Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland Een studie naar de Oudfriese boeteregisters
H A N NIJDAM
Hilversum Verloren 2008
Inhoudsopgave
I
L I C H A A M , EER EN RECHT
II
Inleiding 1 Lichaam, eer en recht 2 Boeteregisters en het menselijk lichaam in middeleeuws Friesland 3 H e t Oudfriese corpus en andere relevante bronnen 4 D e o p b o u w van dit boek
13 13 15 21 25
1 1 2 3 4
Lichaam en cultuur Metaforen en cognitieve modellen Antropologen kijken naar het lichaam en vinden er verschillende H e t fysieke lichaam: taxonomie en partonomie H e t sociale lichaam: schema's voor de wereld 4.1 Lichaam en kosmos: het Galenische systeem en de humores 4.2 Lichaam en land 4.3 Lichaam en huis 5 H e t politieke lichaam: personhood
27 27 32 36 41 42 45 47 48
2 Compensatie en de Oudfriese boeteregisters 1 Compensatie 1.1 Eer, wraak, vete en compensatie 1.2 Smartengeld en letselschadelijsten 2 Wondlijsten en boeteregisters in de Friese landen 2.1 D e Lex Frisionum 2.2 D e Oudfriese boeteregisters 2.3 Overeenkomsten en verschillen tussen Lex Frisionum en boeteregisters 3 Continuïteit en universalia 4 De tekstuele overlevering van de boeteregisters 4.1 D e Oudoostfriese tekstoverlevering 4.2 D e Oudwestfriese tekstoverlevering 5 De code kraken: structuren, clusters, ontleningen, compensatiebedragen 6 De inbedding van de boeteregisters in het Oudfriese tekstcorpus 7 De bestudering van de boeteregisters 8 Conclusie
53 53 53 62 67 67 70 74 80 84 85 88 92 99 101 105
6
Inhoudsopgave
3 Middeleeuws Friesland: vrijheid, vete en recht 1 Vrijheid, vete en recht 2 De Friese Vrijheid: feit en fictie 2.1 Feit 2.2 Fictie: de legitimatie van vrijheid, recht en vete 3 Competitie om eer in een eer-economie 4 Vete 4.1 Bloedvete of adelsvete? 4.2 De aanleiding tot een vete 4.2.1 De dood van Einar (Hrafnkels saga I) 4.2.2 Het gedroogde lijk 4.3 Het Weergeld 4.3.1 Het aanbieden van het weergeld 4.3.2 De opbouw en de betaling van het weergeld 4.4 Het begin van een vete: het opzeggen van de vrede 4.5 De ofledene of borgstelling 4.6 Twee voorbeelden van vetes 4.6.1 EenWesterlauwerse vete (ca. 1450-1480) 4.6.2 De Oosterlauwerse Menaldavete (ca. 1280-1295) 4.7 Verzoening 5 Recht 5.1 De omstandigheden van het vergrijp 5.2 De dingprocedure 5.2.1 Het aanbrengen van een zaak 5.2.2 Vertegenwoordiging op het gerecht {Hrafnkels saga II) 5.2.3 Het proces 5.2.4 Het gerechtsregister (skrift) en de spelregels van de boeteregisters 5.2.5 De skrivere
6
5.2.6 Bewijsvoering 5.2.7 H e t Godsoordeel 5.3 H e t vonnis en het betalen van de compensatie 5.4 D e executie van het vonnis (Hrafnkels saga III) Conclusie: vrijheid, vete en recht
4 Het 1 Het 1.1 1.2 1
De 2.1 2.2 2.3 2.4
fysieke lichaam: anatomie en verwondingen in de boeteregisters menselijk lichaam in het Oudfries H e t fysieke lichaam volgens de boeteregisters Twee kleine Oudfriese teksten over het menselijk lichaam: defiaeth en de Oudfriese embryologie menselijke anatomie in de boeteregisters H e t gehele lichaam Hoofd Romp Arm
107 107 107 107 113 120 125 125 127 127 131 133 133 135 13e 137 139 139 14° 145 149 151 154 154 155 157 158 I
^3
I(
>5 l6 9 17 1 172 J 73 177 177 177 178 18 2 182 183 186 188
Inhoudsopgave
3
4 5
6
2.5 Hand 2.6 Been 2.7 Voet 2.8 Termen die buiten de partonomie vallen Verwondingen in de boeteregisters 3.1 Rake klappen 3.2 Bloedende wonden en maatwonden 3.3 Snijwonden 3.4 Diepe en penetrerende wonden 3.5 Beschadigingen aan botten en gewrichten 3.6 Amputatie, verlamming en andere uitvalsverschijnselen 3.7 Speciale omstandigheden De rol van de arts: medische kennis in middeleeuws Friesland Schema's van het fysieke lichaam 5.1 Het middenrif als horizontale as 5.2 De zes ledematen 5.3 De hand 5.4 Het gebit Conclusie
5 Het sociale lichaam: het lichaam als kaart voor de werkelijkheid 1 Het sociale lichaam 2 Lichaam en kosmos 2.1 Antropogenese 2.2 Het land 2.3 Het lichaam als land in de boeteregisters 2.4 Het lichaam als land in het Oudfriese corpus 3 Lichaam en huis 3.1 Het huis 3.2 Huisvredebreuk 3.3 Het lichaam als huis 4 Schema's van het sociale lichaam 4.1 Het naakte lichaam 4.2 De hals 4.3 Zes handen en zes ledematen 4.4 Een verhit gemoed en een koel verstand 5 Een functionerend lichaam 5.1 Definities van een functionerend lichaam 5.2 De invaliderende gevolgen van een verwonding aan rug, onderlijf en walduwaxe 5.2.1 DeeUwendan 5.2.2 De ontwikkeling van het complex walduwaxe/buklamethe in het Emsingoër Boeteregister 6 Beschadiging van ongeboren kinderen en het vermogen tot voortplanting 6.1 Het ongeboren kind
7 189 189 190 190 194 1 <)d 199 202 203 204 206 209 210 217 217 219 220 224 225 227 227 227 227 235 238 239 243 243 246 248 250 250 253 254 258 260 261 265 267 270 272 272
8
Inhoudsopgave
6.z D e voortplantingsorganen van de man 6.3 D e voortplantingsorganen van de vrouw 7 Conclusie
275 277 279
6 Het politieke lichaam: lichaam, eer en recht 1 H e t politieke lichaam 1.1 Naar een model van het politieke lichaam 1.2 Twee centrale concepten: mand en were 1.3 Recht 1.4 Nogmaals eer 2 D e Vrije Fries 2.1 Halsketting en haardracht 2.2 Krijgerscultuur 2.3 D e angst voor gezichtsverlies 3 D e vrouw 4 D e levende have 5 Dienstlieden en overige gezinsleden 6 Een belichaamd model van eer 6.1 Een ruimtelijke interpretatie: grenzen 6.2 Compensatie en constituenten 6.3 Een lichamelijke interpretatie: eer belichaamd 7 Conclusie
281 281 281 283 284 287 289 290 294 301 3°3 3°7 3°9 3n 311 3J3 3!9 320
7 Conclusie: lichamen in middeleeuws Friesland 1 Lichaam, geweld, eer en compensatiesystemen 2 Lichaams-en mensbeeld in middeleeuws Friesland
322 322 325
Nawoord
33°
Summary I Body, hounour, and law II Analysis of the Old Frisian Compensation Tariffs
332 332 339
Appendices bij deel I Appendix 1 Overzicht van het Oudfriese corpus Appendix 2 Overzicht van de wondlijsten in de Lex Frisionum
343 343 349
Verantwoording van de afbeeldingen Afkortingen Bronnen en literatuur Glossarium Register
3 52 353 354 37 l 383
Inhoudsopgave II
9
ANALYSE VAN DE OUDFRIESE BOETEREGISTERS (OP CD)
Inleiding bij deel II
407
8 De Oudoostfriese boeteregisters 1 Het Algemene Boeteregister 1.1 Het Algemene Boeteregister: overlevering en eerder onderzoek 1.2 De Hunsingoër redactie 1.3 De Riustringer redacties (Oudfries en Nederduits) 1.4 De Emsingoër redactie 1.5 De Latijnse redactie 1.6 Een reconstructie 2 Het Riustringer Boeteregister 2.1 Het Riustringer Boeteregister 2.2 De structuur van het Riustringer Boeteregister 2.3 Muntsoorten 2.4 Ontleningen aan het Algemeen Boeteregister 2.5 De (chronologische) opbouw van het Riustringer Boeteregister 2.6 Conclusie 3 Het Hunsingoër Boeteregister 3.1 Het Hunsingoër Boeteregister en de Hunsingoër codices 3.2 De relatie tussen BHi en BH3 3.3 De datering van het Hunsingoër Boeteregister: de Godsvrede 3.4 De relatie met andere Oudoostfriese boeteregisters 3.5 Conclusie: toch een boeteregister? 4 Het Brokmer Boeteregister 4.1 De Brokmerbrief en het Brokmer Boeteregister 4.2 Het Brokmer Boeteregister 5 Het Emsingoër Boeteregister 5.1 Het Emsingoër Boeteregister 5.2 Verdwaalde boetebepalingen in de Emsingoër handschriften 5.3 De redactie in Emsingoër 1 5.4 De redactie in Emsingoër 2 5.5 De redactie in Emsingoër 3 5.6 De relatie met de overige Oudoostfriese boeteregisters 5.7 De relatie met de Oudwestfriese boeteregisters 5.8 Conclusie: de ontwikkeling van het Emsingoër Boeteregister 6 Het Boeteregister van Kampajeldric 6.1 Het Boeteregister van Kampajeldric. een unieke tekst 6.2 De relatie met het Algemene Boeteregister 7 Het Fivelgoër Boeteregister 8 Conclusie: de Oudoostfriese boeteregisters
409 409 409 411 415 420 421 423 430 430 431 433 434 436 438 440 440 442 446 448 449 451 451 452 454 454 455 456 459 462 465 466 466 47 l 471 47 2 4^° 4^4
9 De Oudwestfriese boeteregisters 1 De indeling en overlevering van de Oudwestfriese boeteregisters
4^5 485
io z
3
4
5
6 7
Inhoudsopgave Groep A (Oostergo) 2.1 G r o e p A: de traditie van O o s t e r g o 2.2 H e t Boeteregister van Leeuwarderadeel en het Boeteregister van Ferwerderadeel en Dongeradeel 2.3 Met Boeteregister van de grandscriwer Groep B (Wymbritseradeel) 3.1 G r o e p B: de traditie van Wymbritseradeel 3.2 H e t Boeteregister van Dongeradeel, het Boeteregister van Wyrnbritseradeel en het Boeteregister van de Hemmen 3.3 Kleine tekstjes op drift: het Interregionale Boeteregister Van Walddethum en Thit sint tha latha 3.4 Het Interregionale Boeteregister Groep C (Franekeradeel) 4.1 H e t Boeteregister van Wonseradeel en de Vijf Delen, de Bireknada Bota en hun onderlinge relatie 4.2 Een pan-Westerlauwerse verzameling? Groep D (Wonseradeel) 5.1 H e t boeteregister van Wonseradeel 5.2 Het Boeteregister van Franekeradeel en Wonseradeel 5.3 De oudere fase van het Westerlauwers Boeteregister: de Oudfriese en de Nederduitse redactie 5.4 De latere ontwikkeling van het Westerlauwers Boeteregister in de Oudfriese redactie De ontleningen aan het Algemene Boeteregister en andere Oudoostfriese boeteregisters Conclusie
Appendices bij deel II Appendix 3 Kritische edities van enkele Oudfriese boeteregisters 1 D e Latijnse redactie van het Algemene Boeteregister ( H 2 X I X ) 2 D e Nederduitse redactie van het Algemene Boeteregister 3 Fragment van het Riustringer Boeteregister (R4) 4 Riustringer lijst van muntwaarden en compensaties (R3) 5 H e t Boeteregister van Leeuwarderadeel (U X X V ) (groep A) 6 H e t Boeteregister van de grandscriwer (U X X V , 135-177) (groep A) 7 H e t Boeteregister van Dongeradeel (U XXVI) (groep B) 8 H e t Boeteregister van Wymbritseradeel (U XXVIII) (groep B) 9 H e t Interregionaal Boeteregister (U XVIII) (groep B) 10 D e Bireknade Bota ( D XIV) (groep C ) 11 HetBoeteregistervanFranekeradeelen Wonseradeel (U XXVII) (groep D)
491 491 492 496 49^ 49°° 500 502 5°4 5°9 509 512 5l8 51 ° S1" 520 520 524 527 529 529 529 533 53^ 53° 539 545 547 5 51 554 5 55 5^7
