Psychologie van het ouder worden en verlengen van de zelfstandige maatschappelijke participatie van ouderen
Prof dr W.H. Brouwer, bijzonder hoogleraar verkeersgeneeskunde en neuropsychologie - UMCG afdeling Neurologie - RUG vakgroep Psychologie
Mobiliteit en Veiligheid Zelfstandige verkeersdeelname is erg belangrijk om onafhankelijk te leven alternatieven voor de auto zijn vaak problematisch
voor ouderen
Gemiddeld gaat bij het ouder worden de gezondheid achteruit, leidend tot functieafname lichamelijke kwetsbaarheid neemt toe beperkingen van de informatieverwerking
2
Uit Demos, 17, jan. 2001 (AH de Jong, CBS)
3
Lichamelijke kwetsbaarheid als functie van leeftijd (naar R.J. Davidse, 2000) Kwetsbaar- 5 heidsindex (†† per 100 4 gewonden) 3 2 1 0 18- 20- 25- 30- 35- 40- 45- 50- 55- 60- 65- 70- 75- 80- 85- 90+ 19 24 29 34 39 44 49 54 59 64 69 74 79 84 89
Leeftijd in jaren 4
Verkeersrelevante functiebeperkingen van de informatieverwerking Traagheid Moeite met het verdelen van de aandacht tussen verschillende taken
5
Belangrijke begrippen cognitieve psychologie van de veroudering Gekristalliseerde en vloeibare intelligentie (Horn & Catell, 1967; Raven P.M. test) Algemene vertragings hypothese (Salthouse) Leeftijd X complexiteits effect (Brinley plots) Signaal/Ruis verhouding in het zenuwstelsel (Welford, 1981: Signal, noise, performance and age. Human Factors, 23, p. 97-109.) Relatie met verminderde zintuigfuncties 6
Beslissingstijd in sec. in een invoegtaak op de openbare weg voor de allersnelste, gemidd. en traagste proefpers. (Van Wolffelaar et al, 1989) 5 4.5 4 3.5 3 20-40jr 60-80jr
2.5 2 1.5 1 0.5 0 minimum
gemiddeld
maximum 7
Instructie: rijdt zo recht mogelijk in het midden van de rechter weghelft en reageer zo snel en nauwkeurig mogelijk op de stippenplaatjes; bij 9 stippen linker claxon knop, bij 8 of 10 stippen rechter •Stippentaak in eigen tempo •Individueel aangepaste windsterkte
**** *** * * **** * * * **
*** *** *** *
Dubbeltaak Naar Ponds et al, 1988
8
Verdeelde aandachtskosten bij het combineren van visuele analyse en koershouden voor 4 leeftijden Percentage toename t.o.v. de enkeltaak
% toename
Uit het door NWO-MW gesubsidieerde promotieonderzoek van Mark Dekker (2009; prom.: R.de Jong en W.H.Brouwer)
60 50 40 30 20 10 0
Sturen Vis. RT
20-30 45-55 55-65 65-75 leeftijdgroepen 9
From the NWOMW funded doctoral dissertation of Tanja Coeckelbergh (2002)
presentation time
Perceptual speed: Threshold times for the identification of object details as a function of eccentricity and age 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0
young (22-28) older (58-78)
0
4
8
eccentricity (degrees)
12
AFOV test
10
Steekproefselectie erg belangrijk Meestal vrijwilligers die zich gezond voelen en nog zelfstandig wonen. Controle voor (subtielere) effecten van ziekten en aandoeningen is vaak zeer beperkt, b.v. dementie en.het hebben doorgemaakt van een ernstige neurologische aandoening zijn vaak exclusiecriteria. Controle voor (subtielere) effecten van zintuigelijke achteruitgang in gehoor en gezichtsvermogen is vaak zeer beperkt, b.v. gecorrigeerde visus van 1 vereist. Vrijwilligheid pakt anders uit bij oudere steekproeven
11
De verhouding tussen in juridische zin schuldige en onschuldige bestuurders naar leeftijd bij linksen rechtsafslaan 8
verhoudingsgetal
Naar R.J. Davidse (2000) Ouderen achter het stuur (Nederl. cijfers 1994-98)
6
4
2
0 18- 25- 30- 40- 50- 60- 65- 75+ 24 29 39 49 59 64 74 leeftijd
links af rechts af 12
De automobilisten die bij de rijbewijskeuring door de huisarts verdacht werden van cognitieve achteruitgang ondergingen een testrit van hun praktische rijgeschiktheid, afgenomen door een CBR expert: Zelfs van degenen onder hen die volgens de Uit de expert nog voldoende rijgeschiktheid hadden dissertatie van was de gemiddelde score minder dan Frederiec voldoende voor de volgende aspecten: Withaar, 2000
kijken en scannen interactie met andere verkeersdeelnemers linksaf slaan een voorrangsweg op invoegen in een snel rijdende verkeersstroom
13
Zelfstandig wonen van ouderen Aantal mensen boven de 80 in 2005: 570000 Geschat aantal dat in verpleeg- of verzorgingshuis woont: 105000 Zelfstandig wonend dus: 465000 Toekomst: percentagegewijze steeds minder ouderen naar verpleeg- of verzorgingshuizen; absoluut wel stabilisatie door vergrijzing 14
De beste 5 voorspellers van subjectief welzijn van ouderen (Rybash, Roodin &Hoyer, 1995)
Inkomen Gezondheid Mate van sociale interactie Onafhankelijk wonen Beschikbaarheid van vervoer
15
Trends in de mobiliteit van ouderen Toenemend belang auto vooral ten koste van OV Meer vrouwen als autobestuurder en op de fiets Meer van reizen afhankelijke levensstijl
16
Succesvol ouder worden: Selectieve optimalisering met compensatie (Baltes & Baltes, 1990) Selectie: beperking van je repertoire Optimalisatie: beheers je beperkte repertoire goed Compensatie: gebruik van trucs of hulpmiddelen om niet verder te optimaliseren onderdelen te vervangen of hun belang te verminderen
17
Oudere bestuurders maken minder gebruik van telefoon en audioapp. tijdens het rijden
en vermijden gemiddeld meer dan jongere bestuurders andere activiteiten tijdens het rijden (Brouwer et al., 1992). 18
Compensatie via de hierarchische taakstructuur Drie niveau’s : strategisch, tactisch en operationeel Tijdsdruk in het bijzonder op het operationele niveau: het koershouden en ontwijken van ander verkeer Keuzen op strategisch en tactisch niveau kunnen tijdsdruk op het operationele niveau reduceren 19
Sterke punten van oudere bestuurders die zijn te verwezenlijken door de hierarchische taak structuur Strategisch: gemiddeld meer vrijheid om reistijd en -route te kiezen Strategisch en tactisch: gemiddeld lagere spanningsbehoefte Tactisch: gemiddeld meer rijervaring waardoor betere anticipatie mogelijk is
20
Het verkeer is een dynamisch systeem met interactie tussen de verschillende componenten De systeemcomponenten: infra-structuur voertuig bestuurder
Onderlinge afhankelijkheid van de systeemcomponenten: goed ontworpen infra-structuur en voertuigen kunnen compenseren voor bestuurdersbeperkingen 21
Gerontologisch te argumenteren eigenschappen van de infrastructuur: Voorspelbaarheid moet hoog zijn Extern opgelegde tijdsdruk moet worden vermeden Complexe kruisingen moeten worden vereenvoudigd Speciale aandacht voor veilige oversteek van fietsers 22
Voorbeeld uit de Raven progressive matrices test
23
Ruwe scores Raven en leeftijd (naar Heron & Chown, 1967)
24
Vloeibare vs gekristalliseerde intelligentie Voorbeelden uit publicaties van Salthouse 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 55 jaar
65 jaar Beginner
75 jaar Expert 25
Tijd nodig per boodschap (seconden) voor de eerste 10 boodschappen 450 400 350 40-55 jr. 55-70 jr. 70+
300 250 200 150 100 50 0 1e
2e
3e
4e
5e
6e
7e
8e
9e 10e
Uit “ met een metafoor van oor tot oor “, doctoraalscriptie van Matthijs Dicke, RUG A&O Psychologie, december 2000.
26
Gerontologisch te argumenteren eigenschappen van voertuigen: Letselbeperkende maatregelen, ook ten aanzien van voetgangers en fietsers Vereenvoudigde motorische coördinatieeisen automatische bak, ABS etc.
Botsingvermijdingssystemen en intelligente codriver-systemen Bij voorkeur geen “nieuwe taken” maar vergemakkelijking van bestaande taken Systemen kunnen elkaar aanvullen: lane deviation warning kan aandachtsbeperking door gebruik navigatiesysteem compenseren 27
Gerontologisch te argumenteren ontwikkelingen ten aanzien van eisen aan bestuurders: Handhaven snelheidsbeperkingen Verkeersdeelnemers gelegenheid geven hun verkeerskennis en -vaardigheden geregeld te laten beoordelen en zo nodig verkeerseducatie te volgen Bij het verkeersgedrag explicieter rekening houden met veiligheid ( b.v. dragen van een valhelm op de fiets) Handhaving van voorspelbaar verkeersgedrag van alle weggebruikers
What about “shared space”? 28
Rijgeschiktheidskeuring van oudere automobilisten: slechts beperkt toepasbaar ! Het onevenwichtige basisniveau: Veel meer geschikte dan ongeschikte oudere automobilisten! Algemene toepassing selectieinstrumenten wordt afgeraden vanwege te verwachten grote aantallen onterecht afgekeurden Selectieinstrumenten dus alleen in risicogroepen met meer gebalanceerde basisniveau’s. Algemene “keuring” is dan een screening op deeluitmaking van risicogroepen
Vervolgens richting revalidatie en trainingen 29
Vaardigheden: testritprestaties bij zeer lichte en lichte dementie van het Alzheimer type (Brown, Ott, Papandonatos et al , 2005) 90 80 70 60 voldoende twijfelachtig onvoldoende
50 40 30 20 10 0 Gezond
CDR 0,5
CDR 1
Percentage deelnemers met beoordeling voldoende, twijfelachtig en onvoldoende gegeven door professionele rijinstructeur
30
Testritprestaties van 254 PD patienten
1. Devos, Vandenberghe, Nieuwboer, Tant, Baten & De Weerdt, 2007 (B) 2. Amick, Grace & Ott, 2007 (RI USA) 3. Singh, Pentland, Hunter and Provan, 2007 (Scotland) 4. Radford, Lincoln & Lennox, 2004 (Engeland) 5. Heikkila, Turkka, Koppelainen, Kallanranta & Summala, 1998 (Finland) 80 70 60 50 voldoende twijfelachtig onvoldoende
40 30 20 10 0 1 (n=40) 2 (n=25)
3 4 5 (n=20) (n=118) (n=51)_
Percentage deelnemers met beoordeling voldoende, twijfelachtig en onvoldoende gegeven door professionele rijinstructeur
31
1-2-drive Om sterke punten van testritten en neuropsychologisch onderzoek te combineren voegden we een onderzoek in de rijsimulator toe: Het 1-2-drive protocol 1: screenend neuropsychologisch onderzoek dat 1 uur duurt: bij heel goed of heel slecht resultaat is het hiermee afgelopen. 2: uitgebreider neuropsychologisch onderzoek dat 2 uur duurt Drive: rijsimulatoronderzoek dat ½ uur duurt Beschreven in: Brouwer, W.H. (2006) Rijgeschiktheid van ouderen met neuropsychologische functiebeperkingen. Tijdschrift Voor Neuropsychologie, 2, p. 2-15. 32
Voorbeeld van een PD patiënt wiens rijbewijs door de politie was gevorderd na een ongeval door slecht sturen /
33
Conclusies
Zelfstandige verkeerdeelname is erg belangrijk voor de onafhankelijkheid van ouderen Kernproblemen zijn lichamelijke kwetsbaarheid, mentale snelheid en verdeelde aandacht De cognitieve structuur van de verkeerstaak laat aanzienlijke compensatie voor stoornissen toe Technologie en training kunnen de mogelijkheden voor compensatie uitbreiden mits ergonomische en gerontologische kennis worden toegepast Het “keuren” van oudere chauffeurs is niet het antwoord, behalve in risicopopulaties
34
