overal wel wat in zien

overal wel wat in zien

seeing something in everything

overal wel wat in zien seeing something in everything 28 scheppende aanzetten 28 imaginative initiatives

Marcel Reijerman

Inhoud

Overal wel wat in zien Enkele gedachten van de maker

Index

Overal wel wat in zien Enkele gedachten van de maker Seeing something in everything Musings by the artist 01 De Vormenleraar  The Form Teacher 02 Kijkje in de keuken van de schepper  A Peak in the Kitchen of the Creator 03 Stel, dat God een krukje is  Imagine God to be a Stool 04 Wat scheppende aanzetten  Just some Creative Kick-Starts 05 De Grote Houthakker  The Great Lumberjack 06 De Heldin  The Heroine 07 De Egoist  The Egotist 08 De schepping van God’s vinger  The Creation of God’s Finger 09 De Verlegen Beeldhouwer  The Shy Sculptor 10 De Schenker schenkt  The Pourer pours 11 De Vormenleraar II  The Form Teacher II 12 Eigen schuld, we zijn gewaarschuwd  Our own Fault, we were warned 13 God maakte hout, mens maakte asbest  God made Wood, Man made Asbestos 14 Overal wel wat in zien  Seeing Something in Everything 15 Boom-mens-hout  Tree-Man-Wood 16 Boom-bijl-man  Tree-Axe-Man 17 Zul je net zien  And then this happened 18 Boom wordt hout  Tree becomes Wood 19 Remake-Remodel  Remake-Remodel 20 De Tuinman en de Metselaar lopen elkaar in de weg  The Gardener and the Brick Layer get in each other’s Way 21 Rust bij zelfportret van een oor  Resting next to Self Portrait of an Ear 22 Een voorkeur voor elasticiteit  A Preference for Elasticity 23 De Smid en de Beeldhouwer en het vuur  The Blacksmith, the Sculptor and the Fire 24 Kijken naar net zoiets  Looking at Just That 25 What’s your secret?  What’s your Secret? 26 De Vormenleraar III  The Form Teacher III 27 Miss Enigma counting  Miss Enigma counting 28 Hasenfleisch und Holz!  Hare Meat and Wood! Lijst van tentoonstellingen, collecties en publicaties  List of exhibitions, collections and publications Verantwoording  Justification Colofon

Dit stukje tekst is opgebouwd uit taal. Taal vinden wij mensen handig. Dieren redden zich uitstekend zonder woorden. Wij mensen niet, wij willen meer. Wij willen vertellen met woorden. Functioneel en reflectief. Reflectie? Is dat nuttig? Dieren reflecteren niet. Zij stellen het zonder deze neiging. Ons bewustzijn confronteert ons met het besef dat we rondtollen in een koud heelal. Al dan niet gadegeslagen door een schepper. ‘Er zijn’ is een kaal idee, net als het besef dat er ook een moment komt dat ‘er niet meer zijn’ werkelijkheid zal worden. Om dit te bezweren werden we makers. We gooiden de overblijfselen van een dode vogel 35.000 jaar geleden niet weg, maar boorden vijf gaatjes in een bot van een vale gier. Met een blaasopening transformeerde het bot in een fluit. Het wonder was niet alleen het geluid dat je ermee kon maken, maar het lied dat je ermee kon spelen. Uiteindelijk ontsloten die vijf gaatjes een hele muziekgeschiedenis, inclusief Bach, Mozart en Sjostakovitsj. We maakten een bijl en hakten een boom om. De omgehakte boom werd materiaal om iets mee te maken. De vraag was nu: welke vorm zouden we aan het materiaal geven? Een huis als onderdak alleen voldeed niet meer. Kreeg het huis een schuin dak of een plat dak? Werd er een vlag geplaatst en een hek om het huis gezet om de buurman buiten te houden? Een mens kon zich geen beest meer noemen. ‘Als beest zijn we mislukt’, zoals Ramsey Nasr dichtte. Een kunstwerk maken is iets anders dan het bouwen van een huis. De houthakker is geen kunstenaar. De beeldhouwer is een houthakker met pretenties. Deze pretenties komen niet alleen voort uit ijdelheid, maar ook uit een gevoel van verlorenheid. We kijken naar de sterren en beseffen dat het die sterren geen bal uitmaakt of we er zijn of niet. Het voelen van een gemis zoals een overleden vader, moeder of dierbare vriend – het laat de sterren koud. Dit ontzaglijke besef zet niet alleen aan tot het maken van muziek, maar ook tot het maken van beelden. Met dit besef is religie dichtbij. Het ritueel is geboren, de taal niet ver weg.

haal, levert het twee boomstammen op. Of is het streepjesbehang geworden? Mijn werk ontstaat mede door associaties die ik maak. Ze zijn de motor van de verbeelding. Associaties qua vorm en qua betekenis. Aan een oud beeld nieuwe gedachten koppelen. Nieuwe waardevolle beelden maken door oude te bewerken. Veel middeleeuwse schilderijen en miniaturen zijn met hun pictorale kracht mijn grote voorbeeld. Ze zijn expressief en sterk verinnerlijkt tegelijkertijd. En dan zijn er nog de figuren. Zij zijn karakters, personificaties. Soms komen ze terug, zoals ‘De Houthakker’ of ‘De Vormenleraar’ (‘hij die gaat over de vormen’). Die laatste is onder meer een observator. De ene keer passief, de andere keer superieur, dan weer onderdeel van het geheel. Als slachtoffer van zoveel wereld om hem heen. Bij een ander, naamloos figuur dondert de boel in elkaar, net als hij denkt dat alles goed in orde is. Op weer een andere tekening laat de Tekeningen ontstaan al handelend. Een idee heb- schepper zich afleiden door de radio. ben is iets anders dan een tekening maken. Tekenen is vooral een proces. Dat gaat gepaard met Wat betreft onze prehistorische voorouder: vijf kiezen, scherpzinnigheid en precisie, maar ook gaatjes boren in het botje van een gier is ‘maken’. Pas toen hij er op floot, met genade, werd het met serendipiteit, droom en rede. Vaak groeit een tekening door een beslissing scheppen. die genomen wordt op een enkel moment. Een moment dat gestuurd wordt door duizenden Marcel Reijerman daaraan voorafgegane handelingen, uitgevoerd maart 2014 in vroegere tekeningen. Tekenen kan uiteindelijk kunst blijken te zijn, maar het is deels motorische training. Hoe nuchter dit ook klinkt, het tekenen als handeling is ‘het juiste doen op het juiste moment’ en dat kan heel opwindend zijn. Ik teken met houtskool en potlood. Houtskool is zacht en geeft een lichtgrijze tot bijna zwarte toon. Het potlood is grijs, maakt een scherpe lijn of een zachte. Soms gebruik ik een kleurpotlood. Twee lijnen naast elkaar geven al een vorm. Ga ik die vorm, die lijn, negeren of ga ik ermee door? Vertrouwen en wantrouwen ten opzichte van eigen beslissingen gaan, als het goed is, hand in hand. Als ik het houtskooltje van boven naar beneden over het papier haal, levert het een toonwaarde op die het begin kan zijn van een groter grijs vlak. Ik kan echter ook gebruik maken van het feit dat het net een boomstammetje lijkt. En als ik dat gebaar weer herOver het reflectieve maken gaat de serie ‘Overal wel wat in zien’. Eén tekening bleek niet genoeg te zijn. Het zijn ‘28 scheppende aanzetten’ geworden. Die aanzetten werden voor mij heel waardevol. Als kunstenaar wilde ik laten zien hoe grillig het begrip ‘maken’ is. En zolang de ideeën hierover zich opdringen, blijf ik deze tekeningen maken. Waar komen mijn beelden vandaan? Dat wordt me vaak gevraagd. Die beelden zitten niet – zoals sommige mensen denken – kant-en-klaar in mijn hoofd. Er zitten ideeën in mijn hoofd. Die zijn allemaal een keer van buitenaf gekomen: uit de boekenkast, de kiosk of het museum. Of soms van verrassend dichtbij, door een observatie van de grote handen van een verkoper op de groenteen fruitmarkt. Mijn hoofd is een ondoorzichtige broeikas. Waar een tekening vandaan komt is eigenlijk niet het belangrijkste; waar het proces naartoe gaat, is belangrijker.

Seeing something in everything Musings by the artist This piece of text consists of language. We humans find language convenient. Animals can do perfectly well without words. We humans cannot; we want more. We want to convey something with words: to be functional, and to reflect. Reflection? Is it useful? Animals don’t reflect. They can do without. With our consciousness comes the awareness that we are spinning around in a cold universe. Observed by a creator, perhaps. Just ‘being there’ is a barren thought, as is the realization that some day ‘being no more’ will become reality. To exorcise this thought we became makers. Some 35,000 years ago instead of discarding the remains of a dead bird, we drilled five holes in the bone of a griffon vulture, turning it into a flute. The miracle was not the sound that came out of it, but the music that you could play on it. Ultimately these five holes unlocked our entire musical history, including Bach, Mozart and Shostakovich. We made an axe and chopped down a tree. The felled tree became the material for making something. The question now became: how should we shape this material? A house, purely for shelter, was no longer enough. Should we make its roof slanted or flat? Didn’t we also need a flag and a fence to keep the neighbour out? Man was no longer a beast. ‘As beasts we failed’, as the poet Ramsey Nasr wrote. Creating a work of art differs from building a house. The lumberjack is not an artist. The sculptor is a pretentious lumberjack. His pretensions stem not only from vanity, but also from a sense of being lost. We look at the stars and realize they don’t give a damn whether we are here or not. A feeling of loss – for a deceased father, mother or dear friend – means nothing to the stars. This overwhelming realization prompts us not only to make music, but also to make images. And with this awareness comes religion. Ritual is born; language is not far off.

The series ‘Seeing something in everything’ deals with the process of reflective creation. A single drawing turned out to be not enough. The result was ‘28 creative kick-starts’. Those beginnings were very valuable to me. As an artist, I wanted to show the fickleness of the notion of ‘making’. And as long as ideas along these lines keep on bubbling up, I shall continue to make these drawings. People often ask me: where do your pictures come from? The images are not – as some people think – just sitting in my head. The ideas behind them enter my mind from outside: from the bookcase, a newsstand or a museum. Sometimes they come from observing something surprisingly close by: the large hands of a fruit and vegetable vendor at the market. My head is like an opaque greenhouse. Where a drawing comes from is not very relevant, more important is where the process is headed. Drawings develop during the process of drawing itself. Having an idea for a drawing is not the same as making one. Drawing is primarily a process, which involves making choices: it requires discernment and precision, but also serendipity, dream and reason. Often a drawing emerges as the result of a decision made at a particular moment. That moment is influenced by thousands of preceding acts in earlier drawings. Drawing may turn out to be art, but is, at least in part, motorial training. That may sound matter of fact, but drawing as an act of ‘doing the right thing at the right time’ can be vey exciting. I use charcoal and pencil. Charcoal is soft and gives a light grey to almost black tone. Pencil is grey, and produces a sharp or soft line. Sometimes I use a crayon. Two parallel lines already produce a shape. Am I going to ignore that line, that shape, or do I continue with one or the other? Trust and distrust of one’s own decisions should go hand in hand. If I rub a piece of charcoal from top to bottom over a sheet of paper

it produces a shade that might be the start of a larger grey surface. However, I can also make use of the fact that it happens to look like a treetrunk. And repeating that gesture produces two trunks. Or has it become striped wallpaper? My work is created partly through the associations I make. They fuel my imagination. Associations in terms of shape and content. Linking new ideas to an existing image. Creating new, valuable images by editing old ones. I derive much inspiration from medieval paintings and miniatures, and their pictorial power. They are visually expressive and highly spiritual at the same time. And then we have the figures. These are the characters, the personifications. Sometimes they show up in different drawings, for example ‘The Woodsman’ and ‘The Form Teacher’ (‘the one who deals with shapes’). The Form Teacher is partly an observer. Sometimes passive, sometimes superior, at other times part of a whole: victim of the world around him. Another, unnamed figure sees the world going to pot, just as he thinks everything is all right. In yet another drawing, the creator allows himself to be distracted by a ­radio. Returning to our prehistoric ancestors: drilling five holes in the bone of a vulture was ‘making’. Blowing into it, gracefully, became ‘creating’. Marcel Reijerman March 2014

1/28

2/28

3/28

4/28

5/28

6/28

7/28

8/28

9/28

10/28

11/28

12/28

13/28

14/28

15/28

16/28

17/28

18/28

19/28

20/28

21/28

22/28

23/28

24/28

25/28

26/28

27/28

Marcel Reijerman (1958) 1978 - 1983 Academie Beeldende Kunst/ Academy of Arts Arnhem (vrije kunsten/fine arts)

Solotentoonstellingen Solo exhibitions (selectie selection) 2010 Galerie Wit/Wit Gallery, Wageningen, Het Gebekte vogeltje (catalogus/­ catalogue) 2009 Radboud Universiteit/Radboud University, Nijmegen (zonder titel/­ no title) 2002 Galerie van Kranendonk/Van Kranendonk Gallery, Den Haag, Bedankt voor jullie komst 1999 Galerie van Kranendonk/Van Kranendonk Gallery, Den Haag, De reis die ik nooit maakte (catalogus/catalogue) 1997 Galerie van Kranendonk/Van Kranendonk Gallery, Den Haag (zonder titel/no title) 1991 Galerie Resy Muysers/Resy Muysers Gallery, Tilburg, Aandacht 1989 Galerie Snoei/Snoei Gallery, Rotterdam (zonder titel/no title) 1988 De Gele Rijder, Arnhem (zonder titel/no title) 1987 Galerie Goem/Gallery Goem, Nijmegen (zonder titel/no title) 1986 Hooghuis, Arnhem (zonder titel/ no title)

Groepstentoonstellingen Group exhibitions (selectie selection) 2013 Circa Dit, Arnhem, Homerun, ­curator Marten Hendriks (met o.a./among others Lieven Hendriks, Jan Vos, Ralph Lambertz, Roeki Symons) 2013 Galerie Wit/Wit Gallery, Wageningen, De Wereld is nog niet af (met/with Jan Vos, Wout Herfkens) 2013 Museum Henriëtte Polak/Henriëtte Polak Museum, Zutphen, Het Oog van de Meester (met o.a./among others Johan de Haas, Roland Schimmel, Ramon Gieling, Bert Boerboom) 2012 Galerie Wit/Wit Gallery, Wageningen, De Schepper, de tuinman, de hout­­ hakker en de beeldhouwer (met/with Eva Murkeözy en Luuk van Binsbergen) 2012 Museum Het Valkhof/Het Valkhof Museum, Nijmegen, Kinderen kopen kunst

28/28

2012 Museum voor Religieuze Kunst/Museum of Religious Art, Uden, De Boom, in na­ tuur, cultuur en religie (met o.a./among others Roy Villevoye, Natasja Kensmil, Armando, Gerda Ten Thije, Erzsébet Baerveldt, Scarlett Hooft Graafland, Guido Geelen) (catalogus/catalogue) 2012 Galerie Witteveen/Witteveen Gallery, Amsterdam, Wit bij Witteveen (met o.a./among others Lotte van Lieshout, Marc van Overeem) 2011 Galerie Wit/Wit Gallery, Wageningen, Collecties (met o.a./among others Jan Vos, Rinke Nijburg, Mark van Overeem, Marijke Mink) 2011 Stedelijk museum/City Museum, Schiedam, All about drawing ­(catalogus/catalogue) 2010 Arti et Amicitiae, Re and Act (met o.a./ among others Aldo Bakker, Brieke Drost, Harmen Brethouwer, Jacobien de Rooij) 2009  Art Fair, Köln, Duitsland/Germany ­(catalogus/catalogue) 2008 Galerie Sign/Sign Gallery, Groningen, Lullig en subliem (met o.a./among others Ada Dispa, Harmen Brethouwer, Kinke Kooi, Roland Sohier, Kamagurka, Marijke Mink) 2008 Galerie Wit/Wit Gallery, Wageningen (zonder titel/no title) (met/with Thijs Ebbe Fokkens) (catalogus/catalogue) 2005 Galerie Wit/Wit Gallery, Wageningen, 1 + 1 = 3 (met/with Thijs Ebbe Fokkens) 2005 Academiegalerie/Academy Gallery, Utrecht, PR: Painting Relations (met/with Sander van Deurzen, Paul Nassenstein) (catalogus/catalogue) 2004 Galerie Wit/Wit Gallery, Wageningen, Licht, lucht en aarde 2004 Centraal Museum/Central Museum, Utrecht, Tekeningenzomer (met o.a./ among others Paul van Eerden, Erik van Lieshout, Marlene Dumas, Joost Swarte) 2003 Provinciehuis/Province House, Den Haag, Atlas en Route (met/with Olphaert den Otter, Marcel van Eeden) 2003 Kasteel Sypensteyn/Sypensteyn Castle, Nieuw Loosdrecht, Heden getekend (met o.a./among others Marcel van Eeden, Joep van Lieshout, Otto Egberts, Vittorio Roerade) 2000 Museum Het Valkhof/Het Valkhof Museum, Nijmegen, Oogdwalen, gastcurator/guest curator Marcel Reijerman & Ada Dispa (met o.a./among others Peter Pontiac, Joost Swarte, Kinke Kooi, Marijke Mink, Rinke Nijburg, Henk Visch, Willem van Genk)

Verantwoording Justification

2000 CBK, Amersfoort, Zinnenprikkelend Provinciale tekeningencoll./Provincial drawings coll. (met/with Marlene Dumas, Carel Visser, Rene Daniëls, Henk Visch) 2000 Galerie van Kranendonk/Van Kranendonk Gallery, Den Haag, De Tekenaars gaan door (met/with Ada Dispa, Bernard Verhoeven, Marijke Mink) 1999 Museum voor Moderne Kunst/Museum of Modern Art, Arnhem, Tekst in beeld 1996 Hooghuis, Arnhem, Zien is geloven, ­curator Marcel Reijerman (met/with Brieke Drost, Wim Konings, Ramon van de Werken, Ellen Zwarteveen) 1992 Museum De Commanderie/De Commanderie Museum, Nijmegen, Biënnale Gelderland (catalogus/­ catalogue) 1992 Hooghuis, Arnhem, De Vaart (met/with Wout Herfkens) 1989 Gemeentemuseum/Municipal Museum, Arnhem, Hommage aan Jan Mankes 1985 Logement van de Heren, Den Haag, Stipendia 84

Collecties Collections Arcadis Arnhems Museum Bondsspaarbank CBK van/of Gouda, Den Haag, Schiedam, Dordrecht en/and Arnhem Centraal Museum/Central Museum, Utrecht Delta Lloyd Ernst & Young Fries Museum, Leeuwarden Hekkelman Advocaten en Notarissen KLM Schiphol KPN Ministerie van Buitenlandse Zaken/Ministry of Foreign Affairs (ambassades van Brussel, New York, Wenen, Ho Chi Minhstad/­ embassies of Brussels, New York, Vienna, Ho Chi Minh City) Provincies/provinces of Gelderland en/ and ­Zuid-Holland Randstad Teylers Museum, Haarlem Particuliere collecties/private collections

Publicaties Publications (selectie selection) 2014  Overal wel wat in zien. 28 scheppende aanzetten. Hoog-Keppel: Uitgeverij Boekschap 2012  Zwaan kleef aan. Haarlem: Nieuwe Vide (leporello) 2012  De Boom, in cultuur, kunst en ­religie. Uden: Museum Religieuze Kunst/ Museum of Religious Art 2011  All about drawing. Den Haag: Uitgeverij d’jonge Hond. Bijbehorende ­expositie in Stedelijk Museum Schiedam/ Appurtenant exposition in City Museum Schiedam 2010  Het Gebekte vogeltje. Wageningen: Galerie Wit/Wit Gallery, tekst/text Cees de Boer 2008  Ook de wakkeren missen veel. Tekeningen 1997-2007. Wageningen: Galerie Wit/Wit Gallery, tekst/text Alex de Vries 2005 PR. Painting Relations. Zeven schilderkunstige visies op televisie en consumptiecultuur. Utrecht: Akademie Galerie/ Academy Gallery, Utrecht 2004  Witboek. Met gedicht van/­including a poem from Esther Jansma. Deventer: Kunstlokaal 2001  More then red, white and blue. Kunstaankopen van het Ministerie Buitenlandse Zaken/Art purchases from the Ministry of Foreign Affairs, Den Haag 1999  De Reis die ik nooit maakte. Den Haag: Galerie van Kranendonk/ Van Kranendonk Gallery 1994  De Vijf Zintuigen. Dokkum: Kalamiteit (leporello)

Gebruikte techniek/used technique: pastel, conté en houtskool op Ingres papier/pastel, conté and charcoal on Ingres paper Formaat/size: ± 18 x 24 cm 01. De Vormenleraar/The Form Teacher, 2006 02. Kijkje in de keuken van de schepper/ A Peak in the Kitchen of the Creator, 2006 Particuliere collectie/private collection Fotografie/photography: Helga van Dalen 03. Stel, dat God een krukje is/Imagine God to be a Stool, 2006 Particuliere collectie/private collection Fotografie/photography: Helga van Dalen 04. Wat scheppende aanzetten/Just some Creative Kick-Starts, 2007 05. De Grote Houthakker/The Great Lumberjack, 2007 06. De Heldin/The Heroine, 2007 Particuliere collectie/private collection 07. De Egoist/The Egotist, 2007 Particuliere collectie/private collection 08. De schepping van God’s vinger/ The Creation of God’s Finger, 2008 09. De Verlegen Beeldhouwer/ The Shy Sculptor, 2009 10. De Schenker schenkt/The Pourer pours, 2008 11. De Vormenleraar II/The Form Teacher II, 2009 12. Eigen schuld, we zijn gewaarschuwd/ Our own Fault, we were warned, 2008 Particuliere collectie/private collection 13. God maakte hout, mens maakte asbest/ God made Wood, Man made Asbestos, 2008 Particuliere collectie/private collection Fotografie/photography: Helga van Dalen 14. Overal wel wat in zien/Seeing Something in Everything, 2009 15. Boom-mens-hout/Tree-Man-Wood, 2009 Particuliere collectie/private collection 16. Boom-bijl-man/Tree-Axe-Man, 2009 Particuliere collectie/private collection Fotografie/photography: Joy Dekok 17. Zul je net zien/And then this happened, 2013 18. Boom wordt hout/Tree becomes Wood, 2010 Particuliere collectie/private collection Fotografie/photography: Joy Dekok 19. Remake-Remodel/Remake-Remodel, 2010 Fotografie/photography: Joy Dekok

20. De Tuinman en de Metselaar lopen elkaar in de weg/The Gardener and the Brick Layer get in each other’s Way, 2010 Fotografie/photography: Joy Dekok 21. Rust bij zelfportret van een oor/Resting next to Self Portrait of an Ear, 2009 22. Een voorkeur voor elasticiteit/A Preference for Elasticity, 2010 23. De Smid en de Beeldhouwer en het vuur/ The Blacksmith, the Sculptor and the Fire, 2011 24. Kijken naar net zoiets/Looking at Just That, 2011 25. What’s your secret?/What’s your ­Secret?, 2012 26. De Vormenleraar III/The Form Teacher III, 2012 27. Miss Enigma counting/Miss Enigma counting, 2013 28. Hasenfleisch und Holz!/Hare Meat and Wood! 2013

Colofon Tekst/text: Marcel Reijerman Concept/concept: Wouter Botman Vertaling/translation: Sara van Otterloo-Butler, English language editing Redactie/editing: Marijke Mink & Marlies Hummelen Ontwerp & lithografie/design & lithography: VA communication by design (Marco Potgieter, Anneke Holtslag), Hoog-Keppel Druk/print: GVO, Ede De uitgave van deze catalogus is mede mogelijk gemaakt door Galerie Wit, Wageningen / This catalogue has been published with generous support from  Wit Gallery, Wageningen

Overal wel wat in zien is tevens verkrijgbaar in een luxe uitgave: een cassette met daarin de catalogus en een origineel werk van Marcel Reijerman. Neem voor meer informatie hier­ over contact op met Galerie Wit, Wageningen. www.galeriewit.nl Seeing something in everything is also available in a deluxe boxed edition, consisting of the catalogue and an original drawing by Marcel Reijerman. For more information contact Wit Gallery, Wageningen. www.galeriewit.nl

© 2014 Marcel Reijerman en Uitgeverij Boekschap, Hoog-Keppel

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever en de auteurs. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van de illustraties volgens wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or published in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior permission of the publisher and the author. The publisher has endeavoured to ensure that the rights to the illustrations are observed in accordance with legal provisions. Anyone claiming to have certain rights nonetheless should apply to the publisher.

www.boekschap.nl [email protected]

ISBN 9789490357092 NUR 646