.org ACCION is ontstaan in Venezuela maar is vandaag wereldwijd actief. Meer informatie over ACCION is te vinden op http://www.accion.org 7

8

ontstaan heeft gezet, wordt extra in de verf gezet door de toekenning van de Nobelprijs van de Vrede aan de stichter van de Grameen Bank, Mohammed Yunus.

2.1.2.3 Producten en diensten

Het onderscheid tussen microfinanciering en microkrediet werd reeds eerder gemaakt. Toch is het opmerkelijk welke belangrijke plaats microkrediet inneemt binnen de microfinanciering. Hoewel slechts een onderdeel van microfinanciering spitst een groot deel van het onderzoek van ‘microfinanciering’ zich toe op ‘microkrediet’. Zo is bijvoorbeeld de aandacht voor de verdienste van spaarproducten gering. Leningen zijn natuurlijk waardevol voor arme huishoudens maar het merendeel zou meer gebaat zijn bij het geheel van financiële diensten (Meyer,2002). Ook Rutherford (2000) legt hier de nadruk op: naarmate het huishouden armer is, groeit de behoefte aan financiële diensten naast krediet. Deze

moeten toelaten dat de basisbehoeften ingevuld worden en dat de (financiële)

kwetsbaarheid van het huishouden afneemt. Wright (2005) verwoordt het als volgt: “the most typical offerings of microfinance institutions (working capital and productive asset loans) are simply not adequate – and omit the other services such as savings and insurance that might help poor households meet these needs” (Whright, 2005, p.1). Of in andere woorden, niet iedereen die arm is, kan geholpen worden met leningen. Indien er geen productieve aanwendingsmogelijkheden zijn om het geleende bedrag binnen de voorziene tijd terug te betalen, mogen klanten niet met een lening belast worden. In dergelijke gevallen zijn goed werkende markten, scholing, infrastructuur e.d. meer aangewezen. “Attempts to expand credit supplies should not distract us from essential tasks of development”. (Gonzalez-Vega, 1998, p4) Matin et al. (2002) stellen dat er een grotere nood aan spaarproducten en krediet is naarmate de armoede groter is. Arme huishoudens zijn volgens de auteurs wel degelijk in staat om te sparen. Meer nog, ze zijn ertoe genoodzaakt gezien hun penibele financiële toestand. Het sparen gebeurt door geld opzij te zetten wanneer uitgaven worden gedaan (door net iets minder te kopen bijvoorbeeld) of door te sparen wanneer er geld binnenkomt (dus een deel afhouden aan de bron op het moment dat er inkomen of loon wordt ontvangen). Over de mogelijkheid tot sparen is in de literatuur nochtans geen eensgezindheid. Bouman (1990) bijvoorbeeld toont zich sceptisch over de mogelijkheid tot sparen door armen. Ze zouden indien er al geld opzij gezet kan worden, dit gebruiken om te gokken, alcohol te kopen of extra te consumeren. Hieronder worden kort enkele van de financiële diensten aangehaald die binnen de microfinancieringssector naast kredieten worden aangeboden :

9

•

Verzekeringen: de verzekeringssector in ontwikkelingslanden is, net zoals de commerciële banksector, moeilijk toegankelijk voor arme huishoudens. Dit geldt zeker voor huishoudens actief in de landbouwsector, gezien het hoge risico van hun activiteiten. Het aanbod van verzekeringsdiensten door de overheid is inefficiënt en kampt met grote verliezen. Via een informele weg kunnen arme huishoudens zich verzekeren maar enkel tegen een heel hoge prijs. Microverzekeringen proberen hier een oplossing te bieden. Problemen van ‘moral hazard’ en ‘adverse selection’ spelen echter ook hier waardoor er nog een lange weg af te leggen blijft. Levensverzekeringen zijn het meest succesvol tot op vandaag. Ook ziekteverzekeringen, woningverzekeringen en verzekeringen die bescherming bieden tegen mislukte oogsten worden al aangeboden. (Armendariz & Morduch, 2005) Gono Bima (Bangladesh) is een voorbeeld van hoe een verzekeringsproduct er kan uitzien. Het gaat hier om een levensverzekering. Klanten houden een spaarrekening aan bij hun microfinancieringsinstelling en storten periodiek een bepaald bedrag. Na afloop van het contract kan het hoofdbedrag samen met de intrest afgehaald worden. Het verzekeringselement bestaat erin dat in geval van overlijden het bedrag samen met de intrest uitbetaald zal worden aan het huishouden van de overleden persoon. (Matin et al., 2002)

•

Spaarproducten:

deze

kunnen

in

diverse

vormen

voorkomen.

De

meeste

microfinancieringsinstellingen verplichten hun klanten een spaarrekening aan te houden (‘compulsary saving’). Het gespaarde bedrag komt pas vrij nadat het contract tussen beide partijen afloopt en alle leningen zijn afgelost (Meyer,2002). Deze deposito’s stellen de microfinancieringsinstelling in staat hun leningen te financieren en kunnen bij afloop van het contract

als

soort

van

pensioen

uitgekeerd

worden

(Zaman,

1999).

Andere

microfinancieringsinstellingen laten hun klanten de mogelijkheid om te sparen ook indien ze geen leningen nodig hebben (‘voluntary saving’). Voorbeeld hiervan is de BURO Tangails8 ‘contractual savings agreement’9. Deze geeft klanten de kans om periodiek een bepaald bedrag te storten op een hoogrentende spaarrekening. Indien de storting niet gebeurt, moet er een boete worden betaald. Na een bepaalde looptijd (typisch in jaren) kan het bedrag samen met de rente afgehaald worden. •

Leasing10: deze vorm van krediet geeft de kredietnemer de mogelijkheid om activa in te zetten zonder eigenaar te zijn. Op die manier kan de productiviteit van de micro-onderneming verhoogd worden. In ruil voor het gebruik van de activa zal de ‘lessee’ een vergoeding betalen.

8

BURO Tangail is een middelgrote speler in de microfinancieringssector in Bangladesh Meer informatie over de verschillende modaliteiten is te vinden op http://www.microfinancegateway.org/gm/document-1.9.27746/26558_file_2.pdf 10 Er wordt niet in detail ingegaan op de mogelijkheden van leasing binnen de microfinancieringssector. Een uitgebreide bespreking is te vinden op http://www.hubrural.org/pdf/usaid_leasing_a_new_option.pdf 9

10

In de marketing wordt typisch gebruik gemaakt van de vier P’s in een poging een product te positioneren.

Hieronder

worden

acht

P’s

weergegeven

die

relevant

zijn

voor

microfinancieringsproducten -en diensten. De gebruikte onderverdeling is gebaseerd op Wright (2005). •

Product: de productkenmerken (vb: specifieke bepalingen in het leencontract)

•

Prijs: kostprijs van het product voor de klant (vb: intrest, ‘fees’, eventuele boetes,…);

•

Promotie: wijze waarop de microfinancieringsinstelling zijn producten en diensten probeert te verkopen (advertenties, aanwezigheid in dorpen,…);

•

Plaats: distributie, de wijze waarop de producten en diensten bij de klant terechtkomen (vb: ‘loan managers’);

•

Positionering: wijze waarop de microfinancieringsinstelling zich probeert te onderscheiden van andere microfinancieringsinstellingen. De prijs kan uitgespeeld worden maar ook betrouwbaarheid of (technische) bijstand;

•

‘Physical Evidence’: wijze waarop het product of dienst naar buiten gebracht wordt (bankkantoren, geldautomaten, affiches, …);

•

‘People’: wijze waarop de werknemers de klanten behandelen. Intern gaat het om rekrutering, communicatie, beoordeling van geleverde prestaties; en

•

Proces: welke deelactiviteiten moeten uitgevoerd worden door de klant om van een product of dienst gebruik te kunnen maken.

Een belangrijk aandachtspunt is de mate van flexibiliteit van de aangeboden producten en diensten. Het is zoeken naar een evenwicht tussen gestandaardiseerde diensten enerzijds en diensten op maat van de klant anderzijds. Meyer (2002) somt enkele voordelen van een gestandaardiseerde benadering op: lagere operationele kosten voor de microfinancieringsinstelling, de administratie wordt eenvoudig gehouden en er is duidelijkheid voor de klant. De auteur stelt na onderzoek in Bangladesh echter vast dat heel wat microfinancieringsinstellingen te maken hebben met klanten die afhaken en personen die niet wensen deel te nemen aan de microfinancieringsprogramma’s (‘drop-out’). Wright (2000) gaat ervan uit dat productontwerp van cruciaal belang kan zijn in de keuze van een huishouden om al dan niet aan een microfinancieringsprogramma deel te nemen. Bovendien ging de auteur na welke factoren een impact hebben op het afhaken van klanten. De inflexibiliteit van het programma11 werd als één van de voornaamste oorzaken van het afhaken vermeld. Het is voor klanten van belang om een lening op maat te kunnen krijgen. De geprefereerde looptijd van een lening zal niet voor iedereen dezelfde zijn. Ideaal is dat de inkomensstromen samen vallen met het ogenblik waarop moet worden terugbetaald. (Meyer,2002) Een andere belangrijke karakteristiek is de grootte van de lening. Kleine 11

Het onderzoek richtte zich op de ‘drop out’-rate in het ‘Rural Development Programme’ van BRAC. BRAC is een wereldwijd actieve ontwikkelingsorganisatie die haar wortels heeft in Bangladesh. Meer informatie is te vinden op http://www.brac.net/

11

leningen kunnen klanten aantrekken die vrezen grotere bedragen niet te kunnen afbetalen. Grotere leningen zouden inspelen op de kapitaalbehoefte van micro-ondernemingen die sneller dan gemiddeld groeien. Om dergelijke flexibiliteit te kunnen bieden zal de individuele terugbetalingcapaciteit en krediethistoriek moeten bekeken worden. Vandaag echter wordt er bij het toekennen van een lening naar de terugbetalingcapaciteit van de groep in zijn geheel gekeken. (Meyer,2002) Matin en Sinha (1998) verkiezen een systeem waarbij groepsleningen hun rol blijven spelen maar waarbij individuele leningen worden gegeven aan personen met hoge kredietwaardigheid die eveneens in staat zijn om onderpand te verschaffen.

2.1.2.4 Doelgroep De doelgroep van microfinancieringsinstellingen12 in ontwikkelingslanden vertoont veelal volgende kenmerken (Ledgerwood, 1999): •

Arm (laag inkomen en weinig of geen activa);

•

Vrouwelijk;

•

Woont in ruraal gebied;

•

Micro-ondernemer (veelal rurale activiteiten); en

•

Etnische minderheid.

Het kan gaan om straatverkopers, houders van kleine winkeltjes, boeren, chauffeurs, kappers,… (Ledgerwood, 1999). Ze hebben typisch een laag inkomens -en consumptieniveau, hebben te lijden onder sociale uitsluiting, hebben beperkte vaardigheden en leven in een niet-stabiele omgeving (Maxwell, 1999).

De doelgroep van microfinancieringsinstellingen wordt typisch gedefinieerd als ‘arm’. Vraag blijft wie die armen nu precies zijn en of het effectief gaat om de allerarmste huishoudens die door microkrediet worden geholpen. Een studie van microfinancieringsinstellingen in Lima (Peru) 13 stelt vast dat huishoudens die participeren in kredietprogramma’s significant hogere inkomens hebben in vergelijking met degene die niet participeren (Alexander, 2001). Rapporten van CGAP14 (2000a en 2000b) komen tot de bevinding dat het inkomen van de gemiddelde klant zich rond de armoedelijn bevindt. Dit gold zowel voor een steekproef van vier landen wereldwijd (Filippijnen, Oeganda, Bolivia en Bangladesh) als voor Oost-Afrika. Rhyne en Otero (2006) stellen dat er in de toekomst microfinancieringsinstellingen zullen blijven bestaan die zich uitsluitend tot de allerarmsten richten. 12

Een doelgroep kan omschreven worden als een groep van potentiële klanten met gelijkaardige karakteristieken en gedrag die vragen om eenzelfde combinatie van producten en diensten. 13 Het onderzoek is gebaseerd op data van 410 huishoudens actief in micro-ondernemingen (Alexander, 2001). 14 CGAP is een onafhankelijk onderzoekscentrum dat zich wijdt aan het promoten van wereldwijde toegang tot financiële diensten. Meer informatie is te vinden op http://www.cgap.org

12

Het gaat dan voornamelijk om NGO’s. Andere microfinancieringsinstellingen zullen de armen tot doelgroep hebben, degene die zich onder de armoedelijn bevinden maar niet tot de allerarmsten behoren. Het toegenomen succes van een deel van de microfinancieringsinstellingen trekt nu ook commerciële bankinstellingen en niet-financiële instellingen aan. Deze zullen zich richten op huishoudens die zich net boven of onder de armoedelijn bevinden. (Rhyne & Otero, 2006) Benaderingen moeten dus gevonden worden om ook de allerarmsten te bereiken. De allerarmsten vooruithelpen door middel van financiële diensten moet mogelijk zijn. Het zal wel meer tijd vragen vooraleer financiële duurzaamheid wordt bereikt. Dit vereist een sterkere verbondenheid en toewijding van de betrokken partijen. Tegelijk mag niet uit het oog verloren worden dat ook in de segmenten die al bereikt worden, verdere inspanningen nodig zijn om nog meer huishoudens te bereiken. (Ledgerwood, 1999) De specifieke aard van de doelgroep zorgt voor een additionele complexiteit. Sociale context, religie of tribale gebruiken kunnen de toepassing van microfinanciering bemoeilijken. (Ledgerwood, 1999) “Societies differ in their stock of ‘social capital’ –those features of social organization such as networks, norms en trust that facilitate coordination and cooperation for mutual benefit“ (Putnam, 1993, p 36). Anderzijds kan sociaal kapitaal als onderpandsubstituut gebruikt worden omdat het het bindmiddel is tussen de leden in een kredietgroep. Dit geeft extra mogelijkheden aan de microfinancieringsinstellingen. Yunus (Yunus, 2000) beschrijft de moeilijkheden die hij ondervindt wanneer hij zijn microfinancieringsproject wil lanceren in de jaren ‘70. Vrouwen in ruraal Bangladesh werden afgeschermd en werden niet geacht deel te nemen aan het sociale leven. Als vrouw was een gesprek met een onbekende uit den boze. (Yunus, 2000) Een ander potentieel obstakel is bijvoorbeeld het islamitisch bankieren15 dat noch het aanrekenen noch het uitbetalen van intresten toelaat (Dhumale & Sapcanin, 1999). Veel microfinancieringsklanten kunnen ook niet lezen of schrijven. Zo zullen sommige microfinancieringsinstellingen van hun klanten vinger -of duimafdrukken vragen bij wijze van akkoord met het contract. Of er wordt hen de basisbeginselen van rekenen bijgebracht om zich ervan te verzekeren dat het contract juist geïnterpreteerd wordt. Ook het ter beschikking hebben van de nodige documenten (zoals een paspoort) is geen evidentie voor arme huishoudens, zeker niet wanneer hiervoor moet betaald worden. (Ledgerwood,1999) Het is aan de microfinancieringssector om aan dergelijke moeilijkheden het hoofd te bieden en er rekening mee te houden wanneer nieuwe marktsegmenten worden benaderd.

Belang van de vrouw

15

Meer informatie is te vinden in de paper van Dhumale en Sapcanin (1999): An Application of Islamic Banking Principles to Microfinance

13

De vrouw speelt een cruciale rol voor de meeste microfinancieringsinstellingen die van bij de start benadrukt hebben dat toegang tot financiële producten en diensten voor de vrouw essentieel is (Ledgerwood, 1999). Er zijn enkele redenen voor het belang van de vrouw als microfinancieringsklant. Een groot deel van de micro-ondernemingen situeren zich in de informele economie. Het is net daar dat een groot deel van de vrouwen in ontwikkelingslanden zijn tewerkgesteld. (Armendariz & Morduch, 2005) Vrouwen maken het grootste deel uit binnen de groep van armen in ontwikkelingslanden. Ze hebben minder economische opportuniteiten, een lagere kans op tewerkstelling en een lager gemiddeld loon in vergelijking met de man. Ook de graad van analfabetisme ligt vaak hoger. Daarnaast zorgen culturele factoren er voor dat de vrouw instaat voor het huishouden en niet geacht wordt buitenshuis te werken. (Todaro & Smith, 2006) Al deze factoren samen zorgen ervoor dat de vrouw een hoger risico op armoede heeft16. Vrouwen hebben ook een grotere behoefte aan krediet en zullen daarom sneller dan mannen de stap richting een microfinancieringsinstelling zetten in plaats van naar een commerciële bank te gaan. (Armendariz & Morduch, 2005). Als ontwikkelingsinstrument hebben microfinancieringsinstellingen dan ook de taak om de meest achtergestelde bevolkingsgroepen te helpen. Een tweede reden is dat vrouwen er een conservatievere investeringsstrategie op nahouden. Er zou ook een grotere gevoeligheid voor groepsdruk zijn. Dit doet de kans op niet-terugbetaling afnemen wat aantrekkelijk is voor de microfinancieringsinstelling. (Armendariz & Morduch, 2005) Daarnaast kan kredietverlening aan vrouwen een grotere impact op de sociale en economische ontwikkeling hebben omdat vrouwen een cruciale rol in de opvoeding van de kinderen spelen. Dit vertaalt zich in investeringen in onderwijs en gezondheidszorg. (Armendariz & Morduch, 2005) Op die manier kan de generatiearmoede mogelijk doorbroken worden. (Todaro & Smith, 2006) Microfinancieringsinstellingen hebben aangetoond arme vrouwen te kunnen bereiken en spelen zo een belangrijke rol in het doorbreken van de armoede. Daarbij ligt het aandeel vrouwen dat wordt bereikt door NGO’s wel substantieel lager dan het aandeel gehaald door de commerciële microfinancieringsinstellingen (Cull et al., 2009).

Geografische locatie Nog een keuze die moet gemaakt worden wanneer een microfinancieringsinstelling een doelgroep definieert, is de locatie waar de financiële producten en diensten zullen worden aangeboden. Een microfinancieringsinstelling kan kiezen voor ruraal of stedelijk gebied. Zowel ruraal als stedelijk actief zijn is eveneens een mogelijkheid. Het stedelijk gebied heeft volgende voordelen (Ledgerwood, 1999): •

Hogere alfabetismegraad;

•

Lagere transactiekosten door kortere afstanden tussen de microfinancieringsinstelling en de klant. De kortere afstand kan ook zorgen voor frequentere interactie tussen de

16

http://www.unifem.org/attachments/products/PoWW2005_eng.pdf

14

microfinancieringsinstelling en de klant wat een positieve impact op de terugbetalinggraad kan hebben; •

Mogelijke hefboomeffecten van de formele financiële sector doordat klanten vertrouwd zijn met de aanwezige bankfilialen; en

•

Sterker ontwikkelde infrastructuur en markt.

Stedelijke gebieden houden echter ook nadelen in voor de microfinancieringsinstellingen (Ledgerwood, 1999): •

Hogere beweeglijkheid van de klanten wat een hoger risico op niet-terugbetaling inhoudt; en

•

Groter covariantierisico indien een groot deel van de klanten in dezelfde economische sector actief is. Anderzijds is in ruraal gebeid de afhankelijkheid van de landbouw ook veelal groot.

Verder stimuleert het ontbreken van financiële diensten in die gebieden microfinancieringsinstellingen om daar hun operaties op te zetten. Belangrijk voordeel is het groot aantal armen dat bereikt kan worden door te focussen op rurale gebieden en de samenwerking met de lokaal sterk verankerde informele organisaties. Deze kunnen als tussenpersoon voor het verstrekken van de financiële diensten worden gebruikt. De vaak beperkte infrastructuur in rurale gebieden kan de groeimogelijkheden van de microfinancieringsinstellingen beperken. Om dit probleem het hoofd te bieden zal bijvoorbeeld de Grameen Bank in alle dorpen waar het actief is ook filialen hebben. Op die manier wordt de afstand klant - microfinancieringsinstelling verkleind. (Ledgerwood, 1999) Op basis van onderzoek van een omvangrijke groep microfinancieringsinstellingen wereldwijd besluiten Lapenu en Zeller (2001) dat het merendeel (73%) actief is in zowel ruraal als stedelijk gebied. Dit houdt belangrijke diversificatievoordelen in. Slechts 19,5% van de microfinancieringsinstellingen richt zich specifiek op rurale gebieden. Deze bereiken samen wel bijna 60% van alle klanten. In ruraal gebied is er typisch een grotere concentratie aan arme huishoudens (Todaro & Smith, 2006). Amper 7,4% van de microfinancieringsinstellingen is enkel in stedelijk gebied aanwezig en bereikt daar nog geen 2% van het totaal aantal leden. (Lapenu & Zeller, 2001)

2.1.2.5 Doelstellingen Om in de praktijk succesvol te zijn moeten microfinancieringsinstellingen duidelijk gedefinieerde doelen vooropstellen. Vervolgens kan de werking, het beheer en de financiering van de instelling daar op worden afgesteld. Microfinancieringsinstellingen kunnen in hun doestellingen verschillen en kunnen één of meerdere doelstellingen hebben. Belangrijk is dat er consistentie is in het nastreven van de doelstelling(en). (Ledgerwood, 1999)

15

In

tegenstelling

tot

andere

bedrijven

staat

het

winstoogmerk

niet

voorop

bij

microfinancieringsinstellingen: “the goal is not simply profit, but rather a more equitable distribution of financial services to groups that can make productive use of them” (Bennett, 1997). Dat betekent niet dat er geen microfinancieringsinstellingen zijn die winst expliciet vooropstellen. Banco Sol (Bolivia) doet dat bijvoorbeeld wel. (Sengupta & Aubuchon, 2008).

Engler (2009) stelt dat het allerbelangrijkste doel van microfinancieringsprogramma’s sociale en economische ontwikkeling van de doelgroep blijft. In de loop der jaren zijn echter heel wat instellingen beginnen streven naar financiële onafhankelijkheid. Er wordt gesproken over de ‘double bottom line’. Voorstanders van deze ‘double bottom line’ stellen dat het realiseren van een zekere winst cruciaal is om tot een duurzame microfinancieringsinstelling te komen en continuïteit te garanderen. (Engler, 2009) De Noose (2009) stelt dat microfinancieringsinstellingen ontstaan vanuit een sociaal motief en/of vanuit een winstmotief.

Andere auteurs benadrukken dan weer andere doelstellingen. Volgens Brau en Woller (2004) volgen efficiënte microfinancieringsinstellingen twee paradigma’s: het ‘institutionist paradigm’ en het ‘welfarists paradigm’. Het eerste paradigma benadrukt de functie van microfinancieringsinstellingen als financiële tussenpersonen voor arme huishoudens (Morduch, 2000). Microfinancieringsinstellingen moeten genoeg inkomsten genereren om de operationele en financiële kosten te dekken. Het tweede paradigma benadrukt het sociaal oogmerk. Eén dimensie daarvan is de armoedebestrijding. Khawari (2004) schuift armoedebestrijding naar voor als belangrijkste objectief. De auteur vermeldt ook de ‘empowerment’ van de vrouw.

Het meest uitgebreid is het model van Zeller en Meyer (2002) zoals aangehaald in Khawari (2004). De interactie tussen drie doelstellingen (‘impact’ , ‘het bereiken van de armen’ en ‘financiële duurzaamheid’) wordt voorgesteld als een driehoek (‘triangle of microfinance’). Een eerste factor is de impact van microfinanciering op het welzijn van de klanten. Op grote schaal armen van financiële diensten voorzien is de tweede factor in het model. Financiële duurzaamheid als laatste factor is cruciaal omdat niet-duurzame instellingen een beroep moeten doen op publieke fondsen. Als deze toestand blijft voortduren kan dit op termijn een hypotheek leggen op verdere financiële steun. Een uitbreiding van de microfinancieringsinstelling mag de financiële duurzaamheid dus niet ondermijnen. Daarom zal een professioneel financieel management belangrijker worden naarmate er op grotere schaal wordt gewerkt. Deze drie factoren kunnen worden beïnvloed door alle mogelijke hervormingen en innovaties binnen de microfinancieringssector. Een laatste element van de driehoek is de verzameling van alle relevante omgevingsfactoren. Het gaat bijvoorbeeld om het politieke en wettelijke kader en de socio-economische omgeving waarbinnen de microfinancieringsinstelling opereert.

16

Hierna zullen de drie factoren uit de ‘triangle of microfinance’ besproken worden. De impact van microfinancieringsprogramma’s en het belang de grote groep van armen te bereiken worden samen besproken. Daarna wordt dieper ingegaan op het belang van financiële duurzaamheid.

2.1.2.6 Microfinanciering en het ontwikkelingsperspectief Een groot deel van de wereldbevolking leeft vandaag nog steeds in grote armoede en ongelijkheid. Ruim drie miljard mensen leven met minder dan $2 per dag, en een miljard mensen bevindt zich onder de grens van $1 per dag. (Daley-Harris, 2009) Figuur 1 geeft per regio aan welk percentage van de bevolking een dagelijks inkomen lager dan $1,25 (respectievelijk $2) heeft. Todaro en Smith (2006) vermelden enkele groepen die disproportioneel vertegenwoordigd zijn in de armoedecijfers. Het gaat om vrouwen en kinderen, etnische minderheden en huishoudens in rurale gebieden. Een groot percentage van de armen is tewerkgesteld in de landbouw en verwante sectoren. Het is voor deze groep mensen dat microfinanciering een rol te vervullen heeft als ontwikkelingsinstrument. Het bestrijden van armoede is de eerste ‘Millennium Development Goal’17. Microfinanciering vindt dus zijn legitimiteit in het bestrijden van armoede als één van de globale ontwikkelingsdoelstellingen. Het officiële motto van de Wereldbank “Working for a world free of poverty” 18 beklemtoont nog eens het belang van armoedebestrijding. Belangrijk is om duidelijk te maken wat exact onder het concept armoede wordt verstaan om de impact van armoedebestrijdingsprogrammas’s te bepalen. Een belangrijk onderscheid is onder andere dat tussen relatieve en absolute armoede 19 . De ‘Asian Development Bank’ (ADB) bijvoorbeeld geeft als definitie van armoede: “poverty is a deprivation of essential assets and opportunities to which every human is entitled”. Naast het minimuminkomen zoals hierboven beschouwd kunnen onder andere het niveau van onderwijs en gezondheidszorg, voeding (nutriënten), zuiver water en sanitatie, inkomen en tewerkstelling als proxies voor armoede worden gebruikt. (Warr, 2000)

17

Deze luidt ‘Uitroeien van extreme armoede en honger’. In totaal zijn er acht internationale ontwikkelingsdoelstellingen die gerealiseerd moeten worden tegen 2015. Meer informatie is te vinden op http://www.un.org/millenniumgoals/ 18 http://www.worldbank.org/ 19 Absolute armoede geeft aan welk deel van de bevolking een inkomens -of consumptieniveau heeft onder de armoedelijn. Relatieve armoede geeft meer inzicht in (inkomens)ongelijkheid. (Warr, 2000)

17

80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00%

≤ $1,25/dag (PPP)

≤ $2/dag (PPP)

Figuur 1: Armoede wereldwijd (Bron: Bron: http://data.worldbank.org/topic/poverty)

Heel wat ontwikkelingslanden die doorheen doorh de jaren economische groei hebben gerealiseerd, ge steunden daarvoor op agressief macro-economisch economisch beleid (ontwikkelingsinitiatieven door overheidsbanken, subsidies om de ontwikkeling van de industriële sector aan te moedigen, rentebeleid, tewerkstellingsinitiatieven,…). initiatieven,…). Dergelijke verwezenlijkingen kunnen niet geclaimd worden door microfinanciering, maar microfinancieringsinitiatieven microfin kunnen wel opgezet worden in het kader van een meer globaal ontwikkelingsplan. (Engler, 2009) Het aanbieden van krediet en andere financiële diensten is waardevol maar is geen substituut voor het aanbod van sociale diensten (onderwijs, gezondheidszorg,…). Dit blijft de verantwoordelijkheid van de overheden. (Maralunda & Otero, 2005)

2.1.2.7 Financiële Duurzaamheid Financiering ing van de activiteiten Een belangrijke vraag voor microfinancieringsinstellingen is welke financieringsbronnen zullen worden aangewend. Er kan een beroep worden gedaan op deposito’s door de klanten zelf of er kan gebruik worden gemaakt van internationale nternationale donorgelden en investeringen. Daarnaast kunnen er zowel in eigen land als internationaal leningen worden aangegaan. Een rapport van ‘Microfinance Information Exchange’ (MIX) en ‘Consultative Group to Assist the Poor’ (CGAP)20 (MIX & CGAP, 2010b) gaat dieper in op dee financiering van de microfinancieringssector in Sub-Sahara Sub Afrika. 20

Studie is gebaseerd op data van 2008. http://www.themix.org/sites/default/files/2009%20Africa%20Microfinance%20Analysis%20&%20Bench marking%20Report.pdf

18

Belangrijkste financieringsbron daar zijn deposito’s (57%). Dat betekent dat de financiering heel lokaal gebeurt. Er is wel een stijgende trend (13%) merkbaar wat betreft internationale donorgelden en investeringen. Het gaat in totaal om een bedrag van om en bij de $2 miljard. Opvallend is dat één derde daarvan ontvangen wordt door slechts vijf landen (Ethiopië, Ghana, Kenia, Mozambique en Oeganda), donoren zijn goed voor 74% van de totale financiering door internationale donoren en investeerders. Het gaat om bilaterale en multilaterale ontwikkelingsorganisaties maar ook om NGO’s. De twee grootste donoren, de ‘African Development Bank’ en het ‘International Fund for Agricultural Development’, vertegenwoordigen 25% van de totale internationale financiering. Een andere bron van financiering komt van ‘Microfinance Investment Vehicles’ (MIV). Dit zijn onafhankelijke investeerders

die

kapitaal

van

privé

-en

publieke

investeerders

kanaliseren

richting

microfinancieringsinstellingen of andere MIV’s. Er wordt ongeveer eenzelfde bedrag aan buitenlandse leningen en binnenlandse leningen ontvangen. De intrest op buitenlandse leningen ligt daarbij iets hoger. Eén derde van de leningen komt van financiële instellingen in binnen -en buitenland en 25% van publieke fondsen in binnen -en buitenland. Er is een onderscheid tussen microfinancieringsinstellingen die wel en microfinancieringsinstellingen die geen deposito’s aanvaarden. De gemiddelde opbrengst op een kredietportefeuille ligt voor de eerste groep 15% lager omdat kredieten aan een lagere intrest worden aangeboden. Daarnaast kunnen klanten bij microfinancieringsinstellingen die deposito’s mobiliseren hogere nominale leningen bekomen. (MIX & CGAP, 2010b) De toonaangevende microfinancieringsinstellingen in LatijnsAmerika verkopen reeds obligaties op de lokale kapitaalmarkt. Dat verruimt in belangrijke mate hun financieringsmogelijkheden. Waar onvoldoende kapitaal voorheen een belemmering voor de groei van de sector betekende, is dergelijke financieringsmogelijkheid een belangrijke stap voorwaarts. (Marulanda & Otero, 2005). Het feit dat microfinancieringsinstellingen er in slagen financieel duurzaam te werken en zelfs winst te realiseren heeft voor een toename van de buitenlandse investeringen gezorgd. In 2007 verscheen een rapport van het omstreden S&P 21 dat uitpakte met een uniforme beoordelingsmethode voor de kredietwaardigheid van microfinancieringsinstellingen. Dit laat potentiële investeerders toe de kredietwaardigheid van de instelling na te gaan. (Sengupta & Aubuchon, 2008) Een rapport van CGAP (2008) schat dat investeerders de microfinancieringssector jaarlijks van $4 miljard voorzien.

Belang van de intrestvoet Om een duurzame werking te garanderen zijn de microfinancieringsinstellingen verplicht om intresten te heffen die de kosten dekken. Anderzijds mogen de gevraagde intresten de armoedebestrijding niet in

21

S&P is een Amerikaans kredietratingbureau. Aan de hand van ratings wordt de kredietwaardigheid van een bedrijf of instelling beoordeeld.

19

de weg staan. Abbink, Irlenbusch en Renner (2006b) gaan uit van een gemiddelde jaarlijkse intrestvoet van 25%. Dit ligt hoger in vergelijking met de traditionele commerciële kredieten. Belangrijkste oorzaak hiervan is de hoge kost van microkredietverstrekking voor de microfinancieringsinstelling. Hoewel de nominale loonbedragen laag liggen, blijft er een vaste kost bestaan per uitgeschreven lening. Daarbij komen nog eens de kosten om kredietgroepen te vormen en op te volgen en vergaderingen te organiseren. (Abbink et al., 2006b) Rosenberg (2002) stelt een formule op die moet toelaten de passende intrest op jaarbasis te berekenen: R = (AE + LL + CF + K – II) / (1 – LL)22; AE = administratieve kosten LL = kredietverliezen CF = financieringskosten K = kapitalisatieratio II = inkomen op de activa

De administratieve kosten betreffen onder meer de lonen, huur, elektriciteit en kosten van training. Deze worden voor efficiënte en volgroeide microfinancieringsinstellingen geschat op 10 à 15 % van de totale kredietportefeuille. De kredietverliezen zijn de verliezen die effectief zullen moeten worden afgeschreven. Huishoudens die niet tijdig terugbetalen betekenen niet automatisch een kredietverlies. De lening kan eventueel later nog (gedeeltelijk) gerecupereerd worden. Het kredietverlies mag niet meer dan 5% bedragen wil de instelling op lange termijn leefbaar blijven. De financieringskosten kunnen berekend worden door een inschatting te maken van de verschillende financieringsbronnen (deposito’s, leningen, ‘equity’,…) waarvan gebruik zal worden gemaakt en de bijhorende kost. Op basis van het aandeel van iedere bron in de totale financiering kan de gemiddelde gewogen kapitaalkost

berekend

worden.

De

kapitalisatieratio

is

de

netto

reële

winst

die

de

microfinancieringsinstellingen willen behalen. De auteur stelt een kapitalisatieratio van 10 à 15% voorop als voorwaarde voor groei op lange termijn. Het laatste element is het inkomen dat gerealiseerd wordt op de activa van de instelling. Cash zal bijvoorbeeld geen inkomen opleveren. Investeringen in andere activa kunnen wel voor een hoge opbrengst zorgen. (Rosenberg, 2002) De hogere intrest die wordt aangerekend door microfinancieringsinstellingen in vergelijking met de traditionele financiële instellingen lijkt op het eerste zicht niet te stroken met het sociale motief van de sector. Toch stelt Rosenberg (2002) dat de microfinancieringsklanten wel degelijk in staat zijn hoge intresten terug te betalen. In regio’s waar huishoudens geen toegang hebben tot microkrediet wordt

22

Belangrijk is dat alle factoren in het rechterlid van de vergelijking worden uitgedrukt als percentage van het uitstaand bedrag aan kredieten.

20

vaak geleend van ‘moneylenders’ tegen hogere intresten dan die aangerekend door de gemiddelde microfinancieringsinstelling. Een tweede argument is dat instellingen die hoge intresten aanrekenen toch zien dat de vraag het aanbod overstijgt. Klanten blijken meer te kunnen verdienen aan het krediet dan de kost (intrest) die eraan verbonden is. Dit kan verklaard worden door het afnemend marginaal nut van kapitaal. De opbrengst die arme klanten kunnen realiseren op één extra eenheid kapitaal is groter dan de opbrengst op één extra eenheid die wordt toegevoegd aan een omvangrijk kapitaal. Daarmee bevestigt de auteur dat de toegang tot krediet van een groter belang is dan de kost van dat krediet. (Rosenberg, 2002)

Naar een commercialisatie van de microfinancieringssector? De sterke subsidiering van de microfinancieringssector in de jaren ’70 werd reeds besproken. In de jaren ’80 en ’90 is de nadruk komen te liggen op de financiële duurzaamheid en onafhankelijkheid van subsidies. Beleidsmakers benadrukken de negatieve impact van subsidies op kostenbeheersing en innovatief denken. Een ander belangrijk argument pro financiële duurzaamheid, zo wordt gesteld, is het feit dat huishoudens meer belang hechten aan toegang tot financiële diensten dan aan de kostprijs ervan. Het zou dus mogelijk moeten zijn om de kosten te dekken door relatief hoge intresten aan te rekenen. Bovendien kan een systeem op basis van subsidies niet in stand gehouden worden omdat ook deze eindig zijn. De overtuiging is dus dat de verdere groei van de sector enkel mogelijk zal zijn als er financiële duurzaamheid komt. Dit zou in de toekomst zelfs moeten evolueren naar een volledige commerciële status. (Cull et al., 2009)

Marulanda en Otero (2005) besluiten op basis van het succes van commerciële microfinancieringsinstellingen in Latijns-Amerika dat het commercieel motief verzoenbaar is met het sociaal motief. Anderzijds moet er bij de klanten wel enige terugbetalingscapaciteit aanwezig zijn. Zoniet wordt een commercieel statuut moeilijk houdbaar. Sengupta en Aubuchon (2008) benadrukken het belang van financiële duurzaamheid voor verdere groei: naarmate de microfinancieringsindustrie groeit en er een groter aantal klanten moet worden bereikt, wordt het vraagstuk van commerciële levensvatbaarheid belangrijker. Verder groeien betekent immers een grotere nood aan kapitaal. Aantrekken van dat kapitaal op de internationale kapitaalmarkt vraagt om een

rendement

voor

de

investeerder.

Zoals

hierboven

gesteld

rapporteren

succesvolle

microfinancieringsinstellingen terugbetalingspercentages tot 95%. Daarmee tonen ze aan dat lenen aan personen zonder onderpand en beperkte kredietwaardigheid toch financieel duurzaam kan zijn. (Sengupta & Aubuchon, 2008) Een financiële duurzame microfinancieringssector die bovendien zijn sociale doelstellingen verwezenlijkt klink als de ideale situatie23. Deze win-win benadering kent niet

23

Zie bijvoorbeeld ‘The Fortune at the Bottom of the Pyramid: Eradicating Poverty through Profits’ (Prahalad, 2004)

21

bij iedereen aanhang. Morduch (2000) is kritisch en waarschuwt de win-win benadering niet als standaard te nemen. De auteur twijfelt niet aan het potentieel succes van commerciële microfinancieringsinstellingen maar beklemtoont dat er ook ruimte is voor niet-commerciële instellingen. In de praktijk is er een veelvoud aan programma’s dat armen van financiële diensten voorziet. De impact van dergelijke programma’s mag niet enkel herleid worden tot een discussie over de financieringsmethode van de instelling. Cull et al. (2009) zorgen voor de nodige nuance. Enerzijds moeten de voordelen van een commerciële benadering erkend worden. Privé-investeringen zorgen voor innovatie, nieuwe technologieën en snelle groei wat toelaat om het aanbod aan financiële diensten uit te breiden. Anderzijds weerleggen de auteurs enkele van de argumenten zoals aangehangen door de verdedigers van een verdere commercialisatie. Beperkt gebruik van subsidies kan nuttig zijn en hoeft niet ten koste van de efficiëntie te zijn. Bovendien kunnen ook nietcommerciële microfinancieringsinstellingen hun kosten dekken. Deze instellingen zouden ook relatief armere klanten hebben. (Cull et al., 2009)

2.1.2.8 Microfinancieringsmodellen Financiële producten en diensten voor arme huishoudens kunnen in de praktijk worden aangeboden door verschillende spelers. De Noose (2009) onderscheidt twee modellen op het niveau van de aanbieder. Een eerste model is de toepassing van microfinanciering door NGO’s, die op zich verschillende vormen kunnen aannemen. Sommige zijn getransformeerd tot bank of gereguleerde instelling waarop wordt toegezien door nationale autoriteiten. Andere NGO’s hebben die overgang niet gemaakt en worden dus beschouwd als informele financiële instelling. Omdat er geen controleorgaan toeziet op hun activiteiten mogen zij niet alle financiële diensten verschaffen. Nog andere NGO’s behoren, net als de kredietunies en coöperatieven, tot de semiformele instellingen. Deze zijn formeel in de zin dat ze onder de algemene en dus ook commerciële wetgeving vallen. Het informele element bestaat erin dat deze NGO’s niet aan specifiek banktoezicht -en supervisie onderworpen zijn. Niet-getransformeerde instellingen mogen geen spaargelden aanvaarden maar hebben wel de mogelijkheid om microkredieten te verstrekken. Een tweede model is microfinanciering verleend door banken en andere commercieel georiënteerde instellingen. Deze kunnen een brede waaier aan financiële diensten aanbieden. Het gaat bijvoorbeeld om spaar -en retailbanken die kunnen terugplooien op grote expertise en een sterk uitgebouwd management –en informatiesysteem. Ze onderscheiden zich van de klassieke financiële instellingen door hun sterker sociaal motief en verschillen van de NGO’s door hun niet-exclusieve focus op kredietverlening. De ‘double bottom line’ staat voorop. Deze instellingen worden veelal als solide en betrouwbaar ervaren door hun klanten door de zekerheid van dienstverlening die ze geven. Dit wordt nog versterkt doordat deze formele financiële instellingen een sterke regulering en supervisie kennen die erop gericht is de klanten en de markten waarin de instellingen actief zijn te beschermen. Hun sterk

22

uitgebouwd netwerk van filialen zorgt voor een grote toegankelijkheid. Daarnaast kunnen ook schaaleconomieën gerealiseerd worden, wat kostenvoordelen voor de klant kan impliceren. (De Noose, 2009) Een

derde

mogelijkheid

ten

slotte

is

het

aanbieden

van

financiële

diensten

via

samenwerkingsverbanden tussen verschillende types instellingen. Microfinancieringsinstellingen en bankinstellingen werken dan bijvoorbeeld samen. Op die manier kunnen NGO’s die geen spaargelden mogen ontvangen toch financiering bekomen. (De Noose, 2009) Een ander belangrijk onderscheid is dat tussen individuele kredietverlening en kredietverlening aan groepen. Het ‘joint liability’ model, zoals geïntroduceerd door de Grameen Bank, vormt één van de belangrijkste kenmerken van de microfinanciering. Het helpt enkele problemen oplossen die een knelpunt vormen bij de individuele kredietverlening. Bij individuele kredietverlening is er sprake van een ‘agency cost’ omdat de kredietverlener geen controle heeft over de aanwending en terugbetaling van de lening door de individuele kredietnemer. Door de lening toe te kennen aan een groep wordt de controlefunctie verschoven naar de kredietnemers. Omdat niet-terugbetaling het krijgen van toekomstig krediet in gevaar brengt, zal de groep er alles aan doen om alle individuele leden tot terugbetaling te brengen. (Sengupta & Aubuchon, 2008) Via het ‘joint liability’ model slagen microfinancieringsinstellingen erin om informatie te verkrijgen over de kredietwaardigheid van de groepsleden. Dit gebeurt doordat de groepen gevormd worden door de leden zelf. Iemand zal maar in een groep worden opgenomen wanneer de andere leden vertrouwen hebben in zijn of haar terugbetalingscapaciteiten. Personen met een hoog risicoprofiel zullen kiezen voor een formule met een hoge intrest en een beperktere ’joint liability’ en vice versa. Op die manier kunnen de terugbetalingsgraad en het welzijn verhoogd worden in vergelijking met individuele kredietverlening. (Fedele, 2006) Ook voor Sengupta en Aubuchon (2008) is het voordeel van het ‘joint liability’ model dat de groepen door de leden zelf worden samengesteld. Op die manier kan het hoofd geboden worden aan ‘adverse selection’. Dit kan als volgt uitgelegd worden. Hoewel een kredietgroep samengesteld kan zijn uit verschillende risicoprofielen zal de microfinancieringsinstelling eenzelfde intrest moeten aanrekenen aan ieder groepslid. Dit komt er in de praktijk op neer dat de personen met een lager risicoprofiel mee betalen om het risico van degene met een groter risicoprofiel te vergoeden. Via het ‘joint liability’ model kunnen klanten met een gelijkaardig risicoprofiel samen een groep vormen. Op die manier verlagen ze voor zichzelf de te betalen intrest. (Sengupta & Aubuchon, 2008) De meest gedetailleerde indeling van groepsmodellen wordt gemaakt door Lapenu en Zeller (2001). De auteurs onderscheiden naast het Grameen model (solidariteitsgroep) en de individuele contracten nog drie andere modellen. In de praktijk kan ook een combinatie van verschillende modellen voorkomen. Hierna wordt kort ingegaan op de belangrijkste elementen van de drie bijkomende modellen:

23

1. Coöperatieve of ‘mutualist’ model: de groep wordt gevormd door minimum 100 en maximum 200 leden. De leden betalen een bepaald bedrag om lid te worden van de groep en worden zo mede-eigenaar. De financiering gebeurt grotendeels door de deposito’s van de leden en de nadruk ligt op sparen eerder dan op ontlenen. 2. Dorpsbanken: de groep wordt gevormd door minimum 50 en maximum 100 leden. Opnieuw zijn de leden mede-eigenaar van de organisatie. Deel uitmaken van de dorpsgemeenschap zal volstaan om deel te nemen aan het programma. Naast de deposito’s van de leden wordt voor de financiering ook gebruik gemaakt van externe leningen. Ook hier ligt de nadruk op sparen eerder dan op kredietverstrekking. 3. ‘Linkage’ model: Er wordt een groep van 20 tot 100 leden gevormd. De leden zijn ook hier mede-eigenaar. Financiering gebeurt door deposito’s van de leden en externe leningen. Belangrijk is dat er een ‘link’ is met een lokaal bankfiliaal. Omdat de gespaarde bedragen per groepslid ontoereikend zijn, spaart de groep als één entiteit. Op die manier kan toch krediet verkregen worden. In alle drie de modellen zullen de deposito’s als garantie gebruikt worden. In het model van de dorpsbanken en in het ‘linkage’ model speelt ook de sociale druk een rol. (Lapenu & Zeller, 2001)

2.1.3 Omvang van de microfinancieringssector: een globale benadering Microfinancieringsprogramma’s kennen wereldwijd een duidelijke groei en wel om volgende redenen Ledgerwood (1999): •

Het ontwikkelingsperspectief van de microfinanciering is erop gericht de armen te bereiken;

•

Er wordt gebouwd aan microfinancieringsinstellingen die financieel onafhankelijk kunnen opereren door een einde te maken aan de afhankelijkheid van subsidies. Vele microfinancieringsinstellingen zijn werkzaam op lokaal niveau;

•

Er wordt gebouwd op het traditioneel systeem van bankieren maar dan met een grotere flexibiliteit, aan een aantrekkelijkere kostprijs voor de armen en op een meer duurzame en sociaal rechtvaardige basis;

•

Door het creëren van een bredere markt voor financiële producten vormen de microfinancieringsinstellingen een uitbreiding en versterking van het formele financiële systeem;

•

Succesverhalen voeden de uitbouw van microfinancieringsinstellingen; en

•

Permanente innovatiedrang leidt tot de ontwikkeling van financiële producten die beter afgestemd zijn op de specifieke noden van de klant.

24

De omvang van de microfinancieringssector is niet eenduidig te bepalen. Het aantal personen dat wordt

bereikt,

verschilt

naargelang

de

bron

die

wordt

geraadpleegd,

het

aantal

microfinancieringsinstellingen dat wordt beschouwd en het ogenblik waarop de data werd verzameld. Christen et al. (2004) schatten het aantal op 500 miljoen mensen. Volgens Daley-Harris (2006) gaat het wereldwijd om 113 miljoen personen en 3100 microfinancieringsinstellingen. De cijfers moeten als volgt geïnterpreteerd worden: de financiële dienstverlening aan één persoon heeft een impact die verder reikt dan die ene persoon. In 2007 werd een symbolische kaap gerond; 100 miljoen van de armste families zouden van een microkrediet voorzien zijn. (Daley-Harris, 2009) Eind 2007 rapporteerden 3552 microfinancieringsinstellingen die samen net geen 155 miljoen klanten tellen. Ruim 68% van deze klanten behoorden op het moment van hun eerste lening tot de armste bevolkingslaag. Meer dan 83% van deze armste klanten zijn vrouwen. Ter vergelijking, eind 1999 werden nog maar 10,3 miljoen vrouwen bereikt. Dat betekent dat op zeven jaar tijd maar liefst 78 miljoen extra vrouwen zijn bereikt. (Daley-Harris, 2009) Figuur 2 geeft de evolutie tussen eind 1997 en eind 2007 van het aantal instellingen dat rapporteert en waarvoor dus data kon worden verzameld. Figuur 3 doet hetzelfde voor het aantal (armste) klanten dat wordt bereikt. Tabel 1 geeft een overzicht per regio voor de derde wereld. Tabel 2 doet hetzelfde voor de ontwikkelde economieën.

4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Aantal microfinancieringsinstellingen dat rapporteert Figuur 2: Aantal microfinancieringsinstellingen dat rapporteert (eind 1997-eind 2007) (Bron: Daley-Harris, 2009)

25

180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

Totaal aantal klanten wereldwijd (Mio) Totaal aantal armste klanten (< 1$/dag) (Mio) Figuur 3: Bereik van microfinancieringsinstellingen wereldwijd (Bron: Daley-Harris, 2009)

Tabel 1: Bereik van microfinancieringsinstellingen: derde wereld (Bron: Daley-Harris, 2009) Sub-Sahara Afrika

Azië en Pacific

Latijns- Midden-Oosten en Derde Wereld Amerika Noord-Afrika en Carraïben 7,8 3,3 149,7

Klanten wereldwijd (Mio) (12/2007)

9,2

129,4

Armste klanten (< 1$/dag) (Mio) (12/2007)

6,4

96,5

2,2

1,1

106,2

4

82,2

1,5

0,9

88,6

Armste vrouwelijke klanten (< 1$/dag) (Mio) (12/2007)

Tabel 2: Bereik van microfinancieringsinstellingen : geïndustrialiseerde wereld (Bron: Daley-Harris, 2009) Noord-Amerika en Oost-Europa en West-Europa Centraal-Azië

Geïndustrialiseerde Wereld

Klanten wereldwijd (Mio) (12/2007)

0,2

4,9

5,1

Armste klanten (< 1$/dag) (Mio) (12/2007)

0,1

0,2

0,3

Armste vrouwelijek klanten (< 1$/dag) (Mio) (12/2007)

0,07

0,1

0,17

Hierna zal worden ingegaan op een aantal karakteristieken van de microfinancieringssector per regio. De meeste aandacht gaat uit naar Azië, Latijns-Amerika en de Caraïben, en Sub-Sahara Afrika. Er wordt dieper ingegaan op de Grameen Bank en op de microfinancieringssector in Vietnam. Ook de toepassing van microfinanciering in West-Europa komt aan bod. Eerst worden nog een aantal

26

vergelijkende nde cijfers gegeven voor de onderlinge regio’s. regio’s Lapenu en Zeller (2001)24 gaan uit van een globale terugbetalingsgraad van 91%; 9 78% van de klanten zijn vrouwen. De gemiddelde grootte van een lening en depositorekening bedraagt respectievelijk $268 en $99; 48% (respectievelijk pectievelijk 75%) van de microfinancieringsinstellingen telt minder dan 2500 (respectievelijk (re 10.000) 000) leden. Slechts 7,5% telt er meer dan 100.000. Dat betekent dat er heel veel kleinschalige instellingen zijn; en enkele grote met 3% van de bevraagdee microfinancieringsinstellingen microfinancieringsins die 80% van het totaal aantal klanten vertegenwoordigt. De regio’s waar het grootste aantal personen wordt bereikt zijn Azië en LatijnsLatijns Amerika. In Azië is de microfinancieringsactiviteit het grootst in Bangladesh, Vietnam, India en Indonesië. In Latijns-Amerika gaat het om Colombia, Ecuador, Bolivia, Mexico. In Afrika is de activiteit het grootst in Kenia, Oeganda Oe en Zimbabwe.

2.1.3.1 Azië In Azië werd er in 2007 voor een bedrag van $10,25 miljard aan kredieten verstrekt. De D deposito’s bedroegen $7,1 miljard. Tussen 2006 en 2007 nam het aantal actieve kredietnemers toe met 26% tot 8,3 miljoen personen. Figuur 4 geeft de tien microfinancieringsinstellingen in Azië die in 2007 het 25 grootst aantal klanten bereikten en met hun microkredietprogramma’s micro .

7 6

6,71 6,4 5,65 5,42

5 3,52

4 3

1,63

2 1

1,19 0,99 0,9 0,61

0

Kredietverstrekking (miljoen klanten) Figuur 4: Kredietverstrekking in n Azië 24

Lapenu en Zeller (2001) baseren zich op data van het IFPRI (International Food Policy Research Inistitute) dat een onderzoek uitvoerde naar enkele honderden microfinancieringsinstellingen wereldwijd (1999). ( 25 Gebaseerd op een rapport van de Microfinance Information Exchange, Inc. en Intellecap (Maart 2009)

27

Op

basis

van

een rapport

van

de

MIX

(2010)

wordt

een

overzicht

gegeven

van

microfinancieringssector in Azië anno 2008. In totaal werd krediet verstrekt aan 57,7 miljoen mensen. Dat komt neer op een groei op jaarbasis van 18%. Tussen de landen zijn er grote onderlinge verschillen. China laat een groei van 34% optekenen maar telt slechts 43.000 kredietnemers. In India bedraagt de groei maar liefst 57% met een totaal aantal kredietnemers van 16 miljoen. Bangladesh heeft het grootste aandeel in het aantal kredietnemers met 22,8 miljoen personen. De groei ten opzichte van 2007 is echter significant minder dan de voorgaande jaren en zelfs negatief (-1%). In vergelijking met andere regio’s ligt de gemiddelde grootte van een lening er lager. Dit wordt verklaard door een sterkere focus op de allerarmsten. Het aandeel vrouwen in de gemiddelde microfinancieringsinstelling in Bangladesh ligt dan weer hoger in vergelijking met andere regio’s. Het is zelfs zo dat de mediaan heel dicht bij 100% ligt. Meer dan 75% van de leningen wordt ingezet in micro-ondernemingen. Daarnaast worden leningen voor consumptie gegeven. Een klein percentage van de leningen worden gebruikt om onderwijs te betalen of als hypotheek. Het aantal personen dat bereikt wordt met spaarproducten ligt nog steeds hoger dan het aantal personen dat gebruik maakt van een microkrediet. De financieringsbronnen zijn gelijk verdeeld tussen deposito’s, leningen en ‘equity’. Tabel 3 geeft per land een aantal van de voornaamste microfinancieringsinstellingen.

Tabel 3: Microfinancieringsinstellingen in Azië: enkele voorbeelden

Bangladesh China India Indonesië Filippijnen Sri Lanka Vietnam

BRAC, BURO Bangladesh, Grameen Bank CFPA, CHWDA, CZWSDA Grameen Sahara Matia Goalpara, SEWA Bank, GOF BMT Pringsewu, BPR AN, CU Sawiran 1st Valley Bank, ABS-CBN, ARDCI SDBL, SEEDS, SEWA Finance Binhminh CDC, CEP, CEP BRVT

Grameen Bank: stichtend voorbeeld Het begin van de Grameen Bank wordt gesitueerd in 1976, met het uitschrijven van de eerste microleningen. Het ging om bedragen van amper $27. In 1983 had de bank al het statuut van formele en onafhankelijke formele financiële instelling. De term Grameenkrediet wordt gebruikt om aan te geven dat het om een bijzondere vorm van krediet gaat. In tegenstelling tot de klassieke kredieten is het Grameenkrediet gebaseerd op vertrouwen. Er wordt geen onderpand gevraagd en niet gewerkt met wettelijk afdwingbare contracten. De Grameen Bank heeft een uitgesproken ‘non-profit’ profiel. De aangerekende intresten liggen beneden de marktintrest die voor veel ontleners onbetaalbaar is. (Sengupta & Aubuchon, 2008) Ondertussen heeft de Grameen Bank 8,07 miljoen kredietnemers. Maar

28

liefst 97% van de klanten zijn vrouwen. 26 In 2008 stond er een totaal aan leningen uit van $646 miljoen. De bank telt momenteel 2.564 filialen verspreid over 81.351 dorpen. Dit betekent dat meer dan 97% van alle dorpen in Bangladesh bereikt worden door de Grameen Bank. De ‘portfolio-at-risk’ voor 2008 bedraagt slechts 3,67% wat op een hoge kwaliteit van de kredietportefeuilles duidt. 27 Sengupta en Aubuchon (2008) schrijven de hoge terugbetalingsgraad toe aan het ‘joint liability’ model dat wordt toegepast. Voor de Grameen Bank betekent dit dat vijf personen een groep vormen. In het begin krijgen twee personen een lening. De twee volgende personen zullen pas een lening krijgen wanneer de eerste twee hun lening hebben terugbetaald. De laatste persoon hangt opnieuw af van de terugbetaling van de twee personen die voor hem krediet hebben gekregen. De groep in zijn geheel is verantwoordelijk voor de terugbetaling. Acht groepen samen vormen een grotere groep die samenkomt op het moment dat de terugbetaling ingezameld wordt. Dit gebeurt publiekelijk waardoor de kans op niet-terugbetaling afneemt door de groepsdruk. De leningen bedragen veelal niet meer dan $100 en de aflossing gebeurt wekelijks. Belangrijk voordeel daarvan is dat terugbetalingsproblemen op tijd kunnen worden ontdekt. (Sengupta & Aubuchon, 2008) De jaarlijkse intrest op een geleend bedrag van 1000 Taka bedraagt 100 Taka. Dat betekent een intrest van 10% op jaarbasis. Door de wekelijkse terugbetaling echter loopt dit op tot 20% per jaar 28.

Vietnam In Vietnam werd er in 2007 voor een bedrag van $2,2 miljard aan microkredieten verstrekt. Dit komt overeen met 21% van het totaal verstrekte microkrediet in Azië. De deposito’s bedroegen in 2007 $126 miljoen. Tussen 2006 en 2007 nam het aantal actieve kredietnemers toe met 20% tot 5,8 miljoen personen.29 Een jaar later, in 2008, werd al aan 7 miljoen mensen krediet verstrekt. Dat komt neer op een groei op jaarbasis van 20%. Het groeicijfer is vergelijkbaar met dat voor de volledige Aziatische regio (18%)30. Figuur 5 geeft voor enkele microfinancieringsinstellingen in Vietnam het aantal actieve kredietnemers. Deze cijfers vallen heel laag uit in vergelijking met de 6,8 miljoen klanten die de ‘Vietnam Bank for Social Policies’ (VBSP) bereikt31.

26

Cijfers voor maart 2010 Meer cijfers kunnen geraadpleegd worden via http://www.grameen-info.org 28 Zie http://indiamicrocredit.blogspot.com/2007/03/interest-rate-charged-by-grameen-bank.html De Grameen Bank voorziet ook leningen voor specifieke doeleinden (bijvoorbeeld een studielening). Hiervoor zijn andere intresten van toepassing. 29 Gebaseerd op een rapport van de MIX, Inc. en Intellecap (2009) 30 Gebaseerd op een rapport van de MIX (2010) 31 http://www.mixmarket.org/mfi/country/Vietnam 27

29

120 100 80 60 40 20 0

108

34 7,5

7,3

6,8

5,8

5,4

Kredietverstrekking (duizend klanten) Figuur 5:: Kredietverstrekking in Vietnam

In een rapport van het ‘Banking Banking with the Poor Network’ Network (BWTP Network, 2008)) worden negen unieke karakteristieken van microfinancieringsinstellingen in Vietnam weergegeven:

1. Alle microfinancieringsinstellingen ringsinstellingen zijn z in (semi)) publieke handen. Er zijn dus geen instellingen die privaat bezit zijn. Dit is toe te schrijven aan het ontbreken van een wetgevend kader op maat van de sector en de sterke rol die de volksorganisaties spelen. 2. Vietnamese microfinancieringsinstellingen microfinancieringsinstellingen werken kleinschaliger. Ze hebben gemiddeld de helft van het gemiddeld aantal klanten per instelling wereldwijd. In vergelijking met het gemiddelde in Azië is dat nog maar één derde. De kredietportefeuille bedraagt gemiddeld één tiende van het globaal baal gemiddelde. 3. Zowel de financiële als operationele kosten liggen lager in vergelijking met de gemiddelde microfinancieringsinstelling wereldwijd. De financiële steun van de Women’s Union speelt hierin een belangrijke rol. 4. De lagere gemiddelde kosten laten laten toe dat deze kosten gemakkelijker worden gedekt. 5. De focus ligt heel sterk op de armste huishoudens. Dit wordt geïllustreerd door de lagere gemiddelde kredietbedragen (in verhouding tot het per capita inkomen van het land) in vergelijking met de gemiddelde gemiddel microfinancieringsinstelling wereldwijd. 6. Er wordt haast uitsluitend geleend aan vrouwen. 7. Het is ongebruikelijk dat er geleend wordt om de activiteiten te financieren. Voor de financieringg wordt gebruik gemaakt van donaties, kapitaalinbreng of deposito’s. deposito’s

30

8. De intresten liggen gemiddeld lager. Dit kan op twee manieren verklaard worden. Enerzijds zijn er de lagere kosten die toelaten dat er een lagere intrest wordt aangerekend. Anderzijds is er de concurrentiestrijd met de VBSP die gesubsidieerde kredieten verstrekt. 9. De productiviteit van de werknemers actief op het terrein ligt hoger (gemeten in aantal microfinancieringsklanten). Dit is mogelijk door kredietverlening aan groepen in plaats van individuen en de (soms) hoge bevolkingsdichtheid in rurale gebieden in Vietnam. Werknemers van de volksorganisaties kunnen ook bepaalde taken overnemen en zo helpen de productiviteit te verhogen.

2.1.3.2 Latijns-Amerika en de Caraïben Op basis van een rapport opgesteld door MIX en CGAP (2010a) wordt een overzicht gegeven van de microfinancieringssector in Latijns-Amerika en de Caraïben anno 2008. Tabel 4 geeft enkele microfinancieringsinstellingen per land32.

Tabel 4: Microfinancieringsinstellingen in Latijns-Amerika en deCaraïben: enkele voorbeelden

Bolivië Brazilië Colombia Ecuador Mexico Nicaragua Peru

PRODEM FFP, FIE FFP CrediAmigo, Central Cresol Baser FMM Popayán, WWB Cali D-Miro, FINCA – Ecuador CompartamosBanco, CrediComún Banco ProCredit - Nicaragua, Cooperativa 20 de Abril MiBanco, Caja Nuestra Gente

Algemeen stellen de auteurs van het rapport van MIX en CGAP (2010) dat de sector in 2008 groeide maar wel aan een trager tempo in vergelijking met 2007. Dit wordt verklaard door de economische groeivertraging, de financiële crisis en de hoge schuldgraad van een deel van de kredietnemers. De microfinancieringsinstellingen waarvoor data kon verzameld worden, geven aan samen 12,9 miljoen mensen krediet. Dit komt neer op een groei van 14,1% ten opzichte van het jaar ervoor. Toen bedroeg de groei 22%. De totale kredietportefeuille heeft een waarde van $13,9 miljard wat neerkomt op een groei van 13,6% op jaarbasis. In 2007 was dat nog 37,1%. De totale waarde van de leningen is een veelvoud in vergelijking met Sub-Sahara Afrika. 13,4 miljoen personen hielden een depositorekening aan, goed voor een totaal bedrag van $9 miljard. Er waren in 2008 34,5% meer depositohouders maar wel met een gemiddeld lager bedrag op de depositorekening. De ‘portfolio-atrisk’

bedraagt

gemiddeld

4,2%.

Figuur

6

geeft

het

aantal

klanten

van

de

tien

32

De opgenomen microfinancieringsinstellingen behoren tot de 100 best presterende in LAC. De volledige rangschikking is terug te vinden op http://www.themix.org/sites/default/files/Microfinanzas%20Americas%20100%202009%20ES.pdf

31

microfinancieringsinstellingen financieringsinstellingen in Latijns-Amerika Latijns en de Caraïben die het meest aantal klanten bereiken met hun microkredietprogramma’s. (MIX & CGAP, 2010)

Marulanda en Otero (2005)) schuiven twee modellen naar voor die die op dit moment relevant zijn in Latijns-Amerika en dat waarschijnlijk ook in de toekomst zullen zijn. Ten eerste zijn er de NGO’s die opereren als microfinancieringsinstellingen. Deze zullen op termijn, indien dat nog niet gebeurd is,, moeten transformeren transformeren tot gereguleerde instellingen die financiële diensten aanbieden (‘upscaling’). Daarnaast zijn er de commerciële instellingen die zich op de markt van de microfinanciering begeven. ‘Downscaling’ moet het hen mogelijk maken om de armen te bereiken met een breed aanbod aan financiële diensten. (Marulanda & Otero, 2005)

1,16 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0

1,09 0,89 0,85 0,51

0,4 0,38 0,24 0,19 0,19

Kredietverstrekking (miljoen klanten) Figuur 6 : Kredietverstrekking in Latijns-Amerika Latijns en de Caraïben

Gemiddeld wordt 61,5% van de microkredieten microkr in Latijns-Amerika Amerika en de Caraïben ingezet in microondernemingen. Ruim 35,8% van de leningen dient consumptiedoeleinden. consum

2.1.3.3 Sub-Sahara Afrika Op basis van een ander rapport van MIX en CGAP (2010b)) wordt een overzicht gegeven van de microfinancieringssector

in

Sub Sub-Sahara

Afrika

anno

2008.

Tabel

5

geeft

enkele

microfinancieringsinstellingen per land. De microfinancieringsinstellingen waarvoor data kon verzameld worden, geven aan samen 6,5 miljoen mensen krediet. Dit komt neer op een groei van 12% ten opzichte van het vorig jaar. Het jaar daarvoor bedroeg bedroeg de groei nog 25%. Dit komt overeen met wat vastgesteld werd in andere regio’s met uitzondering van Azië. Nochtans is er een sterk onderling

32

Tabel 5: Microfinancieringsinstellingen in Sub-Sahara Afrika: enkele voorbeelden

Burundi Congo Kenia Niger Rwanda Senegal Zambia

COSPEC, Turame Community Finance COOPEC/ACCO, FINCA – DRC, Hekima Equity Bank, KWFT, Faulu – KEN, Jamii Bora ASUSU CIIGABA, COOPEC Hinfani Dosso ACB sa, CFE, COOPEDU-Kigali ACEP Senegal, CAURIE Micro Finance FINCA – ZMB, CETZAM

verschil naargelang het type van instelling dat wordt beschouwd. Microfinancieringsinstellingen die deposito’s mobiliseren haalden een hoger dan gemiddelde groei in vergelijking met de microfinancieringsinstellingen die geen deposito’s aanvaarden. In Sub-Sahara Afrika bereikt de kredietverstrekking slechts 3% van de bevolking die leeft onder de armoedegrens. De totale kredietportefeuille heeft een waarde van $3,1 miljoen wat neerkomt op een groei van 26% op jaarbasis. De gemiddelde grootte van de lening steeg in 2008 tot $311. Dat komt doordat micro-ondernemers nood hadden aan grotere bedragen vanwege de toenemende kosten voor onder andere voeding. De ‘portfolio-at-risk’33 bedraagt gemiddeld 4,7%. Liefst 16,5 miljoen personen maakten deposito’s. Dat betekent een groei van 40% ten opzichte van 2007. Deze indrukwekkende groei op een moment dat het aantal kredietnemers achteruit gaat, onderstreept het belang van sparen. De deposito’s zijn goed voor een totaal bedrag van $2,8 miljoen wat neerkomt op een groei van 10% ten opzichte van 2007. 5% van de bevolking die onder de armoedegrens leeft, spaart via microfinancieringsprogramma’s. Het gemiddelde deposito bedraagt $96, wat minder is dan het jaar ervoor. De crisis in 2008 sloeg de inkomsten van veel micro-ondernemingen terug. De onzekerheid of leningen terugbetaald kunnen worden kan de klanten ertoe aanzetten eigen middelen te gebruiken in plaats van te lenen. (MIX & CGAP, 2010b) Figuur 7 geeft de tien landen in Sub-Sahara Afrika die het meest aantal klanten bereiken met hun microkredietprogramma’s. Er worden in Sub-Sahara Afrika inspanningen geleverd om de transparantie van de microfinancieringssector te verhogen. Rapporteringstandaarden spelen daarbij een belangrijke rol. Al zes

landen

(Ghana,

Rwanda,

Oeganda,

Kenia,

Zuid-Afrika

en

Zambia)

vragen

dat

microfinancieringsinstellingen rapporteren volgens de ‘International Financial Reporting Standards’ (IFRS). In zo goed als alle landen is er specifieke wetgeving en regulering aanwezig. Deze zijn er wel pas recent gekomen. Aan de supervisie van de microfinancieringsinstellingen moet verder gewerkt worden. In de meeste landen staan deze onder toezicht van de nationale bankautoriteiten. De middelen om de supervisie door te voeren zijn echter beperkt en aanbevelingen worden niet altijd in de praktijk omgezet. (MIX & CGAP, 2010b)

33

Percentage van de kredietportefeuille met kredietrisico. Hier wordt gewerkt met een terugbetaling die meer dan 30 dagen te laat gebeurt.

33

2

1,84

1,5 1 0,5

1,09 0,72 0,35 0,35 0,27 0,26 0,22 0,22 0,17

0

Kredietverstrekking (miljoen klanten) Figuur 7: Kredietverstrekking in Sub--Sahara Afrika (Bron: MIX & CGAP, 2010b)

2.1.3.4 Microfinanciering: niet beperkt tot de derde wereld De aandacht ht voor microfinanciering in de literatuur focust focust op de ontwikkelingslanden. Toch moet benadrukt worden dat microfinanciering ook toepassingen in de meer ontwikkelde economieën kent. Fedele (2006) vermeldt Noorwegen, Frankrijk, Engeland en de Verenigde Staten Staten als voorbeelden. Een paper van het ‘European Microfinance Network’ (EMN, 2008) geeft een overzicht van de sector in de Europese Unie tussen 2006 en 2007. 94 microfinancieringsinstellingen microfinancieringsinstellingen verspreid over 21 EUEU landen plus Noorwegen en Zwitserland werden onderzocht. Microkrediet wordt, net als in ontwikkelingslanden, op verschillende wijzen aangewend. Het kan dienen als instrument tegen sociale en financiële uitsluiting maar kan evengoed gebruikt worden om de groei van KMO’s te bevorderen of de lokale economie nomie te ondersteunen. Vrouwen, werklozen, immigranten en etnische minderheden vormen het belangrijkste deel van de doelgroep. Het aandeel van de vrouwen is met 44% wel duidelijk lager dan wat in ontwikkelingslanden wordt waargenomen. Een ander belangrijk verschilpunt is de preferentie van de instellingen voor individuele indiv duele leningen. Slechts 12% van de instellingen verstrekt ook groepskredieten. Het aantal verstrekte microkredieten groeide met 14% voor de onderzochte periode. Dit is toe te schrijven aan de toegenomen toegenomen competitie vanwege commerciële bankinstellingen, de verdere uitbreiding van enkele grote spelers in Frankrijk en Duitsland en de toetrede van nieuwe spelers in onder andere België en Nederland. Het merendeel van de microkredietverstrekkers opereert opereer zonder winstoogmerk (NGO’s, overheidsinstellingen,…). overheidsinstellingen Een belangrijk verschilpunt erschilpunt is dat tussen Oost -en West-Europa. De microfinancieringssector microfinanciering in bijvoorbeeld Hongarije, Roemenië Ro en Polen is al in ontwikkeling sinds 1990 en ondertussen al tot wasdom gekomen. De microfinancieringssector microfinanciering in West-Europa daarentegen is maar in 2000 in werking getreden en nog volop in ontwikkeling. De instellingen in

West-Europa Europa vertegenwoordigen anno 2007 wel 63% van de toegekende

microkredieten kredieten en 76% van de totale waarde waarde van de verstrekte leningen. Eind 2007 telden de

34

onderzochte instellingen samen 122.000 klanten. De gemiddelde terugbetalingsgraad bedroeg in 2007 89% en de gemiddelde ‘portfolio-at-risk’ bedroeg 14%. De financieel best presterende microfinancieringsinstellingen werden teruggevonden in Bulgarije en Roemenië. De belangrijkste uitdaging blijft duurzaamheid en het invullen van de sociale doelstellingen. Het merendeel van de instellingen is sterk afhankelijk van publiek - en/of privékapitaal en slaagt er vooralsnog niet in om met eigen inkomensbronnen de kosten te dekken. De gemiddelde intrestvoet bedroeg in 2007 8%. Deze bleek hoger te zijn voor de instellingen in Oost-Europa, die typisch meer winstgeoriënteerd zijn. De hogere intrest moet toelaten het risico te compenseren en de financiële en operationele kosten te dekken. Het gemiddelde krediet bedraagt €11.000 met sterke uitschieters naar onder (€525) en naar boven (€62.100). Tabel 6 geeft enkele microfinancieringsinstellingen die actief zijn in Europa. (Jayo, Rico en Lacalle, 2008)

Tabel 6: Microfinancieringsinstellingen in Europa: enkele voorbeelden

België Frankrijk Duitsland Italië Nederland Polen Roemenië Slovakije

Fonds de participation, Crédal, Hefboom vzw Adie, AFILE 77, Groupe Caisse d'Epargne Investitionsbank Berlin, GLS Bank, KfW Bankengruppe Caritas Italiana, Comune Di Torino, Comune Di Venezia Kredietbank Utrecht, Senter Novem, GKB Drenthe Rural Development Foundation IFN ROMCOM SA, S F Rurala FAER IFN SA Integra Foundation

2.1.4 Impact en performantie van microfinanciering in de praktijk Het inschatten van de impact die microfinancieringsprogramma’s hebben op het leven van hun klanten is geen eenvoudige opgave. Ledgerwood (1999) geeft aan dat proxies zoals ‘outreach’ en terugbetalinggraad een eerste indicatie kunnen geven. Lapenu en Zeller (2001) ondervroegen wereldwijd enkele honderden microfinancieringsinstellingen. De gemiddelde terugbetalingsgraad bedroeg 91%. In Afrika was dat 88,7%, in Latijns-Amerika 93,1% en in Azië 95,6%. Er werd ook gekeken naar het percentage mannen versus vrouwen dat werd bereikt; 78% van de klanten waren vrouwen. Als het gewogen gemiddelde berekend wordt op basis van het aantal klanten bedraagt dit percentage wel maar 45%. Het zijn dus voornamelijk kleine microfinancieringsinstellingen die een groot deel vrouwelijke klanten hebben. Gonzalez-Vega (1998) gaat na welke elementen een microfinancieringsprogramma tot een succes kunnen maken. Centraal element is de zogenaamde ‘outreach’, het bereik van het programma. De auteur maakt een onderscheid tussen zes dimensies van ‘outreach’. De kwaliteit geeft aan of de financiële diensten die worden aangeboden door de klant als waardevol worden beschouwd. De kost

35

is een tweede element dat bepalend is voor het aanslaan van een microfinancieringsprogramma. De diepte vervolgens geeft aan hoe waardevol een uitbreiding van het programma naar andere doelgroepen is vanuit het standpunt van de samenleving. De breedte geeft aan hoeveel klanten worden bereikt door het programma; lengte is eveneens belangrijk; een succesvol programma is er een dat duurzaam is en continuïteit verzekert. Ten slotte is er de variatie, wat inhoudt dat de microfinancieringsinstelling een gevarieerd productaanbod kan voorleggen. Of een programma al dan niet als succesvol wordt beschouwd hangt ook af van de benadering die wordt gehanteerd. De ‘welfare approach’ bijvoorbeeld focust op de mate waarin microfinanciering de kortetermijnbehoeften van de (aller)armsten bevredigt. De ’sustainability approach’ daarentegen gaat uit van een win-win situatie op lange termijn. De win-win bestaat erin dat effectieve armoedebestrijding en duurzaamheid op lange termijn zouden samenvallen. (Mersland, 2009) Hulme (2000) onderscheidt drie groepen van auteurs die elk op een andere manier de impact van

microfinanciering benaderen. De eerste groep benadrukt de positieve economische en sociale impact van microfinanciering (Holcombe (1995); Hossain (1988); Khandker (1998); Otero & Rhyne (1994); Remenyi (1991); Schuler, Hashemi & Riley (1997)). Een tweede groep beklemtoont de negatieve impact die microfinanciering kan hebben (Adams & von Pischke (1992); Buckley (1997); Montgomery (1996); Rogaly (1996); Wood & Sharrif (1997)). Ten slotte zijn er auteurs die de positieve impact van microfinanciering wel erkennen maar van mening zijn dat de allerarmsten er niet mee vooruit worden geholpen (Hulme & Mosley (1996); Mosely & Hulme (1998)). Morris en Barnes (2005) onderzochten de impact van drie microfinancieringsprogramma’s in Oeganda (FINCA, FOCCAS en PRIDE). De studie evalueert de impact op de klanten na twee jaar. De auteurs stelden zowel positieve implicaties voor de betrokken micro-ondernemingen (uitgebreider productaanbod, verhoogde verkoop,..) als de betrokken huishoudens (meer investeringen in activa en in inputs voor de landbouwactiviteit, toegenomen inkomen van de oogst,…) vast. De programma’s verminderden de financiële kwetsbaarheid van arme individuen door diversificatie van de inkomensbronnen en de opbouw van activa. (Morris & Barnes, 2005) Cull et al. (2009) erkennen de rol die microfinanciering speelt in het verstrekken van financiële diensten aan miljoenen arme huishoudens. De auteurs betwijfelen echter of de sector op zichzelf in staat is om op grote schaal voor armoedereductie en economische groei te zorgen. Dat betekent niet dat microfinanciering geen belangrijke rol vervult; huishoudens worden geholpen in noodgevallen (ziekte, natuurramp,..), leren hun inkomsten beheren en worden aangemoedigd in hun spaargedrag. Andere auteurs waarschuwen dat de impact van microfinanciering niet mag worden overschat: “The expectations of what microcredit can do to help lift communities out of poverty is a bit too optimistic” (Kan, Olds & Kah, 2005, p146 geciteerd in Westover, 2008)

36

Copestake, Bhalotra en Johnson (2001a) gaan dan weer de impact na van een ruraal microfinancieringsprogramma (PULSE) in Zambia. Ongeveer één derde van de respondenten bevond zich onder de armoedelijn. Zowel de impact op de micro-onderneming als op de welvaart wordt bekeken. De gemiddelde maandelijkse winst bleek 10% hoger te zijn voor micro-ondernemingen die reeds een lening hadden ontvangen in vergelijking met ondernemingen die nog geen lening hadden gekregen. Leden van PULSE ondervonden ook een positief effect op de groei van hun huishoudinkomen. Vooral voor huishoudens die reeds twee keer een lening hadden ontvangen was de impact opmerkelijk. Er haakten ook personen af nadat ze hun eerste lening hadden gekregen. Een groot deel van hen bleek achteraf slechter af te zijn dan voorheen. Het afhaken kon onder andere toegeschreven worden aan te strakke terugbetalingschema’s die niet afgesteld waren op de fluctuerende inkomens van de deelnemers. Engler (2009) maakt gebruik van anekdotes om aan te tonen dat microfinanciering wel degelijk succesvol kan zijn. De auteur benadrukt tegelijk het belang van een langetermijnvisie. De situatie van de ontleners moet blijvend worden opgevolgd. Veelal zal er een veelvoud aan jaren en leningen nodig zijn om de armoedeval waarin velen verstrikt zitten, te doorbreken. De kwetsbaarheid blijft groot en specifieke voorvallen zoals natuurrampen of besmet vee kunnen jarenlange inspanningen teniet doen. Westover (2008) besluit dat er omzichtig moet worden omgesprongen met studies die een positieve impact van microfinanciering en effectiviteit in armoedebestrijding claimen. De gehanteerde methodologie zou vaak niet toelaten om de resultaten te veralgemenen: “While strong claims are made for the ability of microfinance to reduce poverty, only a handful of studies use sizable samples and appropriate treatment/control frameworks to answer the question” (Morduch, 1998, p. 1 geciteerd in Westover, 2008). Zolang dergelijke studies niet systematisch en op brede schaal worden uitgevoerd, kan er geen definitieve uitspraak gedaan worden over de positieve impact van microfinanciering en zijn effectiviteit in armoedebestrijding. (Westover, 2008) Ook externe factoren spelen een rol in het al dan niet aanslaan van een microfinancieringsprogramma. De combinatie van gecontroleerde groei, gunstige macro-economische condities, kostenbeheersing en mobilisatie van deposito’s is erg belangrijk. Op het niveau van de specifieke regio zullen de politieke stabiliteit meespelen en de mate van ontwikkeling van de financiële sector en de regelgeving. (Ledgerwood, 1999)

2.1.5 Microfinanciering: welke toekomst ? 2.1.5.1 Trends Lapenu en Zeller (2001) gaan uit van een verdere groei van de microfinancieringssector waardoor meer

huishoudens

positieve

effecten

zullen

ondervinden.

Latifee

(2006)

stelt

dat

de

microfinancieringssector op alle vlakken is gegroeid: het aantal spelers is sterk toegenomen en steeds

37

meer landen en huishoudens worden bereikt. Innovatie heeft gezorgd voor de introductie van nieuwe financiële producten, diensten en technologieën. De verwachting is dat die groei zal aanhouden en dat de huidige microfinancieringsinstellingen erin zullen slagen om hun activiteiten uit te breiden. Niet alleen het aantal personen dat geholpen wordt, zal toenemen, de focus zal ook meer komen te liggen op de allerarmsten. Financiële dienstverlening aan micro-ondernemingen kan bijdragen tot een verhoging van de tewerkstelling en het inkomen. Ook coöperatieven, kredietunies en NGO’s zullen meer en meer actief worden als financiële dienstverleners. Postbanken die zich momenteel toeleggen op spaardiensten kunnen aan kredietverlening voor de armen doen en microfinancieringsinstellingen van

financiering

voorzien.

Het

belang

van

commerciële

bankinstellingen

in

de

microfinancieringssector zal eveneens toenemen. Waar financiële dienstverlening niet aanwezig is, kunnen overheden een inspanning doen en internationale NGO’s en hulporanisaties kunnen verder sensibiliseren en de start van programma’s aanmoedigen. (Latifee, 2006) De focus in het komende decennia zal liggen op het bereiken van de allerarmsten. De competitie zal toenemen door de intrede van de commerciële bankinstellingen. (Marulanda & Otero, 2005) De auteurs zien een dubbele rol weggelegd voor de NGO’s. Hun operationele flexibiliteit en de beperkte regelgeving die hen wordt opgelegd, moet de NGO’s toelaten verder te innoveren om zo meer huishoudens van financiële diensten te voorzien. In landen waar de markt gedomineerd wordt door gereguleerde instellingen moeten NGO’s zich eerder toeleggen op training en advisering van de micro-ondernemingen. (Marulanda & Otero, 2005) Platteau en Siewertsen (2009) maken een inschatting van de evolutie die de microfinancieringssector zal maken tussen 2010 en 2015. Tegen 2015 zou de doelstelling van inclusieve microfinanciering, het grootste deel van de arme huishoudens van financiële diensten voorzien, grotendeels gerealiseerd moeten zijn. Ook de integratie van de microfinancieringssector in het gehele financiële systeem zal voortduren. Een geheel van spelers, zoals aangehaald door Latifee (2006), zal een brede waaier van financiële producten en diensten aanbieden. De armste huishoudens zullen hier baat bij hebben maar ook de minder arme huishoudens en micro-ondernemingen behoren tot de doelgroep. Hierna worden nog enkele trends beschreven (Platteau & Siewertsen, 2009): •

Microfinancieringsinstellingen worden groter en breiden hun schaal uit. Het gemiddeld aantal klanten per instelling neemt snel toe. Kleine instellingen zullen in 2015 nog steeds belangrijk zijn (gelokaliseerd dicht bij de klant, vaak een nichemarkt,…) maar hun investeringscapaciteit zal beperkt zijn net als de toegang tot nieuwe technologieën en hooggeschoold personeel. NGO’s worden kleiner in aantal en gereguleerde financiële instellingen gaan een prominentere rol spelen. Grote instellingen zullen hun geografische reikwijdte

vergroten

en

steeds

meer

commerciële

instellingen

voegen

microfinancieringsdiensten toe aan hun breder pakket van financiële diensten.

38

•

Op dit moment zijn microfinancieringsinstellingen in handen van NGO’s, sociale of commerciële investeerders Het belang van commerciële investeerders zal toenemen. Dit hoeft niet te betekenen dat het sociale motief van de microfinancieringsbeweging niet langer ingevuld wordt. De ‘triple bottom line’ (‘profit’, ‘people’ en ‘planet’) wordt steeds belangrijker.

•

Waar microfinancieringsinitiatieven in het verleden vaak geïnitieerd werden door overheden of ontwikkelingsorganisaties in de ontwikkelde landen is de trend nu dat nieuwe initiatieven ontstaan in de ontwikkelingslanden zelf.

•

Er zal meer aandacht gegeven worden aan de vraagzijde (de klanten). Advertenties en campagnes moeten hen informeren over het aanbod van de verschillende financiële producten en diensten. De klant moet ook beschermd worden tegen ongeoorloofde praktijken vanwege de microfinancieringsinstelling. Dit kan door klanten te verzamelen in groepen en hen bijvoorbeeld de mogelijkheid te geven een klacht in te dienen. Aangezien de doelgroep voornamelijk uit niet -of laaggeschoolde personen bestaat, blijft het bijbrengen

van

basis

lees

–en

schrijfvaardigheden

belangrijk.

Microfinancieringsinstellingen moeten er zich van verzekeren dat de klant perfect weet wat de aangeboden financiële diensten inhouden.

2.1.5.2 Uitdagingen Ondanks de reeds wijdverspreide toepassing van microfinanciering staat de sector in de toekomst voor tal van uitdagingen: •

De microfinancieringssector in Afrika groeit maar de grote armoede en ongeletterdheid blijven een handicap. In rurale gebieden in Afrika is deze barrière nog hoger. Inspanningen moeten geleverd worden om ook daar het aantal huishoudens dat wordt bereikt te vergroten. De toepassing van microfinanciering in Latijns-Amerika staat heel wat verder maar ook daar is een verhoging van het bereik in de armere rurale gebieden noodzakelijk. (Lapenu & Zeller, 2001)

•

Microfinancieringsinstellingen moeten nog meer inzetten op financiële dienstverlening op maat van de klant. Op die manier kunnen huishoudens bereikt worden die momenteel geen baat hebben bij de aangeboden financiële diensten. Daarnaast moeten kosteneffectieve manieren gevonden worden om het aanbod tot bij de klanten te brengen. (Lapenu & Zeller, 2001) Er is nood aan een meer gevarieerd aanbod van financiële producten en diensten die afgestemd zijn op de noden van de klant (Matin et al., 2002). Gonzalez-Vega (1998) stelt eveneens dat er, zeker in de rurale gebieden, een kloof bestaat tussen aanbod en vraag van financiële diensten. De auteur vestigt de aandacht op de hoge nood aan depositofaciliteiten en

39

betalingsdiensten op maat van de klant. Bovendien ligt het potentieel mogelijke aanbod hoger dan wat momenteel beschikbaar is voor de klanten. (Gonzalez-Vega, 1998) •

Een uitbreiding van de beschikbare technologie zal bepalend zijn voor een verdere verbetering van de aangeboden financiële diensten. Het moet microfinancieringsinstellingen toelaten de efficiëntie te verhogen en tegelijk een breder publiek te bereiken. (Marulanda & Otero, 2005)

•

Er moet steun gegeven worden aan efficiënte microfinancieringsinstellingen zodat zij de schaal waarop ze werken, kunnen vergroten. Enkel op die manier kan een groot aantal personen worden bereikt en kan de impact van de microfinancieringsprogramma’s toenemen. (Lapenu & Zeller, 2001)

•

De verdere ontwikkeling van de microfinancieringssector moet ondersteund worden door de wetgever. Overheden hebben hierin een belangrijke rol te spelen. Een wetgevend kader en regelgeving afgestemd op de sector is cruciaal voor een verdere groei en schaalvergroting. Daarnaast mogen overheidsbedrijven de intrest door middel van subsidies niet kunstmatig laag houden of laksheid tonen bij de inzameling van de terugbetaling. (Marulanda & Otero, 2005)

•

Los van de specifieke eigenschappen van het microfinancieringsprogramma is politieke en economische stabiliteit cruciaal voor het welslagen. In conflictregio’s zoals Soedan is het wachten op de toepassing van microfinanciering. (Lapenu & Zeller, 2001)

Samenvattend zullen drie factoren cruciaal zijn voor de verdere uitbreiding van een microfinancieringssector die zowel financieel duurzaam is als bijdraagt tot het verhogen van de welvaart van z’n klanten (Marulanda & Otero, 2005): •

Een verdere uitbreiding van de technische ondersteuning (infrastructuur, informatica,..);

•

Microfinancieringsinstellingen ondersteunen om nog armere bevolkingsgroepen te bereiken; en Ontwerpen van financiële diensten en producten die enerzijds de klant ten goede komen en anderzijds toelaten winstgevend te zijn.

•

Financiële crisis en de impact op de microfinancieringssector De actualiteit van de financiële en economische crisis doet de vraag rijzen welke impact dit heeft op de microfinancieringssector. Dokulilova, Janda en Zetek (2009) stellen dat de microfinancieringssector niet zonder de nodige verliezen uit de huidige financiële crisis zal komen. Hoewel voorbije financiële crisissen 34 relatief goed werden doorstaan, zal de impact van de huidige crisis groter zijn. De samenhang met het gehele financiële systeem en de internationale markten is groter en dat maakt 34

De Aziatische crisis in de tweede helft van de jaren ’90 en de crisis in Latijns-Amerika eind jaren ’90.

40

microfinancieringsinstellingen kwetsbaarder. Een groot aantal microfinancieringsinstellingen zijn omgevormd tot gereguleerde financiële instellingen met toegang tot commerciële kredietlijnen. Daarnaast zijn er ook grote spelers in de sector die financiering vinden op de internationale kapitaalmarkt35. De waarde van de buitenlandse investeringen in de microfinancieringssector liep in 2007 op tot $5 miljard. Microfinancieringsinstellingen zullen wel minder dan andere financiële instellingen geraakt worden. Lokale financieringsbronnen zoals deposito’s van klanten worden in moeilijke omstandigheden belangrijker. Microfinancieringsinstellingen die zich voornamelijk financieren met klantendeposito’s zullen minder hinder ondervinden van de huidige crisis. Instellingen die daarentegen gebruik maken van buitenlandse leningen zullen meer moeilijkheden ondervinden. Krediet wordt minder vlot beschikbaar en duurder. Dit maakt het veilig stellen van toekomstige financiering geen evidentie. Dit zou instellingen ertoe kunnen brengen om zich te registreren tot gereguleerde financiële instellingen. Op die manier krijgen ook zij de mogelijkheid om gebruik te maken van deposito’s voor de financiering van hun activiteiten. Hier moet wel een kanttekening bij gemaakt worden. Deposito’s worden niet altijd alleen gemaakt door de arme huishoudens. Ook de meer gegoede huishoudens houden spaargeld aan bij microfinancieringsinstellingen. Deze huishoudens zijn gevoeliger voor de economische groeivertraging en wantrouwen in het financiële systeem kan tot een ‘bank run’ leiden. Stijgende voedselprijzen en dalende ‘remittances’ kunnen eveneens zorgen voor een hogere nood aan direct beschikbare middelen. Dit kan deze huishoudens ertoe brengen een groter deel van hun spaargelden terug te trekken. De financiële crisis hoeft echter niet op alle vlakken negatieve implicaties te hebben. Economische moeilijkheden kunnen huishoudens doen terugvallen op goedkopere en kwalitatief minderwaardige producten. Ook het aandeel van basisproducten zoals voeding en kledij wordt belangrijk. Dit zijn net de producten die een groot deel van de micro-ondernemingen produceren. (Dokulilova et al., 2009) Platteau en Siewertsen (2009) vinden dat er enkele lessen moeten getrokken worden uit de huidige financiële crisis. Microfinancieringsinstellingen mogen zich niet blindstaren op de financiële performantie en de productiviteit van hun personeel. Dit kan leiden tot kortetermijndoelstellingen die de ‘triple bottom line’ (‘profit’, ‘people’, ‘planet’) op lange termijn ondermijnen. De instellingen moeten bovendien de aangeboden financiële diensten perfect begrijpen en kunnen uitleggen aan de klant. Klanten moeten beschermd worden tegen een mogelijk negatieve impact van bepaalde financiële diensten door hen voldoende financiële kennis bij te brengen en de financiële diensten niet nodeloos complex te maken.

2.2 Risico en microfinanciering

35

Bank Rakyat Indonesia en Banco Compartamos (Mexico) financierden zich gedeeltelijk via een ‘Initial Public Offering’ (IPO).

41

2.2.1 Risico’s: algemeen Het succes van een deel van de werkzame microfinancieringsinstellingen mag niet verbloemen dat er heel wat potentiële risico’s zijn die in de praktijk nog te vaak tot een falende werking leiden. Ledgerwood (1999) geeft een overzicht: •

Als er krediet wordt voorzien, moeten er overeenkomstige aanwendingsmogelijkheden zijn. Als er geen input, markt en vraag aanwezig is, kan het krediet niet productief aangewend worden. Belangrijk is dus dat de doelgroep benaderd wordt die het krediet op de juiste manier kan inzetten.

•

Goede intenties zijn een startpunt maar een minimale schaal of efficiëntie zijn noodzakelijk om de kosten te recupereren en een duurzame werking te garanderen. Te veel microfinancieringsinstellingen ondervinden dit als een moeilijkheid.

•

Een ondersteunend beleidskader ontbreekt in de praktijk nog te vaak en vormt samen met economische, sociale en fysieke (zoals infrastructuur) uitdagingen voor een niet te verwaarlozen hindernis.

•

Financieel beheer is van cruciaal belang om op elk moment voldoende middelen ter beschikking te hebben en liquiditeitsproblemen te vermijden.

•

De gepaste managementsystemen -en vaardigheden kunnen ontbreken.

•

Er moet omzichtig worden omgesprongen met het kopiëren van succesvolle modellen. Deze kunnen als basisstructuur gebruikt worden maar moeten steeds aangepast worden aan de specifieke, lokale context.

Om het risico op niet-terugbetaling te reduceren moeten microfinancieringsinstellingen inzicht hebben in de kasstroom van hun ontleners. Deze wordt onder andere bepaald door leningen aangehouden bij andere microfinancieringsinstellingen, voorziene huishouduitgaven en een inschatting van de onvoorziene huishouduitgaven. Niet alleen de omvang van deze bedragen is van belang maar ook de volatiliteit. Op die manier kan een inschatting gemaakt worden van hoeveel iemand in staat is te lenen en tijdig terug te betalen. Verder moet er aandacht besteed worden aan de schuldcapaciteit 36 . Dit impliceert dat kredieten niet toegekend mogen worden louter op basis van de nood aan of de vraag naar krediet. Indien wel, zou het risico op niet-terugbetaling stijgen en zo de duurzaamheid van de microfinancieringsinstelling in gevaar brengen. Conservatieve inschattingen zijn dus aangewezen. De microfinancieringsinstelling kan ook nog andere vereisten stellen aan de ontlener. Dit kan nodig zijn omwille van het ontbreken van onderpand. Zo kan er bijvoorbeeld gevraagd worden om bij het gebruik van een investeringskrediet zelf een deel kapitaal in te brengen. Vaak is dit echter niet mogelijk door het gebrek aan middelen van de huishoudens. Eventueel zal dan toch gevraagd worden 36

Dit is de mogelijkheid van de ontleners om hun schuld terug te betalen

42

om een beperkte hoeveelheid huishoudactiva als onderpand in te brengen. Andere mogelijkheden die als substituut voor onderpand kunnen dienen zijn verplicht sparen of het betalen van een vast bedrag wanneer men toetreedt tot een kredietgroep. Op die manier wordt een grotere betrokkenheid en motivatie bij de klanten bekomen. (Ledgerwood, 1999) Een potentieel probleem dat kan opduiken bij het toekennen van microkredieten is de ‘borrower run’. De idee is dat de microfinancieringsinstelling die het geld ontleent zich verzekert van (tijdige) terugbetaling omdat niet-terugbetaling het verder verstrekken van leningen in de toekomst in gevaar brengt. Het gevaar bestaat echter dat kredietnemers die verwachten dat andere kredietnemers zullen verzaken aan hun terugbetaling, zelf ook gaan verzaken aan hun terugbetaling. De ‘borrower run’ kan dus als een coördinatiefalen gezien worden: ontleners verzaken omdat ze verwachten dat andere ontleners zullen verzaken. Om te vermijden dat de ‘borrower run’ zich voltrekt is het belangrijk om voldoende (additionele) stimulansen tot terugbetaling te voorzien. Zo kan de kost van terugbetaling verminderd worden door lagere intresten aan te rekenen of door aan de lening gunstigere voorwaarden te koppelen (zo kan men leningen heel voordelig maken voor degenen die terugbetalen op een moment dat anderen net in gebreke blijven). De financiële stabiliteit van de instelling verhogen door een bredere financieringsbasis te creëren, en voldoende hoog startkapitaal voorzien zijn andere mogelijkheden. Terugbetaling zal pas gebeuren als de voordelen (baten) ervan opwegen tegen de kosten. (Bond & Rai, 2009) Hoe essentieel het is om aandacht te hebben voor een mogelijke ‘borrower run’ wordt geïllustreerd door het feit dat het één van de redenen is dat microfinancieringsinstellingen over kop gaan. Goering en Marx (1998) halen het voorbeeld van Childreach in Ecuador aan. De geruchten begonnen zich te verspreiden dat maar een deel van de klanten terugbetaalde. Indien er werd terugbetaald, zou het geld ook nog gestolen worden. Heel snel nam het aantal personen dat niet meer terugbetaalde exponentieel toe. Of zoals gezegd door PPPCR (Le Projet de Promotion du Petit Credit Rural)-stichter Konrad Ellsasser: “if even one part fails, the plane cannot fly” (geciteerd in Paxton et al., 2000, p. 644). Hoewel een ‘borrower run’ ook kan voorkomen bij traditionele bankinstellingen krijgt het binnen microfinanciering speciale aandacht precies door het ontbreken van formeel onderpand. De bescherming die klassieke financiële instellingen deels hebben doordat tegenover een lening een onderpand staat, ontbreekt bij de meeste microfinancieringsinstellingen. (Bond & Rai, 2009)

2.2.2 Terugbetaling: welke risico’s? De aantrekkingskracht van microfinanciering zit voor een belangrijk deel in de hoge terugbetalingsgraad. Er werd reeds aangetoond dat succesvolle microfinancieringsinstellingen in staat zijn hoge terugbetalingsratio’s voor te leggen. Voorbeelden van programma’s die een sterke terugbetalingsprestatie kennen zijn BRI Unit Desas (Indonesië), BancoSol (Bolivia) en de Grameen Bank (Bangladesh). (Bhatt & Tang, 2002) Het is dan ook van cruciaal belang om inzicht te hebben in de determinanten die een (tijdige) terugbetaling beïnvloeden.

43

Hierna zal een selectie gemaakt worden van de variabelen die in de literatuur als relevant voor de terugbetalingsprestatie worden beschouwd. De opdeling die hier gevolgd wordt, is gebaseerd op een paper van Olomola (2000) waarin het microkredietprogramma van de ‘Farmers Development Union’ (FADU), een NGO actief in ruraal Nigeria, wordt bestudeerd. De oorzaken van wanbetaling worden opgedeeld in vier categorieën (Olomola, 2000):

1. Karakteristieken van de kredietnemer(s) 2. Wijze waarop de lening wordt aangewend 3. Karakteristieken van de lening en de microfinancieringsinstelling 4. Externe factoren

2.2.2.1 Karakteristieken van de kredietnemer(s) Opleidingsniveau Een studie van Bhatt en Tang (2002) van vier microfinancieringsprogramma’s in de Verenigde Staten (NEP, CEP, FC en WDA) stelt dat er een positieve impact uitgaat van opleidingsniveau op terugbetalingprestatie. De auteurs stellen dat de ontvangers van microkrediet in de derde wereld, ondanks het algemeen laag opleidingsniveau, er toch in slagen een hoge graad van terugbetaling te realiseren. (Bhatt & Tang, 2002) Olomola (2000) maakt een onderscheid naargelang van het behaald diploma. Hij stelt dat een hoger percentage groepsleden met een diploma van ‘primary education’ een positieve impact op de terugbetaling heeft. Enigszins verrassend is dat een groep met een hoger percentage groepsleden met een diploma van ‘secondary education’ een negatieve impact heeft op de terugbetaling (Olomola, 1999a). Dit wordt verklaard door de verhoogde mobiliteit die gepaard gaat met een hoger diploma.

Geslacht De vraag stelt zich of mannen dan wel vrouwen betere terugbetalingsprestaties neerzetten en hoe dit te verklaren valt. Er lijkt consensus te bestaan over het lagere kredietrisico van vrouwen in vergelijking met mannen. Dit komt in de literatuur sterk naar voor en wordt daarnaast ook benadrukt door tal van ontwikkelingsorganisaties. Zo stelt de Wereldbank (2007) dat “experience has shown that repayment is higher among female borrowers, mostly due to more conservative investments and lower moral hazard risk” (World Bank, 2007, p.124) De lagere ‘moral hazard’37 bij vrouwen wordt toegeschreven aan een beperktere mobiliteit en een hogere risicoaversie.

37

‘Moral hazard’ wordt als volgt gedefinieerd: “the incentive of an agent who holds an asset belonging to another person to endanger the value of that asset because the agent bears less than the full consequence of any loss” (Ledgerwood, 1999, p. 268)

44

Khandker, Khalily en Khan (1995) menen dat kredietverstrekking aan vrouwen een instrument voor economische ‘empowerment’ kan zijn. Het zou vrouwen op het belang van hard werken en financiële discipline wijzen. Op die manier zouden de terugbetalingsprestaties verhogen. Ook Armendariz en Morduch (2005) beschouwen de focus op vrouwen expliciet als één van de factoren die wanbetaling vermindert. Geargumenteerd wordt dat de Grameen Bank aanvankelijk ook op mannen focuste maar zich na terugbetalingsproblemen vanwege die groep bijna volledig ging toeleggen op vrouwelijk cliënteel. Het percentage mannelijke leners bij de Grameen Bank met betalingsproblemen (15,3%) ligt hoger dan voor de vrouwelijke klanten (slechts 1,3%) (Khandker, 1995). Sharma en Zeller (1997) stelden een significant hogere terugbetalingsgraad vast in kredietgroepen met een hoger percentage vrouwen. Een recenter onderzoek in Guatemala komt tot het besluit dat vrouwelijke kredietgroepen betere terugbetalingsprestaties halen dan de mannelijke kredietgroepen (Kevane & Wydick, 2001).

Samengevat zouden volgende redenen voor een betere terugbetaling door vrouwen zorgen: •

Vrouwen zijn conservatiever en voorzichtiger in hun investeringsbeslissingen (Armendariz & Morduch, 2005)

•

Vrouwen zijn gevoeliger aan groepsdruk en laten zich sterker leiden door de verwachtingen van de ‘loan managers’. Ze zijn ook minder mobiel en blijven meer dan mannen in de omgeving van het huis. Dit maakt het voor de microfinancieringsinstellingen eenvoudiger hen op te volgen (‘monitoring’). Vrouwen hebben daarnaast een sociaal motief voor tijdige terugbetaling. Opgenomen worden in een kredietgroep is voor hen één van de weinige mogelijkheden om sociaal contact te krijgen met andere dorpsbewoners. (Goetz & Gupta, 1996)

•

Mannen zouden meerdere (formele en informele) kanalen kunnen aanwenden om krediet te krijgen. Vrouwen hebben dus een groter belang bij tijdige terugbetaling omdat nietterugbetaling voor hen een groter risico (in termen van toekomstig krediet) inhoudt. (Armendariz & Morduch, 2000)

•

De opportuniteitskost van tijd ligt voor de vrouw lager. Dit laat haar bijvoorbeeld toe meer samenkomsten van de kredietgroep bij te wonen. Dit heeft dan weer een positieve impact op terugbetaling. (Ameen, 2004)

•

Toch moet er op gewezen worden dat niet iedereen overtuigd is van de hogere terugbetalingscapaciteit van de vrouw. Er zijn wel degelijk auteurs die stellen dat er geen verband is tussen ‘geslacht’ en ‘terugbetalingsprestatie’. Godquin (2004) besluit na onderzoek in Bangladesh dat er een geen significant verband bestaat ondanks de positieve correlatie tussen beide factoren. In de Verenigde Staten werd dit verband onderzocht voor vier van de oudste microfinancieringsinstellingen (NEP, CEP, FC en WDA). Opnieuw bleek er geen significante impact van geslacht op terugbetaling te zijn. (Bhatt & Tang, 2002). Nog een ander

45

praktijkvoorbeeld

doet

hetzelfde

besluiten:

hoewel

BRI,

een

gereputeerde

microfinancieringsinstelling in Indonesië, zich niet specifiek op vrouwen richt, kan het toch heel hoge terugbetalingsratio’s voorleggen (Armendariz & Morduch, 2000)

Volgende argumenten worden aangehaald om het lagere kredietrisico van vrouwen te betwisten: •

Vrouwen zijn veelal tewerkgesteld in de traditionele sectoren gekenmerkt door een lagere groei, beperktere winstmarges en sterkere competitie; en

•

De vrouw mag het krediet dan al ontvangen, het is de man die in werkelijkheid de controle heeft over wat er met de lening gebeurt en of deze tijdig wordt terugbetaald. (Goetz & Gupta, 1996)

D’Espallier, Guérin en Mersland (2009) besluiten in een paper gewijd aan het verband tussen ‘geslacht’ en ‘terugbetaling’ dat er tot op vandaag geen diepgaand en longitudinaal onderzoek in een internationale context heeft plaatsgevonden die deze stelling empirisch bewijst. Daarom werd door de auteurs een onderzoek gedaan naar dergelijk verband voor 350 microfinancieringsinstellingen in 70 landen over een periode van 10 jaar. Het onderzoek toont aan dat meer vrouwelijke klanten wel degelijk zorgen voor een betere terugbetaling van microkredieten (als maatstaven werden onder andere ‘portfolio-at-risk’, afschrijvingen en provisies voor kredietverliezen gebruikt).

Homogeniteit – Sociaal Kapitaal Wanneer een kredietgroep gevormd wordt, kan de samenhang binnen de groep een invloed hebben op de terugbetaling. Devereux en Fishe (1993) stellen dat sociaaleconomische overeenkomsten tussen de groepsleden een gunstig effect hebben. Andere auteurs bevestigen dit door te stellen dat in succesvolle microfinancieringsprogramma’s vaak dergelijke homogeniteit wordt waargenomen (Otero & Rhyne, 1994). Naast homogeniteit in de sociaaleconomische achtergrond kan er ook homogeniteit in de preferenties zijn. Het gaat dan om het gezamenlijk verlangen om zich door middel van microfinanciering een weg uit de armoede te banen. Dit leidt eveneens tot een betere terugbetaling. (Huppi & Feder, 1990). De positieve impact van homogeniteit wordt echter weerlegd door twee empirische studies die geen positieve correlatie konden vaststellen tussen homogeniteit en terugbetaling: de studie van het programma van Banco Sol Bolivia (Hulme & Mosely, 1996) en een studie van kredietgroepen in Madagascar (Zeller, 1998). Nog andere auteurs argumenteren dat gedeelde normen met betrekking tot vertrouwen belangrijker zijn dan homogeniteit. Op die manier kunnen er binnen de groep stabiele verwachtingen en een geloofwaardig engagement ontstaan (Bhatt & Tang, 1998). Paxton et al. (2000) stelden voor het PPPCR-programma in Burkina Faso vast dat een hogere groepshomogeniteit voor meer terugbetalingsproblemen zorgde. Ook het domino-effect speelt mee: naarmate meer personen terugbetalingsproblemen ondervinden, wordt het voor de andere

46

groepsleden steeds moeilijker steun te bieden om het volledige verschuldigde bedrag terug te kunnen betalen. Ten slotte bleek ook een sterke leider een positieve impact op de terugbetalingsprestatie te hebben. (Paxton et al., 2000) Olomola (2000) vermeldt nog volgende determinanten: ziekte, niet regelmatig bijwonen van de groepsvergaderingen, groepsleden die hun terugbetalingsgedrag afstemmen op dat van andere groepsleden waardoor ‘free-rider’ problemen ontstaan en een onhoudbare schuldenlast doordat er op hetzelfde moment verschillende leningen worden aangehouden. Ook het aantal jaar dat de kredietgroep bestaat zal een positieve impact op de terugbetaling hebben (Olomola, 2000). Bhatt en Tang (2002) gaan na welke impact het beschikbaar inkomen van de huishoudens heeft op de terugbetaling van kredieten. Hoe groter het aantal inkomensbronnen waarover de huishoudens kunnen beschikken hoe gunstiger de terugbetaling. Het kan gaan om inkomsten uit bijberoep, inkomen van andere familieleden of geld dat wordt toegezonden door familieleden in het buitenland (‘remittances’).

2.2.2.2 Wijze waarop de lening wordt aangewend Kredieten kunnen voor diverse doeleinden worden aangewend. Leningen kunnen onder andere worden gegeven om consumptie te financieren. Het gaat dan om de aankoop van consumptiegoederen maar evengoed om andere aankopen ten behoeve van het huishouden (onderwijs, gezondheidszorg, hypotheek,..). Een rapport van MIX en CGAP (2010b) dat focust op microfinanciering in Sub-Sahara Afrika geeft aan dat de helft van de leningen voor consumptiedoeleinden worden gebruikt. Het rapport stelt de vraag of consumptieleningen geen groter risico inhouden. De onderzochte landen bieden geen sluitend

antwoord.

De

programma’s

in

Mali

hebben,

ondanks

een

groot

percentage

consumptiekredieten, een beperkt kredietrisico. In Ghana is het kredietrisico dan weer groter hoewel de sector daar sterk focust op kredietverstrekking aan micro-ondernemingen. Toch hebben twee landen in Sub-Sahara Afrika met een hoog percentage consumptieleningen, Zuid-Afrika (45%) en Kameroen (7%), eveneens een hoog kredietrisico. (MIX & CGAP, 2010b) Een studie van Olomola (2000) in ruraal Nigeria toont aan dat de aanwending van het loon voor verschillende activiteiten een negatieve impact heeft. Dit is in tegenstelling met de literatuur die in een spreiding van middelen een reductie van het risico ziet. Respondenten gaven volgende redenen op voor een niet-tijdige terugbetaling: lage en dalende productprijzen, een tegenvallende verkoop en tegenvallende weersomstandigheden.

2.2.2.3 Karakteristieken van de lening en de microfinancieringsinstelling Groepskredieten versus individuele kredieten: het belang van ‘joint liability’ Door

leningen

toe

te

kennen

aan

groepen

in

plaats

van

individuen

proberen

microfinancieringsinstellingen het risico op wanbetaling te verminderen. Idee is dat sociale druk de

47

groepsleden ertoe aanzet elkaar te steunen en te motiveren om de lening tijdig terug te betalen. (Bhatt & Tang, 2002) Abbink et al. (2006b) benaderen de voordelen van het ‘joint liability’ model vanuit een ander perspectief. Door verschillende projecten te groeperen worden de risico’s van de individuele projecten gespreid. Als het risicoprofiel van de individuele projecten niet perfect gecorreleerd is, zal het totale risico lager zijn in vergelijking met individuele kredietverlening. Het model dient op die manier als substituut voor onderpand, iets wat door de arme huishoudens veelal niet kan gegeven worden. (Abbink et al., 2006b) Kono (2008) erkent de voordelen van een ‘joint liability’ model: de ‘incentive’ om andere groepsleden te helpen tijdig terug te betalen zou groter zijn omdat men in het andere geval als groep in de problemen komt. De auteur stelt echter dat dit model zorgt voor een grotere ‘incentive’ om te verzaken aan de terugbetaling omdat er wordt gerekend op de steun van de andere groepsleden (‘strategic default’). Het rekenen op andere groepsleden als vorm van ‘free-riding’ kan de terugbetalingprestatie dan ook negatief beïnvloeden. Kono (2008) besluit op

basis van

onderzoek in Ho Chi Minh City (Vietnam) dat de ‘free-riding’ problemen sterker doorwegen en dus voor een lagere terugbetalingsgraad zorgen in vergelijking met individuele leningen. De auteur voegt er nog aan toe dat het gebruik van sancties deze kloof kleiner kan maken maar dat de terugbetalingsgraad hoger zal blijven voor de individuele ontleners. Besley en Coate (1995) stellen dat met een ‘joint liability’ model een hogere terugbetalingsgraad kan worden behaald in vergelijking met een individuele lening op voorwaarde dat er met lage intrestvoeten wordt gewerkt.

Flexibele Terugbetalingsschema’s Microfinancieringsinstellingen willen natuurlijk het risico op niet-terugbetaling vanwege hun klanten beperken.

Daarom wordt

getracht

de

financiële

discipline

te

versterken

door

strakke

terugbetalingsschema’s op te leggen. Er wordt typisch gevraagd al één of twee weken na het verstrekken van het krediet de afbetaling te starten en op wekelijkse basis een deel van het verschuldigd bedrag af te lossen. Het wekelijks verschuldigde bedrag is dan het totaal verschuldigde bedrag (nominaal geleend bedrag + intresten op hoofdbedrag) gedeeld door de looptijd (in weken) van de lening. (Field & Pande, 2008) De economische theorie stelt daarentegen dat een meer flexibel terugbetalingsschema de terugbetalingscapaciteit van de klant positief kan beïnvloeden. (Field & Pande, 2008) Field en Pande (2008)

onderzochten

de

activiteiten

van

de

‘Village

Welfare

Society’

(VWS),

een

microfinancieringsinstelling in stedelijk India. Zij concludeerden achteraf dat een meer flexibel terugbetalingsschema kan bijdragen tot significant lagere transactiekosten zonder dat dit het risico op niet-terugbetaling doet toenemen. Dit is een heel belangrijke waarneming aangezien het betekent dat microfinancieringsinstellingen in plaats van wekelijks evengoed maandelijks de betalingen kunnen innen. Op die manier kunnen de transactiekosten, waarvan de kost van inzameling een belangrijk deel

48

is, gereduceerd worden (Shankar, 2006). Deze redenering veronderstelt wel dat flexibelere terugbetalingsschema’s niet bijdragen tot het aantrekken van klanten met een hoger risicoprofiel.

Intrestvoet De intrest die wordt aangerekend aan de microfinancieringsklanten is één van de cruciale karakteristieken van een krediet (supra). Abbink et al. (2006b) gaan de impact na op de terugbetalingsgraad. De auteurs stellen enerzijds vast dat een hogere intrest voor een hogere ‘incentive’ zorgt om te verzaken aan de terugbetaling. Anderzijds zou een hogere intrest voor meer financiële discipline zorgen bij de ontleners. Otero en Rhyne (1994) benadrukken dat micro-ondernemers veelal meer belang hechten aan een krediet op maat en flexibiliteit dan aan de effectieve kost ervan. Rosenberg (2002) sluit zich hierbij aan door te stellen dat arme huishoudens in staat zijn hoge intrestlasten te dragen. De hierboven besproken factoren kunnen verder uitgebreid worden. Het is echter niet de bedoeling een exhaustief overzicht te geven van alle mogelijke determinanten die een impact kunnen hebben op terugbetaling. Hierna worden nog enkele factoren kort besproken: •

Een eerste lening heeft veelal een lage nominale waarde. Als de beginnende ontlener echter aantoont tijdig terug te kunnen betalen zal hem/haar in de toekomst een grotere lening toegekend worden indien gevraagd. Door de grootte van de lening mede afhankelijk te maken van vroegere terugbetalingsprestaties bereikt de microfinancieringsinstelling twee zaken: de kredietnemer zal gemotiveerder zijn om tijdig terug te betalen en tegelijk wordt de controle behouden over de terugbetaling van de kredieten. (Abbink et al., 2006) De grootte van het toegekende krediet blijkt tot een mindere terugbetalingsprestatie te leiden maar slechts in heel beperkte mate (Olomola, 2000).

•

Olomola (2000) wijst op het belang van het tijdig toekennen van een lening. Op het moment dat de klant om een krediet vraagt, moet dit snel ter beschikking kunnen gesteld worden. Een vertraging in de toekenning van de lening kan ervoor zorgen dat de inkomende geldstromen van de ontlener niet langer samenvallen met het moment waarop de terugbetaling moet gebeuren.

•

Als de kans op sanctionering bij niet-terugbetaling groter is, zal de ontlener een grotere ‘incentive’ hebben om tijdig terug te betalen. In kredietgroepen zal bovendien het effect van potentiële sancties op de terugbetalingsgraad groter zijn in vergelijking met een individuele lening (Besley & Coate, 1995). Eén sanctie kan zijn dat de ontlener in de toekomst de toegang tot krediet zal worden geweigerd. Dergelijke sanctionering zal echter pas effectief zijn als de ontlener sterk afhankelijk is van krediet om in zijn basisbehoeften te voorzien. (Bhatt & Tang, 2002).

49

•

Lapenu en Zeller (2001) tonen aan dat microfinancieringsinstellingen die groter zijn in termen van uitstaande leningen een betere terugbetalingsprestatie (98%) kunnen voorleggen in vergelijking met de gemiddelde terugbetalingsratio van 91%.

•

Ook de training gegeven door bankmedewerkers blijkt een positieve impact te hebben op de terugbetalingsprestatie. (Paxton et al., 2000)

2.2.2.4 Externe factoren Externe factoren kunnen de kans op een tijdige terugbetaling eveneens verminderen. Als microondernemingen kredieten krijgen om te produceren maar vervolgens gehinderd worden in het verkopen van hun producten blijken de inkomens vaak niet voldoende om aan de terugbetaling te voldoen. Olomola (2000) noemt op basis van een casestudie in ruraal Nigeria externe factoren zoals brandstofschaarste, een gebrekkig transportsysteem en een niet-uitgebouwde infrastructuur. De locatie van de microfinancieringsklanten kan ook van belang zijn. Onderzoek naar microkredietverstrekking door PPPCR, een microfinancieringsinstelling actief in zowel ruraal als stedelijk Burkina Faso komt tot de vaststelling dat kredietgroepen in stedelijke gebieden minder terugbetalingsproblemen hebben (Paxton et al., 2000). Dit resultaat komt overeen met de bevinding van Aburgre (1993) dat microkrediet effectiever is in verstedelijkte gebieden van Afrika. Dit wordt verklaard door de sterkere afhankelijkheid van de landbouw in rurale gebieden, waardoor de inkomensbronnen minder gevarieerd zijn. Schreiner en Colombet (2001) noemen verschillende factoren die bijdragen tot het hoger risico van landbouwactiviteiten. Er is zowel een prijs -als opbrengstrisico door tegenvallende weersomstandigheden of epidemieën. Er kunnen ook ‘agency’ problemen ontstaan omdat huishoudens niet op elk moment kunnen toezien op het werk van ingehuurde arbeidskrachten. Zeker wanneer de stukken grond die bewerkt worden op enige afstand van elkaar liggen, vormt dit een probleem. Ten slotte is er een hoog covariantierisico tussen de huishoudens in één dorp, die vaak afhangen van dezelfde oogsten. (Schreiner & Colombet, 2001) Bhatt en Tang (2002) zien een positief verband tussen fysieke nabijheid (afstand van de ontlener tot de microfinancieringsinstelling) en de terugbetalingprestatie. Fysieke nabijheid betekent een betere uitwisseling van informatie en laat gemakkelijker technische assistentie toe indien nodig

2.3 Vietnam en Mekongdelta Vietnam is gelegen in het oostelijk gedeelte van Indochina en heeft een oppervlakte van 330.000 km^2. Het land kan in vier delen worden opgedeeld: de ‘Highlands’ en de ‘Red River Delta’ in het noorden, de ‘Central Highlands’, de ‘Oastal Lowlands’ en de Mekongdelta in het zuiden. Vietnam is kwetsbaar voor extreme droogte en koude in het noorden, overstromingen in de deltagebieden, tyfoons in de kustgebieden en andere natuurrampen. De totale bevolking in 2008 bedroeg 86,2 miljoen met een

50

bevolkingsdichtheid van 260 personen per km^238. De totale bevolking in de Mekongdelta bedraagt 17,7 miljoen met een bevolkingsdichtheid van 436 personen per km^239. De twee grootste steden zijn Ho Chi Minh City (3,14 miljoen) en Hanoi (1,34 miljoen). 26% van de populatie is jonger dan 14 jaar en 6% is ouder dan 65 jaar 40 . De economisch actieve bevolking (15-64 jaar) maakt 68% van de bevolking uit. Dit komt neer op zo’n 59 miljoen mensen. Vietnam telt

59 provincies en vijf

gemeenten (‘municipalities’) met een totaal van 671 districten, onderverdeeld in 10.876 communes. De meeste Vietnamezen (72,5%) leven in rurale gebieden. De snelle economische groei van de voorbije 10 jaar heeft echter een scherpe migratie op gang gebracht tussen het platteland en de steden. De grootste etnische groep in Vietnam, de Kinh maakt 86% van de totale populatie uit terwijl de overige 14% deel uitmaakt van 53 kleine en heterogene etnische groepen waarvan de Tay en de Muong de grootste zijn. Deze etnische minderheden blijven echter oververtegenwoordigd in de armoedecijfers van het land. Het grootste deel van de tewerkstelling wordt nog steeds gerealiseerd in de landbouwsector maar het belang van de privé-sector als de motor van de economische groei neemt toe. Door de sterke economische groei van de voorbije jaren kan Vietnam buigen op een lage werkloosheidsgraad. Tussen 2000 en 2005 is deze teruggedrongen tot 2,1% van de actieve bevolking. Tabel 6 geeft enkele relevante cijfers voor Vietnam (2008). (BWTP Network, 2008)

38

Cijfers van het General Statistics Office of Vietnam (GSO Vietnam). Deze zijn terug te vinden op http://www.gso.gov.vn/default_en.aspx?tabid=491 39 GSO Vietnam (2008) 40 Living Standard Survey (2004)

51

Tabel 7: Data Vietnam (2008) (Bron: http://data.worldbank.org/country/vietnam)

Variabele BBP (current USD)

2008 90.644.972.320

BBP groei (% jaarlijks)

6,18

BBP per capita (current USD)

1051

BBP per capita, PPP (current international USD)

2700

BBP, PPP (current international USD) Bruto Sparen (% BBP) Bevolking (totaal)

2,32362E+11 29,4 86.210.781

Bevolkingsgroei (% per jaar)

1,23

Vruchtbaarheid (geboorten per vrouw)

2,06

Geboortecijfer (per 1000 personen)

17,2

Sterftecijfer (per 1000 personen)

5,39

Sterftecijfer kinderen (per 1000 levende geboorten)

11,81

Sterftecijfer onder 5 jaar (per 1000)

13,60

Levensverwachting bij geboorte (jaren)

74,4

Alfabetisme (% van de bevolking 15 +)

92,5

Publieke uitgaven voor onderwijs (% BBP)

5,34

Leerling-leraar ratio (lager onderwijs)

19,9

Netto ontvangen officiële ontwikkelingshulp (current USD) Tewerkstelling, 15+ (% van de bevolking) Arbeidskrachten, totaal

Ruraal (%) Stedelijk (%) Vrouw (%) Man (%)

49,34

Vrouw Man Vrouw (15-24) Man (15-24)

76,4 72,5 96,3 97,2

72,16 27,84 50,66

2.551.760.000 69 45606689

52

Hoofdstuk 3: Dataonderzoek 3.1 Inleiding Het onderzoek vond plaats in drie naburige provincies 41 in de Mekongdelta (in ( het zuiden van Vietnam): Can Tho, Soc Trang en Tra Vinh. Vinh In deze provincies zijn zowel de grote microfinancieringsspelers, ‘Vietnam Bank Rural and Development’ (VBRD) en VBSP, als informele instellingen aanwezig. Het onderzoek werd uitgevoerd door Vuong Quoc Duy in in de zomer van 2009. Gedurende het onderzoek werden 343 huishoudens bevraagd. De huishoudens werden at random uitgekozen overheen de drie provincies. Iedere bevraagde provincie vertegenwoordigt bij benadering één derde van de totale steekproef (Figuur 8). Een vragenlijst42 werd telkens ingevuld door het hoofd van het huishouden. Er werd data verzameld die grofweg in vijf categorieën kan worden ingedeeld: ingedeeld socio-economische economische karakteristieken, niveau van onderwijs en opleiding, gezondheidszorg, overzicht van de toegang tott krediet en de productie voortgebracht door de huishoudens. huishoudens

400 350 343

300 250 200 150 100

120

112

111

Can Tho

Soc Trang

Tra Vinh

50 0 Total

Number of Households Figuur 8:: Aantal bevraagde huishoudens per provincie

In een eerste fase worden de huishoudens geanalyseerd per provincie. Deze indeling laat toe na te gaan welke ke de kenmerkende karakteristieken van de ondervraagde huishoudens zijn voor iedere individuele provincie en of deze verschillen overheen de drie provincies. Vervolgens worden de huishoudens ingedeeld in drie groepen: zij die gebruik maken van groepsleningen, groepsleningen, zij die toegang hebben tot individueel krediet en ten slotte de huishoudens die geen toegang hebben tot krediet. Opnieuw wordt 41

In bijlage wordt een kaart getoond voor Vietnam en de Mekongdelta. Er zal eveneens per provincie een kaart en een korte bespreking opgenomen worden. 42 De vragenlijst is terug te vinden in de bijlage.

53

nagegaan welke de kenmerkende karakteristieken zijn en of deze verschillen overheen de drie onderscheiden groepen. Nadien wordt gekeken naar de terugbetalingprestatie van zowel de huishoudens die gebruik maken van groepsleningen als van krediet op individuele basis. Er wordt tevens nagegaan of er een verschil in terugbetalingsprestatie en dus in kredietrisico is voor deze twee groepen. Ten slotte wordt aan de hand van een regressiemodel nagegaan welke de factoren zijn die een impact hebben op de terugbetaling door de huishoudens. Op die manier kan nagegaan worden welke determinanten het kredietrisico beïnvloeden. De uitkomst van het regressiemodel wordt nadien afgetoetst aan de relevante literatuur.

3.2 Analyse op het niveau van de provincie In deze paragraaf zal worden nagegaan wat de karakteristieken van de huishoudens zijn voor iedere bevraagde provincie. Er zal telkens worden onderzocht of er significante verschillen waar te nemen zijn tussen de provincies onderling. Eerst worden de socio-demografische karakteristieken van de huishoudens beschreven, daarna wordt dieper ingegaan op de financiële gegevens.

3.2.1 Socio-demografische karakteristieken De socio-demografische karakteristieken per provincie worden samengevat in Tabel 8. Tabel 9 gaat voor elke continue variabele die wordt besproken paarsgewijs na of er een significant verschil is overheen de bestudeerde provincies. De steekproef wordt gekenmerkt door een sterkere aanwezigheid van mannen (64%) in vergelijking met vrouwen (36%). Het aandeel mannen versus vrouwen verschilt wel naargelang de onderzochte provincie (Figuur 9). In Soc Trang komt de dominantie van de man (79,5%) nog sterker naar voor dan in de totale steekproef. Vervolgens wordt gekeken naar de leeftijd van de respondenten. Het betreft telkens de leeftijd van het hoofd van het ondervraagde huishouden (Figuur 10). De gemiddelde leeftijd verschilt niet significant tussen de drie provincies (Tabel 8). Om een duidelijker beeld te krijgen van de leeftijd van de respondenten wordt de variabele ‘leeftijd’ ingedeeld in klassen. Veertigers zijn met een aandeel van 32% het sterkst vertegenwoordigd, gevolgd door de dertigers (26%) en de vijftigers (23%). Deze drie leeftijdscategorieën komen ook in de individuele provincies het frequentst voor, zij het niet altijd in voorgenoemde volgorde. In Can Tho zijn de veertigers (32%) het best vertegenwoordigd. In Soc Trang en Tra Vinh zijn dat respectievelijk de dertigers (32%) en de veertigers (38%).

54

Tabel 8 : karakteristieken van de steekproef per provincie (gemiddelde en standaardafwijking tussen haakjes) All Cases 343

N Continue variab elen Leeftijd

Jaren

Gezinsgrootte

Aantal

Totaal Inkomen

1000 VND/jaar

Totaal Inkomen per capita

1000 VND/jaar/capita

Totale Uitgaven

1000 VND/jaar

Totale Uitgaven per capita

1000 VND/jaar/capita

Uitgaven van onderwijs

1000 VND/jaar

Uitgaven van gezondheidszorg

1000 VND/jaar

Totale Investeringen

1000 VND/jaar

Totale Activa

1000 VND

Hoeveelheid Land

Ha

Categorische variab elen Geslacht Burgerlijke stand Religie Etniciteit Opleidingsniveau

Beroepsactiviteit Impact krediet op onderwijs Impact krediet op gezondheidszorg Toegang tot gezondheidszorg

% man % getrouwd % religieus % Kinh % primair % secundair % hoge school % universiteit % hoger universiteit % professionele job % landbouw % 'geen impact' % 'geen impact' % met toegang

Can Tho Soc Trang Tra Vinh (province 1) (province 2) (province 3) 120 112 111

46,2 (11,8) 4,9 (1,6) 97958 (2,39*10^5) 21111 (57042) 85880 (2,03*10^5) 18456 (49044) 6532 (8648) 1475 (3231) 20220 (32060) 645519 (2038270) 11,78 (12,67)

47,3 (13,1) 5,2 (1,8) 126771 (1,81*10^5) 25337 (36351) 101185 (1,26*10^5) 20337 (25803) 8287 (10967) 979 (2274) 22998 (27128) 924942 (1067149) 12,90 (12,88)

44,3 (11,6) 4,8 (1,5) 121257 (3,63*10^5) 28502 (90919) 109936 (3,24*10^5) 25113 (80630) 6465 (7359) 1457 (2982) 29859 (45295) 716113 (3356917) 15,37 (15,46)

46,8 (10,4) 4,8 (1,5) 43301 (71172) 9085 (11148) 45061 (53641) 9705 (8449) 4329 (6025) 2097 (4304) 7158 (8223) 272210 (287502) 6,95 (6,36)

64 94 64 53 10 39 36 11 2 2 74 87 92 60

54 88 57,5 98 10 37,5 39 9 0 4 75 80 89,5 79

79,5 99 62,5 12,5 5 31 43 16 4 1 78 92,5 92 71

58 95 71 45 14 49 26 8 2 1 69 90 94 70

F statistiek 2,132 3,164 ** 4,38 ** 3,797 ** 3,406 ** 2,919 * 3,773 ** 1,891 14,915 *** 3,094 ** 14,029 *** Pearson Chi-Square 18,472 *** 11,846 *** 4,733 * 175,596 *** 15,776 ***

2,062

9,63 ***

* significant verschillende gemiddelden op 90% niveau ** significant verschillende gemiddelden op 95% niveau *** significant verschillende gemiddelden op 99% niveau

Tabel 9: Post-hoc test na ANOVA om de gelijkheid van de gemiddelden voor de drie provincies na te gaan

Leeftijd Gezinsgrootte Totaal Inkomen Totaal Inkomen per capita Totale Uitgaven Totale Uitgaven per capita Uitgaven van onderwijs Uitgaven van gezondheidszorg Totale Investeringen Totale Activa Hoeveelheid Land

Can Tho VS Soc Trang NS * NS NS NS NS NS NS NS NS NS

Can Tho VS Tra Vinh NS * *** *** *** *** ** NS *** ** ***

Soc Trang VS Tra Vinh NS NS * * NS NS NS NS *** NS ***

* significant verschillende gemiddelden op 90% niveau ** significant verschillende gemiddelden op 95% niveau *** significant verschillende gemiddelden op 99% niveau

NS = Niet Significant op 90% niveau

55

100% 80%

20,50% 46%

42%

36%

58%

64%

60% 40%

79,50% 54%

20% 0% Can Tho

Soc Trang Male

Tra Vinh

Total

Female

Figuur 9: Aandeel mannen versus vrouwen ingedeeld per provincie

48 47,5 47 46,5 46 45,5 45 44,5 44 43,5 43 42,5 Mean Age (years)

Can Tho

Soc Trang

Tra Vinh

Total

47,3

44,3

46,8

46,2

Figuur 10:: gemiddelde leeftijd voor de totale steekproef en de individuele provincies

De overgrote meerderheid van de respondenten is getrouwd. De verhoudingen liggen wel significant anders naargelang de provincie die wordt beschouwd. In Soc Trang bedraagt het aandeel van respondenten die zeggen getrouwd getrouwd te zijn zelfs 99%. Bijna twee derden van de respondenten zegt minstens één religie aan te hangen (i.e religieus te zijn). Boeddhisme is de belangrijkste religie in Vietnam. Ook op het niveau van de individuele provincie zijn degene die minstens één religie reli aanhangen in de meerderheid. Er wordt geen verband gevonden tussen religieus zijn en de provincie waar men woont. De belangrijkste etnische groep in Vietnam is de Kinh. Dit zijn de oorspronkelijke inwoners van Vietnam en tevens de economisch sterkste bevolkingsgroep. b De totale steekproef, die

56

voor 53% uit Kinh bestaat, geeft een vertekend beeld. Can Tho telt ruim 98% Kinh daar waar slechts 12,5% van de huishoudens in Soc Trang tot de Kinh behoort.

Vervolgens wordt gekeken naar de gezinsgrootte (aantal leden per huishouden). Een huishouden bestaande uit vier personen is het vaakst voorkomend (35%). Dit is ook de frequentst voorkomende gezinsgrootte in Soc Trang (44%) en Tra Vinh (37%). Enkel in Can Tho is een gezin met vijf leden het meest frequent (26%). In Can Tho zijn gezinnen significant groter dan in Soc Trang en Tra Vinh. Verder blijkt er een significant verband te bestaan tussen gemiddelde gezinsgrootte en opleidingsniveau. Wanneer het onderscheid wordt gemaakt tussen enerzijds ‘primair’ en ‘secundair’ onderwijs en anderzijds hogere opleidingsniveaus of het hebben van een ‘professionele job’ blijkt voor de laatste groep de gemiddelde gezinsgrootte significant kleiner (4,73) te zijn dan voor de eerste groep (5,14).

Onderwijs wordt samen met gezondheidszorg als een cruciale factor van ‘menselijk kapitaal’ beschouwd. Eerst wordt gekeken naar het opleidingsniveau van de respondenten (Tabel 8). De meeste respondenten hebben een diploma ‘secundair onderwijs’ (39%) of een diploma van ‘hoge school’ (36%). Een verdergezette opleiding na het behalen van een universiteitsdiploma is zeldzaam (2%). Hetzelfde geldt voor het hebben van een ‘professionele job’ (2%). Figuur 11 deelt de variabele ‘opleidingsniveau’ in in drie klassen en geeft een overzicht per provincie. Voor dezelfde drie opleidingsniveaus wordt nagegaan of er een significant verband is met ‘geslacht’. Figuur 12 toont duidelijk aan dat mannen gemiddeld hoger opgeleid zijn dan vrouwen.

Vervolgens wordt nagegaan of de ondervraagde huishoudens toegang hebben tot gezondheidszorg; 30% van de huishoudens heeft geen toegang tot gezondheidszorg (Figuur 13). Er bestaat een significant verband tussen de provincie en het al dan niet hebben van toegang tot gezondheidszorg (Tabel 8).

57

100%

13%

80%

39%

21%

26% 43%

60% 40%

11%

63%

47,5%

37%

20%

15% 36%

49%

0% Can Tho

Soc Trang

Tra Vinh

Total

Primary+Secondary HighSchool University, Post-University Post and Professional Job Figuur 11: opleidingsniveau in drie categorieën: overzicht voor de totale steekproef en per provincie

20%

100% 80% 60% 40% 20% 0%

6% 30%

39% 40%

Male

64%

Female

Primary+Secondary HighSchool University, Post-University Post and Professional Job Figuur 12: opleidingsniveau in drie categorieën: onderscheid naargelang van geslacht

Zoals in vele ontwikkelingslanden is ook in Vietnam de landbouwsector van primordiaal belang. ‘Andere, niet-gedefinieerde gedefinieerde activiteiten’; activiteiten’; ‘dienstverlening’ en ‘veehouderij’ spelen een relatief beperkte rol. Figuur 14 verduidelijkt. Voor de onderscheiden provincies bestaat een gelijkaardige verdeling, met een aandeel voor de landbouwsector tussen 69% en 78% (Tabel (Tabel 8). 8 De variabele ‘beroepsactiviteit’ wordt verder ingedeeld in twee klassen (‘landbouw’ en ‘niet‘niet landbouw’) om na te gaan of er een verband met ‘regio’ (respectievelijk ‘opleiding’ en ‘geslacht’) bestaat. Er wordt zowel met ‘regio’ als met ‘opleidingsniveau’ (opgedeeld in vier klassen) of ‘geslacht’ geen verband waargenomen (Tabel 10).

58

100% 80%

21,40%

28,80%

30,30%

78,60%

71,20%

69,70%

40%

60% 40%

60%

20% 0% Can Tho

Soc Trang Yes

Tra Vinh

Total

No

Figuur 13: Toegang tot gezondheidszorg

Service Trading Office staff 2% 7% Animal Husbandry 5% Fishing 1%

Combination 2% Others 9%

Cultivation 74%

Figuur 14:: beroepsactiviteit: verschillende categorieën

Tabel 10:: Aandeel landbouw versus niet-landbouw: niet landbouw: indeling voor opleidingsniveau en geslacht

Beroepsactiviteit Opleidingsniveau primair&secundair hoge school universiteit&hoger universiteit professionele job Geslacht

man vrouw NS = Niet Significant op 90% % niveau

% Landbouw 74% 80% 61% 57% 74% 73%

% Niet-landbouw landbouw Pearson Chi-Square 26% 6,889 (NS) 20% 39% 43% 26% 27%

0,035 (NS)

59

3.2.2 Financiële gegevens In de volgende paragrafen worden de financiële gegevens van de huishoudens beschreven (Tabellen 8 en 9). Alle cijfers worden weergegeven in 1000 VND (Vietnamese Dong). Dong). Momenteel is 24.726 VND het equivalent van 1€43. Allereerst wordt gekeken naar het totale inkomen van de huishoudens op jaarbasis. Het gemiddelde inkomen verschilt naargelang de provincie (Tabel 8)). In Tra Vinh ligt dit significant lager in vergelijkingg met Can Tho en Soc Trang. Voor het gemiddelde inkomen per capita wordt hetzelfde waargenomen. Figuur 15 vat samen. Vervolgens wordt rdt het inkomen inko per capita voor elke regio vergeleken met het inkomen per capita in Vietnam. Dit bedraagt 17. 17.220.610 VND44. Het inkomen per capita in Can Tho en Tra Vinh is significant hoger dan het gemiddeld inkomen per capita in Vietnam.

21111

Total

97958 9085

Tra Vinh

43301 28502

Soc Trang

121257 25337

Can Tho

126771 0

50000

100000

150000

Mean total income (1000 VND/jaar) Mean total income: per capita

Mean total income: household

Figuur 15: totaal gemiddeld middeld inkomen voor huishoudens en per capita

Er is een groot verschil in gemiddeld inkomen inkomen per capita tussen man en vrouw. Vrouwen (13.500.000 VND) verdienen significant minder dan mannen (25.476.000 VND). Er wordt geen significant verschil waargenomen in het gemiddeld inkomen per capita naargelang het maximale opleidingsniveau veau dat wordt behaald. behaa De gemiddelde totale uitgaven van de huishoudens uishoudens op jaarbasis zijn significant verschillend voor de drie provincies. In Tra Vinh liggen de totale gemiddelde uitgaven significant lager in vergelijking met Can Ca Tho. Voor de gemiddelde uitgaven per capita wordt hetzelfde 43

http://nl.exchange-rates.org/converter/EUR/VND/1 rates.org/converter/EUR/VND/1) (Wisselkoers op 11 mei 2010)

44

http://ddpext.worldbank.org/ext/ddpreports/ViewSharedReport?&CF=&REPORT_ID=9147&REQUEST_TYPE=VIEWA DVANCED.. (Gebaseerd op de World Development Indicators database, April 2010) Het inkomen per capita wordt berekend volgens de Atlas methode en uitgedrukt USD. In 2008 was het inkomen per capita $890. Omgerekend op basis van de wisselkoers op 11 mei 2010 is dit 17220610VND.

60

waargenomen. (Figuur 16) Huishoudens in Can Tho hebben dus een hoger dan gemiddeld inkomen maar ook hoger dan gemiddelde uitgaven.

Total Tra Vinh Soc Trang Can Tho

18456 85880 9705 45061 25113 109936 20337 101185 Mean total expenditures (1000 VND/year)

Mean total expenditures: per capita

Mean total expenditures: household

Figuur 16: totale gemiddelde kosten voor huishoudens en per capita

Bij de beschrijving van de socio--demografische demografische huishoudkarakteristieken werd reeds aandacht besteed aan zowel onderwijs als gezondheidszorg. In deze paragraaf wordt gekeken gekeken naar de bijhorende uitgaven van beide factoren. Wanneer de uitgaven worden opgedeeld in klassenn is het duidelijk dat de gemiddelde uitgaven van onderwijs significant verschillen tussen de verschillende provincies (Tabel 8). In Tra Vinh zijn deze significant kleiner dan in Can Tho (Tabel 9). Dee meeste huishoudens (19%) betalen per jaar tussen de 1.000.000 000.000 en 2.000.000 VND; VND 13,3% (respectievelijk.. 13.7%) betaalt tussen de 2.000.000 en 3.000.000 VND per jaar (respectievelijk (resp 3.000.000 en 4.000.000 VND per jaar). Opmerkelijk is dat ruim 12% meer dan 15.000.000 VND betaalt. De gemiddelde uitgaven van gezondheidszorg gezondheidszorg verschillen dan weer niet significant tussen de verschillende provincies. Voor de totale steekproef bedraagt het gemiddelde 1.475.000 1.475.00 VND per jaar. Indien de uitgaven voor gezondheidszorg worden opgedeeld in klassen wordt duidelijk dat de meeste me huishoudens (23%) jaarlijks slechts een maximaal bedrag van 100.000 100.000 VND betalen; 18% (respectievelijk 18,5%) van de huishoudens betalen tussen 100.000 en 250.000 VND (respectievelijk 250.000 en 500.000 VND); 6,5% betaalt zelfs meer dan 5.000.000 VND. De gemiddelde totale investeringen zijn niet gelijk voor de drie onderscheiden provincies (Tabel 8). De gemiddelde investeringen liggen in Tra Vinh namelijk significant lager dan in Can Tho en Soc Trang (Tabel 9). Het merendeel (78%) van de totale investeringen investeringen bestaat uit investeringen in de aankoop van herbiciden en pesticiden. De gemiddelde totale activa van de huishoudens zijn eveneens

61

niet gelijk voor de drie provincies (Tabel 8). In Tra Vinh ligt dit cijfer significant lager in vergelijking met Can Tho (Tabel 9). Dat de huishoudens in Tra Vinh significant minder begoed zijn dan in de andere provincies opgenomen in het onderzoek blijkt ook uit de gemiddelde hoeveelheid hoev land die ze bezitten.

1000000

924942 716113

800000

645519

600000 272210

400000 200000

22998

29859

7158

Can Tho

Soc Trang

Tra Vinh

20220

0 Total

Mean total investment (1000 VND/year)/ assets (1000 VND) Mean total investment: households

Mean total assets: households

Figuur 17: gemiddelde totale investeringen steringen en actica: huishoudens

3.2.3 Besluit Eén provincie is duidelijk minder welvarend dan de andere twee. Huishoudens in Tra Vinh hebben significant lagere inkomens (ook per capita), investeringen en hoeveelheid land in vergelijking met Can Tho en Soc oc Trang. De waarde van de activa is significant lager in vergelijking met Can Tho. De welvaart in Can Tho anderzijds valt mogelijks te verklaren door de bijna perfecte aanwezigheid van de Kinh als economisch sterkere bevolkingsgroep. bevolkingsgroep

3.3 Groepskrediet, individueel ndividueel krediet en geen krediet De kern van het onderzoek draait om de terugbetalingsprestatie van de huishoudens. Uiteindelijk zal nagegaan worden welk deel van de huishoudens in staat is om de verkregen kredieten tijdig terug te betalen en welke de factoren actoren zijn die hier een impact op hebben. Daartoe zullen twee groepen weerhouden worden: de huishoudens die gebruik ebruik maken van groepsleningen en de huishoudens die toegang hebben tot individueel krediet. krediet. Eerst zal echter ook de groep van huishoudens die geen g gebruik maakt van krediet bestudeerd worden om een beeld te kunnen krijgen van wat microfinancieringsklanten typeert. typeert Opnieuw worden de socio-demografische demografische karakteristieken en de financiële gegevens van de huishoudens beschreven en vergeleken overheen de drie onderscheiden

62

groepen. Nadien wordt gekeken naar de terugbetalingprestatie van de twee groepen die toegang hebben tot krediet. Er wordt

nagegaan of er een verschil in terugbetalingprestatie en dus in

kredietrisico is voor deze twee groepen. Zo’n 40% van de huishoudens zegt geen toegang te hebben tot krediet (er kan wel via vrienden en familie ‘geleend’ worden) Eén vierde maakt gebruik van groepsleningen, gevoelig minder dan het aandeel respondenten dat een individueel krediet heeft opgenomen. De verhoudingen verschillen niet naargelang de provincie die wordt beschouwd (Figuur 18). Tabel 11 en 12 geven per groep de meest relevante cijfers (respectievelijk voor de continue en categorische variabelen). Tabel 13 gaat paarsgewijs na of de gemiddelden van de continue variabelen significant verschillend zijn.

3.3.1 Socio-demografische karakteristieken Allereerst blijkt er een verband te bestaan tussen geslacht en de kredietgroep waartoe de respondent behoort (‘group credit’, ‘individual credit’ en ‘no credit’). Mannen doen significant meer beroep op individuele kredietverlening dan op groepskrediet. Bij vrouwen is het net omgekeerd (Figuur 19). Tussen opleidingsniveau en type kredietgroep blijkt dan weer geen significant verband te bestaan (Tabel 12).

De gemiddelde leeftijd van personen zonder krediet (44) is significant lager in vergelijking met personen die gebruik maken van individueel krediet (48). Personen die toegang hebben tot groepsleningen zijn gemiddeld 47 jaar oud. Er bestaat geen significant verband tussen ‘type kredietgroep’ enerzijds en ‘burgerlijke stand’, ‘religie’ en ‘etniciteit’ anderzijds (Tabel 12). De gemiddelde gezinsgrootte (4,9) verschilt ook niet significant tussen de 3 groepen (Tabel 11). ‘Beroepsactiviteit’ wordt opgedeeld in ‘landbouw’ en ‘niet-landbouw’. De huishoudens die gebruik maken van individueel krediet blijken meer (86%) dan de twee andere groepen actief te zijn in de landbouw (Tabel 12). Voor de huishoudens die gebruik maken van groepskrediet is dat 68%, voor de huishoudens zonder toegang tot microfinancieringskrediet 67%.

63

Tabel 11: karakteristieken van de steekproef per kredietgroep: continue variabelen Group Credit

Eenheid

Min

Max

Gemm.

Stand. Afw

Leeftijd Gezinsgrootte Totaal Inkomen

Jaren Aantal 1000 VND/jaar

Totaal Inkomen per capita Totale Uitgaven Totale Uitgaven per capita Uitgaven van onderwijs Uitgaven van gezondheidszorg Totale Investeringen Totale Activa Hoeveelheid Land Intrest Ontvangen bedrag Looptijd lening Grootte van de groep Individual Credit

1000 VND/jaar/capita

31,0 3,0 1800 360 10800 1818 100 6 0 9000 0,10 0,65 500 0,0 1,0

71,0 11,0 280000 80000 800600 200150 32400 20000 120000 4632900 57,10 20,40 30000 36,0 86,0

47,0 5,0 60977 13035 73258 15265 6334 1544 13041 439510 7,47 8,25 6881 17,5 24,8

10,3 1,6 61865 13881 106142 23364 7880 3120 18358 753185 9,50 3,73 5986 9,7 12,5

Leeftijd Gezinsgrootte Totaal Inkomen

Jaren Aantal 1000 VND/jaar

24,0 2,0 3500 583 8300 2406 200 50 0 16660 1,87 0,50 500 3,0

86,0 10,0 3840000 960000 3417000 854250 36000 20000 370000 35733500 104,50 21,00 500000 60,0

48,2 5,0 153781 33416 121489 26431 7072 1657 29255 1088497 16,89 11,54 31530 13,5

12,6 1,5 386744 93475 323947 79410 7705 3478 42663 3337091 13,74 6,46 80977 8,1

23,0 1,0 2200 733 2350 392 120 20 0 1350 0,00

78,0 10,0 650000 142500 522000 125675 72000 22000 168000 2788700 71,00

44,0 4,8 73273 15626 63598 13681 6200 1257 16632 397529 10,07

11,7 1,7 92618 18308 70737 14121 9876 3109 25453 503170 12,04

Totaal Inkomen per capita Totale Uitgaven Totale Uitgaven per capita Uitgaven van onderwijs Uitgaven van gezondheidszorg Totale Investeringen Totale Activa Hoeveelheid Land Intrest Ontvangen bedrag Looptijd lening No Credit (°) Leeftijd Gezinsgrootte Totaal Inkomen

1000 VND/jaar

1000 VND/jaar/capita 1000 VND/jaar 1000 VND/jaar 1000 VND/jaar 1000 VND

Ha %/jaar VND Maanden Aantal

1000 VND/jaar/capita 1000 VND/jaar

1000 VND/jaar/capita 1000 VND/jaar 1000 VND/jaar 1000 VND/jaar 1000 VND

Ha %/jaar VND Maanden Jaren Aantal 1000 VND/jaar

Totaal Inkomen per capita 1000 VND/jaar/capita 1000 VND/jaar Totale Uitgaven Totale Uitgaven per capita 1000 VND/jaar/capita 1000 VND/jaar Uitgaven van onderwijs 1000 VND/jaar Uitgaven van gezondheidszorg 1000 VND/jaar Totale Investeringen 1000 VND Totale Activa Hoeveelheid Land Ha (°) de groep 'no credit' wordt ook als een 'kredietgroep' beschouwd nvt: niet van toepassing * significant verschillende gemiddelden op 90% niveau

F statistiek 4,268 ** 0,531 5,082 *** 4,321 ** 2,847* 2,426* 0,23 0,29 7,746 *** 4,343 ** 17,214 *** 16,997 *** 7,741 *** 9,287 *** nvt

** significant verschillende gemiddelden op 95% niveau *** significant verschillende gemiddelden op 99% niveau

64

Tabel 12: karakteristieken van de steekproef steek per kredietgroep: categorische variabelen All Cases Group credit (group 1)

N Gender Burgerlijke stand Religie Etniciteit Opleidingsniveau

% man % getrouwd % religieus % Kinh % 'primair' en 'secundair' % 'hoge school' % 'universiteit' en 'hoger universiteit' % 'professionele job' % landbouw % 'geen impact' % 'geen impact' % tijdige terugbetaling

Beroepsactiviteit Impact krediet op onderwijs Impact krediet op gezondheidszorg Terugbetaling nvt: niet van toepassing

343 64 94 64 53 49 36 13 2 74 87 92 81

120 51 99 66 49 58 32 7 3 68 82 90 80

Individual credit (group 2)

No credit (group 3)

112 73 94 67 48 44 38 17 1 86 90 94 82

111 63 91 60 60 47 37 13 3 67 nvt nvt nvt

Tabel 13: Post-hoc hoc test na ANOVA om de gelijkheid van de gemiddelden gemiddelden voor de drie kredietgroepen na te gaan

Leeftijd Gezinsgrootte Totaal Inkomen

Totaal Inkomen per capita Totale Uitgaven Totale Uitgaven per capita Uitgaven van onderwijs Uitgaven van gezondheidszorg Totale Investeringen Totale Activa Hoeveelheid Land * significant verschillende gemiddelden op 90% niveau

Group VS Individual NS NS ** * NS NS NS NS *** NS ***

Group VS No NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS

Individual VS No ** NS * NS NS NS NS NS ** * ***

** significant verschillende gemiddelden op 95% niveau *** significant verschillende gemiddelden op 99% niveau

NS = Niet Significant op 90% niveau

100% 80%

44%

39%

40%

41%

33%

36%

35%

34%

23%

25%

25%

25%

Can Tho

Soc Trang

Tra Vinh

Total

Individual credit

No credit

60% 40% 20% 0%

Group credit

Figuur 18: aandeel van elk type kredietgroep: totale steekproef s en individuele provincies

65

39%

42%

41% 33% 26%

20%

Male Group credit

Female Individual credit

No credit

Figuur 19: type kredietgroep volgens geslacht

3.3.2 Financiële gegevens Tabel 11 geeft een overzicht van de financiële gegevens voor de drie kredietgroepen. kredietgroepen Bedoeling is om na te gaan in welkee mate deze verschillend zijn voor de drie groepen. Eerst wordt gekeken naar het totale inkomen op jaarbasis (Figuur 20). 20 . Het gemiddelde totale jaarinkomen van huishoudens die van individuele leningen gebruik maken is significant hoger dan dat van de twee andere groepen. Het gemiddelde totale jaarinkomen per capita van personen die gebruik maken van individuele leningen is significant hoger in vergelijking met personen die gebruik maken van groepsleningen. (Tabel 13) Aangezien de causaliteit met de beschikbare beschikbare data niet na te gaan is, kan dit zowel betekenen dat de meer gegoede huishoudens eerder gebruik zullen maken van individuele kredietverlening; kredietverlening of dat deze huishoudens door het gebruik van individuele kredieten een hoger inkomen hebben kunnen verzekeren. De huishoudens die gebruik maken van groepskrediet zijn de minst gegoede huishoudens (zowel in termen van totaal jaarinkomen als inkomen per capita). capita De gemiddelde totale uitgaven op jaarbasis zijn, zowel voor de huishoudens als per capita, capita niet gelijk voor de drie kredietgroepen kredietgro (Tabel 11). In figuur 22 worden de gemiddelde totale investeringen op jaarbasis vergeleken met de gemiddelde totale activa van de huishoudens (eveneens op jaarbasis). De totale gemiddelde investeringen door huishoudens die gebruik gebruik maken van individueel krediet zijn significant hoger dan de investeringen door de twee andere groepen. Voor de totale gemiddelde waarde van de activa geldt dat deze voor de groep die toegang heeft tot individueel krediet significant hoger is in vergelijking vergeli met de groep die geen toegang heeft tot krediet. Tenslotte wordt de gemiddelde totale hoeveelheid land (ha) in het bezit van de huishoudens beschouwd (Tabel 11).. Het gemiddelde ligt significant hoger voor de huishoudens die gebruik maken van individuele individuele leningen in vergelijking met de twee andere groepen. (Tabel 13)

66

21111

Total

97958

15626

No credit

73273

33416

Individual credit

13035

Group credit 0

153781 60977

50000

100000

150000

200000

Mean total income (1000 VND/year) Mean total income: per capita

Mean total income: household

Figuur 20: gemiddeld totaal inkomen: per capita en per huishouden

18455

Total

85879 13681

No credit

63598 26431

Individual credit

121489 15265

Group credit

73257 0

20000 40000 60000 80000 100000 120000 140000 Mean total expenditures (1000 VND/year)

Mean total expenditures: per capita

Mean total expenditures: household

Figuur 21: gemiddelde totale kosten: per capita en per huishouden huishoude

67

Mean total investment (1000 VND/year)/assets (1000 VND)

1088497

1200000 1000000 800000 600000

645519 439510

397528

400000 200000

13041

29255

16631

Individual credit

No credit

20220

0 Group credit

Mean total investment: households

Total

Mean total assets: households

Figuur 22: gemiddelde de totale investeringen en activa: activ huishoudens

3.3.3 Besluit Er is één groep huishoudens die heel duidelijk uitsteekt boven de twee andere groepen en dat zijn de huishoudens die gebruik maken van individueel individueel krediet. Mannen maken meer dan vrouwen gebruik van individuele leningen en individuele kredietnemers zijn vaker actief in de landbouw in vergelijking met de twee andere groepen. Vrouwen maken vaker gebruik van groepsleningen. De welvaart van de huishoudens ens die individuele leningen gebruiken is significant hoger dan die van de twee andere groepen. Het totaal inkomen op jaarbasis ligt significant hoger voor deze groep en het per capita inkomen is significant hoger dan dat van huishoudens die gebruik maken van groepskredieten. Ook de investeringen liggen significant hoger en de waarde van de activa is hoger in vergelijking met de huishoudens die geen krediet ter beschikking hebben.

3.4 Groepskrediet en individueel krediet Alvorens door middel van regressieanalyse regress na te gaan welke de factoren zijn die tijdige terugbetaling van microkrediet beïnvloeden, wordt getracht een aantal specifieke kenmerken van kredietnemers te vergelijken tussen enerzijds huishoudens die in groep lenen en anderzijds huishoudens die di individueel lenen. Figuur 23 geeft aan welk aandeel van de huishoudens er in slaagde zijn vorige lening tijdig terug te betalen. Tussen beide groepen is er geen significant verschil waarneembaar.

68

100%

20%

18%

80%

82%

80% 60% 40% 20% 0% Group credit No previous shortfall

Individual credit Previous shortfall

Figuur 23: tijdige terugbetaling: ing: groepskrediet en individueel krediet

Vervolgens wordtt voor beide groepen het gemiddeld gevraagd (respectievelijk ontvangen) on bedrag van de lening,, de jaarlijkse intrest die betaald wordt op het microkrediet en de looptijd van de lening bepaald. Daarnaast ast wordt voor de huishoudens die in groep lenen gekeken naar de groepsgrootte. (Tabel 11) De intrest (%) die jaarlijks betaald wordt, blijkt significant te te verschillen tussen de groeps en individuele leningen. De eerste groep (8,25%) betaalt op jaarbasiss significant minder intrest dan de laatste groep (11,54%). In vergelijking met de intrest die genoemd wordt in de literatuur is dit eerder aan de lage kant. Abbink et al. (2006b) bijvoorbeeld gaan uit van een gemiddelde jaarlijkse intrestvoet van 25%. De lagere intrest voor de huishoudens die groepskrediet gebruiken kan als volgt begrepen worden: de groep biedt de microfinancieringsinstelling een extra zekerheid door als groep garant te staan voor de terugbetaling (sociale druk) (Bhatt & Tang, 2002) Een andere dere verklaring is het lagere totale risico van de groep doordat de risico’s van de individuele investeringen niet perfect correleren (Abbink et al, 2006). Vervolgens wordt gekeken naar het bedrag dat gemiddeld ontvangen wordt door beide groepen. Ook hier wordt een significant verschil tussen beide groepen waargenomen. De huishoudens die gebruik maken van groepskrediet ontvangen per lening een significant lager nominaal bedrag (6.881.000 versus 31.530.000 VND). Dit komt overeen met de vaststelling van Matin en Sinha (1998) dat het belangrijk is de hoogte van de lening aan te passen aan de welvaart van het huishouden. De meer gegoede huishoudens hebben meer financiële mogelijkheden en moeten dus ook hogere leningen kunnen krijgen. Het gemiddeld bedrag voor een een groepskrediet is het equivalent van €280. Sengupta en Aubuchon (2008) gaan uit van een bedrag van minder dan $100. Bij goede terugbetalingsprestaties kan dit bedrag echter oplopen (Abbink ( et al., 2006). Ten slotte wordt voor de twee groepen de gemiddelde looptijd van de lening vergeleken.. Deze blijkt significant langer te zijn voor de huishoudens die gebruik maken van groepsleningen (17,5 maanden versus 13,5 maanden). Er

69

is voor groepsleningen dus een lagere intrest, een langere looptijd en een lager nominaal ontvangen bedrag. De groepsgrootte kan uiteraard enkel voor de huishoudens die gebruik maken van groepskrediet berekend worden. Deze bedraagt gemiddeld 24,8. Dit is hoog in vergelijking met de typische Grameen groep die uit vijf personen bestaat (Sengupta & Aubuchon, 2008). Nochtans zijn groepen van meer dan 20 personen zeker niet ongewoon. Het ‘linkage’ model bijvoorbeeld telt tussen de 20 en 100 leden (Lapenu & Zeller, 2001). Voor de bestudeerde huishoudens bestaat de grootste groep uit 86 personen (Tabel 11). Belangrijk is om na te gaan of het verstrekte krediet al dan niet een impact heeft op de ontvangers ervan. Respondenten schatten de impact van krediet op educatie laag in (Tabel 12). Gevraagd naar de impact van ontvangen krediet op gezondheidszorg, wordt een gelijkaardige verdeling waargenomen. Wanneer geantwoord wordt dat er wel een positieve impact is van krediet op onderwijs (respectievelijk gezondheidszorg) gaat het bijvoorbeeld om ‘meer geld om schoolgeld te betalen’ of ‘meer geld voor het transport naar school’ (respectievelijk ‘meer geld om een medische behandeling te betalen’ of ‘meer geld voor het transport naar het hospitaal’). In beide gevallen is er geen significant verschil in de ervaren impact door de twee groepen (‘group credit’ en ‘individual credit’).

3.5 Determinanten van terugbetaling: het LOGIT model In het laatste deel van de data-analyse wordt nagegaan welke variabelen een impact hebben op de terugbetalingprestatie van de respondenten. Op die manier wordt getracht een inschatting te maken van de factoren die het risico op niet-tijdige terugbetaling bepalen. De afhankelijke variabele die wordt gebruikt is DummyPreviousShortfall. Deze variabele geeft aan of de terugbetaling van de voorgaande lening al dan niet tijdig gebeurde. DummyPreviousShortfall = 0 betekent dat de lening tijdig werd terugbetaald. In het andere geval (DummyPreviousShortfall = 1) werd de lening niet tijdig terugbetaald. Omwille van het dichotoom karakter van de afhankelijke variabele wordt gekozen voor een LOGIT model. Een tweede kenmerk van het LOGIT model is dat de verklarende variabelen een mix zijn van zowel categorische als continue variabelen. In een eerste stap worden volgende onafhankelijke variabelen weerhouden: opleidingsniveau (DummyPrimSec,DummyHighSchool), geslacht (GENDER), beroepsactiviteit (OccupationDummy), locatie (DummyCanTho,DummySocTrang), kredietmodel (DummyTypeOfCredit), totale activa (ASSETTOTAL), totale hoeveelheid land (TOTALLAND), intrestvoet (Intrest), grootte van het ontvangen krediet (Received) en groepsgrootte (GROUPSIZE). Deze variabelen zijn een selectie uit de in de literatuur als relevant beschouwde determinanten van terugbetaling van microkredieten. Een beperking bestaat erin dat er niet voor alle in de literatuur vermelde variabelen passende data beschikbaar zijn in de steekproef. Tabel 14 geeft een omschrijving voor iedere gebruikte variabele. Tabel 15 geeft zowel in absolute als relatieve termen een overzicht van het terugbetalingsgedrag van de respondenten. Ruim 80% van de ondervraagde huishoudens geeft

70

aan zijn vorige lening tijdig te hebben terugbetaald. Nadien wordt voor iedere categorische variabele nagegaan wat het aandeel is van elke categorie (Tabel 16). De relevante steekproef bevat niet langer de huishoudens die geen gebruik maken van krediet. De opdeling gebeurt enkel voor de huishoudens die of van individueel krediet of van groepskrediet gebruik maken. Er wordt voor dezelfde groep huishoudens ook een overzicht gegeven van de continue variabelen die in de analyse zullen worden opgenomen (Tabel 17) .

Tabel 14: Onafhankelijke variabelen: een omschrijving

Onafhankelijke Variabele

Omschrijving

DummyPrimSec

Geeft aan of de respondent primair of secundair onderwijs al dan niet als maximaal opleidinsniveau heeft

DummyHighSchool

Geeft aan of de respondent een diploma hoge school al dan niet als maximaal opleidinsniveau heeft

GENDER

0: respondent is vrouwelijk; 1: respondent is mannelijk

OccupationDummy

Geeft aan of de respondent al dan niet in de landbouwsector actief is

DummyCanTho

Geeft aan of de respondent in de provincie Can Tho woont

DummySocTrang

Geeft aan of de respondent in de provincie Soc Trang woont

DummyTypeOfCredit

0: individueel krediet, 1: groepskrediet

ASSETTOTAL

Totale waarde van de activa (in 1000 VND)

TOTALLAND

Totale hoeveelheid land (in ha)

Intrest

Te betalen intrest op het microkrediet (in % per jaar)

Received

Grootte van het ontvangen krediet (in 1000 VND)

GROUPSIZE

Grootte van de groep in geval van groepskrediet (aantal personen)

Tabel 15: Terugbetalingprestatie: afhankelijke variabele DummyPreviousShortfall

Terugbetaling

Absoluut (Aantal respondenten)

Relatief (%)

Tijdige terugbetaling

148

80,9

Niet-tijdige terugbetaling

35

19,1

Totaal

183

100

Tabel 16: Categorische variabelen: huishoudens die gebruik maken van krediet (N = 202)

Categorische Variabele

Waarde

Type krediet

0 = individueel krediet

118

58,4

1 = groepskrediet

84

41,6

1 = Primair&Secundair

101

50

2 = Hoge school

72

35,6

3 = Ander

29

14,4

0 = Vrouw

73

36,1

1 = Man

129

63,9

Opleidingsniveau

Geslacht Beroepsactiviteit Provincie

Absoluut (Aantal respondenten)

Relatief (%)

0 = Niet-landbouw

43

21,4

1 = Landbouw

158

78,6

1 = Can Tho

67

33,2

2 = Soc Trang

68

33,7

3 = Tra Vinh

67

33,2

71

Tabel 17: Continue variabelen: huishoudens die gebruik maken van krediet

Continue variabele

N

Gemiddelde

Standaardafwijking

Totale Activa (in 1000 VND)

202

818621

2611384

Totale hoeveelheid land (in ha)

202

12,97

12,99

Intrest (in % per jaar)

183

10,03

5,61

Ontvangen krediet (in 1000 VND)

183

20216

60819

Groepsgrootte (aantal personen)

80

24,8

13,37

In een eerste fase worden alle 12 de onafhankelijke variabelen in het LOGIT model opgenomen. Geen van de variabelen heeft echter een significant effect. Vervolgens word nagegaan of er ‘outliers’45 zijn. Waarnemingen 3, 12 en 257 blijken ‘outliers’ te zijn. Deze worden uit het model weggelaten en de regressie wordt opnieuw uitgevoerd zonder de ‘outliers’. Opnieuw blijkt geen van de variabelen significant te zijn. Tabel 18 gaat de correlatie na tussen enkele van de gebruikte continue variabelen. Totale activa, ontvangen kredietbedrag en totale hoeveelheid land blijken significant gecorreleerd te zijn op het 99% niveau. Daarom zal de regressie opnieuw worden uitgevoerd maar deze keer zonder de variabelen Received en TOTALLAND.

Tabel 18: Correlatie: Totale activa, Ontvangen krediet en Totale hoeveelheid land

ASSETTOTAL Received TOTALLAND

ASSETTOTAL 1 0,679 0,545

Received 0,679 1 0,46

TOTALLAND 0,545 0,46 1

De dummy voor beroepsactiviteit (OccupationDummy) is significant maar eerst moet worden nagegaan of er ‘outliers’ zijn. Waarnemingen 3 en 257 blijken ‘outliers’ te zijn. Deze worden uit het model weggelaten en de regressie wordt opnieuw uitgevoerd zonder de ‘outliers’. Geen van de variabelen blijkt nog significant te zijn. Er wordt geopteerd om met een nog kleiner aantal onafhankelijke variabelen te werken en na te gaan of deze een significante impact op de afhankelijke variabele DummyPreviousShortfall. Als onafhankelijke variabelen wordt gewerkt met GENDER, OccupationDummy,

DummyCanTho, DummySocTrang, DummyTypeOfCredit, ASSETTOTAL en

Intrest. De ‘outliers’ 143, 277, 280, 291 en 295 worden uit het model verwijderd. Als de regressie daarna opnieuw wordt toegepast, blijken OccupationDummy, DummyCanTho en Intrest significant te zijn. Dit model zal gebruikt worden als het definitieve model. Er zijn in totaal 173 waarnemingen. Eerst wordt gekeken naar het ‘null’ model46. Het model voorspelt de afhankelijke variabele correct voor 83,5% (144/173) van de waarnemingen. Voor het volledige 45

Als ‘outliers’ worden de waarnemingen met een groot residu beschouwd. Het residu is het verschil tussen de voorspelde waarde en de geobserveerde waarde. Waarnemingen met een gestandardiseerd residu groter dan +2 of kleiner dan -2 zullen hier als ‘outliers’ beschouwd worden. 46 Dit is het model met enkel het intercept en zonder verklarende variabelen

72

model is dat nog maar 80,9% (140/173) van de waarnemingen. De ‘-2LL’ waarde kan gebruikt worden om de kwaliteit van modellen na te gaan en te vergelijken. Het model waaruit de ‘outliers’ nog niet werden verwijderd heeft een ‘-2LL’ waarde van 167, 234. Voor het nieuwe model bedraagt deze waarde 138,772 wat betekent dat de kwaliteit van het model hoger ligt. Er kan ook nagegaan worden wat het kwaliteitsverschil is tussen het ‘null’ model en het volledige model door naar de chi-square waarde te kijken. De waarde voor ‘-2LL’ is gedaald met 17,707 bij de overgang van het ‘null’ model naar het volledige model. Deze daling is significant en dus is er sprake van een kwaliteitsverbetering van het model. Het betekent ook dat ten minste één van de coëfficienten van de onafhankelijke variabelen significant verschillend is van nul (naast de constante). Uit het model blijkt dat de huishoudens die actief zijn in de landbouw (ten opzichte van de huishoudens niet actief zijn in de landbouw) een groter risico hebben om de lening niet terug te betalen. Dit komt overeen met de literatuur ((Schreiner & Colombet, 2001); (Aburgre, 1993)). Huishoudens in Can Tho hebben een groter risico op niet-tijdige terugbetaling in vergelijking met de huishoudens in Tra Vinh. Een hogere intrestvoet ten slotte doet het risico op niet-tijdige terugbetaling afnemen. Dit kan verklaard worden door de toegenomen financiële discipline omwille van de hogere intrest (Abbink et al. (2006b)) Een andere verklaring is dat arme huishoudens het belang van flexibiliteit van en toegang tot krediet hoger inschatten dan de kost (intrest) ervan ((Rosenberg, 2002); (Otero & Rhyne, 1994)). (Tabel 19)

Tabel 19: Coëfficiënten van het LOGIT model voor terugbetaling van de lening

Variabele

B

Standaardafwijking

GENDER

-0,468

0,463

0,312

OccupationDummy

1,719

0,812

0,034**

DummyCanTho

1,348

0,598

0,024**

DummySocTrang

0,396

0,628

0,529

DummyTypeOfCredit

0,295

0,461

0,523

0

0

0,296

Intrest

-0,091

0,049

0,062*

Constant

-2,571

1,067

0,016**

0

144

1

29

ASSETTOTAL

DummyPreviousShortfall -2 Log likelihood Nagelkerke R Square

Sig.

138,722 0,163

* significant verschillend op 90% niveau ** significant verschillend op 95% niveau

73

Hoofdstuk 4: Conclusie In deze masterproef is onderzocht welke de risico’s zijn die microfinancieringsprogramma’s lopen wanneer financiële diensten worden verleend aan arme huishoudens. Het onderzoek richt zich op drie provincies in de Mekongdelta (Vietnam). Eerst wordt een overzicht gegeven van de literatuur met betrekking tot de meest relevante en actuele aspecten van microfinanciering. De microfinancieringssector is sinds de jaren ’70 sterk gegroeid. De wereldwijde toepassing van microfinancieringsprogramma’s is daar een illustratie van, net als de uitreiking van de Nobelprijs van de Vrede aan Mohammed Yunus, stichter van de Grameen Bank. De aangeboden financiële diensten moeten inspelen op de hoge nood aan financiële dienstverlening op maat van de armere klant. Dit kan bijdragen tot verdere economische en sociale ontwikkeling van de doelgroep. De huishoudens die geholpen worden zijn typisch arm, vrouwelijk en leven in rurale gebieden. De financiële diensten die worden aangeboden aan arme huishoudens nemen ondertussen een belangrijke plaats in binnen een brede verzameling van ontwikkelingsinitiatieven. Microfinanciering is op zichzelf niet in de staat de armoede de wereld uit te helpen maar kan daartoe wel een niet te verwaarlozen bijdrage leveren. De actuele discussie omtrent het belang van financiële duurzaamheid van de instellingen die microfinanciering verlenen, verdient de nodige aandacht. De hoogte van de intrest op het verstrekte krediet speelt daarbij een belangrijke rol. In deze masterproef wordt een model uit de literatuur naar voor geschoven dat toelaat een intrest vast te leggen die het de microfinancieringsinstelling mogelijk maakt de kosten te dekken en daarnaast ook winstgevend te zijn. Dit is een belangrijke voorwaarde om verdere groei in de toekomst te garanderen. Financieel duurzame microfinancieringsinstellingen hebben de sector ook aantrekkelijk gemaakt voor commerciële investeerders. Er moet echter op worden toegezien dat het winstmotief de sociale doelstelling van de microfinancieringsbeweging niet in het gedrang brengt. Anno 2010 is de toepassing van microfinanciering wijdverspreid in ontwikkelingslanden. In de literatuurstudie wordt een overzicht gegeven van de microfinancieringssector in Azië, Latijns-Amerika en de Caraïben, en Sub-Sahara Afrika. De verschillende modellen die in de praktijk worden toegepast, worden besproken. Hoewel microfinanciering in eerste instantie geassocieerd wordt met de derde wereld, kent de sector ook toepassingen in Europa en Noord-Amerika. Er wordt meer in detail ingegaan op de microfinancieringssector in Vietnam, gezien het belang van het land voor onze empirische analyse. Er worden negen unieke karakteristieken gevonden die de sector onderscheiden van microfinancieringsprogramma’s in andere regio’s. Over de impact van microfinancieringprogramma’s op de levensstandaard en de armoede bestaat geen eensgezindheid. De positieve effecten van microfinanciering moeten erkend worden maar tegelijk laat het gevoerde onderzoek niet altijd toe dat de resultaten veralgemeend worden. Verder grootschalig,

74

systematisch en methodologisch correct onderzoek blijven dus aangewezen. Enkele maatstaven die gebruikt kunnen worden om de performantie te evalueren worden besproken. Ook word de vraag gesteld welke toekomst de microfinancieringssector heeft. Als belangrijkste trends worden een verdere commercialisatie, financiële dienstverlening op maat van de klant en schaalvergroting naar voor geschoven. Dat laatste moet toelaten dat nog meer en nog armere huishoudens worden bereikt. Ook belangrijk is dat de microfinancieringssector meer en meer een geïntegreerd deel wordt binnen het gehele financiële systeem. Dit betekent anderzijds wel dat de kwetsbaarheid van de sector toeneemt wanneer de mondiale economie geconfronteerd wordt met een financieel-economische crisis. Het toenemend belang van microfinanciering neemt niet weg dat de sector voor tal van uitdagingen staat. De schaalvergroting en het bereiken van meer en armere huishoudens zal niet zonder slag of stoot gerealiseerd worden. Verdere financiële en technische steun is aangewezen om de microfinancieringssector de volgende stap te laten zetten. In het tweede deel van de literatuurstudie wordt in detail ingegaan op het risico dat samenhangt met het verstrekken van financiële diensten aan arme huishoudens. Dit risico is sterk verschillend van het risico bij traditionele kredietverstrekking door commerciële financiële instellingen. Er is een veelvoud aan determinanten die een impact kunnen hebben op de terugbetalingsprestatie van de klanten. Deze kunnen worden opgedeeld in vier categorieën. De karakteristieken van de kredietnemer zelf spelen een belangrijke rol. De impact van bijvoorbeeld het geslacht op de terugbetaling krijgt in de literatuur uitgebreide aandacht. Ook de aanwending van het krediet en de karakteristieken van het krediet en de microfinancieringsinstelling zijn van belang. Een laatste categorie wordt gevormd door de verschillende externe factoren die een impact kunnen hebben.

In het laatste deel van deze masterproef worden de resultaten van het dataonderzoek in Vietnam beschreven. Huishoudens verspreid over drie provincies in de Mekongdelta, worden bestudeerd. Doel van het dataonderzoek is om de bevindingen af te toetsen aan de literatuur met betrekking tot het kredietrisico in microfinancieringsprogramma’s. Eerst worden de algemene karakteristieken van de data beschreven. Er wordt nagegaan in welke mate de drie provincies van elkaar verschillen. De provincie Tra Vinh is duidelijk minder welvarend dan de twee andere provincies, Can Tho en Soc Trang. Huishoudens in Tra Vinh hebben significant lagere inkomens (zowel per capita als per huishouden), investeren minder en bezitten minder land. De welvaart is het hoogst in Can Tho. Dit hangt mogelijk samen met de sterke aanwezigheid van de Kinh als economisch sterkste bevolkingsgroep. Daarna werden drie groepen van huishoudens bestudeerd: huishoudens die individueel krediet gebruiken, huishoudens die in groep lenen en huishoudens die geen toegang hebben tot krediet. De eerste groep huishoudens steekt duidelijk uit boven de twee andere. De welvaart van de huishoudens die individuele leningen gebruiken is significant hoger. Het totaal inkomen op

75

jaarbasis en de investeringen liggen hoger in vergelijking met de twee andere groepen en het per capita inkomen is hoger dan dat van huishoudens die gebruik maken van groepskredieten. Ook de waarde van de activa is hoger in vergelijking met de huishoudens die geen toegang hebben tot krediet. Binnen de groep van individuele kredietnemers zijn mannen beter vertegenwoordigd. Vrouwen maken dan weer vaker gebruik van groepsleningen. Bovendien zijn individuele kredietnemers vaker actief in de landbouw in vergelijking met de twee andere groepen. Wanneer de verschillen in kredietkenmerken tussen de huishoudens die in groepsverband lenen en de huishoudens die individueel lenen worden nagegaan, blijken de groepskredieten een lagere intrest te hebben. Dit komt overeen met de literatuur: de sociale druk binnen de groep en een lager totaal risico door niet perfect gecorreleerde risico’s betekent voor de microfinancieringsinstellingen een lager risico op niet-terugbetaling. Het ontvangen bedrag ligt voor de groepskredieten eveneens lager. Dit is te verklaren door de grotere armoede van de huishoudens die gebruik maken van groepskredieten. Huishoudens die gebruik maken van individuele leningen daarentegen zijn in staat een groter bedrag succesvol terug te betalen. Tot slot wordt een model opgesteld dat moet toelaten de determinanten van terugbetaling te bepalen. Er wordt gekozen voor een LOGIT model. Als proxie voor het kredietrisico wordt gekozen voor de variabele DummyPreviousShortfall. Deze variabele geeft aan of de huishoudens hun vorige krediet tijdig hebben terugbetaald. Uiteindelijk blijken drie variabelen een significante impact op terugbetalingsprestatie en kredietrisico te hebben. Op basis van het opgestelde model kan besloten worden dat de huishoudens die actief zijn in de landbouw (ten opzichte van de huishoudens niet actief zijn in de landbouw) een groter risico hebben om de lening niet terug te betalen. Huishoudens in Can Tho hebben eveneens een groter risico op niet-tijdige terugbetaling in vergelijking met de huishoudens in Tra Vinh. Een hogere intrestvoet ten slotte doet het risico op niet-tijdige terugbetaling afnemen. De uitkomst van het dataonderzoek wordt vergeleken met de literatuur. De negatieve impact van landbouwactiviteiten op kredietrisico worden bevestigd. Hetzelfde geldt voor de positieve impact van de grootte van de intrest. Algemeen kan worden besloten dat microfinanciering het potentieel heeft om een verschil te maken voor miljoenen arme huishoudens. Verschillende microfinancieringsinstellingen hebben aangetoond deze arme huishoudens, die voorheen geen toegang hadden tot financiële diensten, te kunnen bereiken. Door hen de kans te geven te sparen en te investeren krijgen zij de mogelijkheid om activa op te bouwen en hun levensstandaard te verhogen. Het belang van microkrediet komt ook naar voor in het dataonderzoek. De vraag naar financiële diensten is groot. Zo’n 60 % van de huishoudens maakt gebruik van microkrediet; 25% van de huishoudens maakt gebruik van groepskredieten. Dit zijn tevens de armste huishoudens in termen van inkomen. Toch mogen anekdotes over de succesvolle toepassing van microfinanciering wereldwijd niet doen vergeten dat er microfinancieringsinstellingen zijn die niet het verhoopte resultaat halen. Het kopiëren van succesvolle modellen zoals dat van de

76

Grameen Bank is geen garantie op succes. De specifieke karakteristieken van de doelgroep, de aanwezigheid van een passend kader en wetgeving op maat van de sector zullen een invloed hebben op het welslagen van het microfinancieringsprogramma. Ook politieke en economische stabiliteit speelt een belangrijke rol.

Gemiddeld betaalt 81% van de onderzochte huishoudens het verkregen krediet tijdig terug, zowel wat betreft de individuele leningen als de groepsleningen. Dit valt relatief laag uit in vergelijking met de cijfers die genoemd worden in de literatuur. De hoge terugbetalingsgraad die wordt geclaimd door de microfinancieringssector toont aan dat lenen aan huishoudens met geen of weinig bezittingen als onderpand toch succesvol kan zijn. Het ‘joint liability’ principe speelt hierin een belangrijke rol en zal dat ook blijven doen. Het lenen aan groepen in plaats van individuen is echter effectiever naarmate de kredietnemers armer zijn. Het bereiken van de vrouw is een tweede credo binnen de microfinancieringsbeweging dat belangrijk blijft. Er bestaat consensus over het lagere kredietrisico wanneer geleend wordt aan vrouwen. Door de levensstandaard van de vrouw te verhogen wordt indirect ook geïnvesteerd in de toekomst van de kinderen, die door de extra uitgaven voor onderwijs en gezondheidszorg hun kans om de armoede te ontvluchten, zien toenemen. De intrest die wordt aangerekend door microfinancieringsinstellingen ligt hoger dan wat door de commerciële investeringen aangerekend wordt. Toch zal hierin waarschijnlijk geen verandering komen. Wil de sector blijven groeien, zal het die hoge intrest moeten vragen. Dit zal hen in staat stellen financiële duurzaamheid te bereiken en tegelijk de sociale doelstellingen te realiseren. Dit hoeft echter geen probleem te vormen voor de terugbetaling. De toegang tot krediet wordt als belangrijker beschouwd dan de kost (intrest) ervan.

77

Bibliografie Abbink, K., Irlenbusch, B. en Renner, E. (2006b) Interest Rates in Group Lending: A Behavioural Investigation. Pacific Economic Review 11(2), 185–199. Aburgre, C. (1993) When Credit Is Not Due: Financial Services by NGOs in Africa. Small Enterprise Development, vol. 4, no. 4. Alexander, G. (2001) An Empirical Analysis of Microfinance: Who are the Clients? Paper presented at 2001 Northeastern Universities Development Consortium Conference. Ameen, F. (2004) Loan Repayment in the Grameen Bank: The importance of borrower opportunity cost and gender. In Research in Banking and Finance 5: Bank and Financial Market Efficiency: Global Perspectives, 109136. In D'Espallier et al. (2009). Armendariz, B. en Morduch, J. (2000) Microfinance beyond Group Lending. Economics of Transition, Vol. 8, No. 2. In D'Espallier et al. (2009). Armendariz, B. en Morduch, J. (2005) The Economics of Microfinance, Cambridge: MIT. Banking with the Poor Network (2008) Vietnam Industry Assessment, A Report on the Vietnamese Microfinance Sector. Produced by The Banking with the Poor Network in collaboration with the SEEP Network. URL:. (Januari 2010). Bass, J. en Henderson, K. (2000) Leasing: A New Option for Microfinance Institutions. URL: . (April 2010). Beck, T., Demirgüç-Kunt, A. en Peria, M.S.M. (2007) Forthcoming. Reaching Out: Access to and Use of Banking Services across Countries. Journal of Financial Economics. In Cull et al. (2009). Bennett, L. (1997) A systems approach to social and financial intermediation with the poor. Paper presented at the Banking with the Poor Network/World Bank Asia Regional Conference on Sustainable Banking with the Poor, November 3-7, Bangkok. In Ledgerwood (1999) Besley, T. en Coate, S. (1995) Group lending, repayment incentives and social collateral. Journal of Development Economics, Vol. 46, pp. 1-18. Bhatt, N. en Tang, SY. (1998) The Problem of Transaction Costs in Group-Based Microlending: An Institutional Perspective. World Development Vol. 26, No.4, pp.623 - 637. Bhatt, N. en Tang, SY. (2002) Determinants of Repayment in Microcredit: Evidence from Programs in the United States. International Journal of Urban and Regional Research, London, Vol. 26, Iss. 2, pg. 360, 17 pgs. Bond, P. en Rai, A (2009) Borrower runs, Journal of Development Economics, 88, p. 185‐191. Bouman (1990). In Matin et al (2002). Brau, J. C. en Woller, G. M. (2004) Microfinance: A comprehensive review of the existing literature. Journal of Entrepreneurial Finance and Business Ventures, 9, 1–26. In Haq et al. (2009). Cabedo, J.D. en Tirado, J.M. (2004) The disclosure of risk in financial statements. Accounting Forum 2004, 28 (2), 181-200. CGAP (Consultative Group to Assist the Poorest) (2000a). Those who Leave and Those Who Don’t Join: Insights from East African Microfinance Institutions. Focus, No. 16. In Alexander, G. (2001). CGAP (Consultative Group to Assist the Poorest) (2000b). Microfinance and Risk Management: A Client Perspective. Focus, No. 17. In Alexander, G. (2001).

78

CGAP (Consultative Group to Assist the Poorest) (2008) Monitoring and Enforcement: Long Term Evidence from Microcredit Lending Groups with and without Group Liability. In Cull et al. (2009). Chew, R. (2007) The microcredit impact : the evaluation and effects of microloans on Caboclos Communities of the Tapajos River. URL:.(Februari 2008). Christen, R.P., Rosenberg, R. en Jayadeva, V. (2004) Financial institutions with a double-bottom line: implications for the future of microfinance. CGAP Occasional Paper, pp. 2-3. Conning, J. en Udry, C. (2007). Rural Financial Markets in DevelopingCountries. In Cull et al. (2007). Copestake, J. G., Bhalotra, S. en Johnson, S. (2001a) Asessing the impact of microcredit on poverty: a Zambian case study. Journal of Development Studies,37(4). Cornford, R. (2001) ‘Microcredit’,’Microfinance’, or Simply 'Access to Financial Services’: What do Pacific people need? Brisbane: The Foundation for Development Cooperation. URL: . (Februari 2010). Cull, R., Demirgüç-Kunt, A. en Morduch, J. (2007). Financial performance and outreach: a global analysis of leading microbanks. Economic Journal 117, F107-F133. Cull, R., Demirgüç-Kunt, A. en Morduch, J. (2009). Microfinance Meets the Market. Journal of Economic Perspectives—Volume 23, Number 1, Pages 167–192 Daley-Harris, S. (2006) State of the Microcredit Summit Campaign: Report 2006, The Microcredit Summit Campaign, Washington, 66 p. URL: . (Februari 2010) Daley-Harris, S. (2009) State of the Microcredit Summit Campaign: Report 2009, The Microcredit Summit Campaign, Washington, DC. URL: . (Mei 2010). De Noose, C. (2009) Beyond microcredit : the role of savings banks in microfinance. Experiences from Latin America, Africa and Asia. Brussels : World saving banks institute. 122 p D'Espallier, B., Guérin, I., en Mersland, R. (2009) Women and Repayment in Microfinance. RUME Working paper 2009-2. Devereux, S. en Fishe, M. (1993) An economic analysis of group lending in developing countries. Developing Economies 31.1, 102–21. Dhumale, R. en Sapcanin, A. (1999) An Application of Islamic Banking Principles to Microfinance. Regional Bureau for Arab States, UNDP in cooperation with MENA division, World Bank, Washington pp. 11-12. Dokulilova, L., Janda, K. en Zetek, P. (2009). Sustainability of Microfinance Institutions in Financial Crisis. MPRA Paper 17696. URL: . (Mei 20101) Engler, M. (2009) From Microcredit to a World Without Profit? Muhammad Yunus Wrestles with Moving Beyond a Society Based on Greed. Dissent p81-87. Fedele, A. (2006) Joint Liability Lending in Microcredit Markets with Adverse Selection: a Survey. The ICFAI Journal of Bank Management, 5 (2), pp. 55-63. Field, E. en Pande, R. (2008) Repayment frequency and default in microfinance: evidence from India. Journal of the European Economic Association Vol. 6, No. 2-3, Pages 501-509.

79

Godquin, M. (2004) Microfinance Repayment Performance in Bangladesh: How to Improve the Allocation of Loans by MFIs, World Development 32 (11): 1909–1926, 2004. Goering, L. en Marx, G. (1998) Chaos when Credit is Due. Chicago Tribune. March 15. In Bond, P. en Rai, A (2009) Borrower runs, Journal of Development Economics, 88, p. 185‐191. Goetz, A. en Gupta, R.S. (1996) Who takes the credit? Gender, power and control over loan use in rural credit programs in Bangladesh. World Development, 24(1): 45–63. Gonzalez-Vega, C. (1998) Microfinance: Broader achievements and new challenges. Economics and Sociology Occasional Paper No. 2518, The Ohio State University, Columbus, OH. URL: . (Februari 2010). Haq, M., Skully, M. en Pathan, S. (2009) Efficiency of Microfinance Institutions: A Data Envelopment Analysis. URL: . (Februari 2010). Hulme, D. (2000) Impact assessment methodologies for microfinance: Theory, experience and better practice. World Development, Oxford, Vol. 28, Iss. 1, pg. 79. Hulme, D. en Mosley, P. (1996) Finance against poverty, vols. 1 and II. Routledge, London. Huppi, M. en Feder, G. (1990) The role of groups and credit cooperatives in rural lending. The World Bank Research Observer 5.2, 187–204. Jayo, B., Rico, S. en Lacalle, M. (2008) Overview of the Microcredit Sector in the European Union 2006-2007. URL: < http://www.european-microfinance.org/bibliotheque.php>. (Mei 2010) Kah, J.M.L., Olds, D. L. en Kah, M. M. O. (2005) Microcredit, Social Capital, and Politics. Journal of Microfinance, Vol. 7 (1), p. 121‐151. In Westover (2008) Kevane, M. en Wydick, B. (2001) Microenterprise Lending to Female Entrepreneurs: Sacrificing Economic Growth for Poverty Alleviation? World Development, 29, 1225-1236. Khandker, S.R. (1996) Grameen Bank: impact, costs and program sustainability. AsianDevelopment Review 14.1, 97–130. ——, Khalily, B. en Khan, Z. (1995) Grameen bank: performance and sustainability. The World Bank, Washington, DC. Khawari, A. (2004) Microfinance: Does It Hold Its Promises? A Survey of Recent Literature. Discussion Paper 276, Hamburg Institute of International Economics. Kono, H., (2008) Is Group Lending A Good Enforcement Scheme for Achieving High Repayment Rates? Evidence from Framed Field Experiments in Vietnam. Institute of Developing Economies Discussion Paper no. 61. Lapenu, C. en Zeller, M. (2001) Distribution, Growth, and Performance of Microfinance Institutions in Africa, Asia, and Latin America,. FCND Discussion Paper No. 114, International Food Policy Research Institute, Washington, D.C. Latifee, H. I. (2006) The future of microfinance: visioning the who, what, when, where, why, and how of microfinance expansion over the next 10 years. Grameen Trust Bangladesh. Ledgerwood, J. (1999) Microfinance Handbook: Sustainable Banking with the Poor, An Institutional and Financial Perspective, Washington D.C, World Bank. Marulanda, B. en M. Otero (2005). “The Profile of Microfinance in Latin America in 10 Years: Vision and Characteristics”. Boston, MA: Accion International. Matin, I., Hulme, D. en Rutherford, S. (2002) Finance for the poor : from microcredit to microfinancial services. Journal of International Development, 14 : 273-294.

80

Matin I, en Sinha S. (1998). Informal credit transaction of microcredit borrowers. IDS Bulletin 29(4) Maxwell, S. (1999) The meaning and measurement of poverty. Overseas Development Institute Poverty Briefing, 3, 1–6. In Haq, M., Skully, M. en Pathan, S. (2009). Mersland, R. (2009) The Cost of Ownership in Microfinance Organizations. World Development 37 (2) p 469478. Meyer, R.L. (2002) The Demand for Flexible Microfinance Products: Lessons from Bangladesh. Journal of International Development 14(3): 351-368. Microfinance Information Exchange (MIX) (2010) Asia 2009 Microfinance Analysis and Benchmarking Report. URL: . (6 Mei 2010). Microfinance Information Exchange (MIX) en Consultative Group to Assist the Poor (CGAP) ( 2010a) Latin America and the Caribbean 2009 Microfinance Analysis and Benchmarking Report. URL: . (4 Mei 2010). Microfinance Information Exchange (MIX) en Consultative Group to Assist the Poor (CGAP) ( 2010b) SubSaharan Africa 2009 Microfinance Analysis and Benchmarking Report. URL: . (4 Mei 2010). Microfinance Information Exchange, Inc. en Intellecap (2009) Asia Microfinance Analysis and Benchmarking Report 2008. URL: . (6 Mei 2010). Morduch, J. (1998) Does Microfinance Really Help the Poor? New Evidence from Flagship Programs in Bangladesh.” MacArthur Network, Princeton University. In Westover (2008). Morduch, J. (2000) The microfinance schism. World Development, 28, 617–629. In In Haq et al. (2009) Morris, G. en Barnes, C. (2005) An Assessment of the Impact of Microfinance. Journal of Microfinance, Vol. 7 (1), p. 40‐54. Nourse, T.H. (2001) The missing parts of microfinance: Services for consumption and insurance, SAIS Review, Washington, Vol. 21, Iss. 1, pg. 61. In Brau en Woller (2004). Olomola, A., (1999a) NGO’s initiatives and performance in rural financial intermediation in Nigeria. NISER Monograph Series No. 12. In Olomola (2000). Olomola, A., (2000) Determinants of the smallholder loan repayment performance: Evidence from the Nigerian microfinance system, Working Paper, NISER Ibadan. Otero, M. en Rhyne, E. (1994) The new world of microenterprise finance: building healthy financial institutions for the poor. Kumarian Press, West Hartford, CT. Paxton, J., Graham, D., Thraen C. (2000) Modeling Group Loan Repayment Behavior: New Insights from Burkina Faso. Economic Development and Cultural Change, 48:639–655. Platteau, S. en Siewertsen, H. (2009) Trends in Microfinance 2010 – 2015. URL: . (Mei 20010) Putnam, R. D. (1993) Making Democracy Work. Civic Traditions in Modern Italy. Princeton, NJ: Princeton University Press. In Ledgerwood, J. (1999)

81

Rhyne, E. en Otero, M. (2006) Microfinance through the next decade: Visioning the who, what where, when and how. Paper commissioned by the Global Microcredit Summit 2006, Boston MA: ACCION International. Rosenberg, R. (2002) Microcredit Interest Rates. URL: . (April 2010) Rutherford, S. (2000) The Poor and Their Money. New Delhi: Oxford University Press. In Meyer (2002). Schreiner, M. en Colombet, H. H. ( 2001) From Urban to Rural: Lessons for Microfinance from Argentina. Development Policy Review Vol. 19, No. 3, pp. 339-354, Overseas Development Institute, London, UK. Sengupta, R. en Aubuchon, C.P. (2008) The Microfinance Revolution: An Overview. Federal Reserve Bank of St. Louis Review 90 (2008), 9-30 Shankar, S. (2006) Transaction Costs in Group Micro Credit in India: Case Studies of Three Micro Finance Institutions. Working paper, Center for Microfinance, IFMR. Sharma, A. (2001) Developing sustainable microfinance systems, Asian Development Bank. URL: . (Februari 2010). Sharma, M. en Zeller, M. (1997) Repayment performance in group-based credit programs in Bangladesh: An empirical analysis. World Development, 25(10): 1731–1742. Todaro, M. en Smith, S. (2006) Economic Development. 10th ed. Addison-Wesley series in economics. Warr, P. (2000) Targeting Poverty. Asia Pacific Economic Literature, Vol. 14, No. 1. Westover, J. (2008) The Record of Microfinance: The Effectiveness/Ineffectiveness of Microfinance Programmes as a Means of Alleviating Poverty. The Electronic Journal of Sociology. URL: . (Februari 2010). Wright, G. A. N. (2000) Microfinance Systems: Designing Quality Financial Services for the Poor. Dhaka: The University Press Limited. Wright, G. A. N. (2005) Designing Innovative Products, Processes, and Channels for the Promotion of Microfinance. Conference Paper, Nairobi. URL: . ( 4 Mei 2010) Yunus, M. (2000) Banker to the Poor. The University Press Limited, Dhaka. Zaman, H. (1999) Assessing the Impact of Micro-credit on Poverty and Vulnerability in Bangladesh. Policy Research Working Paper 2145, World Bank, Washington, D.C. In Meyer (2002). Zeller, M. (1998) Determinants of repayment performance in credit groups: the role of program design, intragroup risk pooling and social cohesion. Economic development and cultural change 46.3, 599–620. Zeller, M. en Meyer, R. (2002) The Triangle of Microfinance. Financial Sustainability, Outreach, and Impact. In Khawari (2004)

82

Appendices Bijlage 1. Kaart Vietnam en Mekongdelta Figuur 24: Kaart Vietnam en Mekongdelta

(47)

47

http://www.hoteltravelvietnam.com/imgs/2400206a2568c1ad168e1c72f85e9382-Vietnam-Country-Map2005.gif

83

Bijlage 2. Kaart Can Tho, Soc Trang en Tra Vinh Figuur 25: Kaart Can Tho

(48)

Figuur 26: Kaart Soc Trang

(49)

Figuur 27: Kaart Tra Vinh

(50)

48

http://en.wikipedia.org/wiki/File:LocationVietnamCanTho.png http://en.wikipedia.org/wiki/File:LocationVietnamSocTrang.png 50 http://en.wikipedia.org/wiki/File:LocationVietnamTraVinh.png 49

84

Bijlage 3. Toelichting Provincies51 Hieronder worden de drie onderzochte provincies aan de hand van enkele kerncijfers kort toegelicht. Can Tho, Soc Trang en Tra Vinh bevinden zich alle drie in de Mekongdelta, in het zuiden van Vietnam. De Mekongdelta telt 17,7 miljoen inwoners verspreid over een totale oppervlakte van 40.600 km^2. 13,9 miljoen personen leven op het platteland. De gemiddelde bevolkingsdichtheid bedraagt 436 personen per km^2.

A.Can tho Can Tho bevindt zich centraal in de Mekongdelta. De provincie beslaat zo’n 1400 km^2 land. 82% daarvan wordt gebruikt voor de landbouw. Door de ontwikkeling van de provincie is er een neerwaartse trend voor de hoeveelheid landbouwgrond waar te nemen. De verstedelijking doet de landbouwactiviteit afnemen. Can Tho stad speelt een belangrijke rol in het ontwikkelingsproces in de Mekongdelta. Can Tho stad telt 1,17 miljoen inwoners. De bevolkingsdichtheid bedraagt 836 personen per km^2. 0,56 miljoen personen wonen in rurale gebieden. De oorspronkelijke inwoners van Vietnam, de Kinh, maken zo goed als de volledige bevolking uit. Andere bevolkingsgroepen zoals de Chinezen of de Khmer tellen nauwelijks enkele tienduizenden personen.

B.Soc Trang Soc Trang ligt in het zuidoosten van Can Tho en bevindt zich aan de kust. De totale oppervlakte bedraagt 3311 km^2 waarvan 94% landbouwgrond. Ook in Soc Trang is door de ontwikkeling van de provincie een neerwaartse trend waar te nemen voor de hoeveelheid landbouwgrond. De bevolkingsgrootte bedraagt 1,3 miljoen. Meer dan één miljoen mensen leeft in rurale gebieden. Daarmee komt Soc Trang op de vijfde plaats voor alle provincies in de Mekongdelta. De Kinh vertegenwoordigen 65% van de bevolking, de Khmer 29% en de Hoa 6%. 20% van de bevolking leeft in verstedelijkte gebieden. De bevolkingsdichtheid bedraagt 393 personen per km^2.

C.Tra Vinh Tra Vinh bevindt zich ten noorden van Tra Vinh en is eveneens aan de kust gelegen. De bevolkingsgrootte in Tra Vinh bedraagt 1,06 miljoen. Meer dan 900.000 personen leven in rurale gebieden. De totale oppervlakte bedraagt 2295 km^2 met een gemiddelde bevolkingsdichtheid van 463 personen per km^2. De Kinh, Cham, Hoa en Kmer zijn de belangrijkste etnische groepen. Landbouw, visserij en vee zijn belangrijk voor de economie in deze provincie.52

51

Alle data zijn van de ‘General Statistics Office of Vietnam’ (GSO Vietnam). Meer data kan gevonden worden op http://www.gso.gov.vn/default_en.aspx?tabid=491 52 http://www.wompom.ca/vietnam/vnprovinc811.htm

85

Bijlage 4. Vragenlijst QUESTIONNAIRE FOR HOUSEHOLD LIVING STANDARD SURVEY MEKONG DELTA – VIETNAM 2009 Serial number: Date: Name of interviewer: Name of group: Village: Ward: District: Province: PART I: SOCIO-ECONOMIC INDICATORS Name of interviewee: Q1. Gender: [1 male] [2 female] Q2. Age: ……….years Q3. Marital status: 1.

Single

2. Married or living together 3. Divorced 4. Widow Q4. Level of education: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Illiterate Primary school Secondary school High school College University Higher education

Q5. Religion: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

None of preference Buddhist Confucians Catholic Protestant Others (please specify)

Q6. Ethnic group: 1. 2. 3. 4.

Kinh Kh’mer Chinese Others (please specify) 86

Q7. People in family: Number of people above 60 ages:......... Number of people from 16 to 60: …… Number of people under 16 ages: …… Q8. Main occupation (occupation of the person who is borrowing the loan) 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Occupation Cultivation Orchard Fishing Animal husbandry Services-trading Salt producing Worker Office staff Others (please specify)

First

Second

Q9. Average monthly income 1. From the person borrowing the loan: a. From main occupation: ……. /month b. From other occupations: …….. /month c. Total income: 2. From other family members: a. From main occupation: ……. /month b. From other occupations: …….. /month c. Total income Q10. Is there anyone in your household working in the Village Committee? [1 yes] [2 no] PART II: EDUCATION AND TRAINING OF HOUSEHOLD’S MEMBERS Q11. Could you please let us know the number of children going to school and their level? Add a table asking the number of children going to school and their level 1. Pre-school 2.primary 3.Low 4.secondary 5.Higher secondary education 1 2 3 4 5 Q12. Could you please indicate the educational costs of your household? Person 1 2 3 4

Educational level

School fees

Notes

87

5 6

Q13. Did your family have any difficult to access to schooling? Please indicate: 1. Distance to the school point 2. Lack of money to have that schooling services 3. The poor status of road of the village 4. Others (specify) --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Q14. According to you, how would you rate the education quality in your village? Mark Explanations 1 Very bad 2 Bad 3 Considerable 4 Good 5 Very good 6 Excellent Q15. Why do you say that? ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Q16.What is done by local government to improve the educational system of this region? --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Q17. How is your access to credit affecting on the schooling level of your children? 1. More money to pay for the fees 2. More money to pay for the transport to school 3. More knowledge on the school as part of the group 4. Others (specify) PART III: HEALTH AND HEALTH CARE OF YOUR HOUSEHOLDS’ MEMBERS Q18. For the past 12 months, had any of your household members used health care services? 1. Yes 2. No Q19. What are the costs on treatment for your household member for last 12 months? (Payment for doctor for on demand services, transport, purchases of tools, taking care related to this). Times Thousand VND 1 2 3 Total Q20. Did your family have any difficult to access to healthcare services: 88

1. 2. 3. 4. 5.

Distance to the healthcare point Lack of money to have that healthcare services Lack of knowledge about the treatment The poor status of roads of the village Others (specify)

Q21. How would you rate the quality of the health care in your region? Mark Explanations 1 Very bad 2 Bad 3 Considerable 4 Good 5 Very good 6 Excellent Q22. Why do you say that? ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Q23.What is things being done by local government to improve the healthcare system of this region? --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Q24. In the case you have a healthcare insurance did your family member buy him/herself? 1. Yes 2. No, who bought it Q25. Who is issuing the insurance? 1. Local health care services 2. State owned insurance company 3. Private insurance company 4. Others (specify) Q26. Did your access to health care improve due to the credit received? 1. More money to pay for the treatment 2. More money to pay for the transport to medical center 3. More knowledge on the treatment through the group 4. Access to the healthcare insurance through the group 5. Knowledge on the advantages of a healthcare insurance 6. Others (specify)

89

PART IV: OVERVIEW OF ACCESS TO CREDIT OF HOUSEHOLDS A: GROUP-BASED CREDIT Q27. How large of loans did you receive from the Financial Institution during the previous loan cycle? Previous loan

Notes

Demand Received Interest rates Duration of loan cycle Periodicity of repayment weekly/monthly How many times you had to repay Q28. Have you had shortfall to repay your debt in the previous loan cycle? 1. Yes 2. No Q29. What are the reasons for the shortfall? 1. Natural disasters 2. Low harvest 3. Job loss of family members 4. Low output prices 5. Others (specify) Q30. How large is your current loan? CURRENT LOAN Notes Demand Received Interest rate Duration of loan cycle Periodicity of repayment weekly/monthly How many times you had to repay Number of members in the group Q31. What were the costs to receive the loan/ 1. Transportation fee to apply for the credit: ......................... 2. Percentage for the bank officer:............................ 3. Application form fees: .............................. 4. Other costs such as passport costs…. Q32. How did you get the information about access to credit? 1. From the village authority 90

2. From the credit official 3. Introduction of relatives 4. TV, news paper, magazine 5. Find information myself 6. Others (specify) Q33. How had you known about the group in order to apply for membership? (to know roles of people in formation stage) 1. From initial members of the group 2. From ordinary members 3. From neighbor other than group members 4. From bank officer 5. From local government officer 6. From social organization staff 7. Others (please specify) Q34. Who introduced you to the organization? (to know if it is necessary a introducer/guarantor) 1. Yourself 2. Group member 3. Bank officer 4. Local government officer 5. Social organization staff 6. Others (please specify) Q35. Did you give up any type of assets as collateral to access credit? 1. Yes 2. No Q36. If yes, what types of assets are required by the banks/ credit union? 1. House/ building 2. Red certificate of land use right 3. Others (specify) Q37. What are the costs of the functioning of the group?............................................... Q38. How many times do you attend the group meetings per month?............................ Q39. How far do you need to travel to attend the group meetings?................................ Q40. How long does it take to travel to the group meeting?........................................... Q41. What are the costs of traveling to attend the group meetings?.............................. Q42. How long do the average group meetings take?..................................................... Q43. Do you attend the group meetings for 100%? 1. Yes 2. No Q44. How much do you have to pay for communication fees such as coffee/tea/other drinks? ………………………………………………………………………………………………… ….. 91

Q45. What are the costs of traveling to the institution officer?................................................. Q46. How often do you have to go? 1. One per week 2. One per 2 weeks 3. One per months 4. One per quarter 5. Others (specify) Q47. What do you consider the role of the group? Rate how much you generally trust the following people Very high

High

Average

Low

Very low

Group members Group management board Bank officer Bank Local government National government Educational system Health services Village neighbors People i trade with Informal money lenders Q48. Before joining the group, what have you done in order to convince people to take you in the group? 1. To visit and to talk with other members as much as possible 2. To ask your friend who was then in the group to introduce and to recommend you 3. To ask your relative who was then in the group to introduce and to recommend you 4. To ask your neighbors who were then in the group to introduce and to recommend you 5. To ask local government officers to introduce and to recommend you 6. To invite group management board to visit your house 7. To join activities of the community. Q49. Through which organizations/institutions do you get loan from the Financial Institutions? 1. 2. 3. 4. 5.

Farmers’ Union Youth’s Union Women’s Union Red Cross Society War Veterans’ Union

92

Q50. Do you currently also borrow from other sources of credit? 1. Yes 2. No Q51. Which of the following are your sources? Number Institutions 1 2 3 4 5 6 7

Yes

Loan size

Since when

Interest rate

Trade credit Other banks Relatives Neighbors/friends Money lenders Other groups Others (specify)

Q52. Do you know for what purposes the other group members acquired their current loans? 1. Yes 2. No Q53. If yes, what are the main purposes? -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

93

Q54. How have you monitored other group members who obtained the credits? 1. Look at their businesses 2. Visit their homesteads/businesses 3. Ask my neighbors 4. Ask other group members 5. Others (please specify) Q55. How did the credit affect on your household’s living condition? 1. Much decreased 2. Decreased 3. No change 4. Increased 5. Much increased Q56. What is the main contribution of the credit to your household’s living condition? On what is the loan used? 1. Own business (specify) 2. House (specify) 3. Daily consumption (specify) 4. Education of yourself and children: 5. Healthcare 6. Others (specify) Q57. If used for agricultural specify how you spent the money? How much Equipment specify type Yes/no Planting material Yes/no Animals specify type/number Yes/no Pesticides Yes/no Herbicides Yes/no Others Yes/no B: INDIVIDUAL BORROWERS AND NON-BORROWER Q58. Please indicate which sources of credit you currently use: Bank /Credit union 1. Vietnamese Social Policy Bank 2. Vietnam Agricultural and Rural Development Bank 3. Other banks 4. Labor force funds 5. Credit unions 6. Social economics unions 7. Private 8. Friends and relatives 9. Others (Specify)

Check X

Q59. How did you get the information about access to credit? 1. From the village authority 2. From the credit official 3. Introduction of relatives 94

4. TV, news paper, magazine 5. Find information myself 6. Others (specify) Q60. How large of loans did you receive from that Financial Institution during the previous loan cycle? Previous loan

Notes

Demand Received Interest rates Duration of loan cycle Periodicity of repayment weekly/monthly How many times you had to repay Q61. Have you had shortfall to repay your debt in the previous loan cycle? 1. Yes 2. No Q62. What are the reasons for the shortfall? 1. Natural disasters 2. Low harvest 3. Job loss of family members 4. Low output prices 5. Others (specify) Q63. How large is your current loan? Current loan Notes Demand Received Interest rate Duration of loan cycle Periodicity of repayment weekly/monthly How many times you had to repay Q64. What were the costs to receive the loan/ 1. Transportation fee to apply for the credit: ......................... 2. Percentage for the bank officer:............................ 3. Application form fees: .............................. 4. Other costs such as passport costs…. Q65. How did you get the information about access to credit? 1. From the village authority 2. From the credit official 3. Introduction of relatives 4. TV, news paper, magazine 95

5. Find information myself 6. Others (specify) Q66. Did you give up any type of assets as collateral to access credit? 1. Yes 2. No Q67. If yes, what types of assets are required by the banks/ credit union? 1. House/ building 2. Red certificate of land use right 3. Others (specify) Q68.What are the purposes and uses of credits? Please indicate X as follows: Purposes as in application form The uses of credit in reality 1. Production 2. Business 3. Planting 4. Raising livestock 5. Consumption 6. Others (specify) Q69. Last 12 months, did your household borrow money from informal credit institutions? (Private lenders, Assembles, Agricultural Shopkeeper, and others) 1. Yes 2. No Q70. The information for given credits: Credit sources Credit Credit Credit time Interest Applied Received period rate (%) Professional lenders Merchants Agricultural shopkeeper Relatives Friends Others (specify) Q71. Why did your households not borrow from formal credit institutions? 1. Do not know where to lend the money 2. Lack of credit institution conditions for loan 3. Application form refusal 4. Transportation difficult 5. Application costs are too high 6. No time to go to group meetings 7. No trust in group members 8. Others (specify) Q72. Did you give up any type of assets as collateral to access credit? 1. Yes 2. No Q73. If yes, what types of assets are required by the banks/ credit union? 96

1. House/building 2. Red certificate of land use right 3. Others (specify) Q74. What are the purposes and uses of credits? Please indicate X as follows: Purposes as in application form The uses of credit in reality 1. Production 2. Business 3. Planting 4. Raising livestock 5. Consumption 6. Others (specify) Q75. If you had the chance, do you want to borrow money from the formal institutions? 1. Yes 2. No Q76. Please indicate why you are not borrowing from formal credit? ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… Q77. What are the advantages of borrowing money from informal institutional sectors? Please check X into appropriate blank 1. Simple procedure 5. Close to my home 2. Less waiting time 6. flexible repayment 3. Using borrowed money freely 7. Borrow more if needed 4. No collateral 8. I know the people borrowing Q78. Have you ever repaid the credit after its due date? 1. Yes 2. No Q79. If not, could you please give the reason why? 1. Natural disaster 2. Lost harvest 3. Unemployment 4. Low output prices 5. Other (please specify) ………………………………………………………………………………………………….

97

Q80. How did the credit affect on your household’s living condition?

1. 2. 3. 4. 5.

much decreased decreased no change Increased much increased Q81. What is the main contribution of the credit to your household’s living condition? On what is the loan used? 1. Own business (specify) 2. House (specify) 3. Daily consumption (specify) 4. Education of yourself and children: 5. Healthcare 6. Others (specify) Q82. If used for agricultural specify how you spent the money? How much Equipment specify type Yes/no Planting material Yes/no Animals specify type/number Yes/no Pesticides Yes/no Herbicides Yes/no Others Yes/no Q83. Did your family have any difficulty to access to formal credit services (please indicates) 1. Complex of application form 2. Do not know how to access to credit 3. Long time for waiting 4. No collateral 5. Interest very high 6. Village authority approval 7. The difference between purposes and uses of credit 8. Others (specify) Q84. According to you, what should be improved the credit service at this region? ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------C. NON-BORROWERS: Q85. Do you have any difficult in access to credit markets? 1. Do not know place lending money 2. Lack of credit institution conditions for loan 3. Application form refusal 4. Transportation difficult 5. Others (specify) Q86. What are the main sources of money for your business, production and your consumption? 1. Investment by my saving moneys 2. Use the monthly wages of household’s members 3. Inheritances 4. Money received from family members 98

5. Others (specify) Q87. If you had the possibility, do you want to borrow money from banks and/or other credit unions? 1. Yes 2. No Q88. What are reasons why you did not apply for credits? 1. Application form refusal 2. Have no assets to pledge as collateral for credit insurance 3. Do not know those who lend the money 4. Complex application forms 5. Others (specify)

PART V: OVERVIEW ECONOMIC PRODUCTION OF HOUSEHOLDS Q89. How much land is used by your household? Type of land Total (1000m2) 1. Field Land 2. Garden land 3. House 4. Water surface 5. Others (specify) Total

Land granted use right (1000m2)

Q90. Are they guaranteed with a long term land use rights certificate? 1. Yes 2. No Q91. Has your household had land that is rented/borrowed or temporary exchanged for the last 12 months? 1. Yes 2. No Q92. From which individuals, organizations did you rent, borrow or exchange it? 1. Parents 2. Children 3. Other relatives 4. Neighbors or friends 5. Others (specify) Q93. How much did your household pay in cash, in-kind, labor or other services for the use of it (Unit/1000m2? For how many hectares……………………………………………………..

Q94. What are the main activities of your household? N0 Activity Check X Times/year if yes 1 Rice 2 Vegetable 3 Raising 4 Fruit

Measurement How large is it 1000 m2 1000 m2 Unit 1000 m2 99

5 6 7 8 9

Workers Non-farm activity Off-farm activity Migration Others (Specify)

person Unit Unit person

Q95. Is there anyone of your household attending any specific training? Please indicate: Training Yes Given by whom Formal Informal Training 1 Use of fertilizer 2 Irrigation 3 New varieties 4 Cattle and poultry disease 5 Animal feeding 6 Market information 7 Accessing credit 8 Business management 9 Others (specify) Q96. How did this assistance or information influence your decisions on production process livestock? 1. Very much 2. Moderately 3. Negligible influence 4. No effect Q97. How much did you invest last year (2008) in the farm business? How much Equipment specify type Yes/no Planting material Yes/no Animals specify type/number Yes/no Pesticides Yes/no Herbicides Yes/no Others Yes/no Q98. How much do you estimate your total average expenditure of your household per month? (1,000 VND) (Estimation as price parity at that time) Expenditure items Amount 1,000 VND 1. Food 2. Dinks 3. Others Groceries (Soap…) 4. Clothing 5. Educational expense 6. Generous /Weeding 7. Medicine and health treatment expenses 8. Non-farm activity (- Agricultural business; - Agricultural services 9. Off-farm activity: (- Doing business; - Cottage shop) 100

10. Migration of household members 11. Others (specify) Total Q99. How much did your household pay and gained for given activities last year 2008? (1,000 VND) (Estimation as price parity at that time) Expenses Total expenses Items Total Revenue Seeds Fertilizer/ Breeding Rent Chemical feed 1. Rice 2. Vegetable 3. Raising 4. Fruit 5. Salary of members 6. off-farm activity 7. Non-farm activities 8. Migration of household members Total Q100. Could you please estimate your assets value? (1,000 VND) Assets Market value Assets estimation 1. Land of household possession 8. Ship 2. Cattle (Buffalo, beef, ghost) 9. TV 3. Tractor 10. Video Player 4. Pump machine 11. Radio – cassettes 5. Motor bike 12. House building 6. Bicycle 13. Money and jewelry saved 7. Boat 14. Other assets

Market value estimation

Q101. According to you, what should be improved in raising and planting activities for this region? ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

101