proces Weg vrij voor sloop Zwarte Madonna

Beweging Bouwfonds MAB heeft een uitstekend jaar achter de rug. Zowel op het terrein van gebiedsontwikkeling als commercieel vastgoed is duidelijk te merken dat de markt volop in beweging is. Dat zijn we als organisatie zelf ook. De overname van Bouwfonds MAB door Rabobank is definitief afgerond en het integratieproces staat op de rails. Tijdens het opstellen van het regeerakkoord stonden de thema’s stedelijke vernieuwing en investeren in het landschap hoog op de agenda, vermeldde minister Winsemius tijdens de drukbezochte nieuwjaarsreceptie van Rabo Vastgoed. Deze onderwerpen komen uitgebreid aan de orde in dit nummer. Met de projecten Nieuwe Beeklaan en Wijnhavenkwartier in Den Haag illustreren we hoe wij omgaan met stedelijke vernieuwingsprojecten. We verwachten dat de stijgende lijn zich in 2007 voortzet. Dit is niet alleen te merken aan ontwikkelingen op de woningmarkt maar tevens aan de investeringsbereidheid van bedrijven. Goede voorbeelden daarvan zijn de komst van City Inn met het grootste hotel van Nederland en TomTom met haar hoofdkantoor op het Oosterdokseiland in Amsterdam. Tevens behaalden we nieuwe successen in het buitenland met retailprojecten in Bordeaux en Genève en woningprojecten in Valladolid en Alicante in Spanje.

inhoud

NAW staat voor de woorden Naam, Adres, Woonplaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de eindgebruiker (naam), de woning, het kantoor of de winkelruimte (adres) en de locatie (woonplaats) is voor Bouwfonds MAB Ontwikkeling essentieel bij de realisatie van aantrekkelijke gebieden. NAW wordt gratis verzonden aan de zakelijke relaties van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Bij het NAW magazine hoort het NAW Dossier. Zorg ervoor dat u ook deze aanvulling in handen krijgt.

actueel

markt

beleid

cultuur

proces

groen

Een beredeneerde kans

Varen op geloof en vertrouwen

Krachtenveld van duurzame energie

‘Ik heb de leukste baan die er is’

Weg vrij voor sloop Zwarte Madonna

Hoogste tijd om in het landschap te investeren

De overname van Bouwfonds door Rabobank is in december 2006 officieel afgerond. Alle reden om met een luchtig vraaggesprek kennis te maken met Tjalling Halbertsma en Henk van Zandvoort.

Het bouwen van koopwoningen in stedelijke vernieuwingsgebieden is niet eenvoudig. Veel betrokkenen, nog meer overheidsvoorschriften en een moeilijke markt. Toch ligt hier voor velen juist de uitdaging.

De bouwwereld heeft te maken met verdergaande aanscherping van regelgeving op het gebied van duurzame energie. Een discussie over de rol van bewoners en de verantwoordelijkheid van partijen.

Fons an Meijgaarden is directeur van het Bouwfonds Cultuurfonds. Dit fonds sponsort gemeentelijke culturele actviteiten. Een interview met Van Meijgaarden: ‘Het voelt soms een beetje als Sinterklaas spelen.’

Op 2 juni gaat de sloopkogel er tegenaan. De Zwarte Madonna in Den Haag maakt plaats voor twee ministeries en een woontoren. Het nieuwe centrum middenin de stad krijgt hiermee eindelijk vorm.

Het Nederlandse cultuurlandschap schreeuwt om aandacht: verpaupering, verschraling en verwaarlozing liggen op de loer. Een integrale aanpak is nodig aldus het Nationaal Groenfonds en Nationaal Restauratiefonds.

pagina 4

pagina 10

pagina 18

pagina 32

pagina 40

pagina 50

Met het Experience Park Limburg bij Venlo, tevens belicht in deze editie, spelen wij in op de behoefte aan vernieuwing in de zich internationaliserende retailmarkt, waarover meer in het artikel over de International Council of Shopping Centers. Kortom wij voorzien weer een enerverend jaar met veel beweging. Veel leesplezier toegewenst, Isaäc Kalisvaart Lid van de directie

winkelcentra

Retail is booming volgens ICSC pagina 15

En verder in dit nummer

retail

Experience Park Limburg pagina 26

wonen

Collectief particulier opdrachtgeverschap pagina 48

➔ lezersaanbieding kunstaankoop

➔ vastgoed bekend ➔ kunst openbare ruimte ➔ verhuizen ➔ 100 jaar wonen werken winkelen ➔ de verandering ➔ marktinformatie ➔ excursie ➔ interieur

8 16 24 30 31 38 39 46 54

actueel

Tjalling Halbertsma en Henk van Zandvoort over de overname van Bouwfonds

‘Een beredeneerde kans’ auteur Hans Ouwerkerk beeld Maarten van de Velde

De overname van Bouwfonds door Rabobank is in december officieel afgerond. Momenteel wordt er, vooralsnog, achter de schermen hard gewerkt aan de integratie van Bouwfonds MAB Ontwikkeling met Rabo Vastgoed. Rond de zomer moet het in elkaar schuiven van de twee organisaties een feit zijn. Kortom, reden genoeg om kennis te maken met Tjalling Halbertsma, voorzitter hoofddirectie Rabo Bouwfonds en Henk van Zandvoort, directievoorzitter van de nieuw te vormen ontwikkelingsdivisie. Een luchtig vraaggesprek met een verrassende conclusie: de overname van Bouwfonds door Rabobank is feitelijk een goed beredeneerde gok.

4

actueel

Het ruime kantoor van Tjalling Halbertsma in Hoevelaken vormt het decor voor het gesprek. Ontspannen zitten de twee heren tegenover elkaar.

partner. Dat is inderdaad een trendbreuk met pakweg zes, zeven jaar geleden, toen zij nog volop aarzelden om met anderen samen te werken.’

Een drukke periode voor u beiden? Halbertsma: ‘Ik heb het nooit druk. Of anders gezegd ik maak mij nooit zo druk. Als ik, zoals nu, zo’n 100 e-mails per dag binnenkrijg, dan weet ik gewoon dat het mij toch nooit zal lukken om ze allemaal dezelfde dag nog te beantwoorden.’ Van Zandvoort: ‘Er is ook een verschil tussen druk en druk. Het is voor ons momenteel allemaal een spannende en drukke periode, maar niet vervelend druk.’ Halbertsma: ‘Je moet het ook zo zien, dat de markt op dit moment ongelofelijk veel kansen biedt en snel beweegt. Neem de veranderende houding van woningcorporaties. Ze staan voor een enorme opgave om hun bezit te vernieuwen, en dat zijn voor ons natuurlijk kansen.’ Van Zandvoort: ‘Het zijn schuivende panelen. De essentie van Rabo Bouwfonds is dat we terugkeren naar de stad om daar gemengde projecten te realiseren. En daarvoor zijn we voor woningcorporaties een serieuze gespreks-

Hoe staat het eigenlijk met uw Fries, mijnheer Van Zandvoort? Van Zandvoort lachend: ‘Beroerd. Mijn Brabants is een stuk beter.’ Halbertsma: ‘Het is heel simpel. De komende managementbijeenkomst wordt in Friesland gehouden.’

koopste waren en verkocht ze vervolgens in de rijkere regio’s in Europa waar wij nu graag onze huizen willen realiseren.’ Van Zandvoort: ‘Heel goed.’ Halbertsma: ‘Maar even zonder gekheid, dat voor eigen rekening handelen bepaalde toen wel in hoge mate mijn levensgeluk. Heel dicht bij de business staan daar ging het toen om. En dat probeer ik overigens nu nog steeds. Dat betekent dat ik mij graag rechtstreeks laat informeren over projecten. Ik wil als het ware ook regelmatig met mijn

‘Ik heb het nooit druk. Of anders gezegd ik maak mij nooit zo druk.’ Ooit handelde u, mijnheer Halbertsma, in modeltreinen. Nu in huizen. Wel een groot verschil? Halbertsma: ‘Wij handelen niet in huizen maar ontwikkelen, financieren en beheren ze. Het in- en verkopen van die treintjes heb ik tijdens mijn studententijd gedaan en ik moet zeggen, dat was wel een heel leuke periode. Ik kocht die treinen daar waar ze het goed-

voeten in de klei staan. Dat is noodzakelijk want anders dreigt het gevaar, dat je te ver van de werkelijkheid af komt te staan. Om een voorbeeld te geven, ons droombeeld is om binnen tien jaar dé herontwikkelaar van Nederland te worden. Dat is leuk. Maar als je dat zegt, moet je wel weten hoeveel energie en inzet dat van de medewerkers vergt. Met andere woorden, ik moet zelf ervaren dat

actueel

5

aan de slag gaan in de bestaande stad van een geheel andere orde is dan bijvoorbeeld bouwen op een uitleglocatie. Alleen roepen dat je 1.000 woningen per jaar extra wil bouwen wanneer je niet weet welke inspanningen daarvoor op de werkvloer moeten worden geleverd, heeft geen enkele zin. Kortom, het heeft ook iets te maken met je geloofwaardigheid.’ Van Zandvoort: ‘Ik kan het daar natuurlijk alleen maar mee eens zijn.’

ernaar om de integratie na de zomer af te ronden. En dan kan het natuurlijk best zo zijn, dat nog niet alle regiokantoren van Bouwfonds en Rabo Vastgoed ook fysiek zijn samengevoegd, maar er wordt dan in elk geval wel als één onderneming gewerkt.’ Halbertsma: ‘Je moet ook niet vergeten dat Rabobank feitelijk op 1 december vorig jaar Bouwfonds pas officieel heeft gekocht. Dat is pas een paar maanden geleden.’

‘Je hebt ook te maken met twee organisaties die hun eigen systematiek hebben.’ Kunt u al iets over de nieuwe organisatie zeggen? Van Zandvoort: ‘We zijn bezig met de integratie van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Rabo Vastgoed. Dat is een omvangrijke operatie die tijd kost. We moeten en willen dat ook zorgvuldig doen. Je hebt te maken met twee organisaties die hun eigen systematiek hebben. Dat betekent dat je de tijd moet nemen om dat goed te regelen. We streven

Ooit heeft u mijnheer Halbertsma, ergens in een interview gezegd, dat het kopen van aandelen en zelfs hele bedrijven een kwestie is van deels berekening, deels intuïtie en deels beredeneerd gokken. Tot welke categorie behoort de aankoop van Bouwfonds? Er verschijnt een brede glimlach op zijn gelaat. Na een korte stilte zegt hij: ‘Een beredeneerde gok.’ Om er serieus op te laten volgen: ‘Zonder gekheid, er zat natuurlijk een sterke ratio achter

het aankopen van Bouwfonds. Kijk, niemand kan zien hoe de wereld er van vastgoed er over pakweg 10 jaar uitziet. Wat wel duidelijk is, is dat er grote vastgoedcombinaties ontstaan waarbij financieren, beleggen en ontwikkelen hand in hand gaan. Dat komt omdat de projecten steeds groter, gecompliceerder en dus ook kostbaarder worden.’ Van Zandvoort knikt: ‘Als we tien jaar verder zijn zul je zien, dat de schotten die er nu soms nog zijn tussen de commercieel vastgoedontwikkelaar en woningontwikkelaar helemaal weg zijn. Een goed voorbeeld daarvan zijn nu al de huidige multifunctionele projecten van de vestiging van Bouwfonds MAB in Den Haag. Maar ik ben het met Tjalling eens, dat een overname altijd een gok is. Hoewel we in de voorfase natuurlijk al wel tot de ontdekking zijn gekomen dat de werkwijze en de visie van de twee organisaties op elkaar lijken.’ Op welke punten vullen de twee organisaties elkaar aan? Van Zandvoort: ‘Ik denk dat we in de combinatie nog meer multifunctioneel zijn. Bouwfonds MAB heeft in het verleden

grote speler in het commerciële vastgoed geworden. Daar past een ander imago bij. Mede door de aankoop van het voormalige MAB hebben wij ook een flink aantal spraakmakende projecten.’

Streven jullie naar een sexy imago? Halbertsma: ‘Het is maar zeer de vraag of wij sexy willen zijn. Wij zijn een solide, betrouwbaar én innovatief bedrijf en naar mijn mening zijn wij een aantrekkelijke partner om mee samen te werken. Het is maar net hoe je het bekijkt.’ Van Zandvoort: ‘Bouwfonds heeft het imago

De bijnaam van u mijnheer Halbertsma is de Rode Bankier. Een geuzennaam? Halbertsma: ‘Zeker weten. En ik ben er ook hartstikke trots op.’ Hij staat resoluut op om uit de kast aan de muur van zijn kantoor een bankbiljet te pakken. Het knalrode biljet bevat een foto van hem en heeft als tekst ‘100 beloften van de Rode Bankier’. ‘Dit heb ik een keer van een relatie gekregen. Heel leuk. Ik zie het echt als een geuzennaam. Ik kom uit een rood nest maar doe graag goede zaken. En vooral zaken die maatschappelijk verantwoord zijn. Daarom past deze omgeving goed bij mij. Wij houden ons bezig met de herinrichting van Nederland. En dat moet je niet alleen zorgvuldig maar vooral ook maatschappelijk verantwoord doen.’ En uw bijnaam, mijnheer Van Zandvoort? ‘Ome Henk.’

‘Zonder gekheid, er zat natuurlijk een sterke ratio achter het aankopen van Bouwfonds.’ De redenering achter de gok zal blijken te kloppen als het inderdaad lukt het lokale netwerk aan dat van de Nederlandse Gemeenten van het Bouwfonds te koppelen. Dan vergroten we onze slagkracht als ontwikkelaar. Daarnaast hebben we bijvoor-

van het verleden, toen wij wij nog in handen van een groot aantal Nederlandse gemeenten waren van zich afgeschud. Toen waren wij uitsluitend actief in gesubsidieerde en goedkope koopwoningen. Nu zijn wij actief in alle segmenten van de woningmarkt en een zeer

> ‘Ik denk dat we in de combinatie nog meer

Tjalling Halbertsma, voorzitter hoofddirectie Rabo Bouwfonds

Henk van Zandvoort, directievoorzitter van de nieuw te vormen ontwikkelingsdivisie

Hoofdkantoor Bouwfonds MAB in Hoevelaken

actueel

beeld ook nog MKB Vastgoed Plan aangekocht die zich specifiek richt op winkel- en centrumontwikkelingen juist in die wat kleinere gemeenten. Kortom, een verdere versteviging van het netwerk.’

> ‘Ik wil als het ware ook regelmatig met mijn voeten in de klei staan’

6

misschien altijd iets meer geopteerd voor de grote locaties. Rabo Vastgoed is weer meer aanwezig op de kleinere locaties. Onze portefeuilles vullen elkaar ook in tijd goed aan.’ Halbertsma: ‘Je ziet dat de aandacht van het nieuwe kabinet zich sterk richt op de problematiek in de grote en middelgrote steden. Maar ook in de kleinere steden en dorpen is heel veel te doen. En Rabobank vormt met z’n 188 aangesloten banken natuurlijk een fijnmazig netwerk. Wij zijn heel decentraal georiënteerd en dus ook in die kleine gemeente aanwezig. Dat is onze kracht.

✏ [email protected]

multifunctioneel zijn.’

Hoofdkantoor Rabo Vastgoed in Utrecht

actueel

7

ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan ersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan ersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan ersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding

lezersaanbieding kunstaankoop

Bas Meerman in uw collectie?

lezersaanbieding kunstaankoop

‘Ik doe altijd een bekentenis’ Vincent van Gogh is zijn grootste voorbeeld. Bas Meerman noemt zichzelf dan ook een typische Nederlandse kunstenaar. ‘Ik schilder volgens de Nederlandse traditie en gebruik altijd hele traditionele thema’s; een landschap, een stilleven of een portret. Nederlandse schilders zijn realisten en stellen de vorm vaak boven de inhoud. ‘Nederlands werk is niet zwanger van betekenis, symboliek of een boodschap.’ Meerman noemt zich ook een bekentenis kunstenaar. ‘Iedereen die mijn werk kent, kent mij.’ Voor zichzelf hield Meerman jarenlang een dagboek bij, waarin hij iedere ochtend een tekening maakte. Deze tekeningen kwamen boven de keukentafel te hangen of in een hoek van zijn atelier, maar nooit liet hij ze aan een publiek zien. ‘Ik wilde met mijn werk een kunstzinnige uitspraak doen, geen persoonlijk verhaal vertellen.’ Toch werden zijn tekeningen steeds belangrijker. ‘Ze kregen een soort kunstzinnige rijpheid.’ Hij besloot de tekeningen te gaan schilderen en hiermee is hij toch gaan exposeren. ‘Dit dagboek vormt voor mij nog steeds een bron van inspiratie, maar dat hele persoonlijke wil ik niet meer. Voor mijn bekentenissen gebruik ik nu meer universele vormen.’ Zo ook deze litho. ‘Dat vlammende oranje en de compositie van het loof op de donkere achtergrond. Dit heeft voor mij een erotische lading en staat voor vergankelijkheid. Door dit in de vorm van een traditioneel stilleven te doen, leg ik mijzelf een beperking op. Binnen die vorm moet ik laten zien wat ik wil.’

Over de lithografie Meerman maakt graag litho’s. ‘Het is een heel ander proces dan schilderen. Daar ontstaat het schilderij op de ezel, bij een litho moet ik van te voren het eindresultaat al in mijn hoofd hebben.’ Lithografie is een grafische techniek. Deze techniek, al sinds de achttiende eeuw toegepast, wordt ook wel steendruk genoemd. Voor het maken van een litho wordt een vlakke kalksteen gebruikt waarop de voorstelling met vetkrijt of inkt wordt aangebracht. Na het etsen met Arabische gom en salpeterzuur wordt de steen met water bevochtigd; de niet-betekende delen nemen het water op en de vette getekende delen stoten het water af. De steen wordt daarna ingerold met inkt en de inkt hecht alleen op de vette delen van de steen en niet op de vochtige delen omdat water en vet elkaar afstoten. Tot slot wordt er een stuk papier over de steen gelegd en met behulp van een lithopers aangedrukt en afgedrukt. Het is ook mogelijk om op een steen een aluminium of zinken plaat te leggen en deze net zo te behandelen als een steen. Deze litho is gedrukt door Rento Brattinga van de Steendrukkerij in Amsterdam in samenwerking met Bas Meerman.

Dit kunstwerk in uw collectie? NAW biedt lezers de kans om een speciaal ontworpen litho van Bas Meerman. Tegen een gereduceerd tarief van € 195,- wordt u eigenaar van dit kunstwerk dat in beperkte oplage is gemaakt. Deze unieke aanbieding voor lezers van NAW is een initiatief van Bouwfonds MAB Ontwikkeling in samenwerking met de Bouwfonds Kunststichting.

Feiten over het kunstwerk Titel: zonder titel Jaar: 2006 Formaat: 48 x 75 cm Oplage: 25 genummerde en gesigneerde exemplaren Techniek: lithografie Uitgave: Steendrukkerij Amsterdam Prijs: € 195,- (inclusief btw en exclusief € 7,25 verzendkosten)

Bas Meerman In 1996 werd de Koninklijke Prijs voor Vrije Schilderkunst aan Bas Meerman (1970, Hilversum) uitgereikt. Vanaf dat moment is hij bekend geworden onder een breder publiek. Zijn werk is vertegenwoordigd in diverse belangrijke museale collecties (Stedelijk Museum Amsterdam, Gemeentemuseum Den Haag, Museum Boijmans van Beuningen) en bedrijfscollecties (Bouwfonds, AKZO Nobel, ABN AMRO). Vanaf 4 maart tot en met 13 mei is zijn werk te zien in Museum Het Prinsenhof in Delft in de tentoonstelling ‘Contour/Continuïteit, Heden en Verleden: 111 kunstenaars in Delft’. En van 17 februari tot 6 mei 2007 in de tentoonstelling ‘Leve de Schilderkunst! Terug naar de Figuur’ in de Kunsthal Rotterdam.

8

lezersaanbieding

lezersaanbieding

9

markt De uitdaging van koopwoningen in stedelijke vernieuwing

> ‘De bestaande stedenbouw-

kundige stempels in de Eendrachtsparkbuurt in de Westelijke Tuinsteden in Amsterdam worden verbroken en het gehele gebied krijgt hierdoor een nieuw elan. Want ook de bestaande bouw krijgt een nieuwe uitstraling’, aldus Kristal directeur Leo Versteijlen

Geloof en vertrouwen auteur Boukje Klinker beeld Peter van Breukelen en ERA

Een diversiteit aan betrokkenen, veel overheidsvoorschriften én een moeilijke markt. Het klinkt niet bepaald als een aanbeveling. Toch zijn het de antwoorden die je krijgt als je ontwikkelaars vraagt naar hun ervaringen met bouwen van koopwoningen in stedelijke vernieuwingsgebieden. > Job van Zomeren,

adjunct directeur ERA Bouw over Le Medi in de Rotterdamse wijk Bospolder/Tussendijken: ‘De plannen zien er buitengewoon goed uit. Met Le Medi creëren we in deze wijk een bijzonder en aantrekkelijk woonmilieu.’

‘En dan hebben dergelijke projecten ook nog eens een laag rendement’, doet Leo Versteijlen, directeur Kristal, er nog eens een schepje bovenop. ‘Waarom we het doen? Om middengroepen vast te houden in de stad en om de negatieve spiraal van een wijk te doorbreken.’ Of zoals Job van Zomeren, adjunct directeur ERA Bouw, het verwoordt: ‘Voor het sterker maken van steden.’

‘Dit gebouw durfden we aan omdat het gehele gebied eromheen verbeterd wordt.’ Stedelijke vernieuwing is de aanpak van (vaak naoorlogse) wijken met veel sociale huurwoningen, weinig differentiatie en een bevolking met economische en sociale achterstanden. Met programma’s op fysiek, economisch en sociaal vlak moeten wijken in de lift

10

markt

komen. Aangezien het overgrote deel van de woningen in dergelijke wijken corporatiebezit is, werkt Kristal – als corporatiegelieerde ontwikkelaar – aan verschillende stedelijke vernieuwingsprojecten. Versteijlen: ‘Daarbij gaat stedelijke vernieuwing voor ons altijd om gebiedsontwikkeling en niet om slechts één woningbouwproject. Een goed voorbeeld hiervan is de Eendrachtsparkbuurt in de

Westelijke Tuinsteden van Amsterdam. Om dit gebied een boost te geven, bouwt Kristal hier een ‘identiteitsdrager’: een bijzonder gebouw van het bekende Amsterdamse architectenbureau MVRDV met dure huurwoningen aan een nieuw aangelegd park. Dit gebouw

durfden we hier aan omdat het gehele gebied eromheen verbeterd wordt. De bestaande stedenbouwkundige stempels worden verbroken en het gehele gebied krijgt een nieuw elan met het woonmilieu ‘wonen aan een park’.’ Ook Van Zomeren gelooft in een bredere gebiedsontwikkeling: ‘In dit soort wijken bouw je in eerste instantie voor bewoners uit de buurt die een stap in hun wooncarrière willen zetten. Maar het draagvlak van de wijk kent een plafond en dan moet je mensen weten te verleiden er te gaan wonen. Dat kan alleen door het gebied als geheel te verbeteren en door de nieuwe bewoners iets extra’s te bieden.’ Gemeente stelt programma Een uitdagende factor van stedelijke vernieuwing is de vele betrokken actoren met soms uiteenlopende belangen die uiteindelijk toch verenigd moeten worden. Zo zijn er de

markt

11

mogelijkheid om binnen twee jaar de woning alsnog te kopen. We zien nu dat een groot deel van de bewoners toch besloten heeft om te kopen nu ze eenmaal gewend en gesetteld zijn in de buurt en geloven in de toekomst van Geuzenveld.’ Versteijlen ziet het bouwen van koopwoningen als één van de middelen om de verbeteringsdoel stellingen in deze wijken te behalen. ‘Vaak is duurdere huur een goede manier om een start te geven aan de vernieuwing. Het lijkt ook logisch dat mensen eerder huren dan kopen in een wijk, voor hen onbekend, met een matig imago. Duurdere huur gebruiken we dan ook bewust als katalysator voor het verbeteren van de wijk. Gaat het straks beter met de wijk en hebben mensen vertrouwen in de toekomst, dan kunnen we de woningen alsnog verkopen.’ Voorbeelden van de resultaten hiervan kan Versteijlen nog niet noemen, daarvoor is de stedelijke vernieuwing nog te kort op gang. Pas over tien jaar zullen we kunnen zien of en hoe de koopwoningen een bijdrage hebben geleverd. Tot die tijd is het, zoals Versteijlen zegt, varen op ‘geloof en vertrouwen’.

> In de Eendrachtsparkbuurt

in de Westelijke Tuinsteden van Amsterdam gaan nieuwbouw en bestaande bouw bijna hand in hand waardoor er als het ware een compleet nieuwe sfeer ontstaat.

huidige bewoners van de te slopen woningen die vaak terug willen keren naar hun wijk, maar de nieuwe koopwoningen niet kunnen betalen. En de omwonenden, die best iets nieuws tegenover zich willen, maar vaak vooral iets wat sterk afwijkt van wat er al was. En dan is er nog de gemeente, die eisen stelt aan het bouwtempo en het programma en daarbij vaak niet naar de markt kijkt. ‘De politiek bepaalt dan bijvoorbeeld dat minimaal hetzelfde aantal appartementen teruggebouwd moet worden op de plek waar gesloopt is. Daarbij wordt dan geen rekening gehouden met het feit dat appartementen in dergelijke gebieden moeilijk verkocht worden’, vertelt Versteijlen. Hij ziet daar gelukkig inmiddels een omslag in: ‘Voor de Westelijke Tuinsteden heeft de gemeente Amsterdam een aantal jaar geleden al gekozen voor meer gedifferentieerde woonmilieus en eengezinswoningen, die overigens wel goed verkopen. Het Pact op Zuid schept in Rotterdam nu ook mogelijkheden om meer marktgerichte keuzes te maken. In Den Haag zie je dat er ook ruimte komt om de appartementen op bijzondere locaties te plaatsen, en daaromheen buurtjes met eengezinswoningen te ontwikkelen.’ Wat wil de bewoner? Marktgericht bouwen, oftewel proberen te voldoen aan de wensen en eisen van de toekomstige bewoners, is één van de belang-

12

markt

Aandachtspunten voor stedelijke vernieuwing Stedelijke vernieuwing is een complexe opgave. Immers meestal gaat het om meer dan één project met vaak meerdere partijen. Om de slagingskans van projecten te verhogen hebben wij een aantal aandachtpunten op een rij gezet: • Om nieuwe bewoners te verleiden naar het gebied te komen, moet er iets extra’s zijn in het gebied of het project. Toekomstige bewoners krijgen door een bijzonder aantrekkelijk en onderscheidend woonmilieu, een legitimatie om in een vernieuwingsgebied te gaan wonen. • Het op constructieve wijze betrekken van de verschillende actoren – huidige bewoners, omwonenden, politiek,

toekomstige bewoners, enzovoort – bij de vernieuwing, levert niet alleen draagvlak op maar ook een bijdrage aan de kwaliteit van het project. • Een goede woning is de eerste stap om nieuwe bewoners enthousiast te maken voor een wijk. Als mensen eenmaal in een vernieuwingsgebied wonen, ontdekken ze vanzelf de positieve kanten van de wijk. • Het bouwen van koopwoningen is slechts één van de middelen om de verbeteringsdoelstellingen in vernieuwingsgebieden te behalen. Vaak is duurdere huur een goede manier om een start te geven aan de vernieuwing, aangezien mensen makkelijker te stap nemen te huren in wijken met een minder goed imago dan te kopen.

✏ [email protected]

‘Le Medi moet een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van de wijk’ ‘Voor de Westelijke Tuinsteden is gekozen voor meer eengezinswoningen’ rijkste factoren bij het ontwikkelen van koopwoningen in dergelijke gebieden. Hoe trek je ze naar een woning in een wijk met een slechte of minder goede reputatie? ‘Door ze een bijzonder aantrekkelijk en onderscheidend woonmilieu te bieden, zodat ze legitimatie hebben om er te gaan wonen’, is het antwoord van Van Zomeren. ‘Mensen willen op een verjaardag niet vertellen dat ze in een slechte wijk gaan wonen, maar wel dat ze een huis in een bijzonder project hebben gekocht.’ In het project Le Medi in de wijk Bospolder/ Tussendijken in Rotterdam heeft ERA Bouw samen met Com•wonen en Woonbron bewust dit bijzondere woonmilieu gecreëerd. ‘In Le Medi omvatten de buitenste huizen als het ware de buurt. Zo ontstaat een soort medina, een ommuurde stad zoals die ook in de landen rondom de Middellandse Zee te vinden is. In het hart van de wijk komt een waterrijk plein met een fontein en waterloopjes. Het ommuurde van Le Medi is vergelijkbaar met de voor Rotterdam bekende hofjes: overdag is de buurt en het binnenterrein gewoon voor iedereen toegankelijk, ‘s avonds gaan de poorten dicht. Uit panelonderzoek onder de doelgroep, naar

aanleiding van het schets ontwerp, bleken zij enthousiast over het planconcept, inclusief zaken als veiligheid en uitbreidbaarheid van de woning. De kopers kunnen hun woning dan ook naar wens aanpassen en uitbreiden.’

> Met het project Le Medi

in de Rotterdamse wijk Bospolder/ Tussendijken in Rotterdam wordt er een bijzonder woonmilieu gecreëerd. Door het kleurgebruik en archictuur is er sprake van een mediterrane uitstraling.

Zien is geloven Le Medi moet en kan een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van de wijk. Van Zomeren: ‘Kwamen de kopers van de eerste projecten in Bospolder-Tussendijken bijna allemaal uit de wijk, de woningen in Le Medi worden momenteel allemaal aan mensen van buiten de wijk verkocht. De kopers sluiten naadloos aan op het vooraf opgestelde profiel van de toekomstige bewoners van Le Medi: De Nieuwe Rotterdammer. Onze overtuiging is dat de woning de eerste stap is, als mensen er eenmaal wonen zullen ze vanzelf de wijk ontdekken met z’n leuke winkeltjes en bijzondere eettentjes.’ Als mensen eenmaal in de wijk wonen, gaan ze dus vanzelf de positieve kanten van de wijk zien? Die ervaring heeft ook Kristal, vertelt Versteijlen: ‘In het project Geuzentuinen hebben we de woningen verhuurd, met de

markt

13

Haverleij ’s-Hertogenbosch

Haverleij

Zaterdag 19 mei 2007

>Project Nieuwe Beeklaan omvat in totaal

90 appartementen en 14 stadswoningen

NAW organiseert in samenwerking met Cultureel Organisatiebureau Artifex een aantrekkelijk arrangement in Haverleij ’s-Hertogenbosch.

Stedelijke vernieuwing in Den Haag

Nieuwe Beeklaan verleidt bewoners Wethouder Norder van gemeente Den Haag noemde het ooit het mooiste binnenstedelijke plan van 2006. Met het project Nieuwe Beeklaan wil Bouwfonds MAB Ontwikkeling dan ook de Haagse grandeur terugbrengen. In een wijk met betrokken bewoners en omwonenden, móést Bouwfonds MAB wel verleiden met een mooi plan. ‘De eerste gesprekken met buurtbewoners verliepen stroef. Er werd al erg lang over de planvorming gesproken, terwijl buurtbewoners alleen wilden weten wat er ging komen’, vertelt Wim de Haas, directeur projecten regio Zuid-West. ‘Om het door de gemeente gestelde programma op een financieel haalbare manier te realiseren, moesten we intensiever bouwen dan de – reeds gesloopte – originele bebouwing. Zoals te verwachten, waren bewoners daar negatief en wantrouwend over. Wij hebben toen als Bouwfonds MAB besloten een plan te ontwikkelen met grote ambitie, dat herkend en geadopteerd moest worden door de buurtbewoners.’ Die opzet is geslaagd. Met een gedetailleerd voorlopig ontwerp in de hand, is gecommuniceerd met mooie artist impressions en een grote maquette van het plan. Zo konden bewoners in een vroegtijdig stadium zien wat er in hun omgeving zou komen. De Haas: ‘Ze vonden het zo’n mooi plan dat de enige echte vragen die we kregen waren “gaan jullie dit echt bouwen?” en “wanneer starten jullie?”. Zelfs het feit dat het op de hoek aan de Loosduinseweg door een bijzonder penthouse met torentje nog net iets hoger werd dan oorspronkelijk gepland, werd als een extra kwaliteit ervaren. Het voorstel om het torentje weg te laten

14

markt

om wat lager uit te komen, werd door de bewoners weggestemd!’ Via het intensieve contact met de bewonerscommissie kwamen een aantal goede tips en aandachtspunten van bewoners die Bouwfonds MAB heeft kunnen meenemen in het definitief ontwerp. ‘Door de positieve reactie van bewoners en het vroegtijdig contact met de buurt is het vervolgtraject redelijke soepel verlopen. Ook nu nog blijven we regelmatig in contact met de buurt. Zo is er een kunstwerk op de bouwhekken gemaakt en nodigen we buurtbewoners uit voor de onthulling van het bouwbord en verkoop- en informatieavonden. En blijkbaar werkt het, want ik heb nog nooit zoveel medewerking gehad van omwonenden als hier’, aldus De Haas. De verleiding van een bijzonder project bleek niet alleen voor de bestaande bewoners te werken, ook toekomstige bewoners zijn enthousiast. In februari is begonnen met de bouw van de 75 appartementen en 2 stadswoningen, zowel koop als huur, op de Nieuwe Beeklaan. De startuitvoering van nog eens 15 appartementen en 12 stadswoningen is gepland voor begin 2008.

Haverleij bij ’s-Hertogenbosch, pal aan de Maas en het mooie Engelermeer, is een uniek project waarbij wonen op een landgoed in de 21e eeuw centraal staat. Het is geen gangbare stadsuitbreiding, maar een nieuwe fase in de Nederlandse woontraditie. Aan Haverleij wordt al enige jaren gewerkt, waardoor de eerste kastelen in het gebied al bewoond zijn. NAW biedt u de mogelijkheid deze unieke locatie te bezoeken. De dag begint met een ontvangst in het Clubhuis Burggolf Haverleij, waar u wordt ontvangen met koffie/thee en gebak. Hier zal Peter Hoesbergen, als ontwikkelingsmanager en stedenbouwkundige bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling het een en ander vertellen over de ontwikkeling en de realisatie van het gebied. Op deze plaats staat tevens de maquette die een goed beeld geeft hoe het gebied er na voltooiing uit gaat zien. Hierna maakt u een rondrit door Haverleij maar worden ook te voet de voltooide projecten bezocht.

een woonkasteel. Het concept is gebaseerd op vroegere woonvormen als Franse kastelen, middeleeuwse burchten en Engelse landhuizen. De hedendaagse kastelen van Haverleij zijn uitgerust met comfort en luxe van de huidige tijd, maar wel met de ruimte en geborgenheid van weleer. De unieke ligging aan het Engelermeer, naast de dorpjes Engelen en Bokhoven en de Maas, maakt dat de natuur een grote overhand heeft. Slechts tien procent van het in totaal 225 hectare grote gebied is voor de bebouwing gereserveerd. Haverleij bestaat uit negen kastelen, het Slot Haverleij en een golfbaan die zich rond de kastelen uitstrekt. De Kastelen De kasteelgebouwen zijn ontworpen met de visie dat ze moeten aansluiten op de ligging en sfeer van het omliggende landschap, met rietzones, de waterplas, de parktuinen en het wandelbos. Privacy is belangrijk en omdat slechts tien procent voor de bebouwing is, is er een ruim uitzicht over in het landschap.

Haverleij Twee toonaangevende architecten: stedenbouwkundige Sjoerd Soeters en landschapsarchitect Paul van Beek kwamen met het idee voor Haverleij. Wonen en natuur gaan hand in hand, een uitgestrekt natuurlandschap met her en der

De kastelen hebben allemaal een eigen binnenplaats, qua inrichting passend bij de sfeer van het kasteel. Ieder kasteel telt tussen de 50 en 90 woningen. Er zijn al vijf kastelen voltooid en volledig bewoond: Velderwoude van de Antwerpse

Aanmelden De prijs voor dit arrangement bedraagt € 50,-. (inclusief ontvangst met koffie/thee en gebak, lezing door Peter Hoesbergen, busrit over het gebied en een architectuurhistorische begeleiding). U kunt zich voor dit arrangement aanmelden door te bellen met Cultureel

Organisatiebureau Artifex (020) 620 81 12. U kunt zich ook schriftelijk aanmelden door een briefje met uw persoonlijke gegevens, de arrangementsnaam en datum te richten aan Cultureel Organisatiebureau Artifex, Westeinde 20, 1017 ZP Amsterdam. Dat kan ook per e-mail: [email protected]. Het deelnamebedrag maal het

architect Jo Crépain, Zwaenenstede van de Florentijnse architect Adolfo Natalini, Wuyvenhaerd ontworpen door de Amsterdamse architecten Lafour & Wijk en Leliënhuyze van Soeters Van Eldonk Ponec Architecten uit Amsterdam. En het laatste voltooide kasteel is van Michael Graves, Kasteel Holterveste. Het volgende kasteel dat wordt gebouwd is Kasteel Daliënwaard van de Oostenrijkse architect Franz Demblin en zal gaan bestaan uit zowel huur- als koopwoningen. De realisatie van het Slot Haverleij, een sfeervol vestigingsstadje met straatjes en pleintjes, is nog in volle gang. Het Slot vormt het hart van het gebied met een school, kinderopvang en praktijkwoningen. Programma 13.30 uur 14.00 uur

15.00 uur

Ontvangst in Clubhuis BurgGolf Haverleij met koffie/thee en gebak. Lezing door Peter Hoesbergen over de ontwikkeling en realisatie van het hele gebied. Busrit over het Haverleij gebied waarbij u de al voltooide en nog in aanbouw zijnde projecten zult bezoeken.

aantal deelnemers kunt u overmaken naar bank 68 66 57 926 of giro 61 77 80 t.n.v. Artifex onder vermelding van ‘Haverleij + 19 mei’. Na betalingsontvangst, krijgt u twee weken voor aanvang een schriftelijke bevestiging. Voor meer informatie en de annuleringsregeling zie: www.artifex.nu .

excursie

15

astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend va vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend va vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend va vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend va vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend va vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend va vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend va vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v

vastgoed bekend

auteur Saskia van der Kam beeld Peter van Breukelen

Annemarie Jorritsma

(56) is sinds augustus 2003 burgemeester van Almere. Ze vindt het een unieke kans om een stad te besturen die pas dertig jaar bestaat. ‘Dat geeft een aparte dynamiek. De stad is voor mij belangrijker dan mijn burgemeesterschap.’ Blij is ze dan ook met het besluit dat ze met haar gezin heeft genomen om daar gezamenlijk een huis te bouwen. ‘Ik heb ook nog wel overwogen om in Bolsward te blijven wonen en een pied à terre in Almere te nemen, maar ik ben blij dat we er nu met zijn allen wonen. Eindelijk geen weekendrelatie meer.’

> Waar woont u? ‘In de bijzondere Villawijk Overgooi. Het zijn mooie grote kavels op een prachtige plek aan de bosrand. En vanuit mijn slaapkamer kijk ik uit over het Gooimeer. We hebben de plek zelf gekozen en het huis zelf gebouwd.’ > Met wie woont u daar? ‘Ik woon daar met mijn man en met onze dochters en hun gezin. Beide dochters hebben één kind en bij de oudste is er een tweede op komst. We hebben dit huis met elkaar ontworpen en gebouwd. Het is één huis met één voordeur, maar van binnen zijn het drie aparte woningen. Alles is flexibel ingedeeld, dus de volgende bewoner kan er zo weer één woonruimte van maken.’ > Last van een lege nest syndroom? ‘Nee hoor. Het was het idee van mijn kinderen. Wij waren altijd een beetje een atomisch gezin; moeder in Den Haag, vader in Bolsward, de ene dochter in Rotterdam en de andere in IJsselstein, dus zo vaak zagen we elkaar niet. Toen wij hier in Almere naar een kavel aan het kijken waren, opperden onze kinderen samen een huis te bouwen. Bijkomend voordeel voor mijn dochters is dat er altijd een oom, tante, opa of oma in de buurt is om op te passen.’ > Heeft deze oma wel tijd om op te passen? ‘Niet heel veel, maar ‘s avonds en in het weekend wel. Dat is het prettige van zo dicht bij elkaar wonen, oppassen kan ook voor een uurtje. En als één van de andere opa’s en oma’s langskomt dan hebben we hier ook nog een gastenverblijf, ideaal.’ > Waarom woont u waar u woont? ‘Het is een prachtige plek in het groen en heel erg goed bereikbaar. Je bent in een half uur in Amsterdam of Utrecht en in een uur in Friesland, waar we ook nog steeds graag komen. Als burgemeester moet je natuurlijk ook in je eigen stad wonen, maar ook na die tijd ga ik niet meer weg. Op één na zijn al mijn voorgangers hier trouwens blijven wonen.’ > Is hier sprake van een droomhuis? ‘Ja absoluut. Hiervoor woonden we in een huis dat mijn schoonouders zelf hadden gebouwd. Toen woonden we dus eigenlijk in hun droomhuis. Nu wonen we in onze eigen dromen en wensen. Er zitten leuke architectonische verrassingen in. De ramen lopen bijvoorbeeld

16

vastgoed bekend

door in het dak. Er zit een waanzinnige eetkamer in waar we met zestien personen kunnen eten en we hebben een prachtige badkamer. Met een heel groot bad met lichtjes erboven en de kraan komt uit het plafond.’ > Wat is het mooiste plekje in uw huis? ‘De eetkamer.’ > Hoe vaak bent u verhuisd? ‘In mijn hele leven zeven keer. En sinds ik getrouwd ben drie keer. Hier heb ik niet al mijn verhuizingen in Den Haag bij gerekend. Toen wij nog een weekendrelatie hadden ben ik daar verschillende malen van pied à terre naar kamer, naar hotel en weer terug naar pied à terre verhuisd.’ > Welke provincie is favoriet? ‘Tja, misschien mag ik dat eigenlijk niet zeggen, maar dat blijft toch Friesland. Dat heeft zo’n eigen sfeer. Ik heb mij daar altijd thuis gevoeld. Friezen zijn heel gastvrij.’ > Wat is de beste plek om te wonen? ‘Dat is absoluut Almere. Van buiten wordt er door sommigen nog steeds met enig dédain naar gekeken. Maar wie de stap waagt is om. Je hebt hier nog de ruimte en het ligt op steenworp afstand van Amsterdam. Woningen zijn er in alle soorten en maten. Er is water, er zijn stranden en het is inmiddels ook een echte stad, met een eigen cultureel leven.’ > Waar zou u nooit willen wonen? ‘Ik zou nooit echt op het platteland willen wonen. Niet helemaal van alles en iedereen verlaten. Ik heb wel een beetje reuring nodig.’ > Hoe zou u uw buurt omschrijven? ‘Ik woon in een heel klein buurtje in opbouw. Straks als Klein Overgooi klaar is, staan er ongeveer vijfentwintig huizen. Iedereen kent elkaar. Bij nieuwe bewoners laten we na hun eerste nachtje een ontbijtje op bed bezorgen.’ > Lijkt u op uw buren? ‘Ik heb de leukste buurvrouw van Nederland. Ik woon namelijk naast Tineke Schouten. En we lijken in die zin op elkaar, dat we het allebei buitengewoon druk hebben. Dat wekt wel onderling begrip.’

vastgoed bekend

17

beleid

...in het Kyoto-verdrag, maken...

...de gewenste energiebesparing gaan...

...het isoleren van huizen hebben...

lijk hoe we de gewenste energiebesparing gaan financieren. Deze gaat miljarden kosten en het zal duidelijk zijn dat dit niet alleen door de overheid kan worden gefinancierd. En dat hoeft ook niet. Energiebesparingen kunnen namelijk buitengewoon profijtelijk zijn, maar dan moeten mensen wel bereid en/of in staat zijn om te investeren.’

hogere inkomens moet je namelijk eerder verleiden en belonen dan straffen. Ook aan de subsidiekant is gebleken dat niet alle subsidies werken. De subsidies op het isoleren van huizen hebben we bijvoorbeeld afgeschaft. Je zag in de praktijk dat sommige corporaties deze gebruikten om de huizen op te knappen en daarna de huren te verhogen, en dat is natuurlijk niet de bedoeling.’

ontwikkeling Woningbouw heeft nu een Toolkit ontwikkeld, waarin kennis omtrent bouwen en energie is gebundeld in de vorm van concrete concepten en waar de partijen direct mee aan de slag kunnen. Het is een instrument waarmee je je als marktpartij kunt onderscheiden en dat wekt vervolgens de interesse op bij de concurrenten. Zij hebben dan zoiets van: dat willen wij ook. Het idee is dat met deze Toolkit de middenmoot, die nu nog te weinig uit zichzelf onderneemt, in beweging wordt gebracht.’

Krachtenveld van duurzame energie auteur David Bosch en Hans Ouwerkerk beeld Ineke Oostveen

De warmste winter sinds jaren, de film ‘An inconvenient truth’ van Al Gore is een hit in de bioscopen, en ex-president Bill Clinton speecht over klimaatverandering en de opwarming van de aarde tijdens de Postcode Loterij WereldMeeting op Paleis Soestdijk. Het lijkt wel of de thema’s klimaatverandering en duurzame energie weer helemaal terug van weggeweest zijn. Maar niets is minder waar. Voor de bouwwereld spelen deze thema’s al veel langer. Mede door de steeds verdergaande aanscherping van regelgeving van de afgelopen jaren. Hoog tijd om met Frans van Ekerschot (VROM), Ad van der Aa (Cauberg-Huygen, Raadgevende Ingeneurs) en Bas van de Griendt (Bouwfonds MAB Ontwikkeling) te discussiëren over duurzame energie, de EPCnorm, EPL doelstellingen, de rol van de bewoners, de verantwoordelijkheid van (markt)partijen en hun verwachtingen over de toekomst. Op het hoofdkantoor van Bouwfonds MAB Ontwikkeling in Amersfoort komen Frans van Ekerschot, coördinator klimaat- en energiebesparingsbeleid gebouwde omgeving

18

beleid

van het ministerie van VROM, Ad van der Aa, technisch directeur Cauberg-Huygen, Raadgevende Ingenieurs BV en Bas van de Griendt, milieumanager van Bouwfonds MAB Ontwikkeling bij elkaar. Alledrie zijn het specialisten op het gebied van milieu en duurzaamheid en vinden het leuk om een middagje te stoeien met dit voor hen zo boeiende thema. Bas van de Griendt trapt af: ‘Alles wat Bouwfonds MAB Ontwikkeling doet, doen we met het idee dat we kwaliteit voor de toekomst willen realiseren en morgen nog terug willen komen. Dat is voor ons de kern

van duurzaam ontwikkelen. Energie is daarbij één van de belangrijkste milieudossiers en een wezenlijk onderdeel van gebiedsontwikkeling. Je hebt het dan namelijk niet alleen over milieu en duurzaamheid, maar ook over comfort, leefbaarheid én niet op de laatste plaats de portemonnee.’ Frans van Ekerschot is het daar roerend mee eens: ‘De afspraken die we hebben gemaakt met de Europese Unie en in het Kyoto-verdrag, maken het terugbrengen van de CO2-uitstoot één van de belangrijkste opgaven waar we als overheid nu voor staan. En de vraag is natuur-

Belasting en subsidie Vooral in de bestaande woningvoorraad valt nog veel winst te behalen. Deze is verantwoordelijk voor 30 tot 35 miljoen ton CO2 per jaar en dat is bijna goed voor 20 procent van de totale CO2-uitstoot. Berekend is dat een jaarlijkse reductie van 6 miljoen ton CO2-uitstoot haalbaar is, wanneer deze voorraad beter wordt geïsoleerd. Ter vergelijking: de totale milieuwinst vanuit de nieuwbouw is aanzienlijk kleiner. Vooral de staat van de vaak oudere sociale huurwoningen steken schril af tegen de rest van Nederland en dragen bij aan een hoog energieverbruik. Van Ekerschot: ‘In bepaalde gevallen in de sociale huur zijn de energielasten hoger dan de huurlasten en dat is echt een probleem. Temeer de energieprijzen harder stijgen dan de huurprijzen. Je hebt het hier over de onderkant van de markt: woningen in belabberde staat, mensen met de laagste inkomens die relatief de hoogste energielasten hebben en het minst kunnen investeren. Van die kant kunnen we dan ook weinig verwachten.’ De overheid heeft in het verleden verschillende stappen ondernomen om het energieverbruik terug te dringen. Van Ekerschot: ‘Met belastingen hebben we geprobeerd huiseigenaren energiebewuster te maken en te laten investeren in hun woning, maar dit werkt maar ten dele. Vooral bij de

Levenskracht Dat ook vanuit de marktpartijen gemengd wordt aangekeken tegen dergelijke subsidies blijkt wel uit de reactie van Ad van der Aa. Hij is technisch directeur van het ingenieurs-

‘Persoonlijk zie ik de subsidies als een gegeven om gedrag te beïnvloeden, zeg maar een steuntje in de rug. Bedoeld om te sturen en

‘Liever meer woonoppervlak dan een lage energierekening’ bureau Cauberg-Huygen en staat bekend als een man met bijzondere ideeën op het gebied van energie en is een echte opiniemaker: ‘Ik ben ook niet zo dol op die vorm van subsidies. Zeker als het bijvoorbeeld gaat om de subsidies op PV-cellen (zonnepanelen), waarbij de ontwikkeling moest worden stopgezet toen de subsidie eindigde. Dergelijke projecten hebben geen bestaansrecht van zichzelf en kosten de maatschappij meer geld dan ze opleveren. Subsidies moeten worden ingezet als tijdelijke ondersteuning voor de marktintroductie van nieuwe technieken, totdat deze technieken na verloop van tijd rendabel zijn en op hun eigen benen kunnen staan. Het gaat er om dat je mensen verleidt. De Projectgroep Duurzame Energie Project-

veranderingen op gang te brengen, omdat er sprake is van een soort falen van de markt’, geeft Van de Griendt zijn visie. ‘De energierekening voor huishoudens is de afgelopen jaren jaarlijks met gemiddeld vijf tot tien procent gestegen en dit betekent na een paar jaar al gauw een verdubbeling van de maandelijkse energielasten. Kortom, iedereen heeft er baat bij om in een huis te wonen dat een laag energieverbruik heeft, maar vrijwel niemand doet er wat aan. Als je het aan de mensen vraagt vinden ze vermindering van de CO2-uitstoot belangrijk en moet er wat aan de klimaatverandering worden gedaan. Maar als het puntje bij paaltje komt, hebben ze liever een nieuwe keuken of 5 m2 extra woonoppervlakte, dan een lagere

beleid

19

... het terugdringen van het energieverbruik ...

> Bas van de Griendt: ‘Alles wat

Bouwfonds MAB Ontwikkeling doet, doen we met het idee dat we kwaliteit voor de toekomst willen realiseren en morgen nog terug willen komen.’

energierekening. Dat is de maatschappelijke realiteit waar we als ontwikkelaar ook mee te maken hebben.’ Van Ekerschot knikt: ‘En dit terwijl de investeringen zich al na drie tot vijf jaar terugverdienen. Veel mensen ondernemen geen stappen vanwege de bijkomende rompslomp, zoals het regelen van de voorfinanciering en het openbreken van het huis. Maar in sommige gevallen is er ook gewoon onvoldoende kennis aanwezig bij de mensen. De aanbiedersmarkt laat het naar mijn mening dan ook afweten. Ik denk dat het verstandig is als vaker op zoek wordt gegaan naar een natuurlijk investeringsmoment voor de huiseigenaren, zoals tijdens het afsluiten van een hypotheek. Als de aanbieders dan met hun voordelen komen, krijg je een soort supermarkteffect. Daar leggen ze bij de kassa ook iets neer tegen korting en dat werkt erg goed.’ Marktpartijen Naast de rol die de overheid, de huurders en de huiseigenaren spelen in het terugdringen van het energieverbruik, zijn natuurlijk ook de

‘Coalitievorming voor energiebesparing ligt voor de hand’ marktpartijen een belangrijke factor in het geheel. De ervaringen met deze partijen zijn niet onverdeeld positief. ‘Mijn ervaring is dat vooral de energiebedrijven niet hun nek durven uit te steken’, zegt Van der Aa kritisch. ‘Als je het met hen hebt over de ontwikkeling

20

beleid

... verschil tussen commercieel vastgoed en ...

van een locatie met duurzame energie, dan zie je dat de financiële afwegingen voorop staan. Het ontbreekt hen vaak aan een stukje lef en de wil tot risicoparticipatie in projecten. De energiebedrijven behoren dan ook zeker niet tot de koplopers in het wielerveld. Gevolg hiervan is dat bij de Zuidas in Amsterdam, maar ook op veel andere plaatsen, ontwikkelaars er voor kiezen om hun eigen energievoorziening te realiseren. Ontwikkelaars pakken het dan ook wél goed op. Zij zien zowel imagovoordelen als de echte marktkansen.’ ‘Klopt’, zegt de milieumanager van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. ‘Al zit er nog wel een groot verschil tussen commercieel vastgoed en de woningmarkt. Als ik bijvoorbeeld kijk naar mijn eigen organisatie dan zie ik dat commercieel vastgoed echt tot de koplopers van Nederland behoort. De verschillende projecten die ze nu uitvoeren op het Oosterdokseiland in Amsterdam (zie kader) en het project De Rotterdam in Rotterdam, laten zien dat met goede wil, samenwerking én nieuwe systemen als warmte- en koude opslag, niet alleen de CO2 uitstoot voor kantoorpanden sterk omlaag kan, maar er ook een groot financieel voordeel is te behalen. Wat de woningmarkt betreft zijn we misschien iets te veel middle-of-the-road. Al zijn we daar nu wel mondjesmaat verandering in aan het aanbrengen. Dat dit niet zo snel gaat als we zouden willen, heeft onder andere te maken met de aanscherping van de EPCnorm vorig jaar van 1.0 naar 0.8. Daar zijn we nu nog van aan het bijkomen.’ Van Ekerschot veert op als Van de Griendt dit zegt. ‘Het heeft ons enorm verbaasd dat er over die aanscherping zo’n grote ophef is

...in het Kyoto-verdrag, maken...

> Ad van der Aa: ‘Als adviseur merk

ik wel dat de trein op gang is gebracht.’

... de markt in beweging krijgen ...

... op het gebied van energie-efficiëntie ...

ontstaan. Deze was immers ruim van te voren aangekondigd en de realiteit is dat we het hier echt hebben over de minimale norm, zoals die in een groot deel van de bouwpraktijk al wordt toegepast. Waar we eigenlijk op hopen, is dat de bouwwereld de door de aanscherping van de EPC opgedane ervaringen in de nieuwbouw gaat gebruiken voor de bestaande woningvoorraad. Op deze wijze willen we de markt in beweging krijgen en ervoor zorgen dat deze kosteneffectief wordt. Het blijkt namelijk dat als er integraal wordt ontworpen, het met de kosten wel meevalt. Je moet dan ook niet eerst gaan bouwen en dan als laatste pas aan de energiebesparing denken, het moet echt een onderdeel zijn van het bouwproces. Zonder integraal ontwerpen is de EPC-norm overigens een stuk moeilijker te realiseren.’

reageert Van de Griendt. ‘Nog afgezien van het feit dat we aan het bijkomen zijn van die EPC-verlaging vragen veel gemeenten ook nog eens om 20 procent onder deze nieuwe norm te gaan zitten. Zij willen namelijk graag schermen met hun hoge ambitieniveau op het gebied van energie-efficiëntie, maar hebben vaak geen idee hoe het in elkaar steekt. Wat mij betreft mogen de adviseurs van SenterNovem op dit vlak dan ook wel wat meer uitleg geven aan de gemeenten. Bestuurlijk gezien lijkt het nu teveel op een ‘copy-paste’ cultuur van de gemeenten, en ook dat is de praktijk waarmee we te maken hebben. Met de laatste aanscherping is het een paar duizend euro duurder om een woning te bouwen. En daar komen de extra kosten als gevolg van de aanvullende eisen en ambities van gemeenten dan nog bij. Als woningen dan niet duurder mogen worden, omdat ze voor een bepaald marktsegment moeten worden ontwikkeld of eenvoudigweg niet meer verkoopbaar zijn, dan zit je dus met

Ambitieniveau ‘Ik moet zeggen dat ik met het laatste eens ben, maar de realiteit is de maatschappelijke positie waar de ontwikkelaars nu inzitten’,

EPN, EPC en EPL: wat betekent het? EPN en EPC Sinds 1995 worden in het Bouwbesluit eisen gesteld ten aanzien van de energiezuinigheid. Om hier handen en voeten aan te geven heeft de overheid de Energie Prestatie Normering (EPN) ingesteld. De EPN beschrijft hoe de energie-efficiëntie van een nieuw gebouw in een getal kan worden uitgedrukt en dit wordt de Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) genoemd.

Deze wordt berekend op basis van de gebouweigenschappen, de gebouwgebonden installaties en gestandaardiseerd gebruikersgedrag. Hoe lager de EPC des te beter de energie-efficiëntie.

EPL Naast de EPC is ook de Energie Prestatie op Locatie (EPL) ingesteld. Dit is een instrument van de overheid om besparingen op fossiele brandstoffen te realiseren. De EPL is net zoals de EPC een norm voor de energetische

kwaliteit, maar dan voor een gehele bouwlocatie. De EPL kent een schaal van 0 tot 10, waarbij 10 staat voor een ideaalsituatie die CO2 neutraal is. De laatste jaren zijn de EPC en de EPL (verder) aangescherpt als gevolg van Europese richtlijnen en de Kyoto-afspraken. Per 1 januari 2006 is de EPC verlaagd van 1.0 naar 0.8 en de EPL verhoogd van 6.0 naar 6.6. We hebben het hier dan over de minimale eisen. Partijen die zichzelf nog eens 15 tot 20 procent scherpere eisen opleggen, worden door de overheid gezien als innovatief.

beleid

21

... veel meer naar nieuwe concepten ...

> Frans van Ekerschot: ‘De ophef

over de EPC-aanscherping heeft ons verbaasd.’

een probleem. De kunst is om dat inzichtelijk en bespreekbaar te maken. Daarbij moet je ook de vraag durven stellen of we niet alleen de goede dingen doen, maar of we de dingen ook goed doen. Is het dan bijvoorbeeld niet verstandiger om een bepaald bedrag per nieuwbouwwoning in een potje te stoppen en deze te gebruiken om de bestaande woningvoorraad aan te pakken? Het effect op het totale energieverbruik van een bepaald gebied zou zo wel eens veel groter kunnen zijn dan steeds maar weer die EPC-norm aan te scherpen.

‘Duurzame energie biedt volop kansen om imago te verbeteren’ De NEPROM, Vereniging van Nederlandse Projectontwikkeling Maatschappijen, werkt op dit moment dan ook hard aan een plan om in de nieuwbouw een wezenlijke stap te zetten in het verder terugdringen van het energiegebruik en aan voorstellen om de EPCmethodiek grondig op de schop te nemen.’ Integraal ontwerpen ‘Volgens mij’, vervolgt Van de Griendt, ‘is het dan ook beter om niet alleen te kijken naar de energetische oplossingen, maar veel meer naar nieuwe concepten. Dus inderdaad zoals Van Ekerschot zegt, integraal ontwerpen. Wellicht moeten we als Bouwfonds MAB Ontwikkeling wel een andere weg in slaan en een aantal zaken zelf ter hand nemen. Waarom zouden we in de toekomst bijvoorbeeld niet zelf een warmtenet aanleggen?’ De overheid adviseert niet alleen om integraal te ontwerpen, maar onderneemt ook zelf

22

beleid

... zelf een warmtenet aanleggen ...

initiatieven hiertoe. Frans van Ekerschot: ‘Op dit moment is men nationaal en lokaal aan het kijken of we een aantal van de 56 prioriteitswijken van de herstructurering kunnen inzetten voor een nieuwe aanpak. We gaan toch al met deze wijken aan de slag en het wordt relatief gezien alleen maar goedkoper als je op meerdere vlakken gelijktijdig actie onderneemt. Normaal wordt er in deze wijken alleen gekeken naar de schil van de woningen: het aanbrengen van dubbel glas en de isolatie van de woningen. Maar wij willen verder gaan en ook kijken naar andere soorten van energievoorziening. Den Haag is bijvoorbeeld al aan de slag gegaan met energieopslag in de bodem. Het moeilijke in een dergelijk traject is wel om de gemeenten, de corporaties, de ondernemers en de bewoners allemaal op één lijn te krijgen.’ 2012 Als aan de heren wordt gevraagd waar Nederland in 2012 zal staan ten aanzien van duurzame energie, is het even stil en wordt er diep nagedacht. Ad van de Aa reageert als eerste en zegt met een hoopvol gezicht: ‘Ik hoop dat er dan echt is doorgepakt. Op dit moment merk ik als adviseur dat er met onze ideeën en adviezen nog te weinig wordt gedaan. Al vermoed ik dat het uiteindelijk wel goed gaat komen. Er is duidelijk een trein op gang gekomen en die stopt niet zomaar. Daarvoor zijn er teveel grote partijen aangesloten op het verhaal, die duidelijk uitspreken vooruit te willen. Belangrijk is wel dat de overheid daarin faciliterend is en met vragen naar de markt toe blijft komen. Marktpartijen zijn voor de overheid als klankbord echt nodig. Voor de nieuwbouw, maar zeker voor de bestaande woningvoorraad.’ Frans van Ekerschot heeft gematigder

... ten aanzien van duurzame energie ...

verwachtingen: ‘Over vijf jaar zou de Toolkit die Van der Aa en de zijnen hebben ontwikkeld niet meer nodig moeten zijn, omdat het dan al bij iedereen tussen de oren zit en partijen het ook zonder de overheid oppakken. Maar ik ben bang dat we dan pas op de helft zitten. Wel voorzie ik een coalitievorming voor energiebesparing in de bestaande bouw. Gelukkig is te zien, dat we als Nederland nog steeds bij de koplopers in Europa horen en dat zullen we de aankomende jaren zeker blijven.’ ‘De al op stapel staande aanscherping van de EPC-norm in 2012 naar 0.6 zal hier zeker debet aan zijn’, vult Van de Griendt aan. ‘Maar ik denk dat de markt duurzaamheid

... 65 procent minder CO2 ...

... gebruik van warmte- en koudeopwekking ...

‘De trein is op gang gekomen en zal niet zo maar meer stoppen’ van energie meer uit zichzelf gaat oppakken en dat dus niet alleen doet vanwege de regels die ons worden opgelegd. Maatschappelijk ondernemerschap en externe prikkels zullen hier zo hun invloed op hebben. Je ziet bijvoorbeeld de laatste tijd dat de energiezekerheid vanuit Rusland geen garantie meer is en dat gaat ervoor zorgen dat energie steeds meer in het bewustzijn van de bouwers aanwezig zal zijn. Ik verwacht’, zegt

Van de Griendt, ‘dat we over vijf jaar op de woningmarkt van middle-of-the-road flink opgeschoven zullen zijn naar de voorhoede van het peloton. Om maar in de wielervergelijking van Van der Aa te blijven. Als we dan bovendien in staat zijn om samen met de overheid bijvoorbeeld investeringen in energie en hypotheken op dat gebied te ‘vergroenen’, dan is dat een positie die we niet gemakkelijk zullen afstaan.’ ✏ [email protected]

Oosterdokseiland: 65 procent minder CO2 Dat commercieel vastgoed van Bouwfonds MAB Ontwikkeling goed bezig is op het gebied van duurzame energie, blijkt wel uit een uniek project in hartje Amsterdam: Oosterdokseiland (ODE). Het Oosterdokseiland ligt tussen het IJ en de binnenstad en daar verrijst op het oude postknooppunt één van de belangrijkste multifunctionele projecten van Amsterdam van het aankomende decennium. Niet alleen vanwege de 289.000 m2 oppervlakte aan moderne architectuur die hier wordt gebouwd, maar ook door het plaatsen van een uniek Lange Termijn Energie Opslag (LTEO) systeem. Van de totale € 650 miljoen aan investering voor het project ODE, is namelijk € 7,5 miljoen gereserveerd voor de energievoorziening. Deze investering is nodig om te kunnen voldoen aan het, door de gemeente Amsterdam geformuleerde, hoge ambitieniveau voor energie-efficiëntie. Er is een LTEO ontwikkeld die door gebruik van warmte- en koudeopwekking, in combinatie met bodemopslag en piekketels, alle

aangesloten gebouwen op een duurzame wijze van energie gaat voorzien. Doordat de warmtepompen op de koudste dagen van het jaar de totale vraag naar warmte waarschijnlijk net niet aankunnen, wordt om de laatste 10 à 15 procent te realiseren onder andere een piekketel ingezet die gestookt wordt op bio-olie. Bio-olie is plantaardige olie, afkomstig van speciaal daartoe geteelde gewassen, die bij verbranding niet bijdraagt aan het broeikaseffect. Dit LTEO systeem stoot dan ook circa 65 procent minder CO2 uit, in vergelijking met conventionele installaties. Toepassing van bio-olie binnen een dergelijk groot utiliteitsproject is uniek te noemen en sluit aan op de Europese doelstellingen. ODE is een joint venture van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Meyer Bergman, in samenwerking met de gemeente Amsterdam, Rabo Vastgoed, woningcorporatie Het Oosten en New China Town. De technische dienstverlener GTI is verantwoordelijk voor de realisatie en exploitatie van de energievoorziening voor een periode van vijftien jaar.

beleid

23

imte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte nbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de nst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare r ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de imte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte nbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de nst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare r ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de imte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte nbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de nst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare r ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de imte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte nbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de nst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare r ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de imte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte nbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de nst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare r

kunst in de openbare ruimte

Kunstenaar: Carel Visser Titel: Dubbelspel Jaar: 1968 Afmeting: 450 x 275 cm Locatie: plantsoen voor Bataafse Kamp, hoek Enschedesestraat / Wolter ten Catestraat in Hengelo Schenker: Machinefabriek Stork

Een geschenk van Stork auteur Saskia van der Kam beeld Rogier Alleblas

Groot feest was het. De heer Oude Brinkhuis is inmiddels gepensioneerd, maar hij weet het nog goed. Op 4 september 1968 vierde de machinefabriek Stork in Hengelo haar honderdjarig bestaan. Hoogtepunt van de dag was de onthulling van het metaalplastiek ‘Dubbelspel’ van kunstenaar Carel Visser door Prins Bernhard. Dit beeld had de directie uitgekozen om ter gelegenheid van haar jubileum aan de gemeente Hengelo te schenken. Nu, ruim 38 jaar later, is het beeld nog steeds één van de topstukken van het openbaar kunstbezit van de gemeente Hengelo. Veel is er niet meer te vinden over de keuze voor het kunstwerk van Carel Visser. De heer Oude Brinkhuis is nog maar één van de weinigen die deze feestelijke dag kan navertellen, maar over de keuze van het kunstwerk weet hij niets. ‘Dat heeft de directie gedaan. Ik zat in de ondernemingsraad en hield me bezig met andere zaken.’ Wel weet hij nog dat ‘s avonds de beroemde Zwitserse slagerzanger Vico Torriani kwam optreden. En dat alle medewerkers twee kandelaars van de Koninklijke Porseleyne Fles in een gelimiteerde oplage kregen. Deze kunststukjes waren niet alleen in Delfts blauw, maar ook in het uniekere Delfts groen vervaardigd. De meeste werknemers hadden op geld gehoopt. Er waren erbij die hun teleurstelling niet konden onderdrukken en uit balorig protest, hun geschenk in de beek naast de feestlocatie slingerden. ‘Wat zij toen niet wisten, is dat die kandelaren nu een paar honderd euro waard zijn.’ Stork was en is belangrijk voor Oude Brinkhuis. Hij heeft er meer dan 46 jaar gewerkt en is ook als gepensioneerde nog actief. Binnen handbereik heeft hij dan ook de jaarboeken en alle jaargangen van de Fabrieksbode liggen. In één van de jaarboeken staat een klein stukje tekst over de onthulling van het beeld: ‘Ons bloedeigen muziekkorps “Armonia” heeft het wel geweten dat Stork honderd jaar bestond! Onvermoeibaar hebben onze mensen in de gehele week hun beste nootjes geblazen. Ze waren onder meer de muzikale omlijsting bij de plechtigheid rond de onthulling van het metaalplastiek van Carel Visser, dat door onze onderneming aan de gemeente Hengelo werd aangeboden en dat thans de contouren van de Bataafse Kamp siert.’ Signaalfunctie Jan Baetsen is bij de gemeente Hengelo verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van het gemeentelijk kunstbezit. Ook hij kan weinig meer terugvinden over hoe de keuze op Carel Visser is gevallen. In het archief vond hij wel een brief van de gemeente gericht aan Stork, waarin staat dat zij het beeld gaarne in ontvangst nemen. Maar over de kosten en keuze van het beeld staat niets. ‘Grappig, ik vind hier wel een zeer uitgebreide en gedetailleerde begroting van de sokkel die onder het beeld moest komen. De gemeente moest de sokkel zelf betalen en elke

schep zand die daarvoor nodig was staat genoteerd, 3.750 gulden staat er uiteindelijk onder de streep.’ Baetsen vindt het een verrassende keuze van Stork. Vooruitstrevend ook. ‘Dit was de eerste van een serie grote monumentale kunstwerken die Hengelo nu rijk is. Ze hadden ook een bronzen beeld van de oprichters kunnen schenken. Maar dit is echt een kunstwerk met museale waarde.’ Het past goed in de stad waarin staal een belangrijke functie heeft. ‘Mede door Stork staat Hengelo bekend als staalstad. Dat stoere robuuste werk past er goed. Na ‘Dubbelspel’ hebben we nog meer van dit soort kunstwerken met een signaalfunctie in de stad geplaatst. Het gaat daarbij niet om de fijne details, maar ze fungeren als markeringspunten in een bepaald gebied.’ In de tweede helft van de jaren vijftig maakte Carel Visser school met geometrisch abstracte sculpturen. ‘Dubbelspel’ is een abstracte stilering van een vogel in zijn vlucht, maar die herkomst is als zodanig niet meer van belang. Wat telt is het nieuwe beeld. De duidelijke geometrie van het ontwerp, de uitvoering in roestvaststaal en de spiegeling van vormen. Het werk van Visser werd in die tijd gezien als de typisch Nederlandse vorm van de moderne kunst. Nazaat van Mondriaan, De Stijl en het constructivisme. Intellectueel tegenhanger van de expressionistische en chaotische lijn van Cobra. Carel Visser in de Bouwfonds Kunstcollectie Het beeld ‘Auschwitz’ van beeldhouwer Carel Visser (1928) was tot voor kort te zien in de tentoonstelling ‘Room with a view: De Bouwfonds Kunstcollectie’ in het Gemeentemuseum Den Haag (zie afb.). Dit belangrijke beeld uit 1957 verwierf de Bouwfonds Kunststichting begin 2006. Binnen het oeuvre van Carel Visser speelt het beeld een belangrijke rol. Vanaf 1957 heeft Carel Visser meerdere versies van het beeld gemaakt. Het Stedelijk Museum Amsterdam, het Kröller-Müller Museum en de Tate Gallery in Londen hebben bijvoorbeeld een variant van het beeld in hun collectie. De serie sculpturen is voortgekomen uit een internationale competitie om een monument te ontwerpen voor de slachtoffers van het vernietigingskamp Auschwitz. Voor Carel Visser was dit een confronterende opdracht vanwege zijn herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog. De horizontale en de verticale lijnen van het beeld verwijzen naar de spoorlijnen en schoorstenen van het kamp. Carel Visser heeft het uiteindelijke monument niet kunnen realiseren, omdat een andere kunstenaar de opdracht heeft gekregen. Zijn plan was om het beeld uit te voeren in beton en 30 meter hoog te maken. Feiten over het kunstwerk in de Bouwfonds Kunstcollectie Kunstenaar: Carel Visser (1928) Titel: Auschwitz Jaar: 1957 Afmeting: 60.8 x 85.4 x 79 cm Locatie: hoofdkantoor Bouwfonds te Hoevelaken Jaar van aankoop: 2006

24

kunst in de openbare ruimte

kunst in de openbare ruimte

25

retail Experience Park Limburg

Nieuw concept voor winkelen en recreatie in 21e eeuw auteur Jan Rutten portret Sabine Plamper

Naast het toekomstige Floriadeterrein in de gemeente Venlo ontwikkelt Bouwfonds MAB Ontwikkeling het Experience Park Limburg, een nieuw concept voor winkelen en recreatie in de 21e eeuw. Sfeer en beleving zijn belangrijke ingrediënten van het concept. Try and buy is de kern van de actieve vorm van winkelen en vermaak. Met ruim dertig miljoen consumenten op anderhalf uur rijden kan het Experience Park een enorme impuls geven aan de regionale economie van Noord-Limburg. Het concept van het Experience Park Limburg speelt volgens Ad Alderliesten, directeur Projecten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling in Den Haag, in op een aantal trends op het gebied van vrije tijd en toerisme. ‘De laatste decennia zie je in Nederland naast de bossen, meren en de Hollandse kust, een nieuwe infrastructuur ontstaan voor vrije tijd en toerisme. Grote gebieden ondergaan een ingrijpende transformatie.’ Grootschalige en massale vormen van vrijetijdsbesteding zijn in opkomst; van factory outlet centres tot wellness resorts, megabioscopen, meubelboulevards en skihallen. Volgens het recente advies van de VROM-raad ‘Groeten uit Holland, è fantastico’ kan de sector vrije tijd en toerisme een belangrijke rol spelen bij de vormgeving en het beheer van de omgeving. Ook is de sector een bron van veel nieuwe werkgelegenheid en extra nationaal inkomen. Alderliesten: ‘Daarbij moeten we overigens wel oppassen dat we ons land niet verder laten verrommelen en de karakteristieke ruimtelijke kwaliteit zorgvuldig bewaren. Anders gooien we het kind met het badwater weg.’ Recreatie en winkelen vormen de belangrijkste vormen van vrijetijdsbesteding en gaan, aldus Alderliesten, steeds meer hand in hand. Stadscentra spelen van oudsher een grote rol in – en voorzien nog steeds in – een groeiende behoefte. Identiteit, authenticiteit en gezelligheid zijn sterke troeven van de traditionele

26

retail

centra. Tegelijk is er een fysieke grens aan het vermogen van de stadscentra om aan alle nieuwe ontwikkelingen onderdak te bieden. Voor verdere schaalvergroting is in de oude binnensteden meestal geen ruimte. Een andere trend is volgens Alderliesten dat consumenten steeds ongrijpbaarder worden: ’Probeer ze niet in een hokje te duwen. Er zijn jongere ouderen, oudere jongeren, autochtone allochtonen en koopjesjagende big spenders. Soms zijn ze het allemaal tegelijk. Het ene moment zuinig, het andere moment met een gat in de hand. Nu ouderwets, dan weer heel vooruitstrevend. Traditionele vrijetijdsconcepten en doelgroepdenken zijn daarom steeds minder van toepassing.’

een nieuw retail- en leisure concept te ontwikkelen met dezelfde authenticiteit, identiteit en sfeer als het klassieke stadscentrum.’ Retailtheater Voor zo’n nieuw concept van winkelen en recreatie gebruikt Alderliesten het begrip retailtheater: ’Dat is iets anders dan een gewoon winkelcentrum of een shopping mall met alles binnen onder één dak en een groot parkeerterrein voor de deur. Binnen en buiten lopen in elkaar over, net zoals in het traditionele stadscentrum. Met als grote verschillen de schaal van de winkels, de relatie met het omliggende landschap en de oplossing van mobiliteit en parkeren.

‘Recreatie en winkelen gaan steeds meer hand in hand’ Winkelen en recreatie vragen vanuit die optiek om nieuwe concepten: ’Experience is het sleutelwoord van zo’n nieuw vrijetijdsconcept. Winkelen is niet langer zomaar praktische inkopen doen. De consument heeft alles al, zeggen ze in de USA. Winkelen wordt een vorm van vermaak. Sfeer en beleving zijn belangrijke ingrediënten. Het combineren van ruimtelijke kwaliteit en vermaak is de uitdaging van de 21ste eeuw. Dat lukt alleen door

Gebouw, landschap, natuur en infrastructuur maken integraal deel uit van het concept.’ In een aantal workshops met toonaangevende architecten en landschapsarchitecten (WillemJan Neutelings, Arn Meijs, Paul van Beek en Ronald Rietveld) heeft Bouwfonds MAB Ontwikkeling dit nieuwe concept de afgelopen maanden vorm gegeven. Het moet volgens Alderliesten nog verder worden uitgewerkt en ingevuld, maar is op hoofdlijnen wel duidelijk:

Een immpressie van het toekomstige Experience Park, waar hotels en retail een belangrijke plaats innemen.

‘Het Experience Park heeft de vorm van een omgekeerde piramide en staat op de rand van een park van 35 hectare. Door zijn verschijningsvorm is het echt een icoon in het landschap.’ Het gebouw heeft een oppervlakte van circa 160.000 vierkante meter over meerdere verdiepingen die naar boven toe steeds breder worden. Bezoekers rijden met de auto vanaf de snelweg door een poort het park in en van daar langs de buitenkant het gebouw omhoog. Alderliesten: ’Mobiliteit en parkeren worden zo onderdeel van de totale beleving van het Experience Park Limburg. Als je rond het gebouw rijdt, zie je steeds een wisselend landschap onder je langs trekken.’ Anders dan in de traditionele shopping mall, heeft de bezoeker volgens Alderliesten niet het gevoel dat hij rondloopt in een afgesloten ruimte. De winkellagen zijn van ruime doorzichten naar buiten voorzien. De kern van het complex bestaat uit royale atria die in rechtstreekse verbinding staan met de open lucht. De ruimte van deze atria bieden mogelijkheden voor bijzondere activiteiten en ervaringen, van skydiven tot muziekvoorstellingen en lasershows. Het dak van de atria kan in de winter of met slecht weer worden gesloten. Op de begane grond zijn winkels en andere activiteiten gesitueerd met een binnenen buitenprogramma, zoals bike&hike, autoshowroom of dierenwinkel annex dierentuin.

Bezoekers en kopers kunnen direct vanuit de winkels het park in. Lusthof Het retailtheater ligt als een kasteel op de rand van een parkachtig lusthof dat wordt omringd door een wal en brede slotgracht. Net als de oude stadswallen vormt de omheining een prachtige route om rond het park te slenteren of te fietsen. Het park binnen de wal is daarmee de contramal voor de levendigheid en dynamiek in en om het gebouw zelf. Alderliesten: ‘Het park is opgedeeld in vlakken die afhankelijk van seizoen en jaargetijde verschillende functies kunnen krijgen, van tulpenveld tot paardenshow, antieke autotentoon-

‘Het gebouw is echt een icoon in het landschap’ stelling of manifestatieterrein. Op sommige plekken bruisend en druk, op andere plaatsen weer rustig en leeg. Een domein waar iedereen zijn eigen buitenervaring kan vinden.’ Het park is, op de toegangsweg na, autovrij, maar geen gesloten wereld. Vanuit de omliggende bossen en omgeving worden bestaande wandel- en fietsroutes doorgetrokken. Wel wordt het park, net als een gewoon stadspark, in de nachtelijke uren

retail

27

Ronald Rietveld winnaar van de Prix de Rome 2006 Architectuur

Impuls voor regionale economie Op initiatief van de provincie Limburg heeft Bouwfonds MAB Ontwikkeling een concept ontwikkeld voor het Experience Park Limburg. Een speurtocht naar geschikte locaties kwam uit op een gebied nabij het toekomstige Floriadeterrein aan de rand van de gemeente Venlo. Een locatie van 35 hectare omringd door uitgestrekte bossen en landbouwgebieden. Maar ook een hoog dynamisch gebied waar een groot aantal ontwikkelingen gaande zijn, zoals de Floriade, een Agricentrum, Hippisch Centrum, bedrijventerreinen en nieuwe kassengebieden. De locatie is optimaal gelegen langs de autosnelweg, vlakbij de Duitse grens en op enkele kilometers afstand van het centrum van

gesloten voor bezoekers en verkeer. ‘De moderne bezoeker moet de aarde kunnen voelen’, vindt Alderliesten. ‘Ecologie vormt dan ook een belangrijk uitgangspunt van het concept. Hergebruik van afval wordt zoveel mogelijk binnen het domein geregeld. Regenwater op en rond de bebouwing komt in een bassin dat op zijn beurt weer een plek vormt voor activiteiten als zwemmen, kanovaren en duiken. Ook kan een verbinding worden gelegd met vennen en (grind)plassen in de omgeving.’ Laboratorium Experience Park Limburg is een nieuw concept in Nederland. Het is een laboratorium voor het creëren, verkennen, introduceren, verkopen en beleven van nieuwe retail- en leisureproducten. Winkels, attracties en evenementen vormen de dragers van het concept. Het programma speelt in op een actieve vorm van winkelen en vermaak onder de noemer try and buy, dus niet alleen kijken en kopen, ook zelf ter plekke proeven en beproeven. Experience Park Limburg is volgens Alderliesten de plek waar je de beste audioapparatuur koopt, de nieuwste modetrends kunt vinden en bijvoorbeeld kennis kunt maken met de top slow food restaurants en leveranciers: ‘Maar waar je ook buiten op de budget resort, een soort bazaar, voor weinig geld met de mooiste spullen naar huis kunt. En waar je in de 3D-bioscoop een film-

28

retail

Venlo dat met de vernieuwing van de Maasboulevard en Vleesplein een ingrijpende make-over ondergaat. Er wonen ruim 30 miljoen consumenten in Nederland, België en Duitsland binnen een straal van 150 kilometer. Realisatie van het Experience Park levert een belangrijke bijdrage aan de werkgelegenheid in de regio met 4.000 nieuwe directe en 2.000 indirecte arbeidsplaatsen. Plus nog eens 4.000 arbeidsplaatsen tijdens de bouw. Bij de verdere invulling is er zorgvuldig overleg met de provincie, de gemeente Venlo en het midden- en kleinbedrijf in de regio. Verder zijn en worden grote, landelijke retailers en producenten uitvoerig geconsulteerd.

première meemaakt, of in het park naar een concert van Robbie Williams luistert.’ Winkelen en andere activiteiten in Experience Park Limburg zijn volgens Alderliesten opgehangen aan vijf thema’s: mode & trends, sport & vrije tijd, cultuur, mobiliteit en gezondheid. Binnen een thema is er een breed palet aan winkels en attracties te vinden; van internationale formules met winkeloppervlaktes van enkele duizenden meters tot intieme en ambachtelijke kwaliteitszaakjes. Variërend van brandstores tot luxe kledingwinkels, sport- en andere vrijetijdszaken, galeries of een museum voor Dutch Design. ’Sommige thema’s kennen een vrije spreiding door het gebouw heen. Weer andere winkels en attracties met een extensief buiten-

‘De moderne bezoeker moet de aarde kunnen voelen’ programma zitten op de begane grond en hebben een uitloop naar buiten in het park waar bezoekers producten kunnen testen. Avontuur en herkenbaarheid wisselen elkaar daarmee op een vanzelfsprekende manier af. Veilig, vertrouwd en toch spannend; dat is wat Experience Park Limburg onderscheidt van gewone winkels en shopping malls.’ ✏ [email protected]

Combinatie van hard werken en mondige mensen Bijzonder. Zo omschrijft Ronald Rietveld het ‘Experience Park Limburg’ (EPL), een project waarbij hij in opdracht van Bouwfonds MAB Ontwikkeling vanaf het allereerste begin betrokken was. ‘Het eerste concept van een grote machine middenin het hart van de Greenport rond Venlo ligt er.’ Een vijftal ontwerpsessies waren ervoor nodig om de eerste klus te klaren: een totaalconcept voor een nieuwe soort vrijetijdsindustrie waar beleving in al haar facetten centraal staat. Het resultaat mag er wezen. Een enorme omgedraaide kegel met daaromheen het park Lusthof, te midden van 300 hectare groen, ingebed in de Greenport rond Venlo van ruim 1.100 hectare groot. ‘De ruimte rondom de machine – zoals wij dat noemen – kan er steeds anders uitzien. Op het ene moment de leegte, een oase van rust als tegenpool van de drukte rondom de toren, terwijl de Lusthof op het andere moment juist het verlengde is van alle activiteiten’, legt Rietveld uit. Het EPL maakt deel uit van de openbare ruimte rondom Venlo. ‘Er wordt dan ook veel aandacht besteed aan de verankering van het park in de bestaande omgeving, door het integreren van de bestaande fijnmazige infrastructuur wordt het terrein verbonden met de omgeving. Aan de andere kant worden elementen aan het park toegevoegd die niet vanzelfsprekend in het gebied voorkomen. Zo wordt waterattractie gecreëerd door de opvang van regenwater. Eigenlijk zou je kunnen zeggen dat het EPL de dialoog aangaat met de gehele natuurlijke omgeving.’ Stevige discussies Het concept zoals dat er nu ligt, was er binnen een paar maanden. Toch ging de totstandkoming ervan niet zonder slag of stoot. ‘Stevige discussies, huiswerkstudies, maar bovenal de samenwerking tussen

Neutelings Riedijk Architects, Arn Meijs Architecten, Paul van Beek Landschappen, Bouwfonds MAB Ontwikkeling, een aantal mondige mensen en mijzelf vormen de basis voor het plan’, benadrukt Rietveld. ‘De grote lijnen liggen er nu, op architectonisch, landschappelijk en programmatisch vlak wordt het concept de komende maanden verder uitgewerkt.’ Rietveld in NAW Ronald Rietveld is winnaar van de Prix de Rome 2006 Architectuur. Deze staatsprijs wordt gezien als de meest prestigieuze prijs voor jonge architecten. Bouwfonds MAB Ontwikkeling is hoofdsponsor van de Prix de Rome Architectuur die tweejaarlijks wordt gehouden. De inzending van Ronald Rietveld, Generating Dune Scapes, betrof een bijzondere oplossing voor het Forteiland in IJmuiden. Rietveld creëert in zijn ontwerp nieuwe duinen, waaruit nieuwe ecologie, recreatie en architectuur voortkomen. Momenteel werkt Rietveld naast het EPL aan een prestigieus project voor de haven van Rotterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Daarnaast werkte hij samen met o.a. Droog Design en diverse architectenbureaus. Het afgelopen half jaar gaf hij tevens ruim twintig lezingen en les op Academies van Bouwkunst in Rotterdam, Amsterdam en de Design Academy te Eindhoven. Dit is het slot van de serie waarin wij Ronald Rietveld in zijn eerste jaar na het winnen van de Prix de Rome hebben gevolgd.

retail

29

n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize izen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize izen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize izen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize izen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v

verhuizen Utrecht ➔ Utrecht

winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen

100 jaar wonen werken winkelen auteur Jaap Huisman

Utrecht achter de postcode auteur Kim van Eerde beeld Don Wijns

Alsof de laatste klusjesmannen net vertrokken zijn, zo ruikt het nieuwe huis van Bouk en Danique Zelissen in het Utrechtse Leidsche Rijn. De gordijnstalen over de stoel verraden dat de puntjes nog op de i gezet moeten worden. ‘De verhuizing van ons oude appartement naar deze ruime woning, betekent een volgende fase in ons leven. Waar in het vorige huis spullen van Bouk de boventoon voerden, is het nieuwe huis een mix van ons beiden.’

Tweedeling in werkend Nederland Al viereneenhalf jaar woonden Bouk en Danique samen in het nieuwbouwappartement van Bouk, net buiten de singels in het centrum van Utrecht. ‘Een echt mannenhuis met een vrouwelijke touch’, beschrijft Danique. ‘Met een grote hoeveelheid aan spullen en een kinderwens groeiden we letterlijk en figuurlijk uit het huis.’ Dat was het begin van een lange zoektocht, eerst binnen het centrum van Utrecht in populaire wijken als Wittevrouwen en de Vogelenbuurt. Bouk: ‘Dat bleek jammer genoeg geen haalbare kaart. De huizenprijzen daar lagen te hoog en het lijstje met ‘ènnen’ werd ons te lang. We moesten teveel inleveren, terwijl we er qua ruimte niet eens zoveel op vooruitgingen.’ De knop om Na verloop van tijd kwam ook de nieuwe wijk Leidsche Rijn in beeld. ‘Absolute voorwaarde voor mij was, dat we na de verhuizing nog steeds Utrecht achter de postcode hadden staan,’ bekent Danique. ‘Dat is gelukt! We hebben een heerlijk huis in Terwijde, het waterrijke gedeelte van Leidsche Rijn. Achteraf zijn we ook blij dat we voor een nieuw huis hebben gekozen. Voor ons dus geen ellende met een lekkend dak of kozijnen die aan vervanging toe zijn.’ Toch lonkt de levendige binnenstad nog steeds. ‘Er zijn hier nog niet zoveel winkels en we staan vanaf hier niet – zoals in het oude huis –

30

verhuizen

binnen tien minuten op de Neude met al de terrassen. Maar deze nadelen wegen zeker niet op tegen de vele voordelen. Zeker nu er een kindje op komst is. We wonen hier rustig, aan het water met volop de ruimte binnen èn buiten. En in de binnenstad komen we nog steeds, maar we pakken nu gewoon de auto,’ lacht Bouk. ‘Het is misschien ook meer een gevoel dat in de binnenstad alles binnen handbereik is. Het is wel even een knop die we om hebben moeten zetten, maar dat went al aardig’, vult Danique aan. Verhoudingen Het verschil in ruimte tussen het oude en nieuwe huis is enorm. Van een appartement van nog geen 70 vierkante meter, naar een huis dat met 200 vierkante meter bijna drie keer zo groot is. ‘Ons gevoel voor verhoudingen was dan ook even zoek’, legt Danique uit. ‘Voor de oplevering leek onze badkamer ontzettend klein, maar toen het eenmaal was ingericht bleek het een enorme ruimte. En voor de slaapkamer hebben we zelfs een nieuw bed aangeschaft en de kast een stuk uitgebouwd. In vergelijking met onze krappe slaapkamer in het vorige huis, lijkt die wel op een balzaal.’ Er staat zelfs nog een kamer leeg. ‘Maar wanneer alles goed gaat weten we daar in de toekomst wel raad mee’, zegt Bouk veelbetekenend.

Eén van de grootste ergernissen van de stadsbouwmeester van Almere is dat de busbaan langs allerlei achterkanten van bedrijventerreinen voert. De schaduwzijde van de stad dus – nee, dat is niet het prettigste uitzicht voor een busreiziger. Een paar jaar geleden stapte ik uit in zo’n niemandsland, op zoek naar een specialist in geëmailleerde nummerbordjes. Ooit was dat een florerende onderneming, beroemd geworden door grote reclameborden op gevels, nu was het bedrijf teruggebracht tot een veredelde garagebox. Het moet voor de nieuwe eigenaar even slikken zijn geweest, want niet alleen had zijn nering veel glans verloren, de omgeving was die al veel eerder kwijtgeraakt. De producent van geëmailleerde bordjes was omringd door inzamelaars van oud papier, een koelkast-recyclingbedrijf, een archiefvernietiging en enkele opslagloodsen. We mogen ons vanaf de snelweg blind staren op stralende zichtlocaties, het gros van bedrijfsterreinen ziet er volgens mij uit zoals dat terrein in Almere, de Steiger. Hoe een nieuwe stad zo ongegeneerd kan afbladderen. Ik stel me voor hoe de werknemers in de Steiger hun (lunch)pauzes doorbrengen. Niet in een nabijgelegen kroeg, snackbar of restaurant, want die zijn er niet, dus met het boterhamtrommeltje op een formicatafel. Uitzicht op rolluikdeuren, muren van kalkzandsteen en schaamgroen. Het kan niet anders of het personeelsverloop moet groot zijn, want hoe houd je het er langer dan een jaar uit in zo’n troosteloze omgeving?

Een kilometer verderop is de vooruitgang waarneembaar in het bedrijvenpark de Gooise Kant waar robuuste gebouwen baden in plantsoenen, met hier en daar een vijver, omzoomd door bamboe en ruisend riet. Hier hebben zich bedrijven gevestigd waar het management een cursus image branding heeft gevolgd. Het kantoor straalt uit wie je bent of wilt zijn. Dat begint al met de entree en de receptie, het visitekaartje van de onderneming. Daarachter mag zich een slaapverwekkend cellenkantoor bevinden, de hal geeft daarvan niets prijs. Wat doet het personeel in de pauze? Ook zij hoeven zich niet buiten te begeven want ook hier ontbreekt de horeca – geen nood, elk bedrijf heeft zijn eigen restaurant. Zo kom je wel in contact met je eigen collega’s maar zit je even zo goed opgesloten in je eigen gedesignede kantoorgebouw. De Steiger of Gooise Kant – het maakt niet uit – zijn symbolen van een nieuwe tweedeling in Nederland, tussen vuile en schone, arme en rijke, blauwe boorden- en witte boorden-bedrijven. Een distributeur die zich wilde vestigen op het paradepaardje van de Nederlandse bedrijvenparken, Papendorp in Utrecht, kreeg te horen dat hij daarvoor op een ander terrein moest zijn. Tussen soortgelijken a.u.b. Het chique ICTterrein heeft trouwens ook een keerzijde: omdat bezoekers hun auto’s nergens in het park kunnen parkeren, zoeken ze de berm of de stoeprand maar op en moeten vervolgens zonder behoorlijk trottoir naar de luisterrijke hoofdingang lopen. Vergeleken daarmee hebben de werknemers op de Steiger het misschien zo slecht nog niet, de busbaan stopt bij de voordeur, pardon de achterdeur. ✏ [email protected]

100 jaar wonen werken winkelen

31

> Regio Zuid-West Rotterdam, Nederlands Architectuur Instituut (NAi) Tentoonstelling Corbusier 2007 Fons van Meijgaarden: directeur van Bouwfonds Cultuurfonds

‘Ik heb de leukste baan die er is’

> Regio Midden Utrecht, Museum Catharijneconvent Restauratie museum 2006 < Tentoonstelling Corbusier Over het algemeen is Bouwfonds Cultuurfonds niet erg happig op het ondersteunen van tentoonstellingen behalve als het een duidelijke link heeft met één van de activiteiten van Bouwfonds. Een overzichtstentoonstelling van de ‘Picasso onder de architecten’ zoals Corbusier ook wel genoemd wordt, kon het Cultuurfonds dan ook niet ongemerkt aan zich voorbij laten gaan. Hij is de belangrijkste architect van de twintigste eeuw en heeft als geen ander de moderne architectuur gevormd. Bovendien valt de tentoonstelling in het Jaar van de Architectuur, 2007, voor het Cultuurfonds een extra reden om een steentje bij te dragen. In de tentoonstelling worden originele werken uit zijn eigen archieven getoond. Daarnaast is een bijzondere plaats ingeruimd voor zijn stofontwerpen, tekeningen, schilderijen en schetsboeken, en wordt zijn netwerk met vooraanstaande architecten en kunstenaars in beeld gebracht.

y Restauratie Museum Catharijneconvent Dit unieke pand was vroeger een klooster dat met allerlei panden eromheen was verbonden. Daardoor bestond het uit allerlei kruip-door-sluipdoor gangetjes en was het bouwkundig een hele ingewikkelde verbouwing. Voor Bouwfonds was dit het topproject van het afgelopen jaar. Na anderhalf jaar is het museum sinds september 2006 weer geopend. Prachtige kunstvoorwerpen uit verleden en heden vertellen het verhaal van het christendom in Nederland. Spectaculair is de schatkamer waar de kerkelijke collectie goud en zilver te bewonderen valt. Bouwfonds Cultuurfonds heeft de realisatie hiervan ondersteund.

auteur Saskia van der Kam beeld Don Wijns

‘Het voelt soms een beetje als Sinterklaas spelen,’ vindt Fons van Meijgaarden. ‘Ik mag mensen blij maken en omring mezelf dagelijks met leuke ideeën en enthousiaste mensen.’ Al meer dan tien jaar is hij directeur van het Bouwfonds Cultuurfonds. Met dit fonds sponsort Bouwfonds MAB Ontwikkeling gemeentelijke culturele activiteiten. ‘Gemeenten en kunst. Beiden vormen ze een rode draad in de geschiedenis van Bouwfonds. En op deze plek komen ze bij elkaar.’ Van Meijgaarden is een gelukkig man. ‘Ik heb de leukste baan die er is.’

Jaarlijks krijgt het Bouwfonds Cultuurfonds zeshonderd aanvragen binnen. ‘En daar zitten ook idioterieën bij hoor’, lacht Van Meijgaarden. ‘Zo wilde een speeltuinvereniging graag een wipkip en een Marokkaanse vrouwenvereniging één computer. Maar ook hele mooie projecten weten ons te vinden. Dan zijn we gewoon trots dat we een steentje bij mogen dragen.’ Om een goede keuze te kunnen maken tussen deze enorme stapel met aanvragen hanteert het Cultuurfonds een aantal criteria. Zo moeten de projecten niet

alleen beschikken over culturele kwaliteit en uitstraling, maar is de voorwaarde ook dat ze nadrukkelijke raakvlakken hebben met de werkterreinen van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Dus met bouwen, de gebouwde omgeving, architectuur of ruimtelijke ordening. ‘En soms kijken we daar ook iets ruimer naar hoor’, zegt Van Meijgaarden terwijl hij naar een poster aan de muur wijst waar het Bouwfondslogo tussen een indrukwekkend rijtje sponsors en fondsen prijkt. De poster is een aankondiging van een

Fons van Meijgaarden

32

cultuur

cultuur

33

> Regio Noord-Oost Oranjewoud, Museum Belvédère Restauratie Museum 2004 y Museum Belvédère De bijzondere manier waarop de architectuur aansluit bij het landschap gaf voor het Cultuurfonds de doorslag om de restauratie van dit museum vlakbij Heerenveen te ondersteunen. Dit museum voor Friese kunstenaars maakt namelijk deel uit van een

project dat het oude landgoed Oranjewoud verbindt met het door Staatsbosbeheer ontwikkelde landschapspark. De Bouwfonds Kunststichting hoopt in het museum een eigen expositie te gaan organiseren.

‘Projecten moeten beschikken over culturele kwaliteit en uitstraling’ tentoonstelling over Herculaneum in het Valkhofmuseum in Nijmegen. Deze plaats naast Pompeii is op 25 augustus in 79 na chr. bedolven onder een laag lava uit dezelfde uitbarsting van de Vesuvius. Ook deze bewoners werden overvallen in hun dagelijkse bezigheden en is er nog heel veel te zien over hoe men toen leefde. Het geeft een goed beeld van wat wonen in die tijd betekende. ‘En dat is de reden waarom ons logo daartussen staat.’ Een ander belangrijk criterium is dat het een gemeentelijk project is, of het moet een particulier project zijn dat de morele en financiële steun van de gemeente krijgt. ‘Dat

34

cultuur

is belangrijk voor ons. We hebben natuurlijk al van oudsher een band met gemeenten, maar nu zijn ze ook belangrijke gelegenheidgevers voor ons. Het is voor onze ontwikkelingsmanagers prettig om aan te kunnen geven dat wij ook op een andere manier actief betrokken zijn bij de gemeente waarvoor zij werken.’ Als alle aanvragen zorgvuldig zijn gewikt, gewogen en beoordeeld door een onafhankelijk bestuur dan blijven er gemiddeld nog ongeveer 120 projecten over die op een bijdrage van het Cultuurfonds mogen rekenen. ‘De gemiddelde bijdrage is 20.000 euro per

project, maar we proberen elk jaar ook een topproject te honoreren. Die geven we dan tussen de 75.000 en de 100.000 euro. De restauratie van het Catharijneconvent in Utrecht is bijvoorbeeld zo’n topproject.’ Twee petten Van Meijgaarden werkt al 28 jaar bij Bouwfonds. Hij is er ooit begonnen bij personeelszaken. Toen in 1988 het Cultuurfonds werd opgericht heeft hij deze ontwikkeling nauwlettend in de gaten gehouden. De oprichting van het Cultuurfonds ontstond uit een behoefte van Bouwfonds om ook als commerciële ontwikkelaar maatschappelijk betrokken te blijven. Dat die betrokkenheid in de vorm van een Cultuurfonds gebeurde, paste wel bij het bedrijf. Bouwfonds en kunst en cultuur lijkt namelijk een goede

Zuid Tilburg, Sealounge Project vanvan Rob Birza 2002005 Regio Zuid Tilburg, Sealounge Project Rob Birza >>Regio y Sealounge In opdracht van de gemeente Tilburg heeft kunstenaar Rob Birza voor de ontvangstruimte van sociaal-cultureel centrum V39 een interieurontwerp gemaakt dat hij Sealounge heeft genoemd. Het ontwerp bestaat uit een reusachtige bank, tafels, krukken en balies in roomkleurig polyester. De transparantie van de pui van de begane grond doet denken aan een aquarium of een kijkje op de oceaanbodem. De bestaande architectuur inspireerde Rob Birza diverse meubels te ontwerpen die doen denken aan grote fossielen uit een ver verleden.

combinatie. Al vanaf de jaren zestig is Bouwfonds begonnen met het aankopen van kunst en sinds 1975 is Bouwfonds een serieuze verzameling gestart die inmiddels is uitgegroeid tot een collectie van museaal niveau; de Bouwfonds Kunststichting. Voordat Van Meijgaarden directeur werd, was hij al een jaar of vijf betrokken bij de Kunststichting. Als directeur heeft Van Meijgaarden dan ook twee petten op. Drie dagen in de week die van het Cultuurfonds en één dag in de week zijn Kunststichtingpet. Die laatste pet past hem het best. Maar dat komt omdat hij het liefst de hele dag met kunst bezig is. Voor het Cultuurfonds moet meer georganiseerd, geregeld en vergaderd worden. ‘Maar het mooie aan het Cultuurfonds is weer, dat we daarmee kunst- en cultuuruitingen ondersteunen. Mogelijk-

De grillige, organische vormen veranderen constant van kleur door binnenin geplaatste tl-buizen, die worden aangestuurd door een computerprogramma. Meubilair, licht, kleur en materiaal transformeren, samen met de transparante zwart-rode architectuur van V39, de gehele ruimte tot een Sealounge. Het feit dat dit werk in de openbare ruimte staat, het samenspel met de architectuur en de kwaliteiten van kunstenaar van Rob Birza waren voor het Cultuurfonds genoeg redenen om dit initiatief te steunen.

‘Vier keer per jaar buigt het bestuur zich over de binnengekomen projecten’ heden creëren en een bijdrage leveren. Ook dat is geweldig om te doen.’ Bestuur beslist Als directeur adviseert Van Meijgaarden zijn bestuur over de beoordeling van de aanvragen. Maar hij beslist zelf niet. Het bestuur is een onafhankelijk orgaan en bestaat altijd uit drie burgemeesters of wethouders. De bestuurders komen uit drie hoeken van het land en zijn van drie verschillende politieke denominaties. Vier keer per jaar roept Van Meijgaarden het bestuur bijeen en dan wordt er vergaderd over binnengekomen aanvragen. Alle projecten die

binnenkomen, worden besproken. Dat zijn er dus zo’n 150 per keer. ‘Maar dat gaat heel snel hoor.’ Ter illustratie bladert hij op een behoorlijk tempo door de stapel papier die voor hem ligt. ‘Ik heb alle projecten voor ze samengebonden en van een advies voorzien. Iedereen heeft dat van tevoren thuis gekregen, dus vaak zijn het heel concrete punten die we met elkaar bespreken.’ Regelmatig gaat Van Meijgaarden bij de projecten langs. ‘Het helpt me om meer voeling te krijgen met een project. Soms heb ik het nodig om de situatie te zíen voor ik een goed advies kan uitbrengen.’ Minstens één keer per jaar neemt

cultuur

35

> Bijzonder project Den Haag, Theater Diligentia Verbouwing Stijlkamer 2003 y Theater Diligentia Alle grote namen uit de wereld van de kleinkunst hebben er gestaan. Theater Diligentia aan de Lange Voorhout. De gemeente Den Haag stelde het budget beschikbaar voor de verbouwing. Maar in de restauratie van het bijzondere plafond in

de Stijlkamer, dat bij de verbouwing letterlijk aan het licht kwam, was budgettair niet voorzien. Bouwfonds Cultuurfonds heeft deze kosten gesponsord. Sindsdien heet de Stijlkamer ook wel de Bouwfonds Cultuurzaal en mag het bedrijf daar haar relaties ontvangen.

‘De ene keer zitten we in een museum en de andere keer in een fabriekspand dat volledig gerestaureerd moet worden’ hij ook het hele bestuur mee naar één van de projecten voor ‘een vergadering op locatie’. ‘Dat is heel leuk, we komen op allerlei gekke plekken terecht. De ene keer zitten we in een museum en de andere keer in een fabriekspand dat volledig gerestaureerd moet worden. En we worden natuurlijk altijd heel hartelijk ontvangen.’ Lacht: ‘Want als wij daar met zijn allen langskomen, denkt de aanvrager dat de buit al binnen is.’ Afstemming De regiokantoren van Bouwfonds MAB Ontwikkeling spelen ook een belangrijke rol

36

cultuur

bij de advisering. ‘Als ik een aanvraag uit een bepaalde gemeente binnenkrijg, kijk ik altijd of wij daar als bedrijf ook actief zijn. In dat geval neem ik contact op met de regiodirecteur of de desbetreffende ontwikkelingsmanager om te vragen of hij het van belang vindt dat wij het project sponsoren. Over projecten die onze mensen belangrijk en interessant vinden, zal ik een extra positief advies uitbrengen.’ Het bestuur bepaalt, maar als het om projecten gaat die raakvlakken hebben met ons eigen werkveld, dan zijn wij daar wel extra in geïnteresseerd.’ Een mooi voorbeeld vindt Van Meijgaarden

een aanvraag die afgelopen jaar binnenkwam. Een aanvraag voor kunst in de openbare ruimte in Hoogeveen. Regiokantoor NoordOost ontwikkelt daar de woonwijk Erflanden. Rondom die woonwijk komen beelden van kunstenaar Rudi van de Wint. Integratie ‘De gemeente betaalt een beeld, de ontwikkelcombinatie – waar Bouwfonds MAB Ontwikkeling ook deel van uit maakt – betaalt er één en wij als Cultuurfonds nemen een beeld voor onze rekening.’ Een goede integratie van kunst en projectontwikkeling noemt Van Meijgaarden dit. ‘Bovendien kunnen we zo als Bouwfonds op een leuke manier laten zien dat een goede samenwerking ons aan het hart gaat. Dat is het snijvlak dat we steeds proberen op te zoeken.’ ✏ [email protected]

> Bijzonder Project Doetinchem, Project ‘D-toren’ Bijdrage aan het ontwerp 2003 y Project ‘D-toren’ Hoe emotioneel is Doetinchem? De gemeente heeft een torenplan (3-dimensionale toren) ontwikkeld. Het idee en ontwerp is van architect en kunstenaar Lars van Spuijbroek. Met deze toren wil hij de emoties van de inwoners van Doetinchem meten. Door een ingenieus computerprogramma kunnen de bewoners

hun emotionele toestand doorgeven aan de toren. Deze kleurt mee in groen (haat), rood (liefde), geel (angst) en blauw (geluk). Het originele idee en het enthousiasme en doorzettingsvermogen van de gemeente, gaven voor Bouwfonds Cultuurfonds de doorslag om mee te financieren.

Criteria Bouwfonds Cultuurfonds Projecten die in aanmerking willen komen voor sponsoring, moeten aan een aantal criteria voldoen. Criteria • Projecten moeten raakvlakken hebben met het werkterrein van Bouwfonds: bouwen, de gebouwde omgeving, ruimtelijke ordening en architectuur. • Het moet gaan om concrete, kleinschalige projecten van inhoudelijk belang en met een goede kwaliteit en uitstraling. • Alleen projecten van organisaties of rechtspersonen waarbij een gemeente financieel substantieel betrokken is, komen voor ondersteuning in aanmerking. De organisaties of personen zelf niet. • Het Cultuurfonds verleent een eenmalige ondersteuning en draagt niet bij in de exploitatiekosten van een instelling. • Projecten die vóór of tijdens de behandeling

van de aanvraag gerealiseerd zijn, worden niet ondersteund. • Het Cultuurfonds verleent bij voorkeur eenmalige steun aan concrete, benoembare projecten in Nederland, die ten goede komen aan een zo breed mogelijk publiek. • Sponsoring is in beginsel alleen mogelijk voor privaatrechtelijke rechtspersonen zonder winstoogmerk, in casu: stichtingen en verenigingen waarin de bestuursleden geen financieel belang hebben. • Projecten met een internationaal karakter worden in de regel niet gehonoreerd. Het Cultuurfonds behandelt alleen aanvragen waarvan de vereiste projectinformatie is ontvangen.

We sponsoren geen • Projecten met een uitgesproken politiek, sociaal of religieus karakter. • (Restauraties van) kerken die uitsluitend of in belangrijke mate gebruikt worden voor de eredienst. • Aanvragen in de sfeer van gezondheidszorg, onderwijs, educatie, sport en recreatie. • (Muziek)festivals en manifestaties. • Theater- en podiumkunsten. • Publicaties die niet nadrukkelijk verbonden zijn met een goedgekeurd project. Meer informatie over Bouwfonds Cultuurfonds kunt u vinden op www.bouwfonds.nl. Ga naar Zakelijk, klik op Ontwikkeling en dan op Cultuurfonds.

cultuur

37

verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera ng de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera ng de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera ng de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera ng de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera ng de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera ng de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de

Pamela Boumeester

matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie

de verandering

marktinformatie

Directievoorzitter NS Poort

auteur Han Joosten, hoofd Marktonderzoek Bouwfonds MAB Ontwikkeling

‘Bouwproductie in Nederland niet slecht maar kan beter’

Na een flinke inzinking in het begin van deze eeuw, ligt de Nederlandse bouwproductie de afgelopen twee jaar weer zo rond de 70.000 woningen per jaar. Vergeleken met landen om ons heen doen we het daarmee eigenlijk helemaal niet slecht. Maar het kan altijd beter, zo blijkt als we de bevolkingsontwikkelingen in Europa en de daaraan gekoppelde woningbouwproductie eens nader bekijken. Tot 2020 zal de Nederlandse bevolking met nog zo’n 600.000 mensen toenemen. Het lijkt niet veel maar het is toch nog een stijging van 4,9 procent. Duitsland zal het bijvoorbeeld in 2020 met 400.000 inwoners minder moeten doen. En ook onze Italiaanse vrienden kunnen een daling van de bevolking van 1,3 miljoen tegemoet zien. Explosieve groeiers daarentegen zijn landen als Turkije, Spanje en Ierland waar de bevolking met respectievelijk 9,9 miljoen, 4 miljoen en 600.000 inwoners zal stijgen. Kijk, dat zijn nog eens aantallen. Maar deze cijfers vallen bijna in het niet bij de bevolkingsgroei van India. Dat land zal de komende veertien jaar maar liefst 204 miljoen nieuwe inwoners mogen begroeten. Een enorm aantal in vergelijking met bijvoorbeeld China. Immers, dit door velen bestempeld als droomland waar het op vastgoedgebied allemaal staat te gebeuren, zal de bevolking met ‘maar’ 21 miljoen inwoners zien toenemen.

38

verandering

600.000 +9.900.000 (+13%)

500.000

+6.400.000 (+1,2%)

+21.000.000 (+1,6%)

400.000 +8.100.000 (+2,7%)

+204.000.000 (+18%)

Woningbouwproductie in Europese landen in 2005

300.000 200.000 100.000

Hongarije

Nederland

China

USA

Turkije

India

0 Totaal Europa

– 40.000 (-4%) Hongarije

– 1.300.000 (-2,2%) Italië

Nederland

0%

– 400.000 (-0,5%)

5%

Duitsland

10%

+60.000 (+4,9%)

15%

+40.000.000 (+9,0%)

20%

+600.000 (+14%)

Symboliek ‘Tijdens de integratie tot één bedrijf – ik vermijd het woord fusie – heb ik zoveel mogelijk gekeken naar wat beide bedrijfsonderdelen verbindt. Dat is veel leuker en constructiever dan te kijken naar de verschillen. Ik vergelijk het altijd maar met een huwelijk, waar men ook bereid is zich aan elkaar te verbinden. Daarbij is het ook de vraag wat je samen voor meerwaarde hebt’, zegt Boumeester met gevoel voor symboliek. ‘Toen we een paar maanden onderweg waren, heeft Kees de Boo – tot 1 januari 2007 mededirecteur van NS Spoor – als verrassing onder alle managers, die het integratieproces hebben vormgegeven een trouwreportage georganiseerd om deze vergelijking kracht bij te zetten.’ Boumeester zegt altijd op zoek te zijn naar symboliek. ‘Omdat deze de werkelijke verhalen vertellen. Symbolen en verhalen beklijven immers beter. Bovendien’, zegt zij na een korte stilte, ‘maakt dat het leven leuk én weer net even anders.’

Bevolkingsontwikkelingen in Europa en de wereld 2006-2020 (0% = situatie in 2006)

Spanje

Eindbestemming Het samengaan van NS Vastgoed en NS Stations lijkt een heel logische stap, beide organisaties houden zich immers bezig met het ontwikkelen van een aantrekkelijke stationsomgeving. ‘NS Stations was verantwoordelijk voor alles in en om het stationsgebouw en NS Vastgoed in een bredere kring daaromheen. Dat de twee bedrijven tot voor kort nog zelfstandig opereerden is historisch verklaarbaar’, legt Boumeester in heldere bewoordingen uit. ‘NS Vastgoed is oorspronkelijk afkomstig uit een ander bedrijf. Op stations is tegenwoordig veel meer te beleven dan voorheen, waardoor het geen straf meer is om er een uurtje door te moeten brengen. Het takenpakket van NS Stations heeft zich dan ook langzaam steeds meer uitgebreid.

Beide bedrijven zijn in die zin eigenlijk steeds meer op elkaar gaan lijken. Wat de keuze dus verklaart om de twee bedrijven in elkaar te schuiven.’ De vizier van Boumeester is nu echter op de toekomst gericht. ‘De ambities van NS Stations hebben destijds ieders verwachting overtroffen. Maar het einde is nog niet in zicht. We willen bereiken dat stations en hun omgeving niet alleen een doorgangsplaats zijn, maar ook een eindbestemming. Waar onze reizigers zelf hun toegevoegde waarde kunnen bepalen.’ Deze ambities worden niet alleen op papier gezet, maar op een aantal proefstations zal de komende tijd volop met deze ideeën geëxperimenteerd worden. ‘Dat is ook belangrijk voor de verhoudingen binnen NS Poort. Om samen iets neer te zetten en resultaten te behalen.’

Ierland

Na twintig jaar NS, waar ze verschillende leidinggevende functies binnen verschillende bedrijfsonderdelen heeft vervuld, ziet Boumeester nog altijd toekomst in de NS. ‘Voor mijzelf om mij te ontplooien, maar ook voor het bedrijf. De mogelijkheden die er voor iedereen zijn, hebben me altijd verrast. Er is alle ruimte om te doen wat je wilt, maar die ruimte moet je dan wel nemen. Zolang ik bij NS nog het gevoel heb dat ik binnen het bedrijf van waarde ben, haal ik daar mijn energie, werklust en inspiratie uit. Anders’, zo voegt zij daar in één adem aan toe, ‘had ik het hier nooit zo lang volgehouden.’ Een positieve instelling met gevoel voor symboliek, dat is Boumeester ten voeten uit, en dat heeft haar gebracht tot waar ze nu staat: de enige vrouw op dit niveau binnen de organisatie. ‘Ik kijk altijd naar de kansen en mogelijkheden en zelden of nooit naar wat er niet kan. Tegen mijn kinderen zeg ik ook altijd “Niets is onmogelijk, als je hart je maar leidt”, zoals het vogeltje Jacquimo in het sprookje Duimelijntje altijd al zei.’

Het zal duidelijk zijn dat deze prognoses gevolgen hebben voor de woningbouwproductie. Hoewel er echt betrouwbare statistische gegevens ontbreken, bouwt bijvoorbeeld Turkije jaarlijks naar schatting

Omgerekend worden er onder de Spaanse bevolking zo’n twaalf woningen per 1.000 inwoners gebouwd. In Ierland doen ze het met gemiddeld twintig woningen zelfs nog beter. En dan steken wij daar met onze vier nieuw te bouwen woningen per 1.000 inwoners, eigenlijk wel heel erg schril af. Kortom, we kunnen nog wel een stapje harder lopen.

Ierland

‘Zo’n kleine twintig jaar werk ik nu al weer bij de NS’, blikt Pamela Boumeester terug op haar werkzame bestaan. ‘Natuurlijk nooit met de gedachte er zo lang te blijven. Daar had ik destijds de leeftijd nog niet voor. Bovendien kun je nooit voorspellen hoe lang je ergens blijft.’ Sinds april 2006 is zij verantwoordelijk voor de integratie van NS Vastgoed en NS Stations tot één bedrijf, dat sinds het begin van dit jaar de naam NS Poort draagt.

Duitsland

auteur Kim van Eerde beeld Don Wijns

Spanje

‘Niets is onmogelijk, als je hart je maar leidt’

tussen de 300.000 en 400.000 woningen, waarvan de helft overigens illegaal (zonder bouwvergunning). Spanje doet daar, en dat cijfer is betrouwbaar, met 650.000-700.000 woningen per jaar nog een flink schepje bovenop. Die enorme productie is overigens niet alleen nodig om de toekomstige bevolkingsgroei te kunnen huisvesten. In Spanje bleven jongeren van oudsher lang bij hun ouders wonen. Veel langer dan bijvoorbeeld hun Nederlandse leeftijdgenoten, die vaak al op achttienjarige leeftijd op eigen benen willen gaan staan. Maar ook in Spanje begint nu de vraag naar woningen door jongeren toe te nemen. Verder is ook het kopen van een tweede woning voor veel Spanjaarden tegenwoordig net zo normaal als het aanschaffen van een tweede auto. En daar wordt met de forse bouwproductie op ingespeeld.

marktinformatie

39

proces Wijnhavenkwartier, Den Haag

Weg vrij voor sloop Zwarte Madonna auteur Dolf Dukker beeld Martin van Welzen

Op 2 juni gaat de sloopkogel er tegenaan. De Zwarte Madonna, ooit de kroon op de Haagse sociale woningbouw in het hart van de stad, maakt plaats voor twee ministeries en een woontoren. Alle bedenkingen en gemaakte fouten ten spijt kan er nu niets meer tussenkomen. Er waait een nieuwe wind door Den Haag. Het nieuwe centrum middenin de stad krijgt vorm.

De twaalf laatste huurders in de Zwarte Madonna hebben verklaard alle procedures te staken. In ruil daarvoor krijgen elf bewoners 40.000 euro. De fanatiekste dwarsligger krijgt zelfs nog meer. Hoeveel is geheim. De gemeente betaalt de helft. Het Rijk, Haag Wonen en Bouwfonds MAB Ontwikkeling vullen het bedrag aan tot 40.000 euro. Wethouder Marnix Norder is blij met de deal. ‘Want ook al had de gemeente alle nog lopende procedures waarschijnlijk gewonnen, het zou een vertraging betekend hebben van ongeveer een jaar. Elke maand uitstel kost de gemeente zo’n 200.000 euro. Niets staat de uitvoering van de bouwplannen nu nog in de weg. De bouwvergunning is onherroepelijk.’

v.l.n.r. wethouder Marnix Norder, wethouder gemeente Den Haag Ad Alderliesten, directeur Projecten Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Wim Gestel, directeur bestuurder Haag Wonen

Directeur-bestuurder Wim Gestel van Haag Wonen heeft bedenkingen over de hoogte van het bedrag. ‘Helaas was het nodig, maar ik hoop niet dat ik bij het volgende te slopen complex te horen krijg ‘ik blijf lekker zitten, ik wacht de aanbiedingen wel af ’. Norder zegt ‘niet zo bang te zijn’ voor de gevolgen van de riante vertrekpremie die de laatste bewoners hebben gekregen. ‘Er was een uitzonderlijke situatie ontstaan die eigenlijk nooit voorkomt. De gemeente koopt normaal gesproken geen panden met de bedoeling die te slopen.’ Moeizaam proces De gemeente heeft bij aankoop van de Zwarte Madonna een inschattingsfout gemaakt. Zo ziet Gestel het. ‘Alle betrokken wethouders en ook ik wisten dat het een enorm moeizaam proces zou gaan worden. Want het gaat niet

40

proces

over een willekeurig gebouw. De sloop heeft voor de 335 huurders dezelfde gevolgen als voor de bewoners van 1.000 te slopen woningen in Moerwijk. En toch voelt het anders met de Zwarte Madonna, door de plek en de betrokkenheid en doordat iedereen zich ermee bemoeit.’ Gemeente, corporatie en ontwikkelaar hebben verschillende opvattingen over de gang van zaken. De Haag Wonen-directeur zet vraagtekens achter het hele proces. ‘Een gebouw van nog geen vijfentwintig jaar. Eind jaren zeventig vond de PvdA sociale woningbouw in het centrum van Den Haag heel belangrijk. Ik snap best’, vervolgt hij, ‘dat Den Haag enigszins jaloers naar Rotterdam kijkt, met z’n hoogbouw. En ook naar de Zuidas in Amsterdam. Ik begrijp dat Den Haag ook meer mooie aansprekende gebouwen wil. Maar ik begrijp niet waarom de PvdA daar de voortrekker van is.’ Gestel noemt de rol van de corporatie in de besluitvorming ‘bescheiden’. ‘Wij hebben ons op het standpunt gesteld: als de gemeenteraad beslist dat er op de plaats van de Zwarte Madonna twee ministeries moeten komen, gaat Haag Wonen daar niet voor liggen. Er is wel heel lang onderhandeld over de prijs. Langer dan een jaar. De toenmalige wethouder Noordanus had bedacht dat hij het complex tegen de boekwaarde kon overnemen. Ik wilde de marktprijs, het beste bod dat voorhanden is. Het kan niet zo zijn dat toekomstige kopers of huurders van de nieuwe kantoren en woningen profiteren van de verkoop onder de marktprijs.’

Den Haag Wijnhavenkwartier

Den Haag CS

Zwarte Madonna Ministerie van Justitie Ministerie van Binnenlandse zaken

Spui Turfstraat

Volkshuisvester Over het spanningsveld tussen het huisvesten van de doelgroep en commerciële activiteiten voor de corporatie, zegt Gestel: ‘Onze stelregel is ‘verdienen waar het kan en uitgeven waar het moet’. Als wij diensten verlenen aan mensen die niet tot onze doelgroep behoren – bijvoorbeeld het bouwen, verkopen, verhuren van kantoren en bedrijfsruimten – dan moet daar een behoorlijk rendement uit komen. Want die opbrengsten hebben we nodig voor sociale woningbouw. We zijn in de eerste plaats volkshuisvester, maar dat impliceert dat we soms ook moeten ontwikkelen.’ Er komen 125 sociale huurwoningen terug in het Wijnhavenkwartier. ‘Dat was voor ons heel belangrijk’, benadrukt Gestel. ‘Haag Wonen houdt als ontwikkelaar en verhuurder een belang in het gebied. De gemeenschap moet zich wel realiseren dat er een tekort is van 70.000 euro per woning. Dat bedrag komt voor rekening van de

proces

41

> De nieuwbouw zal de

Haagse skyline ingrijpend doen veranderen. Op de locatie van de Zwarte Madonna worden drie torens gerealiseerd. Twee voor de ministeries van Binnenlandse Zaken en Justitie en een woontoren. De artist impresssion geeft het beeld weer hoe de torens er vanuit de zijde van het ministerie van VROM eruit gaan zien.

gemeente en Haag Wonen. Het verklaart ook waarom wij met Bouwfonds MAB samenwerken. Bij een grote ontwikkeling als zo’n woontoren is het verstandig de risico’s met elkaar te delen. Het gaat toch om een investering van vijftig, zestig miljoen euro. Hoe schitterend de locatie ook is, probeer maar eens drie jaar voor oplevering een woning te ver-

doortastend gehandeld. De stad nieuw leven inblazen, is de drijfveer achter de sloop van de Zwarte Madonna. Den Haag uit de neerwaartse spiraal trekken. Herstel van oude glorie. De Zwarte Madonna is een vlek in een veel groter plan. Middenin de stad wordt een compleet nieuw centrum ontwikkeld of gerealiseerd. Dat verklaart waarom de gemeente doorzet.

‘De stad nieuw leven inblazen, is de drijfveer achter de sloop van de Zwarte Madonna’ kopen. Want zo lang duurt de bouw van zo’n toren. Daar staan kopers niet voor in de rij.’ Hoger doel Formeel is de sloop van de Zwarte Madonna de logische, onafwendbare consequentie van de herhuisvesting van de ministeries van Justitie en Binnenlandse Zaken. Elke andere oplossing is duurder. Maar in de Haagse traditie hoeft dit nog niet automatisch te betekenen dat het plan ook daadwerkelijk wordt gerealiseerd. Den Haag kent een lange geschiedenis van nietof half uitgevoerde plannen. Deze keer is

Het is nu of nooit. Er is een brede beweging op gang gekomen die ervoor gaat. Bedrijfsleven, gemeente en rijksoverheid hebben de krachten gebundeld. Ruim dertig bedrijven in de vastgoedsector hebben elkaar gevonden in de Stichting Den Haag Nieuw Centrum. Grote bedrijven als Shell, Siemens en de Rijksgebouwendienst hebben zich erbij aangesloten. Den Haag biedt zoveel kansen. Soort La Défense ‘De stad heel maken’, noemt wethouder Norder het. Hij wijst naar de Grote Markt op

de stadsplattegrond aan de wand en trekt met gespreide vingers een brede boog over de Kalvermarkt, de Turfmarkt, de Resident en de locatie waar nu nog de Zwarte Madonna staat. Zijn hand beweegt verder, voorbij het Centraal Station naar het toekomstige Anna van Burenplein en buigt met de Randstadrail mee naar het Beatrixkwartier. ‘We maken hier een enorme strip’, spreekt de wethouder haast bezwerend, ‘een soort La Défense maar dan mooier doordat er ook mensen wonen. Van de stedelijke ontwikkeling die zich hier voltrekt, kon men zich twintig jaar geleden geen voorstelling maken. Het dorp Den Haag is een stad geworden.’ Norder is tijdens de rit ingestapt. Noordanus heeft de aanzet tot de ontwikkeling gegeven, gevolgd door Hilhorst. Zou hij er ook zelf aan begonnen zijn, is de onvermijdelijke vraag. ‘Ja, ik zou dat zeker hebben gedaan’, antwoordt hij resoluut. ‘Waarbij ik natuurlijk niet op voorhand weet of ik tot precies dezelfde conclusies zou zijn gekomen. Arend Hilhorst, mijn directe voorganger, heeft dit proces geleid en toen zijn de moeilijke politieke keuzes gemaakt. Ik ben het type bestuurder dat daar

> De huidige situatie

in het Wijnhavenkartier met links de ministeries van Justitie en Binnenlandse Zaken

42

proces

Links van het het ministerie van VROM zijn de drie torens te zien. De nieuwe ministeries gaan 140 meter de lucht in. De woontoren ‘slechts’ 125 meter.

niet aan gaat tornen. Het zijn democratisch genomen besluiten. Over de uitvoering mag geen twijfel bestaan. Wel zou ik een aantal zaken anders hebben aangepakt. In de twee jaar dat ik er zit, ben ik heel wat ‘boobytraps’ tegengekomen.’ Nieuwe jurisprudentie Anderhalf jaar geleden sloeg het onheil toe. Het bestemmingsplan haalde het niet bij de Raad van State. De parkeergarage was ten onrechte niet bij het totale bedrijfsvloeroppervlak gerekend. Er moest alsnog een milieueffectrapportage worden gemaakt.

militaire operatie van gemaakt’. ‘Ik heb in rij en gelid laten zetten: welke procedures lopen er; welke vergunningen en welke beroepsmogelijkheden zijn er nodig? Dus welke stap is van welke andere stap afhankelijk? Waar zitten de vertragingsmogelijkheden? Hoe kunnen we dat proces optimaal sturen? We hebben alles, werkelijk álles beschreven en uitgewerkt. Daardoor konden we sindsdien optimaal schakelen in tempo.’ Met de kennis van nu zou de wethouder ‘zeker voor een andere samenwerkingsvorm hebben gekozen’, zegt hij. ‘Meer volgens een PPS-formule. Nu levert de gemeente de grond en laat de ontwik-

‘Een soort La Défense maar dan mooier doordat er ook mensen wonen’ ‘Wij dachten: de bal gaat net in het doel. Maar wanneer je een doelpaal iets naar binnen verplaatst, gaat de bal er net naast. De zienswijze van de Raad van State was zeer ongebruikelijk in Nederland. Het is nieuwe jurisprudentie.’ Vanaf dat moment heeft Norder er, zoals hij het uitdrukt, ‘een soort

keling over aan de private partijen en de staat. Daardoor heb je niet the best of both worlds.’ Nooit meer Maar er was nog iets anders dat Norder parten speelde toen hij eraan begon. ‘Een bepaalde weerstand binnen de dienst. Waarmee men

niet te koop liep en waarvan het een tijdje duurde voordat ik het doorhad’. Hij licht toe: ‘Adri Duivesteijn had in zijn tijd – toen hij wethouder was – een soort projectorganisatie geïntroduceerd. Dat was een stadsvernieuwingsclub die relatief los van de dienst stond. Nadat Adri weg was, is die organisatie snel ontmanteld. ‘Zo’n organisatiestructuur moeten we nooit meer hebben’, was het overheersende gevoel. Er bestond een aversie tegen projectmanagement.’ ‘Er is een slag gemaakt binnen de organisatie’, zo markeert de wethouder de nieuwe aanpak. ‘We zijn overgestapt op een opdrachtgevenopdrachtnemen relatie. Niet alleen voor het Wijnhavenkwartier, ook voor andere projecten. We maken onderscheid tussen de bestuurlijke opdrachtgever – dat ben ik – de ambtelijke opdrachtgever en de ambtelijke opdrachtnemer. Er is één projectbaas, dat is de opdrachtnemer. Die is verantwoordelijk voor de hele gang van zaken bij het project. Voor alles. De hele ambtelijke top spreekt nu dezelfde taal. De motivatie is gigantisch toegenomen. De productie is hoog. Niks leukers dan na twee jaar sjouwen, zien dat er

> Zwarte Madonna,

als een stoer woongebouw met links een doorkijkje naar het ministerie van VROM

proces

43

Ontwikkelingsfase 1 Woontoren

> Met de nieuwbouw

wordt het centrum van Den Haag als het ware heel gemaakt. Wonen, werken en winkelen gaan hier straks hand in hand.

Ontwikkelingsfase 2 Ministeries

Er ontstaat fasegewijs een gebied met een enorme dichtheid: twee torens met elk 100.000 m2 vloeroppervlak en een woontoren met 243 woningen.

Een doorkijkje tussen de reeds gerealiseerde Resident (links) en de nieuw te bouwen toren.

wat ontstaat. Niemand vindt het leuk drie, vier keer over een onderwerp heen en weer te praten zonder beslissingen te nemen.’ Communicatie ‘Een verschil met mijn voorgangers is ook de communicatie. Laat ik het zo samenvatten: die is bij het Wijnhavenkwartier niet altijd perfect gelopen. Bij volgende ontwikkelingen maak ik in overleg met de belangrijkste partijen in zo’n gebied eerst een uitgangspuntennota. Die uitgangspuntennota bespreek ik in de commissie, en vervolgens ga ik een definitief masterplan maken. Daar betrek ik, heel breed, de bevolking bij. Ik nodig iedereen uit om mee te praten. Dat betekent niet dat ik alles overneem wat de bewoners roepen. Mensen begrijpen dat, ze snappen dat ik een andere afweging maak dan zij. Wat zij wel willen, is dat je daar waar het mogelijk is, rekening houdt met hun inbreng. Ik probeer er meer een interactief proces van te maken.’ Wim Gestel denkt dat de Zwarte Madonna een eenmalige exercitie is geweest. ‘Ik zie het niet snel gebeuren dat er een tweede keer langs democratische weg zo’n bepalend gebouw zal worden gesloopt.’ ✏ [email protected]

Samengevat

Een aaneenschakeling van leermomenten Hoe een volkomen vastgelopen project nieuwe impulsen kreeg door vergroting van het speelveld. Het project Wijnhavenkwartier van Bouwfonds MAB Ontwikkeling is hier een goed voorbeeld van. Door hoogwaardige stedelijke functies te creëren in een groter gebied, ontstaat waarde op een locatie die eerder een bodemloze put leek te worden. Daardoor wordt de herhuisvesting mogelijk van de ministeries van Binnenlandse Zaken en Justitie in twee splinternieuwe kantoortorens. Ook blijkt het mogelijk middenin het nieuwe centrum van Den Haag een fraaie slanke woontoren neer te zetten, waarin een flink aantal sociale huurwoningen wordt gerealiseerd. Er valt heel veel te leren van de besluitvorming rond het Wijnhavenkwartier.

> Links is nog een

glimp te zien van het nieuwe ministerie van VWS en rechts de torens van Binnenlandse Zaken

44

proces

Nieuwbouw ministeries en woontoren

Alle betrokken wethouders en ook ik wisten dat het een enorm moeizaam proces zou gaan worden. Want het gaat niet over een willekeurig gebouw, volgens Wim Gestel, directeur-bestuurder van Haagwonen. Met de kennis van nu zou de verantwoordelijke wethouder Marnix Norder de uitdaging opnieuw zijn aangegaan. Zegt hij. Directeur-bestuurder Wim Gestel van Haagwonen, de verhuurder van de Zwarte Madonna is minder enthousiast. Hij gelooft niet dat er langs democratische weg nog een tweede keer zo’n ingrijpend sloopbesluit zal worden genomen.

‘Verrijking voor de stad’ Het begon in 1998 bij de opening van de Resident, het zeer succesvolle binnenstedelijke herontwikkelingsproject van het toenmalige MAB. Naar buiten kijkend vonden enkele, niet bij name te noemen, hoogwaardigheidsbekleders dat de twee verderop gelegen ministeries van Binnenlandse Zaken en Justitie een verpauperde aanblik boden. ‘Daar zou je toch echt iets aan moeten doen.’ Ton Meijer stond erbij, als directeur-eigenaar van MAB, en ook Peter Noordanus, de toenmalige wethouder van Den Haag. Die hebben dat als een soort dienstopdracht opgevat: wat doen we met die twee ministeries? Ad Alderliesten, directeur Projecten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling, vertelt het verhaal met smaak. ‘Het is de gemeente geweest die samen met MAB is gaan nadenken wat er op die plaats goed zou zijn voor de stad. Van eventuele sloop van de Zwarte Madonna was nog geen sprake.’

zet Alderliesten uiteen, ‘kon er op de ministeries gewoon doorgewerkt worden. Bovendien kon je een beter gedifferentieerd stedelijk milieu creëren. Dat is echt een verrijking van de stad. Verschillende locaties zijn in ogenschouw genomen, maar het bleek niet zo makkelijk een plek te vinden die groot genoeg was om beide ministeries op te huisvesten. Want Justitie en Binnenlandse Zaken hebben heel veel met elkaar te maken en wilden per se nauwe buren blijven. Er was een locatie nodig van 100.000 meter. De zoektocht heeft uiteindelijk geleid tot de conclusie dat de oplossing gezocht moest worden in relatie tot de locatie van de Zwarte Madonna. Mede omdat er op die plek behoefte bestond aan functiedifferentiatie. Dat was natuurlijk een heftig verhaal’, staat de Alderliesten nog helder voor de geest. ‘De PvdA heeft er flink mee geworsteld.’

De Rijksgebouwendienst zag aanvankelijk weinig in de herontwikkeling van de ministeries, vertelt Alderliesten. ‘Pas gaandeweg werd duidelijk dat er van alles mankeerde aan de gebouwen. Ze waren door hun leeftijd sowieso aan een interne opknapbeurt toe. Liften en installaties waren verouderd. De gevel was binnen afzienbare tijd aan vervanging toe. Maar het grootste knelpunt was eigenlijk de lay-out van de gebouwen. Voor één werkplek was 45 vierkante meter brutovloeroppervlak nodig. Dat is extreem veel, bijna twee keer zoveel als in een normaal efficiënt kantoor. Weliswaar is het prettig veel ruimte te hebben. Maar het is een dure kwaliteit. Want je moet het verlichten, verwarmen, onderhouden en schoonmaken. We hebben ontwerpers gevraagd mee te denken over een oplossing. Jo Coenen heeft een prachtig model gemaakt. Maar toen puntje bij paaltje kwam, bleek de financieringsstructuur van de rijkshuisvesting te zijn gewijzigd. Er was geen geld meer voor.’ Na lang nadenken is toen het idee ontstaan dat de oplossing van het probleem gezocht moest worden in het vergroten van het speelveld. ‘Door het vergroten van het speelveld’,

Uiteindelijk heeft Richard Meier een stedenbouwkundige studie uitgevoerd, waarin hij laat zien hoe het programma gestalte kan krijgen, hoe het Wijnhavenkwartier een interessant gebied kan worden. Op basis van die studie heeft de Dienst Stadsontwikkeling het stedenbouwkundige plan gemaakt. Op de locatie Zwarte Madonna verrijzen twee kantoortorens van 140 meter hoog met een vloeroppervlak van in totaal 100.000 m2. De naastgelegen woontoren wordt 125 meter hoog. ‘Je krijgt een gebied met een enorme dichtheid. Dat is goed voor de stad. En je speelt het gebied vrij waar nu de beide ministeries staan. Daar kun je in een volgende fase woningen bouwen. Je kunt er een hotel in opnemen, culturele functies, winkels en uitgaansgelegenheden.’ Alderliesten vat samen: ‘De eerste fase omvat de ontwikkeling van de beide ministeries en de woontoren. Die fase doen we samen met Haag Wonen, op fiftyfifty basis. De tweede fase doen we ook met Haag Wonen, maar hier ligt het leeuwendeel van de verantwoordelijkheid bij ons. Op z’n vroegst zijn we in 2012 aan fase twee toe. Dan zijn we dus al 14 jaar bezig.’

proces

45

winkelcentra Jaap Gillis, voorzitter ICSC

‘Retail is booming’ auteur Christine van Eerd beeld Don Wijns

Met het aantrekken van de economie gaat het ook weer uitstekend met de investeringen in winkelcentra in Europa. Vooral in de Oost-Europese landen groeien de nieuwe shopping malls als kool. Het issue voor de komende tijd? Milieu en duurzaamheid. Strengere regelgeving vanuit Brussel is immers in de maak. Jaap Gillis – de nieuwe voorzitter van ICSC Europe – volgt alle retailontwikkelingen op de voet. Met meer dan 65.000 leden is de International Council of Shopping Centers (ICSC) wereldwijd een toonaangevende organisatie op het gebied van retail en winkelcentra. Door de brede schakering van leden – investeerders, ontwikkelaars, architecten, retailers, consultants en onderzoekers – biedt het netwerk een eindeloze hoeveelheid kennis en ervaring op het gebied van winkelcentra. ‘ICSC is opgericht in de Verenigde Staten en inmiddels in tachtig landen vertegenwoordigd’, vertelt Jaap Gillis, Chief Operating Officer van vastgoedbelegger en ontwikkelaar Redevco en sinds april 2006 voorzitter van ICSC Europe. Speciale aandacht ‘Kennisuitwisseling en bundeling van ervaringen vormen de basis voor onze leden. We organiseren congressen, geven handboeken uit en verzorgen opleidingen, zoals de European Retail Property School. Jongere professionals krijgen daarbij onze speciale aandacht. Met de centrale bibliotheken in Londen en New York kunnen aangesloten

‘Nieuwe leden kunnen bouwen op ervaringen van andere ICSC-leden’ leden hun voordeel doen. Daarnaast is lobbyen een belangrijke taak, wij vertegenwoordigen bijvoorbeeld de belangen van de Europese winkelindustrie in Brussel.’

46

winkelcentra

Vierkante millimeter De ledengroei van ICSC zit momenteel vooral in Oost-Europa. ‘Daar wordt momenteel heel veel gebouwd’, aldus Gillis. ‘Landen als Polen en Rusland slaan als het ware de fase van ‘kleinere’ winkelcentra over en bouwen meteen in het groot. In Polen is in 2006 circa 1.6 miljoen vierkante meter gerealiseerd en in Rusland ongeveer 1.2 miljoen. Wij willen de nieuwe leden begeleiden om het ook meteen goed te doen. Maar ook binnenstedelijk verwacht ik daar ontwikkelingen. Nieuwe leden kunnen bouwen op ervaringen van andere ICSC-leden.’ Elk land heeft volgens Gillis zijn eigen specialiteiten en juist daarom is de grensoverschrijdende uitwisseling zoveel waard. De VS en vervolgens Groot-Brittannië zijn de uitvinders van shopping malls, Frankrijk is gespecialiseerd in hypermarktcentra hoewel ook daar de aandacht verschuift naar binnenstedelijke gebieden. En op dat gebied valt weer veel te leren van Nederlandse ontwikkelaars. ‘Binnenstedelijke ontwikkeling is een belangrijk Nederlands exportproduct’, aldus Gillis. ‘Het is hier immers bouwen op de vierkante millimeter.’ Speerpunt milieu Net als bij woningbouw en industrie spelen milieu en duurzaamheid ook steeds sterker voor winkelcentra. ‘Vroeg of laat komt daarvoor ook veel meer regelgeving van de EU’, voorspelt Gillis. ‘Installaties moeten energiezuiniger worden om de CO2-uitstoot te beperken. Bij Europese maatregelen geldt ongetwijfeld het principe dat de vervuiler betaalt en dat heeft consequenties voor de beleggings-waarde en kosten van het management. Daarom is dit voor ons een speerpunt van beleid.’

Winkelen met de klok mee in het Parijse ‘Domus’, het Spaanse Madrid, het Waasland Shoppingcentre in België en het centrum van Kopenhagen

Het échte winkelen Winkelcentra hebben toekomst, daarvan is Gillis overtuigd. ‘Internet is een concurrent als je precies weet wat je zoekt, en een goede informatiebron om producten te vergelijken. Maar het échte winkelen zal blijven bestaan. Om aan de vraag te voldoen, moeten de winkelcentra wel steeds meer emotie bieden. De winkels larderen met musea, entertainment en landmarks. Ik geloof in hybride centra met een combinatie van binnen en buiten, om in alle seizoenen iets te bieden te hebben.’ ✏ [email protected]

De beste winkelcentra van Europa Elk jaar looft de organisatie de ICSC Shopping Centre Awards uit voor winkelcentra die zich hebben onderscheiden. Het gaat daarbij zowel om nieuwe als herontwikkelde projecten. De geselecteerde centra zijn stuk voor stuk voorbeelden van ontwikkelingen waarvan de branche iets kan leren. Eén van de twintig genomineerden is het Rijnplein in Alphen aan den Rijn van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. De European Shopping Centre Awards worden uitgereikt tijdens het ICSC-congres in Warschau op 25-27 april. In 2006 won Bouwfonds MAB een award voor het herontwikkelde Waasland Shopping Center in St. Niklaas in België. Nieuw is de ReSource Award, die wordt uitgereikt aan een winkelcentrum dat hoog scoort op het gebied van milieu en sociale en economische duurzaamheid. Bouwfonds MAB Ontwikkeling is de komende drie jaar sponsor van de ICSC Europe. Kijk voor meer informatie over ICSC op www.icsc.org/2007eu Rijnplein in Alphen aan den Rijn is één van de genomineerden.

winkelcentra

47

wonen Extra eisen voor ontwikkelaars Aan bouwprojecten worden door gemeenten nogal wat eisen gesteld. De kosten die dergelijke eisen of voorwaarden met zich meebrengen komen in de meeste gevallen voor rekening van de ontwikkelende partijen. De lijst van dergelijke eisen is lang en verschilt per gemeente of zelfs op locatieniveau. Daarom een greep uit veelvoorkomende extra voorwaarden: • Bij grote locaties Trafo voor electriciteitvoorzieningen realiseren

Rene Scherpenisse,

Friso de Zeeuw,

directeur Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting

directeur Nieuwe Markten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling

• Aanleg nutsvoorzieningen tot openbare weg • Aanvullende DUBO (duurzaam bouwen) eisen • Aanscherping van de Energie Prestatie Norm (EPN) • Aanbrengen van achterpaden • Aanbrengen van tuinmuren bij blokbeëindiging • Extra eis van erfafscheidingen (hagentuinmuren) bij voortuinen • Parkeergelegenheid binnen plan realiseren wat ten koste gaat van het aantal woningen

Vergelijking van kosten voor de ontwikkeling van starterswoningen

Ontwikkeling van starterswoningen

Discussie tussen romantische en praktische aanpak auteur Suzanne Witteman beeld Peter van Breukelen

‘Zelf een huis bouwen is stukken goedkoper’ kopte de Volkskrant vorig jaar naar aanleiding van een advies van de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (SEV) naar collectief particulier opdrachtgeverschap. ‘Onzin,’ stelt Friso de Zeeuw, directeur Nieuwe Markten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. ‘Projectontwikkelaars kunnen voor eenzelfde prijs starterswoningen ontwikkelen, maar dan sneller.’ Rene Scherpenisse, directeur SEV reageert: ‘Wij pleiten met het advies voor meer ruimte voor collectief particulier opdrachtgeverschap.’ Dat collectief particulier opdrachtgeverschap 20 tot 40 procent goedkoper zou zijn dan reguliere woningbouw, is een van de conclusies van een quikscan die de SEV in 2006 heeft laten uitvoeren. Elf referentieprojecten waar groepen kopers zelf hun huis hebben gebouwd, zijn onder de loep genomen. ‘En daar zaten heel mooie voorbeelden bij,’ licht Rene Scherpenisse toe. ‘De cijfers tonen aan dat het voordeliger kan als een groep kopers samen opdrachtgever is.’ Romantisering Misschien wel het bekendste voorbeeld van collectief particulier opdrachtgeverschap door starters staat in Casteren – gemeente Bladel. Een groep jongeren ontwikkelde hier eengezinswoningen met een woonvolume van circa 360 m3 voor een gemiddelde prijs van circa € 122.000,-. Dit complex wordt in de media veelvuldig opgevoerd als het ultieme voorbeeldproject dat aantoont, dat particulieren goedkoper kunnen ontwikkelen dan

48

wonen

professionals. ‘Op zichzelf is dit een aardig project, maar,’ stelt De Zeeuw, ‘het is wel een romantische vertaling van de werkelijkheid. De gemeente Bladel heeft de grond met korting uitgegeven, en niet, onbelangrijk de aannemer heeft er flink op toegelegd. Om het nog maar niet te hebben over de tijd die

goedkoper. Dat die randvoorwaarden veelal niet gelijk zijn, maakt het lastig vergelijken. Ontwikkelaars moeten aan allerhande extra eisen voldoen, op het gebied van duurzaam bouwen en energienormen. Denk daarnaast ook aan de verplichting om van tuinmuren, achterpaden en parkeerhofjes binnen het plan

‘De kunst is een pittige bouwproductie te combineren met meer invloed van kopers en huurders’ de jongeren erin gestoken hebben. Logisch dat de prijs hier laag uitvalt.’ Extra eisen Berekeningen van Bouwfonds tonen dat Bouwfonds starterswoningen met vergelijkbare prijzen als in Casteren ontwikkelt. De Zeeuw: ‘Ontwikkelaars werken over het algemeen efficiënter en als de randvoorwaarden hetzelfde zijn, is bouwen in een serie

te realiseren. Wij doen dat graag en met liefde, maar deze eisen worden niet aan particulieren gesteld. Dat werkt kostenverhogend en maakt het toch een beetje appels met peren vergelijken.’ Alternatief Prijs is zeker niet het enige waar het voor de SEV om draait. Het voorbeeldproject Casteren is volgens Scherpenisse een goed alternatief voor reguliere woningbouw. ‘Door op deze

type

Utrecht

Niedorp

Casteren

tussenwoning

tussenwoning

tussenwoning

grondkosten bouwkosten

€ €

21.000 59.700

€ €

15.000 73.986

€ €

35.600 72.050

bruto vloeroppervlak (bvo) prijs per m2 bvo

€

119 502

€

143 517

€

119 1.201

€ €

196 7.632

€ €

191 8.903

€ €

inhoud (m3) prijs per m3 bijkomende kosten

304

388

360 363 14.850

algemene kosten, winst en risico voor ontwikkelaar

€

11.897

€

14.526

€

0

rente intern / uitvoering / voorbereiding stichtingskosten excl. BTW

€ €

271 100.500

€ €

531 112.946

€

nvt 102.941

stichtingskosten incl. BTW v.o.n. prijs woning

€ €

119.500 119.500

€ €

134.320 134.320

€ €

122.500 122.500

De projecten Utrecht en Niedorp zijn voorbeelden van starterswoningen van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. De rechter kolom laat een voorbeeld zien van collectief particulier opdrachtgeversschap in Casteren volgens SEV.

manier woningen te ontwikkelen, kunnen die jongeren blijven wonen in hun eigen dorp. In een betaalbaar huis. Dat zij het voor elkaar krijgen dat de aannemer een buitengewoon scherpe prijs neerlegt is dan toch alleen maar fantastisch. Dit soort voordelen krijg je dus voor elkaar als je als particulier gaat onder-

professie is en dat aannemers stelselmatig te hoge tarieven in rekening brengen. Als je in je tuintje je eigen groente verbouwt dan hoef je de boer niet te betalen, net zo min als de grossier en de groenteman. Allemaal overbodige kosten die aan de strijkstok blijven hangen. Zo lust ik er nog wel een paar.’

‘Ontwikkelaars werken over het algemeen efficiënter en dus is bouwen in een serie goedkoper’ handelen. Daarnaast ontbreken de kosten die een professionele ontwikkelaar maakt, die schoorsteen moet tenslotte ook roken. Er blijft zogezegd minder aan de strijkstok hangen.’ De Zeeuw: ‘Met het woord ‘strijkstok’ stuiten we op het kwetsbare punt in de redenering van Scherpenisse. Hij gaat er vanuit dat je straffeloos een paar schakels uit het ontwikkelings- en bouwproces kunt verwijderen. Daarmee suggereert hij in wezen dat projectontwikkeling geen

Menukaart Scherpenisse benadrukt dat zijn kernboodschap is dat collectief particulier opdrachtgeverschap voor een aantal mensen die nu niét worden bediend een goed alternatief biedt voor reguliere nieuwbouw. ‘Natuurlijk, lang niet iedereen heeft er zin in om zelf een woning te ontwikkelen. Maar voor degenen die dat wél willen moet collectief particulier opdrachtgeverschap wel een

gelijke kans krijgen.’ Het is voor de burger nu enorm ingewikkeld om tussen de bureaucratische bomen het bos te vinden in het geïnstitutionaliseerde Nederland. Hier zou verandering in moeten komen als het aan Scherpenisse ligt. ‘Wonen moet meer van de mensen worden. Onderzoek toont aan dat woonconsumenten ook steeds meer te vertellen willen hebben. Wat wij beogen is dat de menukaart wordt uitgebreid. Zodat kopers kunnen kiezen hoe ze hun huis willen kopen, met verschillende gradaties van zeggenschap en risico. Wij volgen met enthousiasme experimenten in de woningbouw die als opmaat dienen naar een principiële omslag waarbij de bewoner als opdrachtgever centraal komt te staan in plaats van de bouwproductie.’ De Zeeuw: ‘De kunst is nu juist een pittige bouwproductie te combineren met meer invloed van kopers en huurders op het product. Daar is pragmatisme voor nodig en geen romantisch principe.’ ✏ [email protected]

wonen

49

groen

Hoogste tijd om in het landschap te investeren auteur Christine van Eerd beeld Reinier Gerritsen

Het Nederlands cultuurlandschap schreeuwt om aandacht: verpaupering, verschraling en verwaarlozing liggen op de loer. Beleid is er genoeg, maar hoe geef je dat beleid concreet handen en voeten? Een integrale aanpak is ook hier een vereiste, vinden Gertine van der Vliet en Ivo Rooze (respectievelijk directeur en medewerker Marktontwikkeling & Strategische Advisering) van het Nationaal Groenfonds en het Nationaal Restauratiefonds. Ivo Rooze medewerker Marktontwikkeling & Strategische Advisering van het Nationaal Restauratiefonds

Eind vorig jaar presenteerden het Nationaal Groenfonds en het Nationaal Restauratiefonds gezamenlijk het rapport ‘Investeren in landschap’. De samenwerking tussen de twee fondsen is kenmerkend voor de visie die erin centraal staat. Landschap is immers meer dan groen en natuur, de bebouwing vormt een cruciaal element. Door de handen ineen te slaan presenteerden het Groenfonds en het Restauratiefonds aanbevelingen die bijdragen tot een betere samenhang tussen monument en omgeving. ‘Er is veel gedaan aan natuurontwikkeling en natuurbescherming’, vertelt Van der Vliet, ‘maar het ontbreekt nog aan een integrale visie voor het cultuurhistorische landschap. Dit rapport bundelt een aantal

een groene omgeving wonen. Er moet nu echt iets gebeuren om de landschappen te beschermen.’ Het huidige nationale landschapsbeleid is verwoord in de Nota Ruimte (2004). Hierin zijn twintig gebieden aangewezen als Nationale Landschappen waarover het Rijk de regie voert. ‘De Nota Ruimte is een goed uitgangspunt voor beleid’, vindt Van der Vliet. Maar er dreigt een gevaar. Voor de Nationale Landschappen is gekozen voor het ‘ja-mitsprincipe’. Dat betekent dat ruimtelijke ontwikkelingen binnen die gebieden mogelijk blijven, mits de kernkwaliteiten worden behouden of versterkt. Er is bijvoorbeeld

‘Naast overheidsgeld zijn er meer manieren om investeringen in landschapen te financieren’ visies en onderbouwt die met cijfers. Mede door de inzet van onze voorzitter, Pieter van Vollenhoven, kan het rapport landelijke en provinciale politici niet zijn ontgaan. Het rapport biedt concrete aanbevelingen voor een regeerakkoord en het beleid van de nieuwe Provinciale Staten.’

Gertine van der Vliet directeur van het Nationaal Groenfonds

50

groen

Groene omgeving Nog altijd bestaat zeventig procent van Nederland uit agrarisch gebied. Groen genoeg zou je zeggen, maar dat is niet het geval. Rooze: ‘Sinds de jaren zeventig is door schaalvergroting in de agrarische sector de nietbebouwde omgeving eenzijdiger geworden. Leegstaande boerderijen vervallen en het beheer van de landschappen blijft achter. Kenmerkende structuren zijn in rap tempo verdwenen. Open gebieden worden volgebouwd, mensen willen immers graag in

ruimte voor woningbouw als het migratiesaldo nul is: er mag alleen worden gebouwd voor de lokale bevolking. In de praktijk blijkt dit een te zwak criterium. In het Groene Hart leveren alle bouwplannen bij elkaar toch een positief migratiesaldo op, zo blijkt uit recente berekeningen van de Milieufederatie. Daarom pleiten Van der Vliet en Rooze ervoor om voor bijzondere gebieden in de Nationale Landschappen een ‘nee-tenzij-uitgangspunt’ te hanteren. Decentralisatie Planologische duidelijkheid is een eerste vereiste voor integraal landschapsbeleid. Daarbij zijn de gevolgen van decentralisering een punt van aandacht. ‘De verantwoordelijkheid voor de uitvoering van het beleid ligt bij de provincies, maar die aarzelen nog om gebruik te maken van hun bevoegdheden’,

constateert Van der Vliet. Zo hebben de provincies vanuit de Natuurbeschemingswet de mogelijkheid om beschermde landschappen aan te wijzen, maar heeft nog geen enkele provincie hiervan gebruikgemaakt. ‘Het kunnen wijzigen van bestemmingsplannen is een krachtige bevoegdheid van gemeenten. Maar de overheden daarboven moeten de bovenlokale belangen behartigen.’ Als voorbeeld van een risico noemt Van der Vliet de industriegebieden. ‘Gemeenten beconcurreren elkaar door goedkope bedrijfsruimten aan te bieden. Economie gaat vaak voor groen en daarom is regionale regie noodzakelijk. Landschappen zijn immers vrijwel altijd gemeentegrensoverschrijdend.’ Het Investeringsbudget Landelijke Gebieden geeft een basis van financieringsmogelijkheden. Maar in de praktijk blijkt dit tegen te vallen. Er is geld nodig, veel geld. Voor de twintig Nationale Landschappen is een berekening gemaakt voor het benodigde herstel en onderhoud. Het ambitieniveau van het Rijk staat niet in verhouding tot de benodigde inspanningen voor ontwikkeling en behoud van de Nationale Landschappen. ‘Onder aan de streep blijkt dat er per jaar 259 miljoen euro nodig is’, rekent Rooze voor. ‘In het Investeringsbudget Landelijke Gebieden is hiervoor bijna 12 miljoen euro gereserveerd. Er is dus een jaarlijks gat van 247 miljoen waarvoor het Rijk over de brug moet komen.’ Binnen het Investeringsbudget is de verdeling bovendien nog sectoraal geregeld en niet integraal. Er is bijvoorbeeld 6,8 miljoen gereserveerd voor cultuurhistorie. ‘Dat lijkt heel wat’, aldus Rooze, ‘maar verspreid over zeven jaar en verdeeld over twaalf provincies is het niet meer dan een druppel op de gloeiende plaat.’

groen

51

Publicatie november 2006

Investeren in landschap Bouwfonds biedt onderdak aan vier publiek-private fondsen: Nationaal Groenfonds, Nationaal Restauratiefonds, Stichting Stimuleringsfonds Volkshuisvesting Nederlandse gemeenten (SVn) en Nationale Maatschappij tot Behoud, Ontwikkeling en Exploitatie van Industrieel Erfgoed (BOEi). Deze fondsen zetten zich op bedrijfsmatige wijze in voor financiering van maatschappelijke doelen. Bouwfonds zorgt via Fondsenbeheer voor organisatorische ondersteuning en huisvesting, maar de fondsen zijn volstrekt onafhankelijk. Met Fondsenbeheer geeft Bouwfonds een eigentijdse invulling aan de maatschappelijke betrokkenheid die vanaf de oprichting wordt voorgestaan. Met circa zestig medewerkers beheren de fondsen in totaal een vermogen van circa 1,7 miljard euro. Het Nationaal Groenfonds financiert sinds 1994 natuurprojecten en investeringen in landschap van overheden en particulieren. Als meedenkend financier bundelt het Groenfonds geldstromen met als doel het creëren van ‘meer groen voor hetzelfde geld’. Het Nationaal Restauratiefonds ijvert voor het behoud van monumenten door het bieden van financieringsfaciliteiten en voorlichting. Het fonds stelt zich ten doel met elke subsidie-euro meer te doen voor de monumentenzorg. Het rapport ‘Investeren in landschap’ is te bestellen via de bon elders in deze NAW.

��������������������������� ��������������������������

������������������������ �������������������

�����������������������

������������� ��������������������������

���������������

������������������� ���������������������������������

������������������������������

Natuur- en landschapbeleid in overheidsnota’s en wetten Bron: Investeren in landschappen, Van beleid naar financiële instrumentatie

Xxxx xxx xxxx

Begrotingstekort Nationale Landschappen 2007 - 2010 (in € x 1 mln.)

2007

2008

2009

2010

259,0

259,0

259,0

259,0

11,8

11,8

11,8

11,8

Tekort

247,2

247,2

247,2

247,2

Cumulatief begrotingstekort

247,2

494,4

741,6

988,8

Financieringsbehoefte Dekking

Verdwijnen agrarisch cultuurlandschap • Tussen 1924 en 1985 vonden 1.700 ruilverkavelingen plaats in 70% van het landelijke gebied. • In Nederland werd 95% van alle beeklopen en 50% van alle rivieren rechtgetrokken. Verstedelijking: • 15% van het Nederlandse landoppervlakte is verstedelijkt • Groei oppervlakte bebouwd gebied in Nederland 1990-2000: bijna 25% • Groei oppervlakte bebouwd gebied in Europa 1990-2000: gemiddeld 25% Aantal agrarische bedrijven • Schaalvergroting: totaal areaal gelijk gebleven, gemiddelde grootte van de bedrijven is toegenomen van bijna 14 ha naar ruim 22,5 hectare

52

groen

Instrumenten Een financiële impuls vanuit het Rijk staat dus hoog op het verlanglijstje van het Nationaal Groenfonds en het Nationaal Restauratiefonds. Maar ze hebben ook iets in de aanbieding. Er zijn namelijk meer mogelijkheden voor financiering van behoud en herstel van landschappen. Niet voor niets is de ondertitel van het rapport ‘van beleid naar financiële instrumentatie’. Concrete suggesties om geld voor landschappen te genereren, worden in het rapport uitgewerkt. Zoals de actualisering

voormalige agrariërs worden uitgevoerd. Zij krijgen een vergoeding voor beheerwerkzaamheden. Maar de lokale en regionale binding van dergelijke landschapsprojecten brengt een risico van versnippering met zich mee. Door deze fondsen achter de schermen te bundelen, ontstaat meer financiële massa, efficiency en een gecoördineerde toegang tot de kapitaalmarkt. In Overijssel is inmiddels zo’n systematiek gestart waarbij regionale landschapsfondsen via het Groenfonds worden gebundeld tot één provinciaal fonds.

‘Binnen het Investeringsbudget is de verdeling nog sectoraal geregeld en niet integraal’ van de regeling groenprojecten. Van der Vliet: ‘Om in aanmerking te komen voor fiscaal aantrekkelijke financieringsconstructies, moeten projecten een groenverklaring hebben. Maar in de praktijk blijkt dat innovatieve groene initiatieven voor natuur en landschap niet in aanmerking komen voor zo’n verklaring door de ingewikkelde en verouderde regelgeving van VROM.’ Een ander instrument met potentie is een zogenaamd ‘fonds voor de fondsen’. Regionale landschapsfondsen financieren groen/blauwe diensten die vooral door

Naast overheidsgeld zijn er meer manieren om investeringen in landschappen te financieren. ‘Met rood-voor-groenprojecten kun je behoorlijk wat geld genereren’, aldus Van der Vliet. ‘Een goed voorbeeld is het project Marickenland in de gemeente Ronde Venen, waarbij per woning 7.500 euro wordt gestoken in regionale natuurontwikkeling. Dit levert dus een woonwijk op plus een groengebied. Dit voorbeeld toont aan dat het kan, maar alles staat of valt bij een integrale grondexploitatie.’

Samenvatting Het Nederlands cultuurlandschap schreeuwt om aandacht: een integrale aanpak is een vereiste, als het aan het Nationaal Groenfonds en het Nationaal Restauratiefonds ligt. Gezamenlijk geven zij hun aanbevelingen die bijdragen tot een betere samenhang tussen monument en omgeving in het rapport ‘Investeren in landschap’. Een integrale visie voor het cultuurhistorische landschap ontbreekt. Er moet iets gebeuren om de landschappen te beschermen. Het huidige nationale landschapsbeleid is verwoord in de Nota Ruimte (2004). Hierin zijn twintig gebieden aangewezen als Nationale Landschappen waarover het Rijk de regie voert. Planologische duidelijkheid is een eerste vereiste voor integraal landschapsbeleid. Daarbij zijn de gevolgen van decentralisering een punt van aandacht. En er is geld nodig. Onder aan de streep blijkt dat er per jaar 259 miljoen euro nodig is, terwijl er maar 12 miljoen euro is gereserveerd. Een financiële impuls vanuit het Rijk staat dus hoog op het verlanglijstje van het Nationaal Groenfonds en het Nationaal Restauratiefonds. Concrete suggesties om geld voor landschappen te genereren, worden in het rapport uitgewerkt.

✏ [email protected]

groen

53

interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in

Aad van Gendt

interieur

Vrijwilliger, SCRAP Delftshaven Rotterdam

‘We verzamelen schone industriële restmaterialen die weer gebruikt worden door kunstenaars en scholen. Kinderen komen hier ook om met het materiaal te knutselen.’

Over Bouwfonds MAB Ontwikkeling Bouwfonds MAB Ontwikkeling is uw betrouwbare en innovatieve partner in Nederland voor de ontwikkeling van woongebieden en multifunctionele projecten. Bouwfonds MAB staat midden in de maatschappij en heeft door haar jarenlange ervaring een open oog voor de wensen van woonconsumenten en andere eindgebruikers. Een van de speerpunten is de realisatie van projecten in bestaand stedelijk gebied. We werken daarbij nauw samen met publieke en private partijen om te komen tot geïntegreerde oplossingen voor binnenstedelijke projecten waarin wonen, winkelen en werken samenkomen. Hiervoor zetten we vanuit onze vestiging in Den Haag de expertise en creativiteit van de conceptgroep Studio Bouwfonds MAB in. De vijf regiokantoren van Bouwfonds MAB zijn verantwoordelijk voor de realisatie van woongebieden. Samen met lokale overheden ontwikkelt Bouwfonds samenhangende woonconcepten voor zowel uitleggebieden als binnenstedelijke locaties. Multifunctionele projecten en commercieel vastgoed worden vanuit het kantoor in Den Haag ontwikkeld. Het hoofdkantoor is in Amersfoort gevestigd. In Nederland is Bouwfonds MAB een van de grootste ontwikkelaars van koopwoningen en commercieel vastgoed. Bouwfonds MAB Ontwikkeling maakt onderdeel uit van Bouwfonds Property Development, waarin tevens alle ontwikkelingsactiviteiten in Frankrijk, Duitsland, België, Luxemburg, Tsjechië, Slowakije, Hongarije, Spanje, Denemarken en Zweden zijn ondergebracht. We maken voor de gebiedsontwikkelingen in Nederland optimaal gebruik van de kennis en kunde die elders in Europa wordt ingezet.

Door onze gezonde financiële basis is Bouwfonds MAB Ontwikkeling een partner die over een lange adem beschikt. Bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling is de klantwens het uitgangspunt. Dit is voor klanten voelbaar in alle segmenten van de organisatie. Onze organisatie staat inmiddels 60 jaar in de markt en is daardoor als geen ander in staat een goede balans te vinden tussen de klantwens en het praktisch haalbare. Zo draagt Bouwfonds MAB Ontwikkeling bij aan het welbevinden van consumenten én aan het succes van steden, investeerders, lokale overheden en commerciële eindgebruikers. Bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling zijn ruim 500 mensen werkzaam. De organisatie verkocht in 2005 in Nederland vanuit 12 kantoren ruim 8.000 woningen en nam verder ongeveer 100.000 m2 commercieel vastgoed in aanbouw.

Bouwfonds MAB Ontwikkeling

HOOFDKANTOOR

MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN

REGIOKANTOOR NOORD-OOST

REGIOKANTOOR MIDDEN-OOST

REGIOKANTOOR NOORD-WEST

REGIOKANTOOR ZUID-WEST

REGIOKANTOOR ZUID

Amersfoort

Den Haag

Zwolle

Amersfoort

Haarlem

Delft

Eindhoven

Adressen HOOFDKANTOOR Bouwfonds MAB Ontwikkeling Displayweg 8, 3821 BT Amersfoort Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken T 033 253 97 00 F 033 253 96 85 E [email protected] www.bouwfonds.nl MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN EN COMMERCIEEL VASTGOED Wijnhaven 60 Postbus 19412 2500 CK Den Haag T 070 306 84 00 F 070 354 36 18 E [email protected] REGIO NOORD-OOST Grote Voort 221 Postbus 10054 8000 GB Zwolle T 038 425 44 40 F 038 425 44 41 E [email protected] REGIO MIDDEN-OOST De Brand 30 Postbus 1 3800 AA Amersfoort T 033 453 41 11 F 033 453 41 90 E [email protected]

54

interieur

Colofon REGIO NOORD-WEST Schipholpoort 64 Postbus 4376 2003 EJ Haarlem T 023 530 66 03 F 023 536 63 94 E [email protected] REGIO ZUID-WEST Poortweg 4b Postbus 75 2600 AB Delft T 015 268 08 08 F 015 262 33 63 E [email protected] REGIO ZUID-WEST, vestiging Zeeland ’s-Heer Hendrikskinderendijk 111 Postbus 379 4460 AT Goes T 0113 25 65 00 F 0113 25 65 01 E [email protected] REGIO ZUID Vestdijk 61 Postbus 6540 5600 HM Eindhoven T 040 265 98 59 F 040 246 40 40 E [email protected]

UITGAVE Bouwfonds MAB Ontwikkeling, voorjaar 2007

LITHOGRAFIE Nefli, Haarlem

PRODUCTIE EN COÖRDINATIE Rutten Communicatieadvies, Amsterdam

DRUK PlantijnCasparie Capelle aan den IJssel

ONTWERP EN ART DIRECTION Frissewind visuele_communicatie, Amsterdam

CONTACT Diana Baal, telefoon 033 253 98 89, email [email protected]

REDACTIERAAD Diana Baal, Jasper de Boom, Thea van Dijk, Nina van Gelderen, Isaäc Kalisvaart, Ronald Lubbers, Anneke Maessen, Jan Rutten, Suzanne Witteman, Anna Vos, Henk van Zandvoort, Friso de Zeeuw

Dit is een uitgave van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Dit magazine is met zorg samengesteld. U kunt er echter geen rechten aan ontlenen. Kopiëren of citeren van (delen van) de inhoud is toegestaan in overleg met Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

REDACTIE David Bosch, Dolf Dukker, Christine van Eerd, Kim van Eerde, Jaap Huisman, Saskia van der Kam, Boukje Klinker, Hans Ouwerkerk, Sandra Pandrea, Jan Rutten, Suzanne Witteman

Bij deze NAW hoort dossier Stadsreparatie Dit dossier is ook los verkrijgbaar. Mail voor een extra exemplaar naar [email protected]

BEELD Rogier Alleblas, Theo Baart, Clemens Boon, Peter van Breukelen, Dominik Butzmann, ERA, Reinier Gerritsen, Ineke Oostveen, Sabine Plamper, Maarten van de Velde, Martin van Welzen, Don Wijns en anderen