VRIJE UNIVERSITEIT
Persoon en lichaam in het recht Menselijkc waardigheid en zelfbeschikking in het tijdperk van de medische biotechnologie
ACADEMISCH PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad Doctor aan de Vrije Universiteit Amsterdam, op gezag van de rector magnificus prof.dr. L.M. Bouter, in het openbaar te verdedigen ten overstaan van de promotiecommissie van de faculteit der Rechtsgeleerdheid op vrijdag 25 September 2009 om 13.45 uur in de aula van de universiteit, De Boelelaan 1105 door Britta Chongkol van Beers geboren te Breda
Inhoudsopgave
Dankwoord Lijst van afkortingen Inleiding DEEL I
1
2
V XV 1
H E T MENSELIJK LICHAAM EN HETRECHT
11
Medische biotechnologie en het mensbeeld van het recht
13
1.1
De mens van de mensenrechten
13
1.2 1.3 1.4 1.5
Menselijke natuur en posthumaniteit Lichamelijke zelfbeschikking in het biomedische tijdperk De juridische heropleving van de menselijke waardigheid Conclusie
16 23 35 45
Het juridische onderscheid tussen persoon en zaak
2.1 2.2 2.3 2.4
2.5
47
Het juridische kwalificatiesysteem 47 De artificialistische wortels van het juridisch persoonsbegrip 53 De naturalistische en ontologische wortels van het persoonsbegrip 67 De juridische kwalificatie van het lichaam 77 2.4.1 De biotechnologische verwatering tussen persoon en zaak 77 2.4.2 Juridische tussenoplossingen ter kwalificatie van het lichaam 80 2.4.2.1 Kwalificatie als juridische hybride van persoon en zaak 80 2.4.2.2 Kwalificatie als bijzondere zaak 84 2.4.2.3 Kwalificatie als bijzonder deel van de persoon 88 Conclusie 90
IX
Persoon en lichaam in het recht
3
Lichamelijke integriteit, zelfbeschikking en menselijke waardigheid
Inleiding 3.1 Nederland: lichamelijke integriteit en zelfbeschikking 3.1.1 Het lichamelijk zelfbeschikkingsrecht 3.1.2 Zelfbeschikking en informed consent 3.1.3 Zelfbeschikking en het recht op lichamelijke integriteit 3.1.3.1 Het recht op onaantastbaarheid van het lichaam (artikel 11 Gw) 3.1.3.2 Afweer- of beschikkingsrecht? 3.1.3.3 Jurisprudentie over artikel 11 Gw 3.1.4 Zelfbeschikking als recht op privacy en als persoonlijkheidsrecht 3.1.5 Grenzen aan lichamelijke zelfbeschikking 3.1.6 Het vergeten lichaam van het gezondheidsrecht 3.2 Frankrijk: menselijke waardigheid en onbeschikbaarheid van het lichaam 3.2.1 Relativering van lichamelijke zelfbeschikking 3.2.2 De waardigheid van de menselijke persoon 3.2.3 De twee aspecten van de menselijke waardigheid 3.2.4 De 'indisponibilite' van de menselijke waardigheid en het menselijk lichaam 3.3 Europa: combinatie van tradities 3.3.1 De Europese benadering van bio-ethische kwesties 3.3.2 Plaatsbepaling van de belangrijkste bio-ethische principes 3.3.3 Hulp bij zelfdoding 3.3.4 Transseksualiteit 3.3.5 Seksuele vrijheid 3.3.6 Lijkschennis 3.4 Conclusie
4
95
95 97 97 103 109 110 114 120 126 136 144 148 148 153 158 163 173 173 177 183 189 198 212 217
De juridische gestaltes van het menselijk embryo
221
Inleiding 4.1 De status van het embryo in het Nederlandse recht 4.1.1 De biomedische en juridische opsplitsing van de status van het embryo 4.1.2 Het embryo is geen persoon 4.1.2.1 Het embryo is geen rechtssubject 4.1.2.2 Het embryo is geen menselijke persoon, maar menselijk leven
221 224 224 231 231 233
Inhoudsopgave
4.2
4.3
4.4
4.1.3 Het embryo is geen zaak 4.1.4 Kritiek op de leer van de progressieve rechtsbescherming De status van het embryo in het Franse recht 4.2.1 Het embryo als 'etre humain' 4.2.2 De subjectivering van het respect voor menselijk leven 4.2.3 De juridische status van het embryo vanuit relationeel perspectief De status van het embryo in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens 4.3.1 Het begin van het recht op leven 4.3.2 Vrijwillige en onvrijwillige zwangerschapsafbreking 4.3.3 Kunstmatige voortplanting Conclusie
238 244 251 251 258 262 268 268 270 280 285
Wrongful birth en wrongful life
289
Inleiding 5.1 Wrongful birth 5.1.1 Algemeen 5.1.2 Wrongful birth in Duitsland 5.1.3 Wrongful birth in Nederland 5.1.4 Een vergelijking met de Franse benadering van wrongful birth 5.1.5 Wrongful birth en de moralisering van het recht 5.2 Wrongful life 5.2.1 Wrongful life in Nederland 5.2.1.1 Van wrongful birth naar wrongful life 5.2.1.2 Wrongful life als vergoeding voor een 'deerniswekkend bestaan' 5.2.1.3 De betekenis van menselijke waardigheid in het Baby Kelly-arrest 5.2.1.4 Wrongful life als vergoeding voor aangeboren handicaps 5.2.2 Wrongful life in Frankrijk 5.2.2.1 Voorgeschiedenis van een controverse 5.2.2.2 Het Perruche-arrest 5.2.2.3 De juridische controverse rond de Perruchejurisprudentie 5.2.2.4 Een menswaardig bestaan? 5.3 Conclusie
289 291 291 295 296 307 310 313 313 313 316 324 330 336 336 340 346 352 359
XI
Persoon en lichaam in het recht
DEEL II
HET JURIDISCHE PERSOONSBECRIP EN DE MEDISCHE BIOTECHNOLOCIE
365
Inleiding
367
6
De technische functie van het juridische persoonsbegrip
373
6.1 Het technisch-juridisch persoonsbegrip als abstractie 6.2 De technisch-juridische fictie 6.3 De verhouding van het technisch-juridisch persoonsbegrip tot het lichaam 6.4 Het Franse debat tussen artifirialisten en realisten 6.5 Het juridisch artificialisme en het zelfbeschikkingsrecht 6.6 Conclusie
373 379 395 405 410 416
De biologisering van het juridische persoonsbegrip
423
Inleiding 7.1 De inbedding en inkleuring van het technisch-juridisch persoonsbegrip 7.2 De verschijning van het menselijk lichaam in het recht 7.3 Biologische en medische criteria in het recht 7.3.1 De biologische kenmerken van de persoon in het recht 7.3.2 Betwisting en vervloeiing van de biologische grenzen in het recht 7.3.3 Drie vervagende biologisch-juridische grenzen nader beschouwd 7.3.4 De nieuwe taakstelling van het recht 7.4 Neonaturalisme en bioconservatisme 7.5 Van biomacht naar biorecht 7.6 Rechtswetenschap en biomedische wetenschap 7.6.1 Het recht in de ban van 'de wetenschappelijke ontwikkelingen' 7.6.2 De rechtswetenschap in de ban van de empirische wetenschappen 7.7 De juridische dimensie van wetenschap in actie 7.8 De autonome functie van het recht bij de normering van de biomedische praktijk 7.9 Ontrechting en dehumanisering 7.10 Arendts kritiek op de mensenrechten 7.11 Het recht en het naakte leven 7.12 Conclusie
423
7
VII
428 432 439 439 440 445 454 456 468 478 479 482 489 497 500 505 510 521
Inhoudsopgave
8
De symbolische dimensie van het juridische persoonsbegrip
525
8.1 8.2
525 542 542
Het 'irrationeel restanf van het recht De symbolische dimensie van het biorecht 8.2.1 Het tekort van het lichamelijk zelfbeschikkingsrecht 8.2.2 De onttrekking van het lichamelijk domein aan het handelsverkeer 8.2.3 De symbolische status van het lijk in het recht 8.2.4 Het verbod op bepaalde vormen van kunsrmatige voortplanting 8.3 De menselijke persoon als antropologische montage 8.4 Desymbolisering en resymbolisering van de juridische persoon 8.4.1 Taboes rondom het menselijk lichaam 8.4.2 Subjectivering en privatisering van taboes 8.4.3 De naruurwetenschappelijke betwisting van taboes 8.4.4 Resymbolisering van de juridische persoon 8.5 De principiele ambivalentie van de menselijke waardigheid 8.5.1 De menselijke persoon als eenheid van geest en lichaam 8.5.2 Filosofisch-antropologische benaderingen van de menselijke persoon 8.5.3 De ambivalentie van het symbolisch-juridische persoonsbegrip 8.5.4 Naar een constructivistische fundering van de mensenrechten 8.6 De menselijke persoon als ruimte in het recht 8.7 De antropologische functie van het recht 8.7.1 De humaniserende fictie van de menselijke waardigheid 8.7.2 De inbedding van pasgeboren leven in de rechtsorde 8.7.3 De symbolisch-juridische bemiddeling van nieuwe biomedische hybriden 8.8 Kritiek op de antropologische functie van het recht 8.9 De inherente dialectiek van het symbolisch-juridisch persoonsbegrip 8.9.1 Tussen artificialisme en realisme 8.9.2 Tussen recht en politieke moraal 8.9.3 Tussen bepaalbaarheid en onbepaalbaarheid 8.9.4 Tussen vrijheid en gebondenheid 8.10 Conclusie
546 555 564 573 587 587 589 600 605 610 610 617 624 630 633 646 646 652 661 672 685 685 687 691 696 705
XIII
Persoon en lichaam in het recht
Concluderende samenvatting
709
Summary
725
Ceraadpleegde literatuur
733
Jurisprudence
759
Personen-, zaken- en hybridenregister
765
XIV
