restauratie

Brussel, 9 februari 2004

Beroepsprofiel Conservator/restaurator van muurschilderingen Sector Conservatie/restauratie

In samenwerking met het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Afdeling Monumenten en Landschappen

Beroepsprofiel conservator/restaurator muurschilderingen

Beroepsprofiel Conservator/restaurator van muurschilderingen Sector Conservatie/restauratie

De infobank over beroepenstructuren en beroepsprofielen kan worden geraadpleegd op de SERV-website : www.serv.be, via de link beroepsprofielen. WD/2004/4665/4 SERV l Wetstraat 34-36 l 1040 Brussel l Tel: 02.20.90.111 l Fax: 02.21.77.008 l [email protected] l www.serv.be

2


Inhoud Inhoud .................................................................................................................................... 3 Inleiding ................................................................................................................................. 5 1. 1.1. 1.2. 1.2.1 1.3. 1.4.

Afbakening en omschrijving....................................................................................... 6 Domein ......................................................................................................................... 6 Afbakening.................................................................................................................... 9 Beroepsbenaming conservator/restaurator muurschilderingen ............................... 11 Beroepsinhoud............................................................................................................ 12 Doorgroeimogelijkheden ............................................................................................. 16

2. Taken en Competenties ............................................................................................ 16 2.1. Uitvoerende taken ....................................................................................................... 18 ONDERZOEKSFASE............................................................................................................. 18 2.1.1 Uitvoeren van het wetenschappelijk onderzoek...................................................... 18 2.1.2 Opmaken van een onderzoeksverslag ................................................................... 19 2.1.3 Stellen van de diagnose......................................................................................... 19 2.1.4 Voorstellen van maatregelen voor preventieve conservering.................................. 20 2.1.5 Voorstellen voor een conservatie/restauratiebehandeling ...................................... 21 2.1.6 Documenteren van de onderzoeksfase .................................................................. 22 2.1.7 Documenteren van de maatregelen voor preventieve conservering ....................... 22 CONSERVATIE/RESTAURATIEBEHANDELING ................................................................... 23 2.1.8 Plannen en organiseren van de conservatie/restauratiebehandeling ...................... 23 2.1.9 Organiseren en inrichten van de werkplek ............................................................. 23 2.1.10 Voorzien van de materiaal en materieel ................................................................. 23 2.1.11 Blootleggen van de muurschildering ...................................................................... 24 2.1.12 Fixeren en consolideren van de muurschildering ................................................... 24 2.1.13 Reinigen van de muurschildering ........................................................................... 25 2.1.14 Opvullen en integreren van lacunes ....................................................................... 26 2.1.15 Documenteren van de conservering/restauratiebehandeling .................................. 26 2.1.16 Uitvoeren van kwaliteitscontrole............................................................................. 27 2.2. Ondersteunende taken................................................................................................ 28 2.2.1 Veiligheid............................................................................................................... 28 2.2.2 Milieu..................................................................................................................... 28 2.3. Beginnende beroepsbeoefenaar ................................................................................. 28 3. 3.1.

Competenties ............................................................................................................ 29 Algemene beroepskennis ............................................................................................ 29

3


3.2. 3.3.

Sleutelvaardigheden ................................................................................................... 31 Specifieke vereisten .................................................................................................... 32

4.

Bijzondere arbeidsomstandigheden ........................................................................ 33

5.

Arbeidsorganisatie.................................................................................................... 34

6.

Knelpunten ................................................................................................................ 35

7. 7.1. 7.2. 7.3.

Toekomstige evoluties.............................................................................................. 37 Algemeen.................................................................................................................... 37 Taken.......................................................................................................................... 37 Competenties.............................................................................................................. 38

8.

Beroepsfiche ............................................................................................................. 39

Lijst van organisaties en bedrijven die deel uitmaakten van de conferenties ‘conservator/restaurator muurschilderingen’.......................................................... 42 Bijlage .................................................................................................................................. 43 Bronnen – Literatuurlijst ..................................................................................................... 62

4


Inleiding In dit beroepsprofiel wordt het beroep conservator/restaurator van muurschilderingen beschreven. Het uitschrijven gebeurt volgens het format dat de SERV voor al zijn profielen gebruikt. De SERV beroepsprofielen zijn steeds ingedeeld in een aantal hoofdstukken, waar elk hoofdstuk een deelaspect van het beroep bespreekt. In hoofdstuk 1 komen we tot een afbakening en omschrijving van het beroep. Op de eerste plaats wordt het domein waarin de conservator/restaurator van muurschilderingen werkzaam is verkend, namelijk de conserveringen restauratiesector. Daarna volgt een afbakening voor de verdere uitwerking van het beroepsprofiel. In de afbakening wordt onder meer weergegeven met welke andere beroepen het beroep conservator/restaurator muurschilderingen niet mag worden verward. Vervolgens wordt de beroepsinhoud en de doorgroeimogelijkheden omschreven. In hoofdstuk 2 wordt dieper ingegaan op de taken en competenties van de conservator/restaurator van muurschilderingen. In het profiel wordt enkel een onderscheid gemaakt tussen uitvoerende en ondersteunende taken. Het onderliggend doel van deze takenanalyse is het detecteren van de competenties die vereist zijn voor de uitoefening van het beroep. Dit beroepsprofiel slaat op de doorsnee beroepsuitoefening waardoor bij de uitbouw van dit document abstractie wordt gemaakt van verschillen die tussen conservator/restauratoren muurschilderingen bestaan op grond van de projecten, organisaties of musea waarvoor zij werken. Hoofdstuk 3 behandelt het geheel van de competenties voor het beroep conservator/restaurator muurschilderingen. Er volgt een overzicht van de algemene beroepskennis, de sleutelvaardigheden en de specifieke vereisten noodzakelijk voor de uitoefening van dit beroep. De bijzondere arbeidsomstandigheden met betrekking tot dit beroep, vindt u terug in hoofdstuk 4. De mate waarin het werk kan leiden tot lichamelijke en psychische belasting en de mogelijke preventieve maatregelen worden in dit hoofdstuk beschreven. De arbeidsorganisatie waarmee de conservator/restaurator van muurschilderingen te maken krijgt, bespreken we in hoofdstuk 5. Hierbij wordt weer abstractie gemaakt van de eigenheid van elke organisatie, project of museum. Hoofdstuk 6 behandelt de knelpunten die voor het beroep in de bedrijven worden aangetroffen. De toekomstige evoluties die voor het beroep van de conservator/restaurator van muurschilderingen verwacht worden, zijn opgenomen in hoofdstuk 7.

“In verband met de leesbaarheid van de tekst is er voor gekozen om de mannelijke vorm te gebruiken. Waar hij of hem staat wordt uiteraard ook zij of haar bedoeld.”

5


1. Afbakening en omschrijving 1.1. Domein Monumenten en musea vormen het erfgoed van een bepaalde gemeenschap. Om dit gemeenschappelijk patrimonium te kunnen doorgeven aan de volgende generaties, moet dit in goede toestand bewaard worden: dit kan gaan van regelmatig nazicht tot grotere herstellingen of restauraties. Vandaar wordt er ook gesproken van erfgoedzorg. Tot erfgoed behoren alle materiële (roerende en onroerende) en immateriële overblijfselen van de beschavingsgeschiedenis van onze samenleving waaraan waarde gehecht wordt: gebouwen, schilderijen, beelden, meubilair, literatuur, … Bij de staatshervorming van 1988 werd de bevoegdheid ‘monumenten en landschappen’ (met inbegrip van het onroerend archeologisch patrimonium) afgesplitst van de ‘culturele aangelegenheden’, een gemeenschapsbevoegdheid, en toevertrouwd aan de gewesten. Bijgevolg is het Vlaamse Gewest bevoegd voor de monumenten en landschappen op zijn grondgebied. Tot de erfgoedzorg behoren de conservering en de restauratie, die op erfgoedobjecten bepaalde handelingen uitvoert. De erfgoedzorg bestrijkt verschillende economische sectoren, paritaire comités en kwalificatieniveaus. Uitgaande van de voornaamste fasen in het globale proces van materiële instandhouding kunnen we zes variabelen onderscheiden: begeleiding, onderzoek, onderhoud, conservering, restauratie en reconstructie (Delmotte, 2000). Begeleiding bevat de bepaling van de onderzoeksbehoeften en de coördinatie van de onderzoeken; de bepaling van de conserverings -en restauratieopties; de bepaling en beschrijving van te verrichten handelingen; de selectie van de uitvoerder; begeleiding en controle bij de uitvoering; controle bij de voltooiing. De begeleiding is van belang vanaf het onderzoek tot en met de oplevering. Vaak zal niet één persoon de begeleiding op zich nemen, maar vormt men een begeleidingsteam. Onderzoek is het geheel van procedures dat erop gericht is het object in al zijn aspecten te begrijpen. De onderzoeksresultaten vormen de basis voor een coherente diagnose en – vervolgens – voor de bepaling van de restauratieopties. Het onderzoek bepaalt verder de voorzienbare consequenties van alle geplande ingrepen. Het onderzoek gaat aan de ingrepen vooraf, maar loopt ook door tijdens en na de behandeling van het kunstvoorwerp. Tot slot maakt ook de documentatie van de uitgevoerde ingrepen en van de bevindingen tijdens de uitvoering deel uit van het onderzoek. Het onderzoek wordt grosso modo onderverdeeld in historisch onderzoek, materieeltechnisch onderzoek en bestemmingsonderzoek: Historisch onderzoek spitst zich toe op de ontstaansgeschiedenis en de contextbepaling (historisch, kunsthistorisch, …) van het voorwerp en op eventuele latere wijzigingen aan het

6


voorwerp en/of zijn context. Op basis daarvan wordt de historische, documentaire en/of artistieke betekenis van het artefact bepaald. Materieel-technisch onderzoek bestudeert de gebruikte materialen en technieken, zowel wat de structuur van het object als de afwerking betreft. Daarnaast brengt het de mate van verval, verandering of verlies in kaart, samen met de huidige (fysische, chemische, …) toestand van de objecten in hun omgeving. Tenslotte bepaalt het onderzoek ook de oorzaken van de degradaties en aantastingen. Bestemmingsonderzoek bepaalt de huidige mogelijkheden en beperkingen voor een maatschappelijk relevante bestemming van het project. Onderhoud groepeert de periodiek terugkerende voorzienbare handelingen, evenals tijdelijke ingrepen in afwachting van een aanpak ten gronde. Onderhoud is gericht op het voorkomen en tegengaan van verval of schade aan de cultuurgoederen. Conservering is opdeelbaar in preventieve conservering en curatieve conservering. Preventieve conservering is het geheel van maatregelen en handelingen dat erop gericht is een optimale omgeving voor de bewaring van de voorwerpen te scheppen en te handhaven. Preventieve conservering tracht zowel de klimatologische karakteristieken (temperatuur, relatieve vochtigheid, lichtintensiteit) als de algemene bewarings- of tentoonstellingsomstandigheden te beheersen. Doel van preventieve conservering is het in stand houden van het voorwerp en het vertragen of voorkomen van mogelijk verval of schade om het zolang mogelijk beschikbaar te houden voor een verantwoorde maatschappelijke functie, in overeenstemming met zijn historisch-documentaire waarde en mogelijkheden. Bij preventieve conservering worden geen handelingen aan het voorwerp zelf verricht. Curatieve conservering is de behandeling van vastgestelde aantasting of andere vormen van schade aan de bestaande structuur en/of de afwerkingslagen. Bij curatieve conservering gaat het om handelingen die de uiterlijke verschijningsvorm van de schildering niet of weinig veranderen. Restauratie betreft de ingrepen die tot doel hebben om, met minimale ingrepen van esthetische, historische en materiële authenticiteit, het object (opnieuw) verstaanbaar te maken en het in een toestand te brengen die een verantwoorde maatschappelijke functie toelaat, in overeenstemming met zijn historisch-documentaire waarde en mogelijkheden. Bij restauratie gaat het om handelingen, die het uitzicht van de schildering kunnen wijzigen. Reconstructie is het geheel van handelingen waarbij het object wordt wedersamengesteld of waarbij onderdelen worden hermaakt en toegevoegd of in het geheel geïntegreerd. De mate waarin conservering, restauratie en/of reconstructie noodzakelijk, wenselijk of toelaatbaar zijn, wordt per object bepaald. Daarbij wordt ook rekening gehouden met de gangbare opvattingen over een deontologisch verantwoorde erfgoedzorg. In het Charter van Venetië (1964) is opgenomen dat restaureren een ingreep is die een uitzonderingskarakter moet hebben. Het omschrijft de algemene principes van de conservatie/restauratie van cultureel erfgoed. Nieuw, en toegespitst op het beroepsprofiel van muurschilderingen zijn de "Principles for the Preservation and the Conservation-Restoration of Wall Paintings’. 1

1

De volledige tekst vindt u in bijlage 1 en 3.

7


Verder zijn nog belangrijk voor dit beroepsprofiel: Verklaring van Amsterdam (1975): deze introduceerde het concept van integrale conservatie NARA document over authenticiteit (1994) met betrekking tot culturele diversiteit ICOM-CC – ethische code (1984) Pavia document (1997) Ecco professionele richtlijnen (1997) Soms brengen restauraties een onherstelbaar waardeverlies aan de authenticiteit van het monument mee. Tegenwoordig wordt met restauratiewerken voorzichtiger omgesprongen en wordt de klemtoon gelegd op deskundig onderhoud, preventieve conservering en conserverende behandelingen. Binnen het Vlaams monumentenbeleid wordt dit sinds 1993 formeel geconcretiseerd door een reglementering en een premiestelsel voor onderhoud enerzijds en restauratie anderzijds. Men moet ervan uitgaan dat elke conservatie/restauratie behandeling een zeker verlies van historische substantie en, door toevoeging van nieuwe materie, een zekere mate van vervreemding van de historische substantie van zichzelf inhoudt. Daardoor worden in de expressie van het kunstwerk, ten minste, accenten verlegd. Het beste wat een conservatie/restauratie behandeling kan bereiken is een evenwicht tussen een optimaal behoud van de "zeggingskracht" van het kunstwerk, het veiligstellen van de actuele fysische integriteit en het openhouden van ruimte voor een toekomstige behandeling. Voor de ontsluiting van monumenten wordt een gelijkaardige werkverdeling als bij de bevoegdheid over het cultureel erfgoed gehanteerd. Hoewel die ontsluiting en de bestemmingskwestie van monumenten culturele en persoonsgebonden materies blijven, worden de concrete herbestemming en het ontsluiten van monumenten beschouwd als een functioneel deel van de werking van Monumentenzorg, een Gewestbevoegdheid. Ze zijn immers nauw verweven met conservatievraagstukken. Tot slot van deze domeinverkenning geven we nog een kort overzicht van de organisaties die actief zijn op het terrein van de Vlaamse Monumenten –en Landschapszorg. ICOMOS Vlaanderen/Brussel ICOMOS Vlaanderen/Brussel behartigt voor Vlaanderen en Brussel de opdrachten van ICOMOS Internationaal (ICOMOS – International Council on Monuments and Sites). Het is een internationale niet-gouvernementele organisatie van professionelen die zich be-

8


zig houdt met de conservatie van historische monumenten en landschappen over de hele wereld. De organisatie is de belangrijkste raadgever aan de UNESCO inzake de conservatie en de bescherming van monumentaal erfgoed en adviseert de opname op de lijst van het Werelderfgoed. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap - Afdeling Monumenten en Landschappen (AML). Deze afdeling bereidt op vlak van monumenten en landschappen het regeringsbeleid voor en voert het uit. Deze overheidsdienst behandelt de onderhouds- en restauratiedossiers. Tevens wordt betoelaging gegeven voor initiatieven ter bevordering van het vakmanschap bij restauraties. Gesubsidieerde vzw’s • Erfgoed Vlaanderen: zoekt een oplossing voor monumenten met beheersproblemen en stelt de sites die ze zelf beheert open voor het publiek. Open Monumentendag (OMD) is een initiatief van de Raad van Europa sedert 1989 en wordt georganiseerd door de Stuurgroep Open Monumentendag Vlaanderen, op initiatief van de drie overheden: de gemeentes, de provincies en het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Erfgoed Vlaanderen verzorgt het secretariaat. • Monumentenwacht Vlaanderen (MOWAV): voert preventieve controles van monumenten uit en stelt tekortkomingen vast en voert zelf kleine herstellingen uit. Ze zoeken naar de oorzaken van de schade en leggen alles vast in een bevattelijk rapport aan de eigenaar. • VCM-Contactforum voor Erfgoedverenigingen: is het contactforum van erfgoedverenigingen, die actief zijn op het vlak van de monumenten- en landschapszorg in Vlaanderen en/of het Brussels Gewest. • Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur CRKC: stelt zich tot doel het kunst- en cultuurhistorisch kerkelijk patrimonium in stand te houden en te valoriseren en tevens de hedendaagse religieuze kunst en cultuur in al haar uitingsvormen te bevorderen. Het CRKC richt zich in de eerste plaats tot de kloostergemeenschappen in Vlaanderen en ontwikkelt o.m. initiatieven op het vlak van de inventarisatie van het roerend patrimonium van deze instellingen en formuleert adviezen voor een goed en doeltreffend beheer.'

1.2. Afbakening Binnen de restauratie- en renovatiesector is nog geen beroepsstructuur voorhanden. Een studie van het HIVA om een geordend overzicht van kernberoepen uit te werken, bleef zonder resultaat. Erfgoedzorg bestrijkt verschillende economische sectoren, paritaire comités en kwalificatieniveaus. Mede daardoor bestaat grote verwarring over wie en onder welke naam welke activiteiten uitoefent. De sector opteerde er dan voor om eerst enkele beroepen in kaart te brengen en op deze wijze tot een afbakening te komen. We belichten bij het proces van conservering en restauratie slechts één beroep, met name de rol van de conservator/restaurator muurschilderingen. Muurschilderingen maken integraal deel uit van de architecturale structuur: de architectuur is de drager is van de muurschildering.

9


In de praktijk is daarom een interdisciplinaire samenwerking van de conservators/restaurator met andere experten zoals historici, kunsthistorici, archeologen, architecten en ingenieurs een noodzaak. Het beroepsprofiel van conservator/restaurator muurschilderingen is parallel met het beroepsprofiel van de restauratievakman decoratieschilder opgesteld. Hoewel zij een gemeenschappelijke basis hebben, ze behandelen beide beschilderde muren2, zijn deze beroepen duidelijk van elkaar te scheiden doordat hun kennisniveau, competenties en taken verschillend zijn. De academische opleiding van de conservator/restaurator muurschilderingen beïnvloedt in sterke mate zijn denkwijze en zijn interactie met het totaalobject. Zo is een uitgebreid wetenschappelijk onderzoek essentieel voordat hij start met de uitvoering van de conservering/restauratie. Hij beschouwt de muurschildering immers in de eerste plaats als een historisch gegeven waarvan de authenticiteit bewaard dient te worden. Hierdoor combineert hij wetenschappelijk onderzoek met het uitvoeren van de conservatie/restauratie. De conservator/restaurator muurschilderingen conserveert/restaureert zowel figuratieve gehelen als decoratieschilderingen wanneer ze een erfgoedconnotatie hebben.3 In tegenstelling met een conservator/restaurator muurschilderingen heeft een restauratievakman decoratieschilder zijn wortels in de bouwsector maar komt hij vaak in de monumentenzorgsector terecht omwille van zijn uitgebreide gespecialiseerde kennis van historische schildertechnieken en –materialen. Zoals gesteld is de restauratievakman decoratieschilder een vakman die vaktechnische taken uitvoert in de reconstructiefase van de erfgoedzorg. Hij maakt dus als het ware nieuw werk binnen een historische context. Dit is het verschilpunt met de conservator/restaurator muurschilderingen die nooit nieuwe cultuurgoederen in hun werk scheppen: zij zijn noch ambachtsmannen noch kunstenaars. Soms werkt de conservator/restaurator muurschilderingen samen met de restauratievakman decoratieschilder. In dat geval is het de restaurator/conservator muurschilderingen die de grens bepaalt tot waar de decoratieschilder werkt. Hieronder vindt u een lijst van een aantal beroepen die inzake deontologie en opleidingsniveau nauw aanleunen bij de conservator/restaurator muurschilderingen maar die door de aard van de behandelde voorwerpen en hun specifieke conserveringsopdracht toch aparte beroepen vormen.

2 3

Het materiaal waarin hij is gespecialiseerd, betreft net zoals bij de restauratievakman alle soorten verf op muren. Een voorbeeld ter verduidelijking: een restauratievakman –decoratieschilder zal bijvoorbeeld de verdwenen stukken van een marmerschildering in hetzelfde patroon herschilderen. Een conservator/restaurator muurschilderingen zal daarentegen dezelfde oude marmerschilderingen fixeren of lacunes maskeren.

10


Conservator/restaurator van houtsculpturen Conservator/restaurator van glas in lood Conservator/restaurator van grafische documenten, leder, perkament Conservator/restaurator keramiek en glas Conservator/restaurator van metaal Conservator/restaurator van meubilair Conservator/restaurator van schilderijen Conservator/restaurator van steenachtige materialen Conservator/restaurator van textiel Conservator/restaurator van uurwerken Conservator/restaurator van water gedrenkt hout

Tenslotte moet het beroep van conservator/restaurator muurschilderingen ook onderscheiden worden van het beroep van architect, die bij meer omvangrijke opdrachten een belangrijke actor is. De architect zorgt voor de omkadering, de coördinatie van de werken en de opmaak van het lastenboek. De conservator/restaurator muurschilderingen kan echter ook zonder het ontwerp van de architect aan het werk gaan. Een conservator/restaurator muurschilderingen zal bovendien vaak door een architect worden ingeschakeld om een werkbeschrijving op te maken (De Cuyper & Van den Berge, 2000). 1.2.1

Beroepsbenaming conservator/restaurator muurschilderingen

In dit document wordt de Europese benaming conservator/restaurator gehanteerd. In Angelsaksische landen gebruikt men voor dit beroep het begrip 'conservator' en in de andere landen 'restaurator'. Deze begrippen worden veelal op het Europees vlak aanvaard en begrepen. De term ‘conservator/restorer’ combineert de beide begrippen en wordt gebruikt in internationale contacten en documenten. De term conservator/restaurator in de beroepsbenaming verwijst tevens naar de dubbele opdracht van dit beroep: conserveren en restaureren. Ook het ‘Charter van Venetië’, ‘de Conventie van Kopenhagen’ en de ‘Principles for the Preservation and the Conservation – Restoration of Wall Paintings’ stellen dat men alle maatregelen voor preventieve conservatie moet toepassen alvorens enige ingreep op het cultuurgoed uit te voeren. Restaureren is een verdere stap waartoe men slechts mits gegronde redenen overgaat.

11


1.3. Beroepsinhoud De algemene definitie die het ICOM Committee for Conservation4 hanteert voor conservator/restaurator, is: “the activity of the conservator-restorer (conservation) consists of technical examination, preservation, and conservation-restoration of cultural property. Examination is the preliminary procedure taken to determine the documentary significance of an artefact; original structure and materials; the extent of its decoration, alteration and loss and the documentation of these findings. Preservation is action taken to retard or prevent deterioration of or damage to cultural properties by control of their environment and/or treatment of their structure in order to maintain them as nearly as possible in an unchanging state. Restoration is action taken to make a deteriorated or damaged artefact understandable, with minimal sacrifice of aesthetic and historic integrity.” Volgens deze algemene definitie is een conservator/restaurator bezig met onderzoek, conservatie en restauratie van kunst en cultuurgoed. De werkwoorden ‘onderzoeken’, ‘conserveren’ en ‘restaureren’ zijn kernbegrippen in de beroepen conservator/restaurator. Om dit ‘onderzoeken’, ‘conserveren’ en ‘restaureren’ naar het specifieke beroep van conservator/restaurator van muurschilderingen te concretiseren en te verduidelijken, werd in november 2003 door ICOMOS op haar Algemene Vergadering in Victoria Falls (Zimbabwe) een specifiek document goedgekeurd, ‘Principles for the Preservation and the Conservation-Restoration of Wall Paintings’.5 Om de beroepsinhoud naar derden te verduidelijken, heeft de SERV het document ingedeeld in twee onderdelen6: Onderzoek Conserverings- en restauratiebehandeling

4 5 6

De tekst van het ICOM Committee for Conservation is ook (beter) bekend als het ‘Charter van Kopenhagen van 1984’. Zie bijlage 3. Documentatie loopt doorheen deze twee onderdelen

12


Onderzoek Een conservator/restaurator van muurschilderingen kan via verschillende wegen worden gecontacteerd bij de aanvang een project: via de eigenaar/beheerder van een muurschildering via een architect die belast is met de conservatie/restauratie van het gebouw via de oproepingen door overheidsdiensten (bijvoorbeeld gemeenten). Voorafgaand aan de conservatie/restauratiebehandeling van muurschilderingen in een gebouw, veronderstelt dat eerst een sanering van dat gebouw. Het gebouw moet met betrekking tot de toestand en de omgevingsfactoren aan een aantal voorwaarden voldoen. Deze condities, die buiten het bestek van de opdracht van de conservator/restaurator liggen, zijn heel divers en projectspecifiek. Het gaat hier onder meer over: het toegankelijk maken van de muurschildering, het dichten van daken, het aanpassen van klimatologische omstandigheden, het oplossen van vochtproblemen, enzovoort. Conservering en restauratie van muurschilderingen gebeurt ter plaatse en hangt samen met de goede conservatie en onderhoud van het gebouw waarin het is aangebracht. Wanneer aan de praktische voorwaarden is voldaan, kan het conservatie/restauratieproces beginnen, dat voorafgegaan wordt door een vooronderzoek. Het vooronderzoek is er op gericht de muurschildering an sich en de muurschildering binnen het architectonisch geheel te bestuderen en te begrijpen. Dit wetenschappelijk vooronderzoek verloopt volgens de methodiek die geldt voor wetenschappelijk onderzoek: onderzoek van bronnen, analyse, interpretatie en synthese. Het integraal wetenschappelijk onderzoek van de muurschildering betreft historische, kunsthistorische en materiaaltechnische aspecten. Om een goede samenwerking te bevorderen, moet de conservator/restaurator bepaalde beroepsinhouden uit andere disciplines kennen. Vooral voor de diagnose en een accurate vraagstelling is dit opportuun. De conservator/restaurator verricht een materiaaltechnisch onderzoek ter plaatse, dat hij toetst aan andere noodzakelijke onderzoeken zoals het archivalisch, historisch, kunsthistorisch en labo-onderzoek, die meestal door andere personen worden uitgevoerd binnen het kader van een interdisciplinair onderzoek. Het materiaaltechnisch onderzoek geeft uitsluitsel over volgende items: Onderzoek van de drager (gebouw, muur) Onderzoek van de onderlaag (bepleistering) Onderzoek van de grondering en de preparatielagen

13


Onderzoek van de onderschildering of -tekening Onderzoek van de schildering zelf: • opbouw van de schildering en stratigrafie van de verschillende lagen • techniek en materialen van de oorspronkelijke schildering en van latere overschilderingen, wijzigingen, toevoegingen of bedekkende lagen • identificatie van de schade en van haar oorzaken: verkleuringen, zouten, afschilfering of verpoedering van de verflaag, degradatie van het bindmiddel, inadequate restauratieproducten, schadelijke omgevingsfactoren zoals temperatuur, lichtinval, vochtproblemen, luchtpollutie. Voorstellen tot behandeling (algemene restauratieopties en concrete uitvoeringsmogelijkheden) en raadgevingen voor preventieve conservering. Het onderzoek wordt afgerond wanneer hij een duidelijk beeld heeft om zijn diagnose en zijn conserverings- /restauratieopties te bepalen. Het gehele onderzoek wordt door de conservator/restaurator muurschilderingen schriftelijk vastgelegd in een gedetailleerd onderzoeksverslag en behandelingsvoorstel. Het verslag omvat feitengegevens uit het onderzoek en is belangrijk om de mogelijke conserverings- of restauratieopties rationeel te formuleren. Een samenvattend rapport, met de synthese van het onderzoek, kan volgende elementen bevatten: de historiek van de muurschildering de technische en kunsthistorische aspecten van de muurschildering de huidige toestand van de muurschildering, de staat van bevinding en het schadebeeld de diagnosenota het behandelingsvoorstel de meetstaat de raming van tijdsduur en budget. Het onderzoeksrapport wordt, eventueel samen met een geargumenteerd behandelingsvoorstel aan de opdrachtgever overgemaakt, waarna beslist wordt of de conservering/restauratie zoals voorgesteld zal worden uitgevoerd. Soms is er keuze tussen verschillende varianten: bijvoorbeeld een keuze tussen een loutere conservering of een meer ingrijpende restauratie. De procedures voor werkzaamheden aan beschermde monumenten en voor overheidsopdrachten zijn wettelijk vastgelegd. In deze gevallen moeten de voorschriften voor toewijzing van de werken aan een uitvoerder worden gevolgd.

14


Conserverings- en restauratiebehandeling Na het vooronderzoek volgt de uitvoeringsfase. De conservator/restaurator die hiermee belast wordt, is niet noodzakelijk dezelfde als de vooronderzoeker (cf. Wet op de overheidsopdrachten). De uitvoering van de conservatie/restauratie kan bestaan uit volgende handelingen: het herstel van de drager, het blootleggen van een muurschildering, het fixeren van de verschillende lagen, het reinigen van de schildering, het verwijderen van schadelijke restauratieproducten uit het verleden, het wegnemen van storende overschilderingen, het integreren van de lacunes en het retoucheren, het aanbrengen van een eindafwerking, het aanvullen en vervolledigen van het vooronderzoek en het documenteren van de ingreep. De conservator/restaurator van muurschilderingen werkt met materialen en technieken die compatibel zijn, zowel technisch als esthetisch, met het kunstwerk en die een toekomstige behandeling zo min mogelijk compromitteren (de reversibiliteit van restauratiematerialen en technieken is omwille van de poreuze aard van een muurschildering eerder een ideaal dan een realiteit). Muurschilderingen maken integraal deel uit van een gebouw of een structuur. Hun conservering moet in functie hiervan worden beschouwd. Alle interventies zoals consolidatie, reiniging en reïntegratie moeten zo minimaal mogelijk gehouden worden om verlies van materiële en picturale authenticiteit te vermijden. Natuurlijke veroudering en onomkeerbare chemische alteraties maken deel uit van de geschiedenis van de schildering en moeten als dusdanig bewaard worden. Hetzelfde geldt voor vroegere restauraties, aanvullingen of overschilderingen, tenzij deze schade toebrengen aan de materiële of esthetische integriteit van het werk. Elke conservatie/restauratie van een muurschildering stelt een eigen problematiek en vereist een objectgerichte reflectie en aanpak. Typebestekken en typebehandelingen zijn in deze sector weinig bruikbaar. De conservator/restaurator werkt met onvervangbare originelen. Verkeerde of onaangepaste behandelingen kunnen een schildering onherstelbaar beschadigen of vernielen. Een gedegen theoretische vakkennis en een ruime ervaring zijn noodzakelijke premissen om dit kwetsbare erfgoed te kunnen behandelen. Na het beëindigen van de conservering of restauratie wordt een exemplaar van de documentatie overgemaakt aan de eigenaar of het opdrachtgevend bestuur en neergelegd bij een openbare instelling, waar deze informatie toegankelijk moet zijn, evenwel met inachtname van auteursrecht.

15


Samenvattend: De conservator/restaurator onderzoekt en behandelt muurschilderingen. Elke ingreep begint met een grondig vooronderzoek, waarin gegevens worden samengebracht over de historische en materiële geschiedenis van het werk, de huidige bewaringstoestand en de oorzaken van de schade, de voorgestelde behandeling volgens de technische en esthetische noodzaken. Het vooronderzoek wordt bij voorkeur interdisciplinair uitgevoerd. Muurschilderingen maken integraal deel uit van een gebouw of een structuur. Hun conservatie/restauratie moet hij in situ uitvoeren met inachtname van de architecturale drager. Ingrepen die de conservator/restaurator muurschilderingen uitvoert, zoals consolidatie, fixering en reïntegratie moeten zo minimaal mogelijk gehouden worden om verlies van materiële en picturale authenticiteit te vermijden. Alle stappen van onderzoek en behandeling moet hij documenteren.

1.4. Doorgroeimogelijkheden Omdat het conserveren/restaureren een zeer grote vakkennis en vaardigheid vereist, is bijscholing en vervolmaking belangrijk. Het beroep van conservator/restaurator muurschilderingen wordt vaak gecombineerd. Onder meer met volgende specialisaties: conserveren/restaureren muurschilderingen en onderzoek afwerklagen en binnendecoratie van gebouwen; conserveren/restaureren muurschilderingen en conserveren/restaureren van steenschulpturen. Sommige conservators/restaurators gebruiken hun jarenlange ervaring in het onderwijs.

2. Taken en Competenties Het takenpakket zal telkens ingedeeld worden in voorbereidende, uitvoerende en ondersteunende taken. De voorbereidende taken zijn die taken die voorafgaand aan de uitvoerende taken verricht moeten worden. Het kan onder meer gaan om het plannen van de uit te voeren activiteiten, het klaarzetten van materiaal, … . Het gaat dus heel specifiek om taken die verricht worden ter voorbereiding van het eigen werk en niet ter voorbereiding van het werk van anderen. De meeste van deze voorbereidende taken komen in alle beroepen voor. In dit zeer specifieke beroep is dit niet het geval. De uitvoerende taken maken de echte kern van het beroep uit.

16


De ondersteunende taken zijn taken die doorheen het volledige takenpakket moeten worden toegepast en die voor de meeste beroepen gelden. Het gaat onder meer om het naleven van algemene voorschriften m.b.t. kwaliteitszorg, veiligheid en milieu. Per taak zullen tevens de competenties vermeld worden, die noodzakelijk zijn voor het uitvoeren van die welbepaalde taak. Onder competenties verstaan we de reële en individuele capaciteit om kennis (theoretische en praktische kennis), vaardigheden en attitudes in het handelen aan te wenden, in functie van de concrete, dagdagelijkse en veranderende werksituatie en in functie van persoonlijke en maatschappelijke activiteiten.7 In dit profiel wordt het takenpakket besproken van een ervaren conservator/restaurator muurschilderingen die op zelfstandige wijze de aspecten van zijn beroep uitvoert. Deze conservator/restaurator gaat uit van een muurschildering. Dit is een totaalobject waardoor taken moeilijk kunnen worden gefragmenteerd8 of gestandaardiseerd. Er werden geen voorbereidende taken voor dit beroep opgenomen, enkel uitvoerende en ondersteunende taken. Elke muurschildering heeft zijn eigenheden en de te verrichten taken zullen verschillen van muurschildering tot muurschildering. Toch hebben we in wat volgt een zeker mate van chronologie aangehouden. De volgende takenclusters kunnen worden onderscheiden:

Uitvoerende taken ONDERZOEK • Uitvoeren van het wetenschappelijk onderzoek (tabel 2.2.1.) • Opmaken van het onderzoeksverslag (tabel 2.2..2) • Stellen van de diagnose (tabel 2.2.3) • Voorstellen van maatregelen voor preventieve conservering (tabel 2.2.4) • Voorstellen voor een conservatie/restauratiebehandeling (tabel 2.2.5) • Documenteren van de onderzoeksfase (tabel 2.2.6) • Documenteren van de maatregelen voor preventieve conservering (tabel 2.2.7) CONSERVERING EN RESTAURATIEBEHANDELING • Plannen en organiseren van de conservering en restauratiebehandeling (tabel 2.2.8) • Organiseren en inrichten van de werkplek (tabel 2.2.9) • Voorzien van de nodige materiaal en materieel (tabel 2.2.10) • Blootleggen van de muurschildering (tabel 2.2.11) • Fixeren en consolideren van de muurschildering (tabel 2.2.12) • Reinigen van de muurschildering (tabel 2.2.13) 7 8

Zie tekst werkgroep EVC Bijvoorbeeld: zo zijn reinigen en retouches complementaire taken. Zo zal de finale fase van het reinigen vaak pas kunnen gebeuren wanneer ze wordt afgewogen ten opzichte van retouchering.

17


• • •

Opvullen en integreren van lacunes (tabel 2.2.14) Documenteren van de conservatie/restauratiefase (tabel 2.2.15) Uitvoeren van kwaliteitscontrole (tabel 2.2.16)

Ondersteunende taken Veiligheid (tabel 2.3.1) Milieu (tabel 2.3.2)

2.1. Uitvoerende taken ONDERZOEKSFASE 2.1.1

Uitvoeren van het wetenschappelijk onderzoek Taken

Bestuderen van de opdracht

Competenties Kennis hebben van de methodologie van een wetenschappelijk onderzoek in het algemeen Kennis hebben van archivalisch, historisch en kunsthistorisch vooronderzoek en deze studies kunnen toetsen aan de resultaten van het eigen materieeltechnisch onderzoek Kennis hebben van de analysemogelijkheden (onderzoek van mortel, verflagen, zouten, afwerkingslagen, pigmenten, bindmiddelen, chemisch onderzoek, fysisch onderzoek e.d.) en deze onderzoeksresultaten kunnen begrijpen en interpreteren Kunnen bepalen welk soort bijkomend onderzoek vereist is voor een bepaalde opdracht Kennis hebben van de opbouw en de uitvoeringstechnieken van een muurschildering door de eeuwen heen Kennis hebben van de materialen waaruit een muurschildering is opgebouwd Kennis hebben van de stijlen en de kenmerken van muurschilderingen door de eeuwen heen Kennis hebben van de restauratiegeschiedenis van muurschilderingen Kennis hebben van de verschillende schadebeelden en het kunnen achterhalen van de oorzaken hiervan

18


Uitvoeren van een materieeltechnisch onderzoek

Kunnen maken van proefvensters en stratigrafische vensters en hieruit de geschiedenis van de opeenvolgende afwerk- of schilderlagen kunnen afleiden, hierbij gebruik makend van de resultaten van het archivalisch en kunsthistorisch onderzoek Kunnen communiceren met de uitvoerders van parallelle onderzoeken (archivalisch, kunsthistorisch, chemisch en fysisch) Kunnen communiceren met de opdrachtgevers en de resultaten, de restauratie-opties en de voorgestelde behandeling kunnen argumenteren

2.1.2

Opmaken van een onderzoeksverslag Taken

Opmaken van het onderzoeksverslag

Competenties Kennis hebben van wetenschappelijke rapportagemethodes om een synthetisch onderzoeksverslag te kunnen opstellen Kennis hebben van documentatietechnieken (grafische technieken: tekeningen, opmetingen, calques; fotografische technieken; fotogrammetrie e.d.) en deze kunnen (laten) uitvoeren Kunnen beschrijven van de bewaringstoestand van een muurschildering, het schadebeeld en de oorzaken ervan

2.1.3

Stellen van de diagnose Taken

Stellen van de diagnose

Competenties Kunnen stellen van de diagnose op basis van alle voorafgaande onderzoeken Kunnen inschatten van een degradatieproces en haar oorzaken

19


2.1.4

Voorstellen van maatregelen voor preventieve conservering Taken

Maatregelen voorstellen van preventieve conservering

Competenties Kennis van de klimatologische meetinstrumenten en deze kunnen gebruiken (temperatuur, relatieve vochtigheid, licht, …) Kunnen interpreteren welke de invloed en de mogelijke schade is van de klimatologische parameters op het object Kunnen voorstellen en beschrijven van maatregelen om de omgevingsomstandigheden te optimaliseren (temperatuur, relatieve vochtigheid, lichtinval, gebruik van de ruimte, etc.) Kunnen communiceren met de opdrachtgevers of de gebruikers over deze omgevingsomstandigheden en hun verbetering

20


2.1.5

Voorstellen voor een conservatie/restauratiebehandeling Taken

Een voorstel uitwerken voor de conservatie/restauratiebehandeling

Competenties Kunnen inschatten en uitvoeren van dringende conserveringen alvorens het werk te beginnen Kunnen bepalen van de urgentie van de ingreep en deze kunnen argumenteren Kunnen beschrijven en argumenteren welke conservatie/restauratiebehandelingen in dit bepaald geval noodzakelijk zijn: blootleggen van de schildering, fixeren en consolideren, reinigen, opvullen en integreren Kunnen inschatten of het blootleggen van een muurschildering zinvol is met betrekking tot hetgeen aan het licht kan komen, met het oog op de omgeving waarin de schildering esthetisch en technisch moet functioneren, in verhouding tot de schade die het blootleggen veroorzaakt en in het geheel van de restauratiepolitiek Kunnen beoordelen van de aard en de ernst van de schade. Kunnen situeren van de consolidatie en fixering binnen de eventuele zoutproblematiek, de hypotheek die de behandeling legt op de toekomst en de esthetische vraagstukken Kunnen opstellen van een uitgebreide en duidelijke beschrijving van de uit te voeren conservatie/restauratie Kunnen toepassen van de deontologie met betrekking tot conservatie/restauratie

Bepalen van de conservatie/restauratietechnieken, producten en gereedschap

Kennis van de restauratiematerialen en – technieken, hun gedraging en hun wijze van veroudering Kennis van de voornaamste eigenschappen en toepassingsmogelijkheden van materialen Kennis hebben van compatibiliteit van componenten van de muurschildering met de restauratieproducten

Bepalen van een eventuele afwerkings- of beschermlaag

Kennis van bescherm -en eindafwerkingslagen

Uitvoeren van een proefrestauratie

Kunnen uitvoeren van de voorgestelde conservatie of restauratie op een exemplarisch proefvlak van de schildering, en aldus het beoogde eindresultaat kunnen visualiseren

Kunnen bepalen van de eventuele noodzaak van een afwerkingsmethode

21


Opmaak van een restauratiedossier

Kunnen opmaken van een beschrijving van de uit te voeren werken Kunnen opmaken van een tijds- en een kostenraming

2.1.6

Documenteren van de onderzoeksfase Taken

Documenteren van het materieeltechnisch onderzoek Documenteren van het uitgevoerde onderzoek Verwerken van informatie uit interdisciplinaire samenwerking Documenteren van conclusies en opties

Competenties Kennis van documenterings- en rapportagetechnieken Kunnen opmaken van een onderzoeksrapport Kunnen samenvatten van informatie documentatie Kunnen gebruiken van de juiste terminologie Interdisciplinair kunnen samenwerken

Beschrijven van de gevolgde onderzoeksmethode

Kunnen toelichten van de resultaten van het vooronderzoek naar de verschillende betrokkenen

Grafisch en fotografisch documenteren

Kennis van beelddocumentatie en presentatie (fotografie, tekenen)

Indien opportuun, toegankelijk maken en/of publiceren van de documentatie

Kennis van het neerleggen, archiveren van de documentatie Kunnen zorgen voor consulteerbaarheid en beschikbaarheid van de documentatie

2.1.7

Documenteren van de maatregelen voor preventieve conservering Taken

Competenties

Documenteren van noodzakelijke beschermingsmaatregelen en preventieve maatregelen

Kennis van preventieve maatregelen, chemicofysische processen, R.V. en temperatuur, zoutproblematiek


Kennis van het neerleggen, archiveren van de documentatie Kunnen zorgen voor consulteerbaarheid en beschikbaarheid van de documentatie

22


CONSERVATIE/RESTAURATIEBEHANDELING 2.1.8

Plannen en organiseren van de conservatie/restauratiebehandeling Taken

Competenties

Bepalen van de strategie, de behandelingsmethode en de middelen, de opeenvolging van de handelingen

Kunnen plannen van uitvoeringstaken, uitvoeringstermijn, coördinatie

2.1.9

Organiseren en inrichten van de werkplek Taken

Nagaan of aan de praktische voorwaarden met betrekking tot de omgevingsfactoren zijn voldaan

Competenties Kunnen controleren of het gebouw zich in een aanvaardbare bouwfysische toestand bevindt die nodig is voordat een conservering kan beginnen Kennis van preventieve maatregelen chemicofysische processen, relatieve vochtigheid en temperatuur en kunnen controleren en evalueren van deze klimatologische omstandigheden

Treffen van beschermingsmaatregelen

Kunnen treffen van noodzakelijke beschermingsmaatregelen, beveiliging van de muurschilderingen en preventieve maatregelen

Opbouwen van rolsteigers

Kennis van de basisregels voor de montage en demontage van eenvoudige steigers

2.1.10 Voorzien van de materiaal en materieel Taken Voorzien van het nodig materiaal en materieel

Competenties Kennis van producten en materialen Kennis van producenten/verdelers Kunnen bereiden van producten en materialen

23


2.1.11 Blootleggen van de muurschildering Taken Blootleggen van de muurschildering

Competenties Kunnen wegnemen van storende overschilderingen en/of latere pleisterlagen Kunnen gebruiken van een scalpel, een beitel, een tandartsboortje, … en ander geschikt gereedschap Kunnen oplossen van witte waas die achterblijft na het blootleggen van de muurschildering Voldoende ervaring en kennis hebben in de picturale opbouw van muurschilderingen Kennis van de aard en het uitzicht van witsellagen Kunnen bepalen van een strategie: hoeveel lagen per bewerking wegnemen, welk instrument gebruiken, een goede verhouding tussen prefixatie en blootleggen kunnen aanhouden, kunnen inschatten hoe groot het verlies is tijdens het blootleggen

2.1.12 Fixeren en consolideren van de muurschildering Taken Fixeren en consolideren van de muurschildering

Competenties Deontologisch kader kennen en kunnen toepassen Kennis van de geschiedenis van het fixeren en consolideren, kennis van de producten en technieken die bij vroegere behandelingen werden gebruikt Kennis van de oorspronkelijke uitvoeringstechnieken en materialen Kunnen aanpassen van de producten en technieken aan de specifieke problemen (anorganische producten, natuurlijke organische producten, synthetische producten, mogelijkheden van mengsels, injecties, compressen, spray, direct aanbrengen met penseel of borstel, bevloeien, al dan niet aandrukken (diverse systemen) Kunnen beoordelen van de effecten van de producten en technieken op hun optische kwaliteiten en binnen het kader van de intrinsieke waarden van et kunstwerk kunnen plaatsen Kunnen oplossen van het zoutprobleem of indien onmogelijk: de toestand stabiliseren

24


2.1.13 Reinigen van de muurschildering Taken

Competenties

Reinigen van een muurschildering

Kunnen bepalen van de graad van reiniging afhankelijk van het onderscheid tussen vuil en patina, de ouderdomswaarde en de beschadiging en de verhouding tussen de verschillende onderdelen versus het geheel

Mechanisch reinigen van de muurschildering

Kennis van mechanische reinigingsmethodes Kunnen kiezen van het geschiktste reinigingsmiddel afhankelijk van het te bereiken doel Nauwkeurig kunnen reinigen van een muurschildering met de geschikte middelen (b.v. gommages, kruimelsponsen, micro-zandstralen, …)

Reinigen met oplosmiddelen, enzymen, gels, detergenten e.a.

Kennis van deze verschillende oplosmiddelen Kennis van chemische effecten van deze producten en hun effecten op korte en langere termijn

25


2.1.14 Opvullen en integreren van lacunes Taken Opvullen van lacunes

Competenties Kennis van het opvullen van lacunes van de drager Kennis van de verschillende plamuur–en preparatietechnieken Kunnen aanpassen van de lacune aan de structuur van het omliggende

Retoucheren

Kennis van de verschillende stijlperiodes doorheen de geschiedenis Kennis van de verschillende soorten lacunes die een muurschildering kan vertonen (slijtage, ontbreken verflaag en/of pleisterlaag, …) Kennis van de verschillende retoucheertechnieken en methodes Kennis van de (reversibele) retoucheermaterialen Verschil kennen tussen integreerbare en niet integreerbare lacunes Kunnen aanvullen van lacunes en ontbrekende delen Kennis hoe de uniciteit en visueel uitzicht van het object wordt hersteld Kennis van deontologie Kunnen herstellen van de visuele eenheid en leesbaarheid met een minimale retouche-ingreep Kunnen uitvoeren van de retouche (bvb.met aquarel)

2.1.15 Documenteren van de conservering/restauratiebehandeling Taken Documenteren van het conserverings- en restauratieproces: • documenteren van de uitgevoerde conserverings- en restauratiebehandeling • aanvullen van documenten met de gegevens uit de interdisciplinaire samenwerking • documenteren van aangenomen conclusies • organiseren van de documentatie zodat andere gebruikers het gezochte terugvinden

Competenties Kennis van eisen sector (zie bijlage 2 en bijlage 3) Kennis van documenterings- en rapportagetechnieken Kunnen opstellen van rapporten, tekeningen en schema’s Kunnen gebruiken van de juiste terminologie Nauwkeurig kunnen samenvatten van documentatie informatie Interdisciplinair kunnen samenwerken

26


Beschrijven van de gevolgde behandelwijze

Kunnen omschrijven van onder meer de gebruikte materialen en methoden Kunnen omschrijven van de manier waarop verontreinigingen werden verwijderd Kunnen duiden van de wijzen waarop en de materialen waarmee de werken werden uitgevoerd

Grafisch en fotografisch documenteren

Kennis van beelddocumentatie en presentatie Kunnen toepassen van specifieke fotografische methoden Kunnen fotograferen volgens specifieke normen van project vóór, tijdens, na de behandeling Kunnen maken van tekeningen/afbeeldingen die inzicht verschaffen in de structuur en de opbouw


Kennis van het neerleggen, archiveren van de documentatie Kunnen zorgen voor transparantie en beschikbaarheid van de documentatie

2.1.16 Uitvoeren van kwaliteitscontrole Taken Controleren en beoordelen van de gerestaureerde delen en controle op de uitvoering.

Competenties Kennis van eisen sector (zie bijlage 2 en 3) Kennis van de kwaliteitscriteria waaraan het werk moet beantwoorden Kunnen beoordelen van de kwaliteit van het uitgevoerde werk (ook van het eigen werk) Visueel kunnen herkennen van afwijkingen en oppervlaktegebreken Kunnen inschatten wat de gevolgen kunnen zijn van (zelfs kleine) fouten Zelf gemaakte fouten kunnen toegeven en herstellen

Raadplegen van collega’s tijdens de uitvoering van het werk

Advies kunnen vragen aan andere restauratoren/ conservators Problemen en oplossingen kunnen bespreekbaar maken met collega’s

27


2.2. Ondersteunende taken 2.2.1

Veiligheid Taken

Beschermende maatregelen nemen voor de veiligheid en de gezondheid van zichzelf en die van anderen

Competenties Kennis en kunnen en gebruiken van de individuele en collectieve beschermingsmiddelen voor het uit te voeren werk Kennis van de toxiciteit van restauratieproducten Kunnen herkennen van potentieel gevaarlijke situaties Kennis en toepassen van ergonomische arbeidshoudingen Kennis van het gevaar en de gevolgen van het gebruik van bepaalde grondstoffen

Toepassen van de geldende veiligheidsvoorschriften

2.2.2

Kennis van de veiligheidsvoorschriften

Milieu Taken

Competenties

Toepassen van milieuvoorschriften

Kennis van milieuvoorschriften

Sorteren van afval en recuperatiemateriaal

Kennis van toxiciteit van restauratieproducten Spaarzaam kunnen omgaan met toxische producten

2.3. Beginnende beroepsbeoefenaar De opleiding tot conservator/restaurator van muurschilderingen vergt een volledige academische opleiding. Eens het diploma op zak, is de conservator/restaurator echter nog lang niet bekwaam om een muurschildering zelfstandig te kunnen behandelen, laat staan een werf te leiden. Omdat in de conservatie/restauratie elke opdracht een geval apart is en dus uitzonderlijke eisen stelt, volstaat de tijdens de studie opgedane praktijkervaring daartoe niet. Na de studies kan worden gesteld dat een praktijkervaring van vier jaar nodig is om zelfstandig een kleinere werf tot een goed einde te brengen. Minstens nog eens zoveel praktijkervaring is vereist om een ploeg te kunnen leiden die een grotere werf aan kan.

28


3. Competenties Onder competenties verstaan we het samenhangend geheel van kennis, vaardigheden en houdingen, dat aantoonbaar ontleend is aan concrete handelingen en/of taken die voorkomen in de beroepsuitoefening van de conservator/restaurator muurschilderingen. In dit hoofdstuk beschrijven we achtereenvolgend de algemene beroepskennis, de sleutelvaardigheden en de specifieke vereisten, waarover de conservator/restaurator muurschilderingen moet beschikken.

3.1. Algemene beroepskennis Conservatie/restauratie bevindt zich op de grens tussen kunst, kunstwetenschap en natuurwetenschap. De conservator/restaurator van muurschilderingen dient de eigenheden en methodologieën van deze disciplines te kennen.

1.

Een muurschildering op haar essentie kunnen beoordelen. Kennis hebben van: kunstfilosofie kunstgeschiedenis (inclusief kunsthistorische methodologieën) kunsttechnologie (effecten; materialen, technieken, gereedschap) cultuurgeschiedenis

2.

De fysische veranderingen die het kunstwerk in de loop der tijden ondergaat kunnen identificeren, duiden naar hun oorzaken en eventueel behandelen. Kennis hebben van: scheikunde fysica biologie

klimatologie zowel met betrekking tot de oorspronkelijk gebruikte materialen, de voor de conservatie/restauratie te gebruiken producten, de verouderingsmechanismen en de producten als de onderzoeksmethodes

29


3.

Kunnen beoordelen welke vaktypische maatregelen hij kan (laten) treffen om de oorzaken van de schade op te kunnen heffen, respectievelijk te milderen en het kunstwerk, als zodanig en als fysisch object, zo “authentiek” mogelijk te bewaren. Hij zal de kennis vermeld onder 1 en 2 daartoe aanvullen met kennis omtrent: vakeigen deontologie en ethiek restauratietheorie en restauratiegeschiedenis vakeigen technieken, materialen en gereedschappen met betrekking tot: • ingrepen op het kunstwerk zelf • documentatie van ingrepen en eigenheden van het kunstwerk • monitoring

4.

Kennis hebben van verschillende talen om de vakliteratuur te kunnen raadplegen en buitenlandse congressen te kunnen bijwonen

30


3.2. Sleutelvaardigheden Sleutelvaardigheden verwijzen naar de vaardigheden en attitudes die noodzakelijk zijn voor de uitoefening van het beroep van restaurator/conservator muurschilderingen. Onderstaande sleutelvaardigheden werden als belangrijkste voor dit beroep aangeduid. Sleutelvaardigheid Bereid zijn te leren

Creatief zijn

Doorzettingsvermogen Gevoel voor historische substantie

Inventief zijn9

Kritisch ingesteld zijn

9

Omschrijving Bereid zijn en in staat zijn de eigen competenties te verbreden en te verdiepen. Actief zoeken naar situaties om zijn competentie te verbeteren en te verdiepen. Een conservator/ restaurator muurschilderingen moet de bereidheid hebben om zich voortdurend te ontwikkelen teneinde optimaal gebruik te maken van de nieuwste inzichten op het vakgebied. De conservator/restaurator moet de evoluties van het vakgebied volgen. Het raadplegen van vakliteratuur is noodzakelijk. Hij moet over voldoende kunstzinnig inlevingsvermogen beschikken om een verstoorde artistieke eenheid in haar optimale zingeving te bestendigen. Erop gericht zijn, ondanks moeilijkheden een doel te bereiken. Een langlopend project tot een goede einde weten te brengen. Conservator/restaurator heeft oog voor de stilistische, kunsthistorische betekenis van het object. Deze inzichten zullen mee de uitvoering beïnvloeden. Voor een conservator/restaurator is dit op het vlak van het vaktechnische. Hij moet zoeken naar oplossingen voor onvoorziene omstandigheden. Hij komt bij de uitvoering steeds andere problemen tegen waardoor verantwoorde inventiteit en improvisatievermogen belangrijk zijn. Indien nodig, moet hij van de plannen kunnen afwijken. Dit laat geen gestandaardiseerde werkwijze toe. In staat zijn om de keuzes en de werkwijze in vraag te stellen en kritisch te evalueren als een voortdurend proces. Om de kwaliteit van het werk te kunnen waarborgen is een kritische instelling met betrekking tot het eigen werk en de gemaakte keuzes van belang. Telkens hij met een nieuwe muurschildering start, zal hij volgens de eisen en behoeften van het object moeten werken. Kritiek kunnen aanvaarden. Eigen grenzen kennen en respecteren.

Inventief zijn betekent in de context van dit beroep niet dat hij nieuwe culturele objecten moet creëren. Zij gaan nooit reconstrueren wat niet meer bestaat of wat niet meer bewaard kan worden.

31


Kwaliteitsbewust werken

Hij moet zorg besteden aan het eigen handelen en aan het te conserveren/restaureren object. Hij werkt immers aan unieke artefacten die een bijzondere waarde hebben voor het cultureel erfgoed. Een slechte restauratie is onomkeerbaar. Integrale kwaliteitszorg is een sleutelbegrip. Naast de uitvoering van het voorbereidend werk, staat hij gedurende heel het proces in voor de kwaliteitscontrole in de verschillende fases van de opdracht. Zo is de kwaliteit van het onderzoeksverslag en het behandelingsvoorstel bijvoorbeeld cruciaal voor de kwaliteit van het afgewerkt product. De muurschildering zodanig conserveren dat de beroepsbeoefenaar tevreden is over de eigen prestatie over het uitgevoerde werk. Hij werkt kwalitatief en voelt zich verantwoordelijk over zijn werk. De inbreng is van de conservator/restaurator is ondergeschikt aan de historische en culturele waarden van het object.

3.3. Specifieke vereisten De conservator/restaurator ‘muurschilderingen’ moet ook over een aantal specifieke vereisten beschikken voor het uitoefenen van het beroep: Motorische vaardigheden en inzicht bezitten: moet met zijn handen fijn motorische handelingen kunnen stellen bij de conservering van een artefact. Moet een goed gezichtsvermogen hebben, kleuren en kleurschakeringen kunnen onderscheiden.

32


4. Bijzondere arbeidsomstandigheden Met bijzondere arbeidsomstandigheden worden die arbeidsomstandigheden bedoeld, die typisch zijn voor het beroep én de mogelijke risico’s die hiermee verbonden zijn. Typische omstandigheden waarin wordt gewerkt zijn: De conservator/restaurator werkt in situ aan een muurschildering die deel uitmaakt van een gebouw. Dit houdt in dat er rekening dient gehouden te worden met: • vaak lange afstanden tussen huis en werkplek, met lange verplaatsingen of overnachtingen ter plaatse tot gevolg. • verplaatsing van veel materiaal naar de werf. • klimaatsomstandigheden. In onverwarmde gebouwen of bij buitenwerk is een winterstop meestal noodzakelijk. Ook voor het gebruik van bepaalde producten zijn temperatuurs- en klimaatsomstandigheden dikwijls bepalend. Dit is belangrijk voor de planning van het werk. • eventuele gebrekkige accommodatie zoals moeilijke bereikbaarheid van water en elektriciteit, geen of onhygiënisch sanitair, geen propere of verwarmde ruimtes voor de lunchpauze. • het gebruik van het gebouw, bijv. erediensten. Daarbij moet de stelling vaak verplaatst worden voor het weekend, de werf moet grondig opgeruimd worden etc. Dikwijls worden feestdagen vooropgesteld als deadline omwille van ontsierende stellingen. • men kan geconfronteerd worden met eigenaars die tegen hun wil in het bezit zijn van een muurschildering in hun gebouw. Deze mensen zien vaak niet het nut in van de hoge kosten die zij gedwongen zijn te betalen voor onderzoek of restauratie. • toegankelijkheid van de werf voor het publiek. Veiligheid van bezoeker en conservator/restaurator (diefstal van materiaal) moet in acht genomen worden. • coördinatie van gelijktijdige werken in het gebouw. Grondig overleg met de andere aannemers is noodzakelijk om de werken vlot en logisch op elkaar te laten volgen zonder elkaar in de weg te lopen. • meestal wordt er gewerkt op stellingen en ladders. Bij de organisatie van het werk moet rekening gehouden worden met het feit dat daardoor niet alle werkzones gelijktijdig bereikbaar zijn. Ook andere aannemers moeten soms de stelling gebruiken. Gelijktijdig werken op verschillende plateaus kan onpraktisch of gevaarlijk zijn. • Sommige werven kunnen extreem lawaaierig en rommelig zijn. Tevens geven we een overzicht van een aantal beroepsspecifieke risico’s en hun mogelijke preventie. Restauratieproducten kunnen zeer toxisch zijn. Op korte termijn kunnen deze producten irriterend zijn (of zelfs onopgemerkt schade veroorzaken). Bij langdurig gebruik kunnen zij schade aan de gezondheid veroorzaken. Preventie: de conservator/restaurator heeft voldoende kennis van de toxiciteit van zowel traditionele als moderne producten waarmee hij werkt en draagt beschermende werkkledij.

33


Conservator/restauratoren werken vaak gebogen of op moeilijk bereikbare plaatsen. Dit kan belastend zijn voor de wervelkolom. Preventie: de conservator/restaurator neemt geregeld een veilige en ergonomische verantwoorde houding aan. Er wordt bij het opstellen van stellingen rekening gehouden met deze aspecten. Conservator/restauratoren muurschildering werken soms met traditionele gereedschappen en/of producten die niet beantwoorden aan de gangbare veiligheidsnormen maar die nodig zijn omdat zij in de conserveringsopdracht zorgen voor een optimaal resultaat. Preventie: bewust zijn van de gevaren die hij loopt bij het hanteren van traditionele gereedschappen en/of producten.

5. Arbeidsorganisatie De opdrachtgevers voor de conserveringsopdrachten kunnen uiteenlopend zijn: zowel particuliere eigenaars als musea, burgerlijke en kerkelijke overheden, … . Toch werkt de conservator/restaurator muurschilderingen in hoofdzaak voor de overheid en kerkelijke instellingen. Daardoor gaat het vaak gaat om betoelaagde werken zodat men moet voldoen aan de wetgeving en de administratieve procedures. De meerderheid van de conservator/restauratoren muurschilderingen werken als zelfstandigen. Doordat ondernemingen vrij klein zijn (bijna nooit groter dan vijf werknemers), wordt de sector gekenmerkt door een netwerkachtige structuur. Dit houdt in dat een conservator/restaurator tijdelijke samenwerkingsverbanden aangaat met andere conservator/restauratoren bij projecten die te omvangrijk zijn voor één persoon en/of die door hun complexiteit de inbreng van complementaire disciplines vergen. Naast de meerderheid van zelfstandigen werken ook nog een aantal conservator/restauratoren in overheidsinstellingen zoals het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) en de afdeling Monumenten en Landschappen van de Vlaamse Gemeenschap. Het beroep is zeer arbeidsintensief en het werk wordt meestal uitgevoerd in situ. De arbeid wordt telkens georganiseerd in functie van het concrete project, rekening houdend met de eigenschappen van de gebruikte materialen. Vanuit de aard van zijn werk komt de conservator/restaurator muurschilderingen in contact met meer omvattende bouwprojecten. Voor verantwoordelijken van een project is het gemakkelijker om een meer omvattend bouwproject toe te wijzen aan één hoofdaannemer die het werk verdeelt tussen onderaannemers. Een conservator/restaurator werkt daardoor vaak in onderaanneming. De restauratiesector staat niet achter een dergelijke werkwijze. Vanuit de bevoegde overheden probeert men daarom conserveringsopdrachten rechtstreeks toe te wijzen aan de conservator/restaurator.

34


6. Knelpunten 1.

Pas afgestudeerden missen in de eerste plaats praktijkervaring. Daarnaast is het voor pas afgestudeerden moeilijk om als zelfstandige te beginnen. Vaak hebben zij niet voldoende kennis in de administratieve procedures die het werk van de conservator/restaurator muurschildering vergt. De betoelaagde opdrachten vergen een gestandaardiseerde administratieve procedure: het dossier moet opgesteld worden in een door de overheid aanvaardbare vorm. Ook met lokale overheden heeft hij te maken. Wanneer hij het dossier voorbereidt en de werf begeleidt, moet hij zorgen voor de betoelaging van de werken en de financiële contributie van de provincies en de gemeenten.

2.

Het beroep van restaurator is niet wettelijk beschermd10. Dit betekent dat niet gekwalificeerde restaurators kunnen werken aan onroerend kunstbezit, in casu de muurschilderingen. Deze situatie is gevaarlijk omdat kunstbezit uniek is en een ondeskundige behandeling nooit meer kan teniet gedaan worden. Het probleem van de bescherming van het beroep hangt nauw samen met de erkenning van diploma's en dus met de opleidingsmogelijkheden aan erkende onderwijsinstellingen. Momenteel kan men aan de Hogeschool Antwerpen, Departement Conservatie en Restauratie een wettelijk erkend diploma 'Meester in de Restauratie van Muurschilderingen' behalen. Het bestaan van een dergelijke gespecifiëerde opleiding tot conservator/restaurator van muurschilderingen is vrij uniek. Het bestaat bijvoorbeeld niet in het Frantalig landsgedeelte of in het Brussels Gewest. Gewoonlijk wordt de opleiding gecombineerd met restauratie van schilderijen of steen, ofwel wordt ze ingericht als postgraduaat specialisatie of met stages. Anderzijds zou het woekeren van onvolledige en ongekwalificeerde (hobby) opleidingen in dag- of avondopleiding moeten tegengegaan worden.

3.

10

Als knelpunt wordt soms de wettelijke scheiding tussen het onderzoek en de eigenlijke restauratie/conserveringbehandeling aangegeven. Artikel 78 van het KB van d.d. van 08 januari 1996 houdt een verbod in voor aannemers, leveranciers of dienstverleners om deel te nemen aan de procedures voor de gunning van overheidsopdrachten voor aanneming van werken, leveringen of diensten die zij zelf hebben onderzocht, bestudeerd of ontwikkeld. Het doel van deze bepaling bestaat in het trachten vermijden van belangenvermenging en het waarborgen van gelijke kansen voor de inschrijvers.

In Vlaanderen is er momenteel één opleiding tot conservator/restaurator erkend (hogeschool Antwerpen). Voor het Franstalig landsgedeelte wordt de opleiding verzorgd in Ter Kameren.

35


Dit betekent dat een conservator/restaurator muurschilderingen die het onderzoek heeft uitgevoerd (en aldus op de hoogte is) de uitvoerende fase aan een collega moet overlaten. Met als gevolg dat eenmaal zij het voorwerp van de in de mededinging gestelde opdracht hebben onderzocht en bestudeerd, zij met uitsluiting worden geconfronteerd wat de uitvoering van de opdracht betreft. De strikte scheiding vormt een knelpunt omdat het onderzoek bij conservering/restauratie vrij complex is en vaak veel tijd vergt. Een conservator/ restaurator die in de volgende fase de aanbesteding toegewezen krijgt, zal vaak zichzelf moeten inwerken via enig studiewerk voordat hij de uitvoerende fase kan aanvatten. Ook voor de gunnende overheid is een te strikte toepassing van dit artikel niet echt aangewezen. Op die manier gaat voor de opdrachtgevende overheid heel wat potentieel verloren en is het zelfs denkbaar dat geen geschikte kandidaten zullen overblijven. In de huidige stand van de regelgeving bestaat enkel de mogelijkheid om de problematiek van de onverenigbaarheden op te vangen, behoudens voor gebonden ondernemingen waarvoor de niet-beïnvloeding kan worden aangetoond, door meteen een opdracht uit te schrijven die betrekking heeft op de studie en de uitvoering. 4.

De restauratiesector bestaat uit kleine ondernemingen die dikwijls multidisciplinair samenwerken op dezelfde werf. Een veiligheidscoördinator zorgt in dat geval voor een hoge overheadkost. Dit vormt soms een probleem voor samenwerkende kleine ondernemingen.

5.

De restauratiewerf is een zeer specifieke werkplek. Soms kunnen bijkomende problemen ontstaan doordat verschillende aannemers of hun werknemers hun uitvoering niet aan elkaar aanpassen (bijvoorbeeld zoveel mogelijk vermijden van stof, afschermen van de werken,…). Hierdoor ontstaat soms extra schade aan de muurschilderingen. Met goed overleg en duidelijk afspraken kan dit worden vermeden.

6.

Restauratie van muurschilderingen wordt vaak in onderaanneming uitgevoerd, met alle problemen vandien, bijvoorbeeld met betrekking tot de begeleiding van en de controle op de uitvoering.

7.

Bij de restauratie van een gebouw wordt het luik 'muurschilderingen' vaak pas op het einde aangepakt. De keuze voor de omliggende behandeling van afwerkingslagen is dan al gemaakt en zelfs al uitgevoerd, hetgeen problemen kan stellen voor de conservering van de muurschilderingen.

8.

Probleem van verantwoordelijkheid van werken die een impact hebben op het gebouw, hun interactie met de schildering

36


7. Toekomstige evoluties 7.1. Algemeen Het beroep conservator/restaurator muurschilderingen is constant in evolutie. Enerzijds wordt de evolutie gestuwd door de wetenschap die nieuwe inzichten biedt in de oorspronkelijk gebruikte technieken, materieel en materiaal. Ook nieuwe technieken vinden langzaam hun weg tot dit beroep: zo worden lasers, hydrapneumatische projectie, chemische kompressen, enz. … uitgetest en het is niet ondenkbaar dat het gebruik van deze technieken nog in belang zal toenemen. Veel hangt af van hun praktische bruikbaarheid en hun kostprijs. Naast de ontwikkelingen van de restauratiewetenschap hebben ook de maatschappij en de tijdscontext invloed op de opvattingen omtrent de omgang met het erfgoed. De deontologische codes vormen voor de conservator/restaurator muurschilderingen de basis en de leidraad voor een verantwoorde uitoefening van zijn vak. De grote verantwoordelijkheid die hij heeft bij het restaureren/conserveren van muurschilderingen zal in belang toenemen.

7.2. Taken Aan de hand van de bovenstaande takentabellen kunnen voor het beroep van conservator/restaurator muurschilderingen de volgende trends in het takenpakket verwacht worden. Trend verwijst hier zowel naar het toenemend als afnemend belang van bepaalde taken in de toekomst. Daarnaast kunnen ook geheel nieuwe taken aan bod komen. Toenemende trend (taak wordt belangrijker in de toekomst) De preventieve conservering (het voorkomen van schade door ingrepen op de omgevingsomstandigheden) De behandelingen van curatieve conservering Opdrachten tot onderzoek Afnemende trend (taak wordt minder belangrijker in de toekomst) Ingrijpende en verregaande restauraties, vooral wat betreft het blootleggen van nieuwe ensembles en het ingrijpend retoucheren en reconstrueren van verdwenen gedeeltes

37


7.3. Competenties Ondanks dat er afnemende trends waar te nemen zijn in het takenpakket, betekent het niet dat de competenties bij deze afnemende taken niet gekend moeten zijn. Er zijn geen afnemende trends in de competenties waar te nemen. Toenemende trend (competentie wordt belangrijker in de toekomst) De onderzoeksopdracht is uitgebreider dan vroeger: kennis voor een wetenschappelijke aanpak wordt belangrijker. Onderhoud van de muurschildering neemt in belang toe. De bijhorende competenties vertonen een toenemende trend.

38


8. Beroepsfiche Conservator/restaurator van Muurschilderingen (M/V) ANDERE MOGELIJKE BENAMINGEN

NIET VERWARREN MET

CLUSTER OMSCHRIJVING Hij onderzoekt en behandelt muurschilderingen. Elke ingreep begint met een grondig vooronderzoek, waarin gegevens worden samengebracht over de historische en materiële geschiedenis van het werk, de huidige bewaringstoestand en de oorzaken van de schade, de voorgestelde behandeling volgens de technische en esthetische noodzaken. Het vooronderzoek wordt bij voorkeur interdisciplinair uitgevoerd. Muurschilderingen maken integraal deel uit van een gebouw of een structuur. Hun conservatie/restauratie moet hij in situ uitvoeren met inachtname van de architecturale drager. Ingrepen die de conservator/restaurator muurschilderingen uitvoert, zoals consolidatie, fixering en reïntegratie moeten zo minimaal mogelijk gehouden worden om verlies van materiële en picturale authenticiteit te vermijden. Alle stappen van onderzoek en behandeling moet hij documenteren. TAKEN

ONDERZOEK

Uitvoeren van het wetenschappelijk onderzoek Opmaken van het onderzoeksverslag Stellen van de diagnose Voorstellen van maatregelen voor preventieve conservering Voorstellen voor een conservatie/restauratiebehandeling Documenteren van de onderzoeksfase Documenteren van de maatregelen voor preventieve conservering CONSERVERING EN RESTAURATIEBEHANDELING Plannen en organiseren van de conservering/restauratiebehandeling Organiseren en inrichten van de werkplek Voorzien van de nodige materiaal en materieel Blootleggen van de muurschildering Fixeren en consolideren van de muurschildering Reinigen van de muurschildering Opvullen en integreren van lacunes Documenteren van de conservatie/restauratiebehandeling Instaan voor milieu, veiligheid, gezondheid op het werk.

39


COMPETENTIES KENNIS Kennis van vakeigen technieken, materialen en gereedschappen met betrekking tot ingrepen op het kunstwerk, documentatie van ingrepen en eigenheden van het kunstwerk, monitoring Kennis van kunstfilosofie, kunstgeschiedenis, kunsttechnologie Kennis van scheikunde, fysica, biologie, klimatologie Kennis van vakeigen deontologie en ethiek Kennis van restauratietheorie en restauratiegeschiedenis Talenkennis zodat vakliteratuur kan worden geraadpleegd en congressen kunnen bijgewoond worden. SLEUTELVAARDIGHEDEN Bereid zijn te leren Creatief zijn Doorzettingsvermogen Gevoel voor historische substantie Inventief zijn Kritisch ingesteld zijn Kwaliteitsbewust werken SPECIFIEKE VEREISTEN Motorische vaardigheden: fijnmotorische handelingen kunnen stellen Goed gezichtsvermogen hebben: kleur en kleurschakeringen kunnen onderscheiden OPLEIDING EN ERVARING Hij heeft een academische opleiding in de conservatie/restauratie Na de studies is praktijkervaring van vier jaar nodig om zelfstandig een kleinere werf tot een goed einde te brengen. Minstens nog eens zoveel praktijkervaring is vereist om een ploeg te kunnen leiden die een grote werf aan kan. TEWERKSTELLINGSMOGELIJKHEDEN Hij werkt als zelfstandige of in dienstverband In overheidsinstellingen zoals het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, de afdeling Monumenten en Landschappen van de Vlaamse gemeenschap, musea DOORGROEIMOGELIJKHEDEN Omdat het conserveren/restaureren een zeer grote vakkennis en vaardigheid vereist, is bijscholing en vervolmaking belangrijk Sommige conservator/restaurators gebruiken hun jarenlange ervaring in het onderwijs. ARBEIDSORGANISATIE Ondernemingen zijn vrij klein waardoor de sector wordt gekenmerkt door een netwerkachtige structuur. De arbeid wordt telkens georganiseerd in functie van het concrete project in situ.

40


ARBEIDSOMSTANDIGHEDEN Hij werkt in situ aan het conserveren/restaureren van de muurschildering die deel uitmaakt van het gebouw Hij werkt vaak op stellingen tijdens de conserverings/restauratiebehandeling KNELPUNTEN Pas afgestudeerden die praktijkervaring missen Het beroep is niet wettelijk beschermd De wettelijke scheiding tussen het onderzoek en de restauratie/conserveringsbehandeling De restauratiewerf is een specifieke werkplek: aannemers en werknemers moeten hun werkwijze aanpassen Het probleem van onderaanneming Bij de restauratie van een gebouw wordt het luik ‘muurschilderingen’ vaak pas op het einde aangepakt TOEKOMSTIGE EVOLUTIES Evolutie gestuwd door de toegenomen kennis die nieuwe inzichten biedt op gebied van kunsttechnologie, kunstwetenschappen en conservatie/restauratie. Evoluties gestuwd door de maatschappij en de tijdscontext die een invloed hebben op de opvattingen omtrent de omgang met het erfgoed.

41


Lijst van organisaties en bedrijven die deel uitmaakten van de conferenties ‘conservator/restaurator muurschilderingen’ Ministerie van de Vlaamse gemeenschap. Afdeling Monumenten en Landschappen

Beroepsvereniging voor conservatorsrestaurateurs van kunstvoorwerpen Association professionnelle de conservateursrestaurateurs d'oeuvres d'art, BRK-APROA

Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, KIK -

Mevrouw Nathalie Vernimme, adjunct van de directeur Mevrouw Marjan Buyle, adjunct van de directeur De heer Bernard Delmotte De heer Jan Verbeke Mevrouw Linda Van Dijck De heer Hugo VandenBorre Mevrouw Goedele Reyniers Mevrouw Marjan Buyle De heer Walter Schudel Mevrouw Sarah De Smedt

42


Bijlage

BIJLAGE 1 Charter van Venetië (1964) 1. Bepalingen Art. 1. Het begrip historisch monument omvat niet enkel de geïsoleerde architectonische schepping, maar ook de stedelijke of rurale landschappen die getuigenis afleggen van een speciale beschavingsperiode, van een betekenisvolle evolutie of van een historische gebeurtenis. Dit geldt zowel voor de grote artistieke concepties als voor meer bescheiden werken, die in de loop der tijden een culturele betekenis hebben gekregen. Art. 2. Het instandhouden en restaureren van monumenten bepalen een discipline, die een beroep doet op alle wetenschappen en technieken welke een bijdrage kunnen leveren tot de bescherming en de instandhouding van de ons overgeleverde monumenten. 2. Doel Art. 3. Het gaat bij het instandhouden en restaureren van monumenten om het bewaren zowel van het kunstwerk als van de historische getuigenis. 3. Conservatie Art. 4. Het instandhouden van monumenten vereist vooreerst een geregeld onderhoud. Art. 5. Het instandhouden van een monument wordt ten zeerste bevorderd door er een bestemming aan te geven, nuttig voor de gemeenschap. Een dergelijke bestemming is dan ook gewenst; hierdoor mogen echter de bouworde noch het decor van de gebouwen worden aangetast. Noodzakelijke herinrichtingen, die opgedrongen worden door de evolutie van functies en gewoonten, moeten worden opgevat met inachtneming van genoemde beperkingen en kunnen aldus toelaatbaar zijn. Art. 6. De instandhouding van een monument impliceert ook deze van het bijpassend kader. Waar het traditionele kader nog bestaat, zal het bewaard blijven: aanbouw, gedeeltelijke afbraak of een nieuwe indeling zullen dus de verhouding van volume en kleur niet mogen bederven. Art. 7. Het monument is niet los te maken van het milieu waarin het gesitueerd is en van de historie waarvan het getuigt. Dientengevolge kan de verplaatsing van het geheel of van een deel van een monument slechts geduld worden wanneer het behoud van het monument dit vereist of wanneer zeer dringende redenen van nationaal of internationaal belang dit rechtvaardigen.

43


Art. 8. Elementen van beeldhouw- en schilderkunst of van versiering die integrerend deel uitmaken van het monument mogen er slechts van verwijderd worden wanneer dit het enige middel is om hun instandhouding te verzekeren. 4. Restauratie Art. 9. Restaureren is een ingreep die een uitzonderingskarakter moet dragen. Het doel is de instandhouding en de uitdrukking van de esthetische en historische waarden van het monument; het gaat uit van de fundamentele eerbied voor de oude substantie en de authentieke documenten. Het restaureren houdt op waar de hypothese begint; inzake reconstructies, moet elk aanvullend gedeelte noodzakelijk op grond van esthetische of technische redenen ondergeschikt zijn aan de architectonische compositie een eigentijds karakter dragen. Een archeologische en historische studie van het monument zal steeds de restauratie voorafgaan en vergezellen. Art. 10. Wanneer de ambachtelijke werkwijzen niet toereikend blijken te zijn, is het geoorloofd, ten behoeve van de consolidatie van een monument, gebruik te maken van elke moderne conserverings- en constructietechniek, waarvan de doelmatigheid wetenschappelijk vaststaat en die door ervaring wordt gewaarborgd. Art. 11. Waardevolle toevoegingen uit welke tijd ook dienen gerespecteerd te worden; een restauratie streeft niet de eenheid van stijl na. Als een stijlwerk verschillende stijluitingen over en door elkaar heen bevat, is het blootleggen van een vroegere toestand slechts bij uitzondering gerechtvaardigd; en wel op deze voorwaarde dat de weg te nemen elementen slechts van gering belang zijn, het te voorschijn gebrachte gedeelte daarentegen van grote historische, archeologische of esthetische waarde is en in zodanige toestand dat instandhouding ervan mogelijk is. De beoordeling van de waarde der bovenbedoelde elementen en de beslissing over het wegnemen mogen niet alleen afhangen van de met de restauratie belaste architect. Art. 12. De elementen bedoeld om verdwenen gedeelten te vervangen moeten harmonieus in het geheel worden opgenomen, terwijl ze duidelijk van de originele gedeelten te onderscheiden moeten blijven, opdat het document van geschiedenis en kunst door de restauratie niet vervalst wordt. Art. 13. Toevoegingen kunnen slechts aanvaard worden voor zover ze de interessante onderdelen van het gebouw respecteren, het traditionele kader niet aantasten, het evenwicht in de compositie en de relatie met het haar omgevende milieu niet verbreken.

44


BIJLAGE 2 Ethische code ECCO Professionele Richtlijnen (Brussel, 1999) I Algemene principes voor de toepassing van de code Artikel 1: De Ethische code omvat de principes, verplichtingen en gedragingen die elke Conservator-Restaurator die behoort tot een organisatie, lid van ECCO, zou moeten nastreven bij de uitoefening van zijn beroep. Artikel 2: Het beroep van conservator-restaurator vertegenwoordigt een activiteit van publiek belang en dient uitgeoefend te worden met inachtneming van alle relevante nationale en Europese wetten en overeenkomsten, in het bijzonder deze met betrekking op gestolen goederen. Artikel 3: De conservator-restaurator werkt rechtstreeks op cultuurgoederen en is persoonlijk verantwoording verschuldigd aan de eigenaar en aan de samenleving. De conservatorrestaurator is gerechtigd om zijn beroep uit te oefenen zonder belemmering van zijn vrijheid en onafhankelijkheid. De conservator-restaurator heeft het recht om in alle omstandigheden een verzoek te weigeren waarvan hij gelooft dat het strijdig is met de bepalingen of de geest van deze code. Artikel 4: Het niet in acht nemen van de principes, verplichtingen en verbodsbepalingen van de code leidt tot onprofessionele praktijken en zal het beroep een slechte naam bezorgen. II Verplichtingen tegenover het cultuurbezit Artikel 5: De conservator-restaurator moet het esthetisch en historisch belang en de materiële integriteit van het cultuurgoed dat hem is toevertrouwd respecteren. Artikel 6: De conservator-restaurator zal rekening houden met de sociale vereisten van een cultuurgoed tijdens de conservatie ervan en dit in samenspraak met andere professionele collega’s betrokken bij het cultuurgoed. Artikel 7: De conservator-restaurator moet werken volgens de hoogste standaarden, ongeacht welke opinie ook over de marktwaarde van het cultuurgoed. Hoewel de reikwijdte van een conservator-restaurator zijn handelingen door omstandigheden kunnen beperkt zijn, dient de code toch gerespecteerd te worden.

45


Artikel 8: De conservator-restaurator dient alle aspecten van preventieve conservatie in rekening te brengen alvorens enige ingreep op het cultuurgoed uit te voeren. De interventie dient ook tot het strikt noodzakelijke beperkt te blijven. Artikel 9: De conservator-restaurator zal ernaar streven om enkel producten, materialen en technieken toe te passen die, in overeenstemming met het huidige kennisniveau noch het cultuurgoed, noch het milieu of de mens schaden. De ingreep zelf en de gebruikte materialen mogen, indien mogelijk, niet interfereren met toekomstig onderzoek, behandeling of analyse. Ze moeten ook verenigbaar zijn met de materialen waaruit het cultuurgoed bestaat en zo mogelijk makkelijk en volledig omkeerbaar zijn. Artikel 10: De documentatie van een cultuurgoed dient gegevens van diagnoseonderzoek, conserveringen restauratie-ingrepen en andere relevante informatie te omvatten. Deze documentatie wordt deel van het cultuurbezit en moet toegankelijk zijn. Artikel 11: De conservator-restaurator mag enkel een opdracht aannemen als hij competent is deze te volbrengen; de conservator-restaurator mag geen behandeling aanvangen of vervolgen die niet in het belang van het cultuurgoed is. Artikel 12: De conservator-restaurator moet ernaar streven zijn kennis en vaardigheden te verrijken met de constante bekommernis de kwaliteit van zijn uitvoering te verbeteren. Artikel 13: Waar nodig of gewenst, zal de conservator-restaurator historici en specialisten in wetenschappelijk onderzoek raadplegen en met hen samenwerken in een sfeer van volledige uitwisseling van informatie. Artikel 14: In elke noodsituatie, wanneer een cultuurgoed in onmiddellijk gevaar verkeert, zal de conservator-restaurator, ongeacht zijn eigen specialisatie, alle mogelijke bijstand verlenen. Artikel 15: De conservator–restaurator zal geen materiaal van een cultuurgoed wegnemen tenzij dit onontkoombaar is voor het behoud ervan of het wezenlijk interfereert met de historische en esthetische waarde van het cultuurgoed. Materiaal dat weggenomen wordt moet in de mate van het mogelijke bewaard worden en de wijze waarop dient volledig gedocumenteerd te worden. Artikel 16: wanneer de sociale functie van een cultuurgoed onverenigbaar is met zijn behoud, zal de conservator-restaurator met de eigenaar of de wettelijke verantwoordelijke bespreken of het maken van een reproductie een goede tussenoplossing kan bieden. De conservatorrestaurator zal gepaste reproductieprocedures voorstellen teneinde het origineel niet te beschadigen.

46


III Verplichting tegenover de eigenaar of de wettelijke verantwoordelijke Artikel 17: De conservator-restaurator dient de eigenaar volledig te informeren over elke ingreep en dient de de meest geschikte bewaringsomstandigheden te specifiëren. Artikel 18: De conservator-restaurator is gebonden door het beroepsgeheim. Hij dient de toestemming te verkrijgen van de eigenaar of wettelijk verantwoordelijke teneinde een referentie te kunnen geven over een bepaald cultuurgoed. IV Verplichtingen tegenover collega’s of het beroep Artikel 19: De conservator-restaurator moet een sfeer van respect voor de integriteit en waardigheid van zijn collega’s of het beroep handhaven. Artikel 20: De conservator-restaurator dient, binnen de grenzen van zijn kennis, tijd en technische middelen, deelnemen aan de opleiding van stagiairs en medewerkers. De conservatorrestaurator is verantwoordelijk voor het toezicht op het werk dat toevertrouwd werd aan assistenten en stagiairs en heeft de eindverantwoordelijkheid voor het werk dat onder zijn supervisie werd uitgevoerd. Artikel 21: De conservator-restaurator moet bijdragen tot de ontwikkeling van het beroep door zijn ervaring en informatie te delen. Artikel 22: De conservator-restaurator zal ernaar streven het beroep beter bekend te maken en andere beroepen en het ruime publiek bewust maken voor conservering en restauratiepraktijken. Artikel 23: Gegevens met betrekking tot conservatie en restauratie waarvoor de conservatorrestaurator verantwoordelijk is blijven zijn intellectueel bezit (onderworpen aan de overeenkomsten in zijn werkcontract) Artikel 24: Betrokkenheid bij het verhandelen van cultuurgoederen is niet te verenigen met de activiteiten van een conservator-restaurator. Artikel 25: Om de waardigheid en de geloofwaardigheid van het beroep te behouden, zou de conservator-restaurator enkel gebruik mogen maken van gepaste en informatieve vormen van publiciteit met betrekking tot zijn werk.

47


De European Confederation of Conservators-Restorers Organization (ECCO) heeft de ECCO professionele richtlijnen samengesteld, gebaseerd op de studie van nationale en internationale conservatie of non-conservatie organisaties.

48


BIJLAGE 311 Principles for the Preservation and Conservation-Restoration of Wall Paintings

Introduction and Definition: Wall paintings have been cultural expressions of human creation throughout history, from the earliest beginnings, such as rock art, extending up to present day murals. Their deterioration, accidental or intentional destruction constitutes a loss affecting a significant part of the world's cultural heritage. The Venice Charter (1964) has provided general principles for the conservation-restoration of cultural heritage. The Amsterdam Declaration (1975) introducing the concept of integrated conservation, and the Nara Document on Authenticity (1994) dealing with cultural diversity, have expanded these principles. Taking into account these and additional relevant contributions, such as the ICOM-CC Code of Ethics (1984), Document of Pavia (1997), and E.C.C.O. Professional Guidelines (1997), the aim of this document is to provide more specific principles for the protection, preservation and the conservation-restoration of wall paintings. This document, therefore, reflects basic and universally applicable principles and practices, and does not take into account particular problems of regions or countries, which can be supplemented at regional and national level by providing further recommendations where necessary. The richness of wall paintings is founded on the variety of cultural expressions, aesthetic achievements, and the diversity of materials and techniques used from ancient until present times. The following articles refer to paintings created on inorganic supports, such as plaster, brick, clay and stone, and do not include paintings executed on organic supports, such as wood, paper and canvas. Composite materials in many historic buildings need special consideration outside the scope of this document. Architectural surfaces and their finishing layers, with their historical, aesthetic and technical values have to be considered as equally important components of historic monuments. Wall paintings are an integral part of monuments and sites and should be preserved in-situ. Many of the problems affecting wall paintings are linked the poor condition of the building or structure, its improper use, lack of maintenance, frequent repairs and alterations. Also frequent restorations, unnecessary uncovering, and use of inappropriate methods and materials can result in irreparable damage. Substandard and inadequate practices and professional qualifications have led to unfortunate results. It is for this reason that an appropriate

11

Dit document is goedgekeurd op de Algemene Vergadering van november 2003 in Victoria Falls, Zimbabwe.

49


document covering the principles of proper conservation-restoration of wall paintings is necessary. Article 1: Integrated Protection Policy A necessary approach to the protection of wall paintings of every culture and religion is to list and make inventories of monuments and sites including wall paintings. Laws and regulations for the protection of cultural heritage must prohibit the destruction, the degradation or alteration of wall paintings, including their surroundings. Legislation should not only provide for the protection of wall paintings, but also make available resources for research, professional treatment and monitoring, and provide for the appreciation of their tangible and intangible values by society. If interventions are required, these should be carried out with the full knowledge and the consent of the authorities responsible. Legal sanctions should be provided for any violation of such regulations. Legal provisions should also consider new discoveries and their preservation pending formal protection. Regional, urban or architectural development projects, such as the construction of roads, dams, conversion of buildings, etc. affecting wall paintings should not be carried out without an initial impact assessment study and without providing appropriate remedies for their safeguard. Article 2: Investigation All conservation projects should begin with substantial investigations. The aim of such investigations is to find out as much as possible about the fabric of the structure and its superimposed layers with their historical, aesthetic and technical dimensions. This should encompass all material and incorporeal values of the painting, including historic alterations, additions and restorations. The methods of investigation should be as far as possible non-destructive. Special consideration should be given to wall paintings that may be hidden under whitewash, paint layers, plaster, etc. A prerequisite for any conservation program is the investigation of decay mechanisms on macro and micro scale and the diagnosis of their causes. In most cases this needs a multidisciplinary approach. Article 3: Documentation In agreement with the Venice Charter, the conservation-restoration of wall paintings must be accompanied by a precise program of documentation in the form of an analytical and critical report, illustrated with drawings, copies, photographs, mapping, etc. The condition of the paintings, the technical and formal features pertaining to the process of the creation and the history of the object must be recorded. Furthermore, every stage of the conservation-restoration, materials and methodology used should be documented. This report should be placed in the archives of a public institution and made available to research workers. Copies of such documentation should also be kept in-situ, or in the possession of those responsible for the

50


monument. It is also recommended that the results of the work should be. published. This documentation should consider definable units of area in terms of such investigations, diagnosis and treatment. Traditional methods of written and graphic documentation can be supplemented by digital methods. However, regardless of the technique, the permanence of the records and the future availability of the documentation is of utmost importance. Article 4: Preventive Conservation and Site Management The aim of preventive conservation is to create favourable conditions minimising decay, and to avoid unnecessary remedial treatments, thus prolonging the lifespan of wall paintings. Appropriate monitoring and the control of the environment are both essential components of preventive conservation. Inappropriate climatic conditions and moisture problems can cause deterioration and biological attacks. Monitoring can detect initial processes of decay of the painting or the supporting structure, thus preventing further damage. Deformation and structural failure leading even to possible collapse of the supporting structure, can be recognised at an early stage. Regular maintenance of the building or the structure is the best guarantee for the safeguard of the wall paintings. Inappropriate or uncontrolled public uses of monuments and sites with wall paintings can lead to their damage, and may, in drastic cases, necessitate closure to public access. However, it is preferable that the public should have the opportunity to experience and appreciate wall paintings as being part of the common cultural heritage. It is, therefore, important to incorporate into the site management careful planning of access and use, preserving, as far as possible, the authentic tangible and intangible values of the monuments and sites. Due to various sociological, ideological and economical reasons many wall paintings, often situated in isolated locations, become the victims of vandalism and theft. In these cases, the responsible authorities should take special preventive measures. Article 5: Conservation - Restoration Wall paintings are an integral part of the building or structure. Therefore, their conservation should be considered together with the fabric of the architectural entity. All interventions, such as consolidation, cleaning and reintegration, should be kept at a necessary minimal level to avoid any reduction of material and pictorial authenticity. Whenever possible, samples of stratigraphic layers testifying to the history of the paintings should be preserved, preferably insitu. Natural ageing and irreversible chemical transformations are a testimony to the traces of time and should be respected. Previous restorations, additions and over-painting are part of the history of the wall painting. These should be regarded as witnesses of past interpretations and evaluated. All methods and materials used in conservation and restoration of wall paintings should take into account the possibility of future treatments. The use of traditional materials, if compatible

51


with the components of the painting and the surrounding structure, should be encouraged. The use of new materials and methods must be based on comprehensive scientific data and positive results of testing in laboratories as well as on sites. However, it must be kept in mind that the long term effects of new materials and methods on wall paintings are unknown and can be harmful. The aim of restoration is to improve the legibility of form and content of the wall painting, while respecting the original creation and its history. Reintegration contributes to minimising the visibility of damage. Aesthetic interventions should primarily be carried out on non-original material, such as repaired surfaces, and should be easily removable. Restoration of pictorial content must stop at the point of conjecture. All efforts should be taken to avoid overpainting. Retouching and reconstructions should be carried out in a way that is discernable from the original. Uncovering of wall paintings should be carried out only under exceptional circumstances. This operation requires the respect of the historic situation and the evaluation of what might be lost. Uncovering of a painting should be executed only after preliminary investigations of its condition, extent and value, and when this is possible without incurring damage. The newly uncovered paintings should not be exposed to unfavourable conditions. In some cases, reconstruction of decorative wall paintings or coloured architectural surfaces can be a part of a conservation-restoration program. This entails the conservation of the authentic fragments, and their complete or partial covering with protective layers. A welldocumented and professionally executed reconstruction using traditional materials and techniques can bear witness to the historic appearances of facades and interiors. Competent direction of conservation-restoration projects should be maintained at all stages. It would be desirable that independent supervision of the project were insured by competent authorities or institutions without commercial interest in the outcome. Those responsible for management decisions should be named, and the work should be implemented by professionals with appropriate knowledge and skills. Article 6: Traditions of Renewal In many regions of the world, the authentic painting practices of artists and craftsmen are continued by repeating historic decorative and iconographic programs using traditional materials and techniques. These traditions, satisfying religio-cultural needs and keeping to the Nara principles, should be sustained.

52


Article 7: Emergency Measures In urgent cases, immediate emergency treatment is necessary for the safeguard of wall paintings. Materials and techniques employed must permit later treatment. Appropriate conservation measures must follow as soon as possible. Detachment and transfer are dangerous, drastic and irreversible operations that severely affect the physical composition, material structure and aesthetic characteristics of wall paintings. These operations are, therefore, only justifiable in extreme cases when all options of in-situ treatment are not viable. Should such situations occur, decisions involving detachment and transfer should always be taken by a team of professionals, rather than by the individual who is carrying out the conservation work. If possible, the re-placement of the detached painting in its original location is preferable to mounting on a moveable support. Special measures should be taken for the protection and maintenance of detached paintings, and for the prevention of their theft and dispersion. The application of a covering layer concealing an existing decoration, carried out with the intention of preventing damage or destruction by exposure to an inhospitable environment, should be executed with materials compatible with the wall painting, and in a way that will permit future uncovering. Article 8: Research and Public Information The establishment of research projects in the field of conservation-restoration of wall paintings is an essential requisite of sustainable preservation policy. Investigations based on research questions, which have potential to add to the knowledge of degradation processes should be encouraged. Research that will expand our knowledge of the original painting techniques, as well as materials and methods of past restoration practices are essential in the implementation of appropriate conservation projects. This research is also relevant to related disciplines of the arts and sciences. However, the disturbance of significant fabric for study, or to obtain samples, should be minimised. Dissemination of knowledge is an important feature of research, and should be done on both the professional and popular levels. Public information can substantially advance awareness of the need for preservation of wall paintings, even if conservation-restoration work may cause temporary inconveniences. Article 9: Professional Qualifications and Training Conservation-restoration of wall paintings is a specialized discipline in the field of heritage preservation. As this work requires specific knowledge, skills, experience and responsibility, conservators-restorers of this kind of cultural property should be professionally educated and

53


trained, as recommended by the Code of Ethics of the ICOM-Committee of Conservation (1984) and by associations such as E.C.C.O. (The European Confederation of ConservatorRestorers' Organisations) and ENCoRE (European Network for Conservation-Restoration Education). Article 10: International Co-operation Sharing the care for common heritage is nationally and internationally an accepted concept. It is therefore necessary, to encourage the exchange of knowledge and to disseminate information at every level. In the spirit of interdisciplinary collaboration, conservators-restorers of wall paintings need to liaise with their colleagues in other countries and with relevant institutions and specialists around the world.

54


ICOMOS PRINCIPES POUR LA PRESERVATION ET LA CONSERVATION/RESTAURATION DES PEINTURES MURALES Cette version est accepté à l'Assemblée Générale de l'ICOMOS, Victoria Falls, Novembre 2003 (traduction de l'anglais)

Introduction et définition Les peintures murales sont des expressions culturelles de la création humaine à travers l’histoire, depuis les origines, avec l’art rupestre, jusqu’aux œuvres d’art mural actuelles. Leur détérioration ou leur destruction, accidentelles ou intentionnelles, constituent une perte qui affectent une part importante du patrimoine culturel de l’humanité.

La Charte de Venise (1964) pose les principes généraux de la conservation/restauration du patrimoine culturel. La Déclaration d’Amsterdam (1975), qui introduit la notion de conservation intégrée, et le Document de Nara sur l’authenticité (1994), qui aborde la diversité culturelle, complètent ces principes. Parallèlement à ces documents et des contributions complémentaires pertinentes telles que le code d’éthique ICOM-CC (1984), le Document de Pavie (1997) et les Règles Professionnelles de l’E.C.C.O. (1997), l’objectif du présent document est de fournir des principes plus spécifiques pour la protection, la préservation et la conservation/restauration des peintures murales. Le présent document met en exergue des pratiques et des principes de base universels et ne tient pas compte des questions spécifiques à des régions ou des pays qui peuvent être traitées au niveau régional ou national par des recommandations supplémentaires si cela s’avérait nécessaire. La richesse des peintures murales repose sur la diversité des expressions culturelles, des réussites esthétiques et sur la variété des matériaux et des techniques utilisés depuis les temps anciens jusqu’à nos jours. Les articles suivants se réfèrent à des peintures créées sur des supports inorganiques, tels que le plâtre, la brique, l’argile ou la pierre, et excluent des peintures réalisées sur des supports organiques, tels que le bois, le papier ou la toile. Les matériaux composites utilisés dans de nombreux bâtiments historiques doivent recevoir un traitement particulier, hors du champ d’application du présent document. Les surfaces architecturales et les couches de finition, avec leur valeur historique, esthétique ou technique, doivent être considérées comme des composantes importantes des monuments historiques. Les peintures murales font partie intégrante des monuments et des sites et doivent être préservées in situ. Nombre de problèmes affectant les peintures murales sont liés au mauvais état des bâtiments ou des structures, à leur mauvais usage, à l’absence d’entretien ou à de

55


fréquentes réparations et modifications. De même que de fréquentes restaurations, des dégagements intempestifs et l’usage de méthodes et de matériaux inadaptés peuvent entraîner des dommages irréparables. Des pratiques et des qualifications professionnelles insuffisantes ou inadéquates ont conduit à des résultats fâcheux. C'est la raison pour laquelle, un document pertinent, définissant les principes corrects de conservation/restauration des peintures murales, s’avère indispensable. Article 1 : Politique de protection intégrée Une approche initiale et nécessaire de la protection des peintures murales, quelles que soient les cultures et les religions, exige que l’on dresse l’inventaire des monuments et des sites comportant des peintures murales, même lorsqu’elles ne sont pas visibles. Les lois et les réglementations qui régissent la protection du patrimoine culturel doivent interdire la destruction, la dégradation ou la modification des peintures murales et de leur environnement. La législation doit non seulement protéger les peintures murales, mais aussi mettre à la disposition des spécialistes des ressources pour la recherche, organiser le traitement et la surveillance professionnels et faire valoir leurs valeurs matérielles et immatérielles aux yeux du public. Si des interventions s’avèrent nécessaires, celles-ci doivent être entreprises en pleine connaissance et avec l’accord des autorités de tutelle. Des sanctions doivent être prévues pour toute violation des réglementations. De même que des dispositions doivent prendre en compte les nouvelles découvertes et leur préservation dans l’attente d’une protection officielle. Des projets d’aménagement urbains ou d’infrastructures, tels que la construction de routes, de barrages, la transformations de bâtiments, etc. qui affecteraient des peintures murales, ne doivent pas être entrepris sans réaliser une étude d’impact préalable et sans prévoir des dispositions adéquates de sauvegarde. Des efforts particuliers doivent être fournis, avec la coopération de différentes autorités, pour intégrer et respecter la fonction cultuelle des peintures religieuses sans compromettre leur authenticité. Article 2 : Investigation Tout projet de conservation doit commencer par de rigoureuses investigations scientifiques. L’objectif est de rassembler autant d’informations que possible sur la composition de la structure et les différentes couches superposées et d’évaluer leurs dimensions historiques, esthétiques et techniques. Doivent être englobés dans de telles études toutes les valeurs matériel-

56


les et immatérielles de la peinture, ainsi que les modifications, les ajouts et les restaurations historiques. Cela exige une approche pluridisciplinaire. Les méthodes d’investigation doivent être autant que possible non-destructives. Une attention particulière doit être accordée aux peintures murales qui pourraient être dissimulées sous un lait de chaux, des couches de peinture, du plâtre, etc. Les préalables à tout programme de conservation sont l’investigation scientifique des mécanismes de macro- et micro-dégradations, l’analyse de matériau et le diagnostic de l’état. Article 3 : Documentation En accord avec la Charte de Venise, la conservation/restauration de peintures murales doit être accompagnée d’un programme défini de documentation sous la forme d’un rapport analytique et critique, comportant des illustrations : dessins, relevés, photographies, cartographies, etc. L’état des peintures, les caractéristiques techniques et formelles relevant du processus de la création et de l’histoire de l’objet doivent être connus. De plus, chaque étape de la conservation et de la restauration, chaque matériel et chaque méthode utilisés doivent être consignés. Ce rapport doit être conservé dans les archives d’une institution publique et mis à la disposition du public intéressé. Des copies de ces documents doivent aussi être conservées sur place ou confiés à la garde des responsables du monument. Il est également recommandé que les résultats des travaux soient publiés. Les documents doivent être classés par chapitres identifiables, par exemple investigation, diagnostic et traitement. Les supports traditionnels écrits et graphiques peuvent être complétés par des documents numérisés. Quelle que soit la technique utilisée, la permanence de ces archives et leur disponibilité future est toutefois de la plus haute importance. Article 4 : Conservation préventive, entretien et gestion de site L’objectif de la conservation préventive est de créer des conditions favorables pour limiter le délabrement et éviter le recours à des traitements curatifs inutiles afin de prolonger la durée de vie des peintures murales. Une surveillance compétente et le contrôle de l’environnement sont tous deux des composantes essentielles de la conservation préventive. Des conditions climatiques défavorables et des problèmes d’humidité peuvent provoquer des détériorations et des attaques biologiques. Grâce à la surveillance, les premiers symptômes de délabrement de la peinture ou de la structure du support sont détectés, permettant ainsi d’éviter l’extension des dommages. Une déformation ou une défaillance de la structure, conduisant à de possibles effondrements,

57


peuvent être détectés à un stade précoce. L’entretien régulier du bâtiment ou de la structure est la meilleure garantie pour la sauvegarde des peintures murales. Les usages publics inappropriés et incontrôlés des monuments et des sites comportant des peintures murales peuvent engendrer des dommages à ces dernières. Cela peut impliquer une limitation des visites et, dans certains cas, la fermeture temporaire au public. Il est toutefois préférable que le public ait la possibilité de connaître et d’apprécier des peintures murales qui font partie du patrimoine culturel commun. Par conséquent, il convient d’intégrer à la gestion des sites un aménagement adapté de l’accès et de l'usage des lieux, afin de préserver, autant que possible, les valeurs authentiques matérielles et immatérielles des monuments et des sites. Pour diverses raisons sociologiques, idéologiques et économiques, de nombreuses peintures murales, souvent situées dans des lieux isolés, sont victimes de vandalisme et de vols. Dans ces cas-là, les autorités doivent prendre des mesures préventives particulières. Article 5 : Conservation et restauration Les peintures murales sont une partie intégrante du bâtiment ou de la structure. En conséquence, leur conservation doit être envisagée en même temps que la structure de l’entité architecturale et leur environment. Toute intervention sur le monument doit prendre en compte le caractère spécifique des peintures murales et les conditions de leur préservation. Toutes les interventions, telles que la consolidation, le nettoyage et la réintégration, doivent être réduits au niveau minimum nécessaire permettant d’éviter toute disparition de matériel et toute diminution d’authenticité picturale. Partout où cela est possible, des échantillons de couches stratigraphiques attestant l’histoire des peintures doivent être préservés, de préférence in situ. Le vieillissement naturel est un témoignage du temps et doit être respecté. Les transformations chimiques et physiques irréversibles doivent être préservées s’il est nuisible de les oter. Les restaurations précédentes, les ajouts et les couches picturales recouvrant des couches plus anciennes font partie de l’histoire des peintures murales. Ils doivent être considérés comme des témoins des interprétations et évalués de façon critique. Toutes les méthodes et tous les matériaux utilisés dans la conservation et la restauration des peintures murales doivent prendre en compte l’éventualité de futurs traitements. L’utilisation de nouveaux matériaux et de nouvelles méthodes doit être basée sur des données scientifiques détaillées et des résultats d’essais concluants en laboratoire et sur site. Toutefois, on doit garder à l’esprit que les effets à long terme de nouveaux matériaux et de nouvelles mé-

58


thodes sur les peintures murales sont inconnus et peuvent être dommageables. Par conséquent, l’utilisation de matériaux traditionnels, compatibles avec les composantes de la peinture et la structure environnante, doit être encouragée. L’objectif d’une restauration est d’améliorer la lisibilité de la forme et du contenu des peintures murales tout en respectant la création originale et son histoire. La réintégration esthétique contribue à réduire la visibilité des dommages et doit d’abord être testée sur un matériel qui ne soit pas d’origine. Les retouches et les restitutions doivent être discernables de l’original. Tous les rajouts doivent être facilement reversibles. Trop de repeint doit être évité. Le dégagement de couches picturales exige le respect de la situation historique et doit tenir compte de l’évaluation des pertes éventuelles. Cette opération ne devrait être effectuée qu’après étude préliminaire de leur état, de leur importance et de leur valeur et, lorsque cela est possible, sans provoquer de dommages. Les peintures récemment mises au jour ne doivent pas être exposées à des conditions défavorables. Dans certains cas, la reconstitution de peintures murales décoratives ou de surfaces architecturales colorées fait partie d’un programme de conservation et de restauration. Cela suppose la conservation des fragments authentiques et pourrait impliquer leur recouvrement complet ou partiel par des couches protectrices. Une reconstitution bien documentée et exécutée de manière professionnelle, à l’aide de matériaux et de techniques traditionnels, témoigne de l’apparence historique de façades et de décors intérieurs. Une direction compétente doit rester vigilante durant toutes les phases du projet de conservation/restauration et doit recevoir l’approbation des autorités compétentes. Il serait souhaitable qu’un contrôle indépendant du projet soit assuré par des autorités ou des institutions compétentes, libres de tout intérêt commercial dans le résultat final de l’opération. Les responsables des décisions de gestion doivent être nommés et les travaux doivent être mis en œuvre par des professionnels possédant des qualifications et des compétences adéquates. Article 6: Mesures d’urgence Dans les cas d’urgence, des mesures immédiates de sauvetage sont nécessaires pour sauvegarder des peintures murales. Les matériaux et les techniques utilisés doivent permettre un traitement ultérieur. Des mesures de conservation appropriées doivent être entreprises aussi vite que possible avec la permission des autorités compétentes. La dépose et le transfert sont des opérations radicales, irréversibles et dangereuses qui affectent sévèrement la composition physique, la structure matérielle et les caractéristiques

59


esthétiques des peintures murales. Ces opérations ne sont par conséquent justifiables que dans des cas extrêmes, lorsque aucune solution de traitement in situ n’est possible. Dans de telles circonstances, la décision de dépose et de transfert doit toujours être prise par une équipe de professionnels plutôt que par la personne chargée d’effectuer le travail de conservation. Les peintures déposées doivent être recollées à leurs emplacements d’origine dans la mesure du possible. Des mesures spéciales doivent être prises pour la protection et l’entretien des peintures détachées de leur support d’origine, ainsi que pour la prévention des vols et la dispersion des œuvres. L’application d’une couche de recouvrement dissimulant un décor existant, dans l’intention de prévenir des dommages ou la destruction par l’exposition à un environnement inhospitalier, doit être exécutée avec des matériaux compatibles avec les peintures murales et d’une manière qui permettra leur restitution ultérieure. Article 7 : Recherche et information du public La création de projets de recherche dans le domaine de la conservation/restauration des peintures murales est une condition essentielle à l’élaboration d’une politique de préservation durable. La recherche sur des questions susceptibles de compléter nos connaissances sur les processus de dégradation doit être encouragée. La recherche qui étendra nos connaissances sur les techniques de peintures originales, ainsi que sur les méthodes et les matériaux utilisés dans les restaurations anciennes est essentielle pour la mise en œuvre de projets de conservation adéquats. Cette recherche est également pertinente pour les disciplines connexes des arts et des sciences. Il convient de réduire au minimum les perturbations causées aux matériaux qui serviront à l’étude ou à l’obtention d’échantillons. La diffusion de la connaissance est une caractéristique importante de la recherche, et devra être faite à destination de la communauté scientifique autant que du grand public. L’information du public contribue considérablement à la prise de conscience de la nécessité de préserver les peintures murales, même si les travaux de conservation/restauration peuvent causer des désagréments temporaires. Article 8 : Qualifications et formation professionnels La conservation/restauration de peintures murales est une discipline spécialisée appartenant au domaine de la préservation du patrimoine. Ces travaux exigent des connaissances, des compétences et des savoirs-faire particuliers, de sorte que les conservateurs-restaurateurs

60


de ces biens culturels doivent recevoir une éducation et une formation professionnelle comme le recommandent le Code d’éthique du Comité conservation de l’ICOM (1984) et les associations telles que E.C.C.O. (European Confederation of Conservator-Restorers’ Organisations) et ENCoRE (European Network for Conservation-Restoration Education). Article 9: Traditions de rénovation Dans quelques régions du monde, les pratiques authentiques des artistes et des artisans se poursuivent par la reproduction de programmes iconographiques et de décors historiques utilisant des techniques et des matériaux traditionnels. Ces traditions, qui répondent à des exigences religieuses et culturelles et s’en tiennent aux principes de Nara, doivent être maintenues. Des savoir-faire traditionnels en matière de peintures sont également des conditions préalables pour la conservation/restauration. Cependant, bien qu’il soit important de préserver ces connaissances particulières, cela n’ implique pas que les traitements de conservation/restauration de peintures murales soient effectués par des artisans ou des artistes. Article 10: Coopération internationale Partager l’entretien d’un patrimoine commun est une notion acceptée au niveau national et international. Il est donc nécessaire d’encourager l’échange des connaissances et la diffusion des informations à tous les niveaux. Dans l’esprit d’une collaboration interdisciplinaire, les conservateurs - restaurateurs de peintures murales ont besoin de travailler en liaison avec leurs collègues d’autres pays et avec les institutions adéquates et les spécialistes du monde entier. L'ébauche de ce document, sous sa forme actuelle, a été rédigée à Copenhague les 28 octobre - 1er novembre 2002, puis révisé et complété à Thessalonique le 8 et 9 mai 2003.

61


Bronnen – Literatuurlijst Interviews De heer Walter Schudel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, KIK, conservator/restaurator muurschilderingen, kunsthistoricus De heer Lode De Clercq, conservator/restaurator De heer Hugo VandenBorre, conservator/restaurator Mevrouw Linda Van Dijck, conservator/restaurator

Documenten Beleidsbrief cultureel erfgoed CEDEFOP – European Centre for the Development of Vocational Training. (1995). Occupational profiles. The restoration and rehabilitation of the architectural heritage. Berlijn: CEDEFOP. CEDEFOP. (1995). Study on the upgrading and recognition of qualifications in the field of the restoration and rehabilitation of the architectural heritage. Berlijn: CEDEFOP. De Cuyper, P. & Van den Berge, K. (2000). Beroepsprofielen uit de erfgoedzorg: een oriëntatie. Leuven: HIVA, in samenwerking met VCAR. Delmotte, J. (2000). Beroepsprofiel: conservator/restaurator van meubels. Leuven: HIVA. ECCO (1993). Professional Guidelines. Brussel: ECCO HIVA (2000). Erfgoedzorg: aanzetten tot een beroepenstructuur. Niet-gepubliceerd document ICOM (1984). The conservator-restorer: a definition of the profession (Charter van Kopenhagen). ICOM: Kopenhagen Malfait, D. (1996). Het opstellen van een beroepsprofiel, het proces van A tot Z. Leuven: HIVA

62


Mei Hwa, T. & Schneijderberg, F.(2000). Van oude meesters tot moderne masters. Advies over de inbedding van de Restauratorenopleiding. Amsterdam: projectorganisatie kunstvakonderwijs. Phillippot, P., Mora P, Mora L. (1983). Conservation of wall paintings. London: .ICOM SERV (2001). Handleiding beroepenstructuren en beroepsprofielen. Brussel: SERV. Van Gyes, G.; Van den Berge, K., De Cuyper, P. (2000). Beroepsprofielen uit de erfgoedzorg: een orientatie. Synthesenota: HIVA VDAB (2000). Analyse vacatures ’99 – Deel 1, 2, 3. Brussel: VDAB. VeRes (1998). Restaurator: een profiel van het beroep. Amsterdam: VeRes.

Websites http://erfgoedactueel.kennisnet.nl http://lcweb.loc.gov/preserv (Library of Congress Preservation) http://palimpsest.stanford.edu (CoOL - Conservation On-Line) http://palimpsest.stanford.edu/byorg/ecco (ECCO - European Confederation of ConservatorRestorers Organisation) http://palimpsest.stanford.edu/iada (IADA - Internationale Arbeitsgemeinschaft der Archiv-, Bibliotheks- und Graphikrestauratoren) http://palmipsest.stanford.edu/icom (ICOM - International Council of Museums) http://www.icom-cc.org http://www.beniculturali.it (Instituto Centrale del restauro di Roma) http://www.bnf.fr/web-bnf/infopro/conserv/act/index.htm (Actualités de la Conservation BNF) http://www.chin.gc.ca (Canadian Conservation Institute) http://www.culture.fr/culture/conservation/fr/index.htm (Sciences et patrimoine culturel France) http://www.culture.fr/culture/paca/patr/cicrp/cicrp.htm (Centre de conservation Marseille) http://www.dhm.de/restauratoren (Deutsches Historisches Museum, Berlin, Restaurierungsabteilung) http://www.getty.edu/gci (Getty Conservation Institute) http://www.heritage.org.cy/links.htm http://www.iccrom.org (ICCROM) http://www.icn.nl (Instituut Collectie Nederland) http://www.icomos.org (ICOMOS) http://www.kikirpa.be/www2/Site_IRPA/Nl/indexnl.htm (KIK)

63


http://www.miljo.gu.se (Göteborg University, Institute of Conservation Sweden) http://www.monument.vlaanderen.be http://www.monumentenzorg.nl. http://www.preservenet.cornell.edu (Preserve/Net) http://www.restauro.de/restauro (restauro) http://www.rhein-neckar.de/~comenius/cat (Landesmuseum für Technik und Arbeit/Kunsthalle Mannheim Internetsite over restaureren/conservering) http://www.skr.ch (Schweizerischer Verband für Konservierung und Restaurierung) http://www.snl.ch (SNL - Schweizerische Landesbibliothek) http://www.unesco.de (UNESCO - Deutsche UNESCO Kommission) http://www.uni-c.dk (Deense conserveringscholen) http://www.well.com/user/bronxbob/presed-x/presed-x.html (Preservation Education Exchange) https://www.werk.nl/extern/extern.html?url=beroepeninformatie (restaurator/schilderijen)

64

restauratie

Recommend Documents