Op goede gronden. Zeven jaar bodemsaneringen in Dordrecht

Op goede gronden Zeven jaar bodemsaneringen in Dordrecht

Op goede gronden Zeven jaar bodemsaneringen in Dordrecht

Rivierstrandje Polder Stededijk, aan de overkant Sliedrecht

2

Inhoudsopgave Zeven jaar Dordtse saneringsgeschiedenis

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

Inleiding bodemsanering Nederland Alles begint in Lekkerkerk

Inleiding bodemsanering Dordrecht Werken en wonen op een gezonde Dordtse bodem De Hoogt Verzinken in een landhuis

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

Scheepswerf De Biesbosch Laspeuken op een landtong Zwemmen bij de Maasstraat

...........................................................................................................................................................................

23

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31

Gips Houtbereiding, Penn & Bauduin en Kop Nijverheidsstraat Een laag van slakken en een omgevallen treinwagon

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Transberg Bananen en erger afval onder een reusachtig pannendeksel

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

41

.......................................................................................................

49

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

55

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

65

Woonwagencentrum Wieldrechtse Zeedijk Gesloopte auto’s en verbrande kabels in een vrijstaat Polder Stededijk Een nare bult in de Biesbosch IJsfabriek Siberia Colofon

33

Op goede gronden. Zeven jaar bodemsaneringen in Dordrecht | 3

Egaliseren toplaag afvalstort Transberg

4

Zeven jaar Dordtse saneringsgeschiedenis ‘Op goede gronden’. Een passende titel voor een publicatie over de bodemsaneringen die de gemeente Dordrecht de afgelopen zeven jaar heeft uitgevoerd. Goede gronden betekent niet per definitie schone gronden, wel een bodem die weer zonder risico’s kan worden gebruikt voor bijvoorbeeld woningbouw, kantoren of natuur. Dat is het doel van het Dordtse bodemsaneringsbeleid. Anderhalve eeuw industrialisatie en bedrijvigheid in Dordrecht heeft naast werkgelegenheid en welvaart ook een negatieve erfenis opgeleverd: op diverse plekken is de bodem verontreinigd. Vanaf de jaren tachtig van de vorige eeuw heeft de overheid veel tijd en geld geïnvesteerd om deze erfenis weer weg te werken. In eerste instantie saneerde de provincie Zuid-Holland spraakmakende locaties, zoals de Merwedepolder en het Lijnbaan-gebied. Vanaf 2003 heeft de gemeente Dordrecht deze taak overgenomen. In de periode tot nu is in nauwe samenwerking met de Milieudienst Zuid-Holland-Zuid, milieuadviesbureaus en aannemers veel werk verzet. Zo zijn bijvoorbeeld Transberg, een deel van Stadswerven, het autosloopterrein Wieldrechtse Zeedijk en de voormalige stortplaats aan de Oude Veerweg gesaneerd. In dit boekje leest u meer over deze en andere bodemsaneringen. Behalve een korte beschrijving van de verontreinigingen en de toegepaste saneringsmethoden komt vooral de ontstaansgeschiedenis van de verontreinigingen aan de orde. Welke activiteiten of gebeurtenissen in de Dordtse geschiedenis zijn er de oorzaak van? Hoe is hier vervolgens mee omgegaan? Deze blik in het verleden is nadrukkelijk niet om zondebokken aan te wijzen, maar om de recente saneringsopgaven in een historisch perspectief te plaatsen. Een nieuw hoofdstuk in de geschiedschrijving van de bedrijvigheid in Dordrecht, waar we nog altijd mee te maken hebben. Ik wens u veel leesplezier.

Dion van Steensel Wethouder milieu


Transberg, links de Dordtsche Kil

6

Inleiding bodemsanering Nederland

Alles begint in Lekkerkerk De ontdekking kwam met het springen van een waterleiding. Op 15 september 1979 ontsnapte een forse straal water onder het wegdek van de Jan Ligthartstraat in Lekkerkerk. Een routineklus, zo leek het. Een onderhoudsmonteur deed zijn werk en probeerde de waterstraal vakkundig te temmen. Niemand maakte zich er druk om, de rust in Lekkerkerk zou spoedig terugkeren. Tot de monteur onwel werd. Wat kon de oorzaak zijn? Medewerkers van het waterleidingbedrijf en de inspectie Volksgezondheid stelden een onderzoek in. Er zat een vreemd luchtje aan de zaak, stelden ze vast. De nieuwbouwwijk bleek op restanten van chemisch afval gebouwd. De gifaffaire in Lekkerkerk was een feit. Twee jaar later, in 1981, begon een woning achterin de Dordtse wijk de Staart te verzakken. De nieuwbouw stond in de Merwedepolder, in de luwte van Nationaal Park de Biesbosch. Een deskundige ging in de kruipruimte op onderzoek uit, maar klauterde al snel weer naar boven. Het rook er naar Lekkerkerk. Verder onderzoek wees uit dat de nieuwe wijk op een stortplaats van chemisch afval was gebouwd. De troep was afgedekt met vervuild havenslib uit de haven van Rotterdam. De gemeente Dordrecht wrong zich in bochten, gevangen als ze was in regels en wetten van Rijk en provincie. De bewoners ervoeren deze onmacht als onwil, als onzorgvuldig

bestuur. Drie jaar later moest het gemeentebestuur volmondig toegeven: hier viel niet langer te wonen. De nieuwe huizen moesten worden afgebroken. Nieuwe namen Een nieuwe ‘gifzaak’ was geboren. Heel Nederland keek en luisterde mee. Het was niet de laatste affaire. De Coupépolder, de Volgermeerpolder, Steendijkpolder, Griftpark, Zellingwijk; vanuit heel het land doken steeds weer nieuwe namen op. Schoksgewijs drong het door: de Nederlandse bodem kende rotte plekken, waar vervuilde grond de gezondheid van mensen in gevaar bracht. Jarenlange praktijken van legaal en illegaal dumpen kwamen aan het licht. Elke ontdekking ging gepaard met heftige emoties. Ook politici waren verrast, maar hun blijken van verontwaardiging waren niet voldoende. Het publiek verlangde actie, nu direct. Die actie kwam er, gericht op de ernstigste vervuilingen. De landelijke overheid trok miljoenen guldens uit voor het afgraven en schoonmaken van de grootste afvalstortplaatsen. Er werden onvermoede vondsten gedaan. Naast huishoudelijk afval kon men autobanden of vaten met onbekende chemicaliën aantreffen.


De consumptie en productie waren in de naoorlogse jaren in Nederland sterk gegroeid, maar dat gold ook voor de restanten die achterbleven. Die verdwenen in de grond of werden toegedekt. Veel van dat afval kon het daglicht niet velen. Niemand kende precies de effecten op de volksgezondheid. Er moest iets gebeuren. Een nieuw begrip werd geïntroduceerd: bodemsanering. Een nieuwe wetenschap ontstond, nieuwe technieken werden in laboratoria getest. Hoe maak je verontreinigde grond weer schoon? Allerlei vragen rezen. Hoe ver gaat de sanering, soms letterlijk: hoe diep? Welke grond wel, welke niet? Afgraven, afdekken of inpakken? Wie draait voor de kosten op? Intussen kwamen meer vervuilingen aan het licht. Na de (illegale) afvalstortplaatsen en risicovolle bedrijven richtten de deskundigen zich op voorheen onverdachte plaatsen. Landbouwgronden waar boeren bestrijdingsmiddelen zoals DDT hadden gebruikt of geloosd. Rivieren met vervuild slib, afkomstig van industrieën. Maar de aandacht richtte zich ook op de binnensteden waar werknemers van kleine ambachtelijke bedrijven, zoals smederijen of autosloperijen, ongezien allerlei oliën in de grond hadden laten weglopen. Gasbedrijven Bijzondere verontreinigingen waren terug te vinden rond vroegere gasbedrijven, die op kolen stookten. Ze stonden vaak middenin een stad, zoals bij de Riedijkshaven in Dordrecht. In heel het land hadden naar schatting 260 gasbedrijven energie geleverd. De fabrieken waren meestal eind negentiende of

8

begin twintigste eeuw gebouwd, zonder besef van eventuele gevolgen voor het milieu of de gezondheid. De bedrijven wonnen gas op basis van kolen. Het gas was zo vuil dat reiniging nodig was. Dat gebeurde met gaswassers en zandfilters, waarbij giftig teer en koolwaterstoffen vrijkwamen. Na gebruik werden de stoffen, waaronder ook cyaniden en zware metalen, onnadenkend rondom de gasfabriek gedumpt. De verontreiniging bleef achter, nadat de meeste gasbedrijven in de jaren vijftig van de vorige eeuw hun activiteiten hadden gestaakt. Het opruimen kostte de staat en gemeenten talloze miljoenen guldens. Ruim dertig jaar na de onthulling van de eerste affaire is al veel vervuilde grond opgeruimd en vervangen door schone grond en zand, of ingepakt. Nieuwbouwwijken, nieuwe natuur en golfbanen zijn aangelegd op gesaneerde terreinen. De Rijksoverheid heeft in 2009 nog eens 660 miljoen euro beschikbaar gesteld voor saneringen in heel het land, waaronder het Eiland van Dordrecht. Volgens de laatste opgaven zijn in Nederland 175.000 plekken zo vuil dat schoonmaak nodig is. Het onderwerp veroorzaakt landelijk nauwelijks nog ophef. Daarvoor zijn de bodemsaneringen te lokaal van aard. Directe betrokkenen, zoals omwonenden, laten zich wel horen. Verontreinigde grond is nog altijd een rijke voedingsbodem voor emoties. Helemaal schoon of een beetje vuil? Wanneer is er sprake van vervuiling? En wie bepaalt dat? Sinds 1995 is er de wet Bodembescherming, met tal van regels. Is er een geval van ernstige bodemverontreiniging, dan moet dat wetenschappelijk worden onderbouwd.

Ook hoort een sanering vooraf door de overheid te zijn goedgekeurd. Op basis van deze regels hebben gemeenten en provincies nieuw beleid ontwikkeld over methoden van onderzoek en sanering. De wet bepaalt dat particulieren en grondeigenaren verantwoordelijk zijn voor het schoonmaken van vervuilde grond. Die regeling geldt voor de huiseigenaar, maar ook voor de ondernemer. Hij moet saneren, als hij oude verontreinigde bedrijfsgrond koopt om zijn bedrijf uit te kunnen breiden. Die verplichting is er ook voor bedrijfjes met recente verontreiniging. Er zijn verschillende vormen van saneren. In de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw liet de overheid de grond volledig schoonmaken. Dit gebeurde door de grond af te graven, vervolgens af te voeren, te reinigen of gecontroleerd te storten. De benadering is nu anders. De overheid kijkt eerst naar de bestemming van de grond. Een snelweg of parkeerterrein mag iets vuiler zijn dan een tuin van een particulier. Het gezondheidsrisico is in het eerste geval minder groot. Dat heet saneren ‘naar toekomstig gebruik’.

In 2004 kwam het toenmalige kabinet tot de slotsom dat de aanpak niet langer realistisch was. Saneringen om de Nederlandse grond schoon te krijgen zouden honderd jaar vergen en miljarden euro’s kosten. De regering besloot het beleid opnieuw te bekijken. De uitkomst was, dat bodemsanering praktischer moet zijn en meer gestoeld op de realiteit. Sanering hoort daarom steeds meer bij plannen voor economische en ruimtelijke ontwikkeling. In de kosten voor het project zit ook het bedrag voor sanering. Het gebruik van de grond bepaalt, zoals eerder gezegd, in hoge mate voor welke sanering wordt gekozen. Het saneringswerk richt zich vaker dan voorheen op een goede inschatting van de risico’s en beheersing van de situatie. Het nieuwe beleid is een belangrijke koerswijziging. De bodem hoeft niet helemaal schoon te zijn, maar wel gezond genoeg om op te kunnen wonen en te werken. Binnen 25 jaar moet de aanpak leiden tot een beheersbare situatie.

Bij bodemsanering werken veel partijen samen. De coördinatie ligt in handen van gemeenten en provincies, terwijl het Rijk zorgdraagt voor de financiering. Die samenwerking is hard nodig, want bodemsanering in Nederland is een enorme opgave, en kostbaar bovendien.


Riedijkshaven met gasfabriek, omstreeks 1936

10

Inleiding bodemsanering Dordrecht

Werken en wonen op een gezonde Dordtse bodem De Dordtse bodem moet schoner en gezonder. Dat streven heeft de gemeente Dordrecht in 2002 vastgelegd in het Meerjaren beleidsprogramma, waarin het beleid over meerdere jaren wordt geschetst. ‘Wij werken aan een leefbare stad’ is het motto. Er is hard gewerkt om alle vervuilde locaties op te sporen en te saneren. Sinds 2003 doet de gemeente dat met eigen bevoegdheden en taken. In dat jaar nam de gemeente de zorg voor het bodembeheer van de provincie Zuid-Holland over. In 2015 moeten vrijwel alle verontreinigde gronden zijn gesaneerd of mogen ze in ieder geval geen gevaar meer opleveren. De Dordtse bodem is dan schoner en gezonder, en de stad leefbaarder. Dat is in een notendop de aanpak van de gemeente. De gedachte is helder en lijkt vanzelfsprekend: vuile grond moet je schoonmaken. Mens en natuur horen te gedijen in een gezonde omgeving. Zo vanzelfsprekend was die gedachte tot veertig jaar geleden niet. Er was zelfs geen gedachte, niet bij de gemeente en niet bij bewoners. Natuurlijk waren er vuilnisophalers. Maar eeuwenlang stortten Dordtenaren hun afval ook naast hun huizen of in grachten. Bedrijfjes deden hetzelfde. Afval, daar keek je niet naar om. En je dacht al helemaal niet

aan de gevolgen. Met lichte overdrijving kun je zeggen dat Dordrecht op afval is gebouwd. De oude woonkernen liggen op een metersdikke ‘stadslaag’ van afval, gevormd door het eeuwenlang dumpen van afval, door bewoners en eigenaren van bedrijfjes. Het afval is afkomstig van industriële activiteiten, van tankstations, leerlooierijen, verffabriekjes, sigarenateliers en meubel- en spiegelmakers. De productie van glas, leer en verf ging gepaard met het achterlaten van zware metalen, zoals koper, lood, zink, cadmium, arseen en kwik. Een groot deel zit nog in de grond. Weinigen die zich er tot voor kort druk om maakten. Ook buiten de stadsgrenzen was er afval. Boeren dempten sloten met puin, autoslopers lieten de olie in de grond lopen en fabrieken dumpten zware metalen. Of gaven anderen opdracht in buitengebieden chemicaliën te storten. Geen mens, en geen overheid, die ervan opkeek of zich afvroeg of dit gedrag de gezondheid diende. Er was geen beleid, geen wet en geen sanctie. Niemand wist iets, niemand had er oog voor. Grote zorgen Tot begin 1980, Lekkerkerk. Een complete woonwijk bleek gebouwd op chemisch afval. Voor het eerst maakten autoriteiten zich grote zorgen om de


Stort van Troost, in de polder Stededijk

12

volksgezondheid. De eerste voornemens voor wettelijke regels werden al snel uitgesproken. Maar toen moesten de andere ‘gifaffaires’ nog komen. Ook Dordrecht kreeg met de Merwedepolder zijn ‘gifwijk’, een imago waar het maar moeilijk van af raakte. De olievlek van verontreinigde locaties breidde zich uit. Opinieweekblad Vrij Nederland maakte in 1983 een geruchtmakende inventarisatie: de Kleine Gifatlas van (vrij) Nederland. De redacteuren stelden een top-30 op van ernstig vervuilde plaatsen. Dordrecht stond met de Merwedepolder op nummer 9, met het terrein van chemiefabriek Luyk op nummer 10 en de wijk Bleijenhoek op nummer 12. Verderop meldde de gifatlas nog eens elf verdachte Dordtse locaties,

waaronder het woonwagenkamp aan de Wieldrechtse Zeedijk en het voormalige bedrijfsterrein van Penn & Bauduin. De onthullingen schudden gemeentelijke en provinciale overheden op. Voor het eerst keken die naar de bodem, en begonnen de kwaliteit ervan te onderzoeken. Dordtse ambtenaren stelden lijsten samen van de belangrijkste verdachte locaties. Na de Merwedepolder doken de namen van Bleijenhoek en Crayestein op. Iedere melding van verontreiniging riep bij de bevolking heftige reacties op. Dordtenaren vreesden voor hun gezondheid. Het stadsbestuur wist zich met de nieuwe situatie niet altijd goed raad. Bodemverontreiniging was een nieuw fenomeen. Bodemsanering, de volgende fase, was een pril politiek onderwerp en de techniek stond nog in de kinderschoenen. De onthullingen werden verspreid over stad en eiland gedaan. De emoties die ermee gepaard gingen, waren afhankelijk van de omvang maar vooral van de plek. Feitelijk bestonden er geografisch gezien twee soorten bodemverontreiniging: die in gebieden van stadsvernieuwing en die buiten de stad. Meestal ging het bij de laatste soort om vuilstortplaatsen. De meeste reacties vanuit de bevolking kwamen na publicatie over vondsten in de bewoonde omgeving, zoals de Bleijenhoek. De stortplaats Crayestein-Oost riep minder emoties op. Dordtenaren vreesden nauwelijks gevaar voor hun gezondheid. Onder verantwoordelijkheid van de provincie zijn in de jaren tachtig en negentig behalve de Merwedepolder onder meer de gasfabriek Bleijenhoek, het terrein van EMF-Victoria,

het Matena’s pad, de Markettenweg en CrayensteinOost gesaneerd. In bijna alle gevallen werden niet alle verontreinigingen weggehaald, maar in toom gehouden door middel van damwanden en andere technieken. Midden jaren negentig mocht de provincie de uitvoering van de saneringen overdragen aan gemeenten. Zo voerde de gemeente Dordrecht de sanering van het Lijnbaan-gebied uit.

Saneringswerkzaamheden werfterrein De Biesbosch

Bodemprogramma Het ging om omvangrijke verontreinigingen, kleine vervuilingen hadden nog nauwelijks aandacht. Alle gemelde locaties kwamen bij de provincie Zuid-Holland in een lokaal bodemprogramma. Daarna volgde de afweging: welke verontreinigingen hebben voorrang, welke gemeenten zijn het eerst

aan de beurt? Het was een strijd om geld, een jaarbudget voor bodemsanering dat de provincies van het ministerie van VROM kregen. De provincie verdeelde de subsidies en de gemeente Dordrecht kreeg een flink deel. De ernst van de situatie was hier misschien iets groter, gezien de rijke geschiedenis van industriële bedrijvigheid. De grote saneringen van de Merwedepolder en Bleijenhoek konden dankzij vele miljoenen guldens aan overheidssteun beginnen. De sanering gebeurde onder verantwoordelijkheid van de provincie. Maar veel vervuilde grond bleef onaangeroerd liggen. Vaak wist de gemeente niet eens van het bestaan. Halverwege de jaren negentig volgden de eerste stelselmatige inventarisaties. Deskundigen gingen dit keer ook op zoek naar kleinere vervuilde locaties. En die vonden ze. De provincie hanteerde een nieuwe onderzoeksmethode. In plaats van lukraak te zoeken ging men nu uit van een vraag: op welke plaatsen concentreerde zich in de afgelopen tientallen jaren de bedrijvigheid? Welke stoffen kunnen daar liggen? Deskundigen keken in de buitengebieden ook naar gedempte sloten. Met welk materiaal waren ze gevuld? Vaak werden puin en asbest aangetroffen. De nieuwe methode leverde een waslijst aan locaties op. In Dordrecht ontstond een ‘werkvoorraad’ van 1500 mogelijk ernstig en minder ernstig vervuilde plekken, veelal in de binnenstad. Het ging om tankstations, autobedrijven of kleine fabrieken. Die locaties werden opnieuw onder de loep genomen, onder meer door middel van archiefonderzoek. Zaten de bedrijfjes er echt? Waren het misschien postadressen of directeurswoningen.


Daarna bleven vijfhonderd vervuilde plaatsen over, die aan een eerste bodemonderzoek werden onderworpen. Want zat de verontreiniging ook echt in grond? Het onderzoek liep door tot begin 2010. Dertig locaties zijn overgebleven, de meeste in de binnenstad. Daar is vervolgonderzoek nodig. Ze zijn zo vervuild, dat actie noodzakelijk is. Het gaat om ‘diffuse’ verontreinigingen, vaak onduidelijk van aard, zoals olie vermengd met zware metalen. In de loop van de jaren zijn, zoals gezegd, het beleid en de verantwoordelijkheden heel erg veranderd. In jaren tachtig was bodemsanering een taak van het ministerie, daarna van de provincie en sinds 2003 van de gemeenten. Dordrecht nam in dat jaar behalve de verantwoordelijkheid en het budget, ook de wettelijke regelingen over, zoals het regelen van beschikkingen. De gemeente beoordeelt alle saneringen. Het is een formele taak: in de praktijk voert de Milieudienst Zuid-Holland Zuid namens de gemeente uit. Aantallen en tempo De gemeente Dordrecht ontwikkelde eigen saneringsplannen. Sinds het jaar 2000 hebben twee meerjarenprogramma’s de aantallen en het tempo van bodemsanering bepaald. De opgave bleef aanzienlijk. Op de lijst stonden saneringslocaties die bij de Provincie Zuid-Holland in voorbereiding waren, zoals de voormalige stortplaatsen Transberg, Oude Veerweg en Polder Stededijk, Hoogt, Gips houtbereiding en Penn & Bauduin. Ook werden locaties opgenomen die liggen in gemeentelijke gebieden waar nog moet worden gebouwd, zoals Stadswerven en het sloopterrein aan de Wieldrechtse Zeedijk.

14

Met uitzondering van Polder Stededijk zijn alle geplande grote saneringen uitgevoerd. Nu wachten alleen nog de dertig kleine verontreinigingen op schoonmaak. De snelheid waarmee dat kan gebeuren, hangt onder meer af van juridische factoren. De locaties zijn bekend, maar wie zijn de eigenaren? En zijn ze verantwoordelijk voor de vervuiling? Is de vervuiling heel lang geleden ontstaan, dan hoeven de eigenaren niet voor de saneringskosten op te draaien. Als er een relatie is tussen vervuiling en de eigenaar moeten ze dat wel. Wie een huis of grond koopt, is in ieder geval verantwoordelijk voor een eventuele verontreiniging. De gemeente Dordrecht streeft ernaar dat alle saneringen, groot of klein, in 2015 afgerond of onder controle zijn. Voor de financiering zorgt het Rijk. De gemeente Dordrecht heeft voor bodemsanering in de periode 2003 tot 2009 een bedrag van 21 miljoen euro ontvangen. Daarvan zijn zestien miljoen euro aan saneringen en ‘nazorg’ besteed. Veel locaties worden uit zorg voor mogelijke verspreiding van de verontreiniging met meetapparatuur, via bemonstering en regelmatige inspecties in de gaten gehouden. De kostbare bodemsaneringen moeten in 2015 hun vruchten hebben afgeworpen en daarmee een belangrijke bijdrage leveren aan ‘de leefbare stad’. In 2015 wonen en leven Dordtenaren op een gezonde bodem. Geen deskundige zal beweren dat de grond helemaal schoon is; in een stad is dat een utopie. Maar de risico’s voor de gezondheid, natuur en eventuele verspreiding zijn beperkt en aanvaardbaar.

Aanvoerleidingen naar waterzuiveringsinstallatie Transberg


Hoogt 13/14

16

De Hoogt

Verzinken in een landhuis Dordrecht kent weinig plekken met zoveel lagen geschiedenis als het landhuis aan de Hoogt nummer 13/14. Bijna onopvallend staat het Rijksmonument daar, ondanks zijn voorname formaat, aan de voet van een plantsoentje. Rondom staan een betrekkelijk nieuw, donker appartementenblok, een rij kleinere lichtgekleurde woningen, met erachter het Maasplazacomplex – hoger dan het landhuis zelf. Langs het plantsoen ligt een strook met woningen die ouder zijn en een verscheidenheid aan mensen bij nummer 14 hebben zien komen en gaan. De Hoogt is een oeroud stukje grond op het Eiland van Dordrecht. Het draagt niet voor niets een naam die een verheffing uit het vlakke land aanduidt. De verhoging is vermoedelijk het overblijfsel van een middeleeuwse terp, uit de periode dat er nog geen dijken waren. De kleine stad Dordrecht was omringd met brede waters, kreken en drassige gronden. Aan het einde van de achttiende eeuw was het voor vermogende Dordtenaren een aantrekkelijke plaats om een buitenhuis te laten bouwen. De stad lag dichtbij, bedrijvigheid van scheepshellingen was in de buurt en iedere dag kon je er de ruimte van het eiland ervaren. De befaamde scheepsbouwer Jan Schouten (1786 – 1852) werd verliefd op de plek en besloot er te gaan wonen. Rond 1800 liet hij dit fraaie landhuis bouwen. Hij kon er uitkijken over een royale, parkachtige tuin, zoals veel andere

entrepreneurs aan de rand van de stad bezaten. De Hoogt werd bezit van de elite. Jan Schouten hoefde voor zijn werk niet ver te lopen. Zijn (zee)schepen bouwde hij op steenworpafstand, langs de Kalkhaven. Die haven was groter en dieper dan de Spuihaven en Riedijkshaven, waar Schoutens concurrenten hun schepen van stapel liet lopen. Dankzij een fijne ondernemingsgeest ging het zijn firma lange tijd letterlijk en figuurlijk voor de wind. Totdat Schouten zich verkeek op de veranderende tijden: hij hield het bij houten zeilschepen, terwijl het stalen stoomschip al aan zijn opmars bezig was. Na zijn dood in 1852 zetten zijn twee zoons vaders bedrijf nog een paar jaar voort, maar de neergang was niet te keren. De werf sloot en Schoutens landhuis kwam in andere handen. Adresboeken De adresboeken uit het begin van vorige eeuw geven een paar namen prijs, zonder vermelding van functies of beroepen. In 1913 woonde er K.J. Kleijn, volgens de nummering van destijds op nummer 23. Op nummer 23 rood, pal ernaast, was een pakhuis gevestigd. Wat er werd opgeslagen is onbekend. Kleijn moet hebben uitgekeken op de Israëlitische begraafplaats, op de plaats van het huidige parkeerterrein, voor bewoners van de appartementen aan de Achterhakkers. Bij opgravingen in de jaren negentig van de vorige eeuw zijn beenderen gedolven.


Vanaf 1919 woonde in het landhuis geruime tijd een zekere A. Olivier, bijna tien jaar later vergezeld van P. Olivier. Over hun leven is weinig bekend. Volgens een oudere omwonende, de heer Brugman, heeft in het landhuis ook een meneer Brand gewoond, een handelaar in oud ijzer. ‘Zijn metalen had hij niet alleen in het huis opgeslagen, het lag over de hele Hoogt uitgestald’, weet hij nog. In het begin van de jaren dertig kwam uit onverwachte hoek belangstelling. De leiding van het Korps der Pontonniers, de bruggenbouwers van de landmacht, vond het huis een ideaal onderkomen, groot en dicht bij water. De pontonniers hadden al sinds 1866 vaste voet in Dordrecht en hielden post in de Benthienkazerne aan de Buiten Walevest. De korpscommandant besloot enige tijd aan de Hoogt zijn bureau te vestigen. Een vaandrig, een lagere officier, zou bovenin hebben gewoond. Overdag werd er gewerkt in een lange loods, gelegen in de richting van de Kalkhaven. Soldaten bouwden er bruggen van lange balken, voor in tijden van oorlog of rampen. Smeedijzeren Vlak voor de Tweede Wereldoorlog was het Bureau der Korpscommandant al weer opgeheven. De pontonniers lieten een smeedijzeren wapen met voorwerpen achter. Een anker, roeispaan en pikhaak zijn opgenomen in een Frans balkonnetje, dat nog boven de voordeur te zien is. Van grootschalige bodemvervuiling was nog geen sprake, maar dat zou spoedig veranderen. De Dienst Domeinen, toentertijd eigenaar, deed het pand in de verkoop. Een Rotterdamse ondernemer meldde zich: Willem van Mierlobensteijn.

18

Hij zag mogelijkheden om het landhuis in te richten als fabriekje voor het verchromen, vernikkelen en verzilveren van metalen producten. In 1935 diende hij bij de gemeente met succes een vergunning in voor het voeren van een bedrijf, waar werknemers werkten met zware metalen en zuren. Hij ging er zelf naast wonen, op nummer 25 rood. In de buurt stond Van Mierlobensteijns bedrijfje bekend als de ‘verchroomfabriek’. Officieel heette het bedrijfje Ampère, zoals de eigenaar ook via advertenties liet weten. Het was gespecialiseerd in het galvaniseren van producten, ook met gebruik van giftige chemische stoffen als cadmium. In een huisje, gelegen aan het plantsoen, woonde in die tijd de heer Brugman. Hij woont er nu nog, samen met zijn vrouw. Brugman kan zich de inrichting nog goed herinneren. ‘Links van de ingang had je de kantoren, rechts stonden de baden opgesteld. Daarin werden de producten gedompeld. Eerst werden ze ontvet, daarna vernikkeld, verchroomd of wat dan ook. Dat gebeurde ook in elektrolytische baden, een methode waarbij gebruik wordt gemaakt van elektriciteit. Soms werden producten eerst verkoperd om daarna te worden vernikkeld. Er waren verschillende processen, maar altijd werkten ze met zware, gevaarlijke metalen.’ Voor behandeling van de producten gebruikten ze grote hoeveelheden van de bijtende stof loog. Speciale geuren Volgens Brugman waren er geen speciale geuren. Wel hoorde hij dagelijks van achteruit het pand geluiden komen. ‘Daar stonden die mannen dingen te slijpen en te borstelen, ja dat deden ze

onbeschermd. Over de bestemming van het restafval, zoals de zuren en metalen, is hij heel beslist: ‘Ze lieten alles gewoon lopen, ze gooiden de baden na gebruik leeg. Vermoedelijk in het riool, dat in verbinding stond met de Kalkhaven. Daar stelde je in die tijd geen vragen over, dat gebeurde gewoon. Misschien is ook veel onder het huis verdwenen, maar ook dat zag je natuurlijk niet.’ Brugman is een paar keer binnen gaan kijken De eerste keer was aan het begin van de Tweede Wereldoorlog. Daar zag hij de eigenaar voor het eerst: een lange man die zich statig door de fabriek voortbewoog. Hij kan zich de grote zolder herinneren, waar hij met de ‘oude’ Van Mierlobensteijn judotechnieken oefende. De Hoogt omstreeks 1857

‘Koprollen en val breken, dat soort werk.’ Onder in het gebouw ontsnapten intussen loogdampen en andere kwalijke geuren, maar Brugman maakte zich er niet druk om. Veel later zou hij er nog terugkeren. Toen had de ‘oude’ Van Mierlobensteijn de verchroominrichting al overgedragen aan zijn zoon Koos. Zelf was Willem gaan wonen aan de Mauritsweg, waar hij in 1984 overleed. Hij is 95 jaar geworden. De giftige dampen hadden hem blijkbaar geen lichamelijke schade berokkend. EMF Zoon Koos nam vaders galvaniseerbedrijf voor enkele jaren over, maar vertrok naar de Verenigde Staten, nadat hij de fabriek had gesloten en het pand in 1961 had verkocht. Nieuwe eigenaar werd de Electromotoren Fabriek EMF. Het was een logische en praktische overname: de motorenfabriek lag aan de andere kant van de straat. De EMF wenste uitbreiding in een periode van naoorlogse economische vooruitgang. Oprichter Willem Smit was het bedrijf rond 1900 in Kinderdijk begonnen, maar zocht voor de seriefabricage van elektromotoren een nieuwe fabriek. Die vond hij in 1918 naast de spoorbrug over de Oude Maas. Dat nieuwe fabrieksgebouw zette het voormalige woonhuis van scheepsbouwer Schouten letterlijk in de schaduw. Pal naast de EMF deed biscuit- en chocoladefabriek Victoria goede zaken. Honderden Dordtenaren en werknemers van verder weg, uit naburige gemeenten en West-Brabant, vonden in beide fabrieken werk. Het was een tijd waarin bedrijvigheid zich nog deels in het stadscentrum of aan de rand ervan afspeelde.


Kleine en grote bedrijven, waaronder timmerwerkplaatsen, smederijen maar ook een bierbrouwerij, glas-, sigaretten- en gasfabriek, stonden te midden van woonhuizen. Aanvoer van grondstoffen en andere materialen had plaats over wegen waar iedereen gebruik van maakte. Opslag was in de nabijheid van het bedrijf. Bij de productie kwamen stoffen vrij die ongehinderd de straten konden vullen. Afval in de vorm van chemische middelen vonden regelmatig hun weg naar het riool, dat weer uitkwam op open water. Het eerst verdwenen de grotere fabrieken, daarna de kleinere ambachtelijke bedrijven, waaronder ook autosloperijen, metaalbedrijfjes en bakkerijen. De Electromotoren Fabriek EMF, in 1969 in de Heemaf opgegaan, kreeg een paar jaar later klappen te verwerken van de wereldwijde energiecrisis. Al in 1974 deed de directie de opslagplaats aan de Hoogt 13 van de hand. Een aantal activiteiten werd naar Hengelo overgebracht. De Dordtse EMF-tak moest in 1977 de productie helemaal staken. Voor de overgebleven tweehonderd werknemers volgde ontslag. Franken Schoutens landhuis had toen al een nieuwe eigenaar. Dordtenaar Bram Franken (1939) had er direct na het vrijkomen, in 1974, zijn zinnen opgezet. De meubelrestaurateur en scheepsstoffeerder begon, tegen de ontwikkeling in, aan de rand van de binnenstad een ambachtelijk atelier. Franken is al die tijd gebleven, gewoon omdat het ‘hem er bevalt’. Terwijl de overige ruimten langzaam zijn veranderd in een pakhuis vol planken, spiralen en meubels, werkt hij in een van de vroegere kantoorruimten gestaag door.

20

De scheepsstofferingen liggen vanwege de malaise al een tijdje achter hem, maar meubels wil hij nog graag opknappen. Terwijl hij een imposante ridderstoel met een poetsdoek zijn glans teruggeeft, vertelt hij over het begin. ‘Toen ik het pand betrok was het leeg en helemaal kaal. Er stond geen motoronderdeel meer in. Ook de twee Spaanse gezinnen waren vertrokken. Ze hadden op de bovenverdieping gewoond, hoorde ik. Verder wist ik niets van de geschiedenis.’ Ook niet dat er onder de grond giftige stoffen zaten. Dat hoorde hij pas later. In het begin van de jaren negentig meldden zich om de zoveel tijd ambtenaren, eerst van de provincie daarna van de gemeente. ‘Ik heb ze alle ruimte gegeven om te zaak te onderzoeken.’ Over de chemicaliën, afkomstig van het galvaniseerbedrijf, maakt Franken zich geen zorgen. De stoffen liggen onder de grond, in de kelder, toegedekt door een betonnen vloer van twintig centimeter. De gevaarlijke stoffen kunnen geen kant meer op, zo is hem verzekerd. Metalen plaat ‘Je kunt er niet eens meer bij. Ze hebben een paar jaar geleden een metalen plaat in het beton gemaakt, waarmee ze alles konden afsluiten. Alleen met geweld kun je die plaat nog open krijgen. Maar waarom zou ik, onder de grond heb ik niets te zoeken.’ Hij wijst naar achteren, verderop in het huis, daar moet het luik zich bevinden. Een smal pad tussen staande deuren, bedden en tapijten voert er heen. Daar is tussen het meubilair een kleine open plek, als in een bos. Er staat een karkas van een stoel, met naakte veringen, op een stuk rood tapijt met een rond gat.

Niemand die het hier zou zoeken: de opening naar de kelder en de stoffen die het daglicht niet kunnen velen. Het hengsel van de plaat is verwijderd, het achtergebleven gat met een zware pin dichtgeslagen. De verontreiniging, de sanering De verontreinigde grond bevindt zich onder en rond het pand Hoogt 13/14, een gebied van ongeveer zeshonderd vierkante meter. Het ligt achter een appartementencomplex aan de Achterhakkers, het terrein van een aannemer, een parkeerterrein en aan de straten Hoogt (voorkant) en Twintighuizen (zijkant). Stoel op toegangsluik naar kelder Hoogt 13

Het galvaniseerbedrijf heeft verschillende chemische stoffen achtergelaten. Op het achterterrein is cadmium, chroom, koper, lood, nikkel, zink en PAK gevonden, evenals vluchtige gechloreerde koolwaterstoffen (VOCI). Rond het pand is sprake van een sterke grondwatervervuiling met nikkel en cadmium. Onder het pand zit chroom in het grondwater, voor een groot deel in de volgestorte kelder, voor een ander deel erbuiten. Deskundigen hebben verschillende onderzoeken uitgevoerd. De eerste aanpak, het afgraven van met chroom vervuilde grond in de kelder, werd bij de start al gestaakt. Door het ondergraven van de kelder dreigde het huis in te storten. In 2005 is daarom besloten de verontreiniging te isoleren door de kelder met een betonlaag ontoegankelijk te maken. De verwachting is dat het chroom op zijn plaats zal blijven (niet-mobiele verontreiniging) en geen gevaar zal opleveren voor mens en milieu. Buiten het pand zijn een paar saneringen uitgevoerd. Zo is op het achterterrein en op de parkeerplaats de verontreinigde grond afgegraven. Daarnaast is met VOCI verontreinigd grondwater weggezogen. Er komt nu nauwelijks nog grondwater vrij. Het grondwater wordt sinds de sanering regelmatig gecontroleerd op onaanvaardbare hoeveelheden cadmium, chroom, nikkel en VOCI. Als de situatie verandert, zullen maatregelen worden genomen.


Resterende scheepshellingen werf De Biesbosch

22

Scheepswerf De Biesbosch

Laspeuken op een landtong Dordrechts mooiste plek is leeg en stil. De landtong, doorsneden door de Maasstraat, ligt tegen het historische stadscentrum aan, maar geluiden daarvandaan verdampen halverwege. Waar ruim tien jaar geleden nog het brommen en snerpen van machines klonk, is nu alleen het gekrijs van meeuwen te horen. Sinds 1917 werden op scheepswerf de Biesbosch honderden schepen gebouwd en gerepareerd. Nu is het omvangrijke gebied verlaten, op een paar betonblokken, hekken, zandhopen en opvallende industriële restanten na. Bijna tegen de laatste huizen aan lijkt een scheepshelling in de grond weg te zinken. Een bedrijfshal staat verlaten aan het Wantij. De onmiskenbare geur van teer en olie zijn er vervlogen. Het uitzicht is indrukwekkend, links het Wantij, rechts de Beneden Merwede. Vóór de landtong komen rivieren samen in een enorme waterplas: de Beneden Merwede, Noord en Oude Maas. Geen wonder dat hier tientallen jaren maritieme bedrijvigheid heerste; rondom is er water, met verbindingen naar Zeeland, Rotterdam en Duitsland. Dit was een kloppend hart van de Dordtse economie. Bloeiperiode De scheepshelling en hal zijn de weinige tastbare herinneringen aan de bloeiperiode van de Dordtse

scheepsbouw. Het tijdperk begon in 1901. Het stadsbestuur besloot in dat jaar om het drassige, onbebouwde gorzengebied achter het Wantij op te hogen en geschikt te maken voor industriële bedrijvigheid. Ingenieur J.J.W. Bijvoet zag er wel brood in en begon in 1909 met zijn NV Scheepswerf Dordrecht. Hij liet drie hallen bouwen en voorzag de nieuwbouwhellingen van elektrische kranen. De arbeiders konden vlakbij de werf komen wonen. De bouwmaatschappij Noorderkwartier, ontstaan uit het scheepsbedrijf, bouwde een groot aantal huurwoningen, waardoor de Staart ook een woonfunctie kreeg. De Prins Hendrikbrug over het Wantij verbond de Staart met de stad. Het was een tijd waarin voor de scheepsbouw de toekomst weer enigszins rozig gloorde. Een eindje verderop richtten daarom D. Kooyman en J.J. Hulsman in 1917 nog een machinefabriek op. Ze gaven hun bedrijf de naam Biesbosch. De onderneming maakte machine-installaties en ketels voor schepen en repareerde stoommachines en -ketels. Scheepshellingen, kranen en staal bepaalden sindsdien het beeld van dit gebied. Voor de Dordtse scheepswerven en machinefabrieken waren de jaren van de Eerste Wereldoorlog (1914 - 1918) topjaren. Ze richtten zich op de bouw van zeeschepen. Vooral bij neutrale landen, waaronder Nederland, bestond daaraan grote behoefte. Deze landen hadden het vervoer


Voormalige Biesboschhal

24

over water in handen; bovendien liepen betrekkelijk veel schepen stuk op mijnen. De euforie was slechts van korte duur. In november 1920 begon zich een economische depressie af te tekenen, die voor Dordrecht tot 1936 zou duren. De scheepsbouw was het eerst aan de beurt. Overcapaciteit veroorzaakte een stagnatie aan orders. De werfdirecties moesten zich zien te redden met reparaties. De bouw van een veerpont of binnenscheepje bracht slechts af en toe verlichting. Directeur Bijvoet kon in 1925 nog juichen, toen voor Noorse rekening de Peter Bogan van stapel liep, met zijn 149 meter destijds een van de grootste tankers ter wereld. Het bleek al snel het laatste hoogtepunt. In 1927 werd zijn scheepswerf Dordrecht verhuurd aan buurman machinefabriek

De Biesbosch, die zich staande had weten te houden met reparaties van voornamelijk Franse rijnschepen. Twee jaar later was de fusie een onontkoombaar feit. De nieuwe naam werd N.V. Scheepswerf en Machinefabriek De Biesbosch. Tot de Tweede Wereldoorlog werden er ongeveer 150 schepen afgeleverd. De werf gaf aan circa driehonderd mensen werk, de machinefabriek aan 140 mensen. De Duitse bezetter plunderde daarna de werf praktisch leeg. De leiding was in handen van een zogeheten ‘Verwalter’, een Duitse leidinggevende. De Nederlandse directeur, M.L. Veldhuijzen, werd in 1942 ontslagen Rentree In mei 1945, na de bevrijding, maakte hij zijn rentree. Veldhuijzen, later opgevolgd door zijn zoon G. Veldhuijzen, maakte jaren van grote bloei mee. Met geld van het Marshallplan legde het bedrijf zich toe op het assembleren van Amerikaanse schepen. Ook met herstelwerk aan de gehavende Nederlandse en Franse rijnvloot hadden werknemers van De Biesbosch de handen vol. De directie speelde ook slim in op de ontwikkeling van de duwvaart. De grote bakken vervingen de zwaar liggende rijnaken. De Biesbosch werd een specialist in de seriebouw van duwbakken en duwschepen, maar scheepsmotoren leverden ook werk op. Het bedrijf breidde in 1978 nog uit door de overname van scheepswerf en machinefabriek Koopman, aan de overkant van het Wantij. Ongeveer zevenhonderd man verdiende bij De Biesbosch hun brood. De neergang in de scheepsindustrie was echter al sluipend ingezet.

Hal werf De Biesbosch

De concurrentie van werven uit Azië en Oost-Europa was moordend. Daar bouwden ze tegen veel lagere arbeidskosten, en met veel hogere subsidies. Het uitblijven van orders was fnuikend, het einde onontkoombaar. De rechter sprak in het voorjaar van 2000 het faillissement uit. Een paar dagen later voltooiden werknemers hun laatste reparatie, aan het schip de L’Avenir uit Werkendam. De naam riep wrange gevoelens op, want van enig zicht op ‘toekomst’ was geen sprake meer. Machinefabriek en scheepswerf De Biesbosch had in bijna honderd jaar tijd negenhonderd schepen van stapel laten lopen. Het bedrijf was een begrip in stad en wijde omgeving geweest, maar wat bleef was de historie. ‘Ik was de laatste die het licht uit deed’, vertelt

Peter van den Berg, die er bijna veertig levensjaren had doorgebracht. Het hoofd van de afdeling werktuigbouw was ontslagen en met hem tientallen anderen. ‘Het ging heel gewoontjes: ik deed mijn jas aan en vertrok.’ Met enkele collega’s van toen teert hij tijdens de wekelijkse biljartavondjes op mooie, maar vervagende herinneringen. ‘De werf was geen familiebedrijf, maar het was er wel net zo gezellig.’ Industrieel beeld Scheepshellingen, kranen en staal bepaalden bijna een eeuw lang het beeld van dit industriegebied. Van dat industriële beeld is weinig over. Alle hellingen, op die ene dwarshelling na, zijn allemaal afgebroken. Wat achterbleef is een vrijwel ontruimde vlakte en de langgerekte Biesboschhal, waar voetstappen nu hol klinken. Het karkas van een stalen sloep staat klein te zijn in de enorme ruimte. In achtergelaten stellingkasten zijn nog sporen van het werk te vinden, in de vorm van woorden die alleen hier werden gebruikt: handas (oud model), paldraai, pallichter en ratelhandel. Op sommige plaatsen, onder werkbanken en rondom schragen, vertonen gebroken stoeptegels donkere vlekken. Hier moet olie of andere vloeistoffen zijn gelekt. Midden in de grote hal is de vervuiling door olie en benzine afgedekt met een dik tapijt van straatstenen. De enige zichtbare troep ligt in dikke plakken op de vloer en komt van boven. Daar, onder het glazen dak, houden tientallen duiven zich schuil. Naast de overdekte hal staat nog een kleinere loods, waarvan het dak is verdwenen. Een olietank op stalen schragen, een plaatpers en een kleine kraan (Unterwassertechnik) zijn er nooit weggehaald.


Bij de scheepshelling is niets te zien. Toch is rondom de grond ernstig vervuild, zo is uit onderzoek gebleken. ‘Daar stond, tegen de Papendrechtsestraat, het teerfabriekje. Zo noemden we die’, vertelt Peter van den Berg. In de overkapte loods werden er heel lang schepen mee behandeld, om roestvervorming tegen te gaan. Ook planken, balken en keggen kregen een behandeling. Het restafval verdween vermoedelijk in de grond. ‘Ik zat in de nieuwbouw’, zegt Van den Berg, ‘dus ik was er niet dagelijks bij. Maar wij deden in die tijd allemaal wel eens wat. Dat gebeurde gewoon in die dagen.’ Laspeuken Op zijn eigen afdeling verzamelden ze de laspeuken, afval dat vrijkomt van elektroden bij het lassen. ‘Die harde stukjes deden we in een speciale bak. Als de bak vol was, leegden we die ergens op het terrein.’ Volgens Van den Berg is het milieubewustzijn gegroeid, onder druk van de overheid. ‘Het was de tijd dat de arbodienst begon en er regels kwamen. De scheepswerf kreeg een eigen afvalstation.’ De firma was honderd jaar lang de belangrijkste werkgever in dit gebied. Veel werknemers woonden vlakbij de werf, ‘op’ De Staart. Om de werknemers goede huisvesting te geven werd omstreeks 1915 het Noorderkwartier gebouwd. Terwijl de werf na bijna een eeuw zijn poorten sloot en de gebouwen langzaam werden onttakeld, bleven de woonhuizen vooralsnog staan. Oud-arbeiders van de Biesbosch zijn er nog slechts dun gezaaid, maar anderen kunnen wel over de tijd vertellen dat de werf zijn specifieke geluiden verspreidde. Zoals Gerrit en Jannie Kruithof aan de Merwedestraat, die al veertig jaar direct op het werfterrein uitkijken. Vanuit het

26

raam in het achterhuis konden ze zo schepen van de stapels zien lopen. ‘We hebben nooit veel last gehad van de werf’, zegt Gerrit, die zelf bij een autobedrijf heeft gewerkt. ‘Je hoorde wel geluiden, zoals getik of snerpende machines, en zandstralen deden ze ook wel. Maar dat hoorde er gewoon bij. En verder? Nooit iets gezien.’ Dat werknemers wel eens olie of carboleum in de grond lieten lopen, daar kijkt hij niet van op. ‘Geen bedrijf in Dordt deed dat anders. Je wist niet beter dan dat het zo moest.’ Gerrit en Jannie genieten sinds een paar jaar van de rust en het overweldigende uitzicht. Vanuit de achterkamer kijken ze ongehinderd over de landtong, waar de wijk Stadswerven moet verrijzen. Maar dat is nog maar papier. Tot ze een brief krijgen van de gemeente, blijven ze waar ze een ‘heel mensenleven’ hebben gezeten. Pas als hun woning wordt afgebroken en het niet anders kan, gaan ze weg. Iedere dag die hen is gegeven, zullen ze genieten van het panoramisch vergezicht dat reikt tot over de rivieren, naar Papendrecht, Zwijndrecht, de Grote Kerk en de spoorbrug over de Oude Maas. ‘Het is het mooiste plekje van Dordrecht.’

De verontreiniging, de sanering Het voormalige terrein van scheepswerf De Biesbosch beslaat een groot deel van Stadswerven, de naam van de nieuwe wijk die de gemeente Dordrecht er wil bouwen. Het gebied ligt aan de rand van de historische binnenstad en naast de wijk De Staart, die nog altijd een industrieel karakter heeft. In het verleden bood het gebied onder meer plaats aan de sloten- en sleutelfabriek van Lips, maar was vanwege zijn ligging in de buurt van rivieren bij uitstek geschikt voor scheepsbouw en -reparatie. Het terrein waarop scheepswerf De Biesbosch lag, is deels omgeven door water: het Wantij en de Beneden Merwede. Aan de oostelijke kant vormt de Papendrechtse straat de begrenzing. Het gebied wordt doorsneden door de Maasstraat, die eindigt bij de enige nog actieve firma, dieselmotorenbedrijf P.J. Brand. Twee binnenhavens, de Biesboschhaven Binnen en Buiten, zijn inhammen halverwege het terrein en hoorden bij scheepswerf De Biesbosch. Beide havens zijn opgenomen in de planvorming voor Stadswerven. De wijk wordt de komende jaren in fasen ontwikkeld. In Stadswerven zullen 1450 woningen komen, verdeeld over negen buurten. De wijk zal een gemengd karakter krijgen: behalve voor woningen zijn in het masterplan ook voorzieningen voor onderwijs, horeca, cultuur en winkels opgenomen. Het riviertje Wantij vormt de ‘slagader’ van het plan, waarbij de aanwezigheid van water als uitgangspunt dient. Een deel van het gebied komt bij hoog water onder water te staan.

Aanloop In aanloop naar het definitief bouwrijp maken is onderzoek verricht naar de kwaliteit van de bodem. Het onderzoek richtte zich op de plaatsen waar als eerste zal worden gebouwd. In de bodem zijn tal van ‘vlekken’ aangetroffen, plaatsen waar zich verontreiniging bevindt. De verontreiniging is zowel mobiel als niet-mobiel. Dat wil zeggen dat ze zich kan verspreiden door de bodem, maar dat er ook stoffen zijn die op hun plaats blijven. Een plan is opgesteld om het terrein in delen te saneren. In de buurt van de vroegere scheepshellingen en aan de kant van de huizen langs de Papendrechtsestraat zijn behalve olie ook flinke hoeveelheden creosoot aangetroffen. Creosoot (carbolineum, teer) is een steenkoolteerdistillaat, een stroperige, roodbruine stof die gebruikt werd gebruikt voor een langere houdbaarheid van hout, zoals planken, balken en bielzen. Het middel weert schimmels en rot. Het klassieke houtverduurzamingsmiddel is in de meeste Europese landen vanwege zijn schadelijke bijeffecten al geruime tijd verboden. Het middel wordt ook wel in populaire termen aangeduid als creosootolie, carbo of lino. Carbolineum bevat teer, derivaten vannastaleen, anthraceen, fenol en koolwaterstoffen (PAK’s). Bij langdurige blootstelling kunnen die blaas- en huidkanker veroorzaken.


Opgeruimd De gemeente Dordrecht en de Milieudienst ZuidHolland Zuid hebben in 2008 een deel van de creosootverontreiniging opgeruimd. Een ander deel van de verontreiniging is voorlopig met rust gelaten, omdat deze zich bevindt onder een nog bestaande scheepshelling. Technisch zou sanering mogelijk zijn geweest, maar tegen bijzonder hoge kosten. Als besloten wordt de scheepshelling alsnog af te breken, kan de grond gemakkelijker worden gereinigd. Ook de bodem onder en rond de nog bestaande Biesboschhal, waar voornamelijk schepen werden gerepareerd, is gesaneerd. Het ging vooral om olie en benzine. Die stoffen zijn tijdens het werk aan motoren en schepen weggelekt. In de grond hebben ook opslagtanks gelegen. De vervuiling is tot op een diepte van twee en een halve meter uitgegraven. Hierdoor is het mogelijk dat de Biesboschhal in de toekomst voor andere activiteiten wordt gebruikt. Een groot deel van het werfterrein toont sporen van verontreinigingen die zich kunnen verspreiden. De beste oplossing volgens deskundigen is ophoging van het gebied met schone grond. Dat kan ook vrij eenvoudig vanwege de lage ligging. Een definitief besluit valt pas als de plannen Stadswerven zijn uitgewerkt en goedgekeurd door de gemeenteraad.

28

Voorlopig is de sanering van de hele landtong opgesplitst in twee fasen. De eerste fase betreft bodemsanering die betrekkelijk eenvoudig uit te voeren was. Vanaf eind 2005 tot in 2007 zijn verschillende saneringen van mobiele verontreinigingen uitgevoerd. Verontreinigde plaatsen bij Brand Dieselmotoren en de Triviumhal zijn niet aangepakt, omdat er nog gebouwen staan. De sanering van zware metalen zal gebeuren bij het bouwrijp van het terrein voor toekomstige woningen kantorenbouw.

Sanering in de Biesboschhal


Openluchtbad langs Beneden Merwede, 1920

30

Sanering van het volgestorte zwembad

Zwemmen bij de Maasstraat Dordrecht telde in de eerste helft van de vorige eeuw verschillende natuurzwembaden. Met zoveel water rondom het eiland lag dat voor de hand. En wat was nu eenvoudiger dan een zwembad aan te leggen bij de rivier? Er waren natuurbaden aan de Buiten Walevest, in een balkengat aan de Noordendijk (Groene Plas), aan de Vest, maar er was ook een druk bezocht bad aan de Maasstraat, op de Staart. Dordtenaren vonden achter de Biesboschwerf een intieme gemeentelijke zweminrichting aan de oever van de Beneden Merwede. Het was de eerste in zijn soort en werd in 1915 geopend. Fotograaf H.J. Tollens maakte deze foto omstreeks 1920. De zweminrichting bestond uit twee baden, een groot diep bassin en een oefenbassin, gescheiden door een houten ‘loopbrug’. Het grote bassin had afmetingen van 80 bij 45 meter en was 3,50 meter diep. Een damwand vormde aan drie kanten de begrenzing. Met zijn ‘kop’ stond het zwembad in verbinding met de rivier, waardoor er ‘frisch’ water binnen kon stromen. Een rij palen hield er het ergste vuil buiten, maar de hygiëne liet toch te wensen over. De zweminrichting op de Staart sloot om die reden in 1943. De diepe gaten van de bassins werden na de oorlog gedempt met puin waarvan de herkomst onbekend is. Bij later onderzoek bleek de laag verontreinigd te zijn met diverse schadelijke stoffen. Het puin is verwijderd, afgevoerd en vervangen door een laag ‘schone’ grond. Het terrein van de voormalige zweminrichting is onderdeel van het plan Stadswerven, de nieuwe wijk van Dordrecht. Ook in die plannen is de aanwezigheid van water essentieel.


Haven aan de ’s-Gravendeelsedijk, jaar onbekend

32

Gips Houtbereiding, Penn & Bauduin en Kop Nijverheidsstraat

Een laag van slakken en een omgevallen treinwagon Vrachtwagens met volgeladen trailers rijden over de ’s-Gravendeelse dijk, een van de aanvoerwegen op het bedrijventerrein Louter Bloemen. Op deze plek heerst nu net zoveel bedrijvigheid als vroeger. Een groot deel van het gebied wordt in beslaggenomen door het bedrijf Van der Wees, gespecialiseerd in bijzondere transporten over land en over water. Reusachtige buizen en machinehuizen liggen gestapeld klaar voor hun laatste bestemming. De kantoren van de koninklijke Van der Wees liggen vlakbij. Meerpalen bakenen de ingang af. De directe nabijheid van de zeehaven, in dit deel Mallegat geheten, maakt de ligging ideaal. Ook per spoor kunnen materialen vervoerd. Op de dijk liggen roestige rails, alsof de laatste goederentrein lang geleden is vertrokken. Aan de binnendijkse kant strekt zich het grootste deel van bedrijventerrein Louter Bloemen uit. Een gewoon terrein, met middelgrote bedrijven, zoals er in Nederland honderden zijn, gelegen tussen snelwegen en vaarwegen. Je zou het anoniem kunnen noemen, als er niet namen op de panden zouden staan: Archi lederhandel, autodealer van Alfa Romeo, vleeshandel Dordt en metaalbedrijf Arcus. Aan de rand van de bedrijvigheid ligt – verloren en vrijwel vergeten – een strookje bos. Tegen de verdrukking in komen er ieder jaar weer

bloemen in de velden te voorschijn, alsof iedere passant aan de bijzondere naam van het terrein herinnerd moet worden. Aangelegd Louter Bloemen is in de jaren zestig aangelegd en is daarmee een van de oudste gemengde bedrijventerreinen van Dordrecht. Tientallen bedrijven zijn gekomen en gegaan. Ze vestigden zich op grond waar een halve eeuw eerder vooral grote industrieën de Dordtse economie probeerden aan te jagen. Hout en metaal waren de grondstoffen. Gips Houtbereiding en metaalfabriek Penn & Bauduin bepaalden er het beeld. Het waren bedrijven met grote terreinen voor productie en opslag. Het werk was vuil en liet het smerigste afval achter. De bedrijven waren begonnen in een periode van economische windstilte, halverwege de negentiende eeuw. Het was een malaise die overigens heel het land trof. Dordtenaren werkten voornamelijk voor zichzelf. Het waren schippers, kleine handelaren of ambachtlieden, zoals smeden, koperslagers of sigarenmakers. Echt grote bedrijven, met veel arbeiders, waren schaars. In 1843 waren er maar veertien bedrijven met meer dan tien werknemers.


Maar daar lag wel de oorsprong van bedrijven die later zouden opbloeien en de Dordtse economie nieuw leven zou geven. Zo waren er twee grotere scheepswerven; die van Jan Schouten en van C. Gips en zonen, de laatste met 34 werkkrachten. Onder de kleine bedrijfjes hielden zich er enkele schuil die op korte termijn een groeispurt zouden inzetten. Zo hadden de zwagers Hubertus Penn en Fransiscus Bauduin een handel in bouwmaterialen. Ze besloten de vleugels uit te slaan en ook metaal te gaan bewerken. In 1843 startten ze een koper- en ijzergieterij die binnen de kortste keren klanten trok uit heel het land. Overgangsperiode Het was voor Dordrecht een overgangsperiode: van handel naar industrie. ‘De oude bron van welvaart werd verstopt en de nieuwe bron, de industrie, vloeide nog niet’, concludeerde de Kamer van Koophandel in een verslag. Omstreeks 1850 zagen Dordtenaren de eerste tekenen van verandering. De moderne tijd diende zich aan. Vooral nieuwe infrastructuur deed zijn intrede op het eiland, dat tot die tijd vrijwel geïsoleerd was van de rest van Nederland. Er kwamen verkeerswegen en spoorwegen. Op oudejaarsdag 1871 werd de spoorlijn naar het zuiden in gebruik genomen, in 1877 het spoor naar Rotterdam en verder. Het verval was gekeerd; de stad kon profiteren van de mogelijkheden die de nieuwe verbindingen boden. Via het spoor konden fabrikanten hun grondstoffen en producten aan- en afvoeren, maar je kon er ook letterlijk aan verdienen. Nederland vroeg om honderden kilometers spoorlijn, rails die op hun plek bleven liggen dankzij houten balken.

34

Dwarsliggers, of bielzen, daar moesten er massa’s van komen. Daar lag toekomst. Houthandel De houthandel en de daarmee verbonden scheepsbouw, eens van groot economisch belang, waren op hun retour. Stoomboten hadden houten schepen verdrongen. Terwijl eigenaar Schouten zijn scheepswerf in 1860 vanwege verkeerde inschattingen van de markt moest sluiten, kon concurrent Cornelis Gips het tij nog juist keren. Cornelis en zijn zoons hadden de nieuwe tijdgeest wél aangevoeld. Zij lieten in 1854 eerst een stoom-houtzaagmolen bouwen. Vijftien jaar later, in 1869, begon Gips samen met P. van der Made een creosoteerinrichting. Het bedrijf heette officieel ‘Fabriek van houtbereiding tegen bederf’. Werknemers, zogeheten bielzenboorders, moesten er balken met creosoot bewerken, zodat die in weer en wind de spoorlijnen konden blijven onderstutten. Het werk kwam neer op het drenken van dwarsliggers in een olieachtige, door destillaat van teer verkregen vloeistof, die bederf van hout tegengaat. Gips leverde veel aan de Nederlandse spoorwegen, maar ook vanuit Oost-Europese landen was er veel vraag naar. De Staatsspoorwegen zouden later in Dordrecht (en Crailo) een eigen creosoteerinrichting beginnen. Rond 1900 was deze gevestigd aan de Weeskinderendijk, later verhuisde het staatsbedrijf naar de Zeehaven, in de buurt van Gips Houtbereiding aan de ’s-Gravendeelsedijk. Spoorwegbedrijven vroegen om steeds meer bielzen. In 1885 werd het traject Dordrecht-Elst in

Stoomlocomotief op ’s-Gravendeelsedijk, begin vorige eeuw

gebruik genomen, met dwarsliggers uit Dordt. Het bedrijf van Gips draaide zo goed, dat het tegen het einde van die eeuw uitbreidde en er een tweede creosoteerinrichting kwam. Het was de eerste van een reeks uitbreidingen die vermoedelijk tot na de Tweede Wereldoorlog doorging. In 1888 werd naast de inrichting nog een kyaniseerfabriek gebouwd. Die maakte werken in alle seizoenen mogelijk. Het creosoteren kon namelijk niet gebeuren bij vorst, maar dankzij de door de Engelsman Kyan uitgevonden houtbewerking kon dat wel. Het bedrijf bezat tegen die tijd ook een eigen houthandel. De directe nabijheid van water betekende een groot voordeel, hoewel sommige klanten toch klaagden over de moeilijke bereikbaarheid. Voor het watertransport

van de bielzen was een grote diepgang vereist. Wellicht dat daarom ook balken eerst zijn versleept naar de machinefabriek en werf Gips in de binnenstad, waar de partij in schepen werd geladen. In correspondentie wordt regelmatig over de ‘werf’ gesproken. Eigen kades Toch beschikte Gips Houtbereiding langs de ’s-Gravendeelsedijk en aan de overkant, het Krabbengors, over eigen kades. Op beide oevers waren gebouwen en kantoren, maar het moederbedrijf bevond zich langs de dijk, op het huidige Louter Bloemen. Aan de steigers van het Krabbengors, een driehoekig schiereiland, konden vijf tot zes schepen tegelijk hun lading hout lossen. Het gebeurde in een tochtige, moerassige omgeving. Profiterend van de wind die vanaf de rivieren kwam, stonden daar tot 1923 nog drie molens. De tweede creosoteerinrichting werd rond 1900 overgenomen door de Maatschappij tot exploitatie van Staatsspoorwegen. De fabriek werkte met de laatste impregneertechnieken, vervoerde bielzen over zee naar alle landen en bood werk aan tachtig Dordtenaren. De houthandel van Gips was nauw bij de handelscontacten van de Staatsspoorwegen betrokken. Het assortiment producten verbreedde zich. Schepen en treinen vertrokken met dwarsliggers, maar ook met ribhout, wisselhout (dwarsliggers onder wissels), planken en telegraafpalen. Bielzen bleven het hoofdproduct. De gebruikte houtsoort was doorgaans grenen, eiken of beuken.


De gezaagde balken kwamen per schip aan uit Polen, Joegoslavië en Duitsland. Op de kade van Dordrecht gingen ze aan land, waarna ze terechtkwamen op een stapelplaats, die werknemers via ‘straatjes’ konden binnengaan. Daar legden ze de balken niet tegen elkaar, maar op zo’n wijze dat de bielzen elkaar zo min mogelijk raakten. De wind kon er zo gemakkelijk doorheen, waardoor het hout luchtdroog kon worden. De stapels konden wel tot zeven meter hoog worden. De mannen tilden de bielzen, die gemiddeld tachtig tot negentig kilo per stuk wogen, er met een motorkraan op. Op stapel Het hout stond acht tot negen maanden lang ‘op stapel’ te drogen. Pas daarna werden dwarsbalken op kleine ijzeren karretjes gelegd en weggereden voor de laatste bewerking. Met karretje en al verdween het hout in een ketel, die hermetisch werd afgesloten. Onder een druk van acht atmosfeer werd teerolie in het hout geperst. Bij greenhouten balken duurde dat proces een uur, bij eikenhout twee uur en bij beukenhout maar liefst zes uur. Bij de laatste houtsoort drong de creosoot tot het hart door, bij de andere slechts tot twee centimeter diepte. Duizenden met teerolie bewerkte dwarsliggers hebben de creosoteerinrichtingen in de Zeehaven verlaten. Honderden liters schadelijke teervloeistof zijn gebruikt en voor een deel als afval in de bodem verdwenen, waar het de grond doordrenkte. De terreinen van Gips Houtbereiding aan de ’s-Gravendeelsedijk zijn in de jaren vijftig van de vorige eeuw verkocht. De nieuwe eigenaar was

36

Penn & Bauduin, de ijzerconstructiefabriek die groter en groter werd en telkens nieuw terrein aankocht. Het bedrijf was ruim honderd jaar eerder klein begonnen. Nadat de beide oprichters eerst onder de naam Penn & Co waren begonnen en zich toelegden op het gieten van ijzer en koper, veranderde na twintig jaar de naam in Penn & Bauduin. Ook de bedrijfsvoering onderging een verandering: de bouw van machines en ketels werden specialismen, evenals ijzerconstructie. Het paste in het stedelijke tijdsbeeld, waarin op economisch gebied metaal de boventoon ging voeren. Verhuizen Penn & Bauduin zou al snel vanuit de binnenstad naar de Mijl verhuizen, een plek waar ruimte en water was. Het had zijn kantoren, opslag en productie tussen de ’s-Gravendeelsedijk en de Glazenstraat. Daar beleefde het bedrijf gouden tijden; in 1853 had het al honderd man in dienst. Vijftig jaar later was het personeelsbestand gegroeid tot 250 man. De firma kwam in handen van de Dordtse familie Van Aardenne, die de leiding tot 1978 zou behouden. Het gieten van scheepsschroeven en later de bouw van bruggen werden de belangrijkste activiteiten. Verder maakte het onder meer assen voor windmolens, gietwerk voor rioleringen, sluisdeuren, fabriekshallen en vuurtorens. ‘Pennebeduin’ zoals Dordtenaren ‘hun’ bedrijf noemden, leverde vooral na de Eerste Wereldoorlog bruggen die in delen of compleet naar de plaats van bestemming werden gevaren. Voorbeelden zijn de Prins Hendrikbrug over

het Wantij, de hefbrug bij Spijkenisse, de verkeersbrug over het Hollandsch Diep, de brug bij Zaltbommel en – veel later, in 1967 – de Merwedebrug naar Papendrecht. Verder zijn tientallen bruggen in opdracht van de Rijksoverheid naar kolonie Nederlands-Indië vervoerd.

Opslag Van der Wees

Herstel Na de Tweede Wereldoorlog kreeg het bedrijf veel werk toegeschoven bij het herstel van vernielde, bruggen en fabriekhallen en –installaties. Eind jaren zestig stagneerde de groei, in 1972 sloot de ijzergieterij. Het was in de tijd dat Gijs van Aardenne, de latere minister van Economische Zaken, de leiding had overgenomen. De economie bevond zich in een neergang, mede door de

‘oliecrisis’. Het had direct effect op de industriële bedrijvigheid, een tak waar de Dordtse economie op steunde. De verliezen bij Penn & Bauduin namen toe. De aanleg van de Drechttunnel vereiste ook nog eens de sloop van een groot aantal bedrijfsgebouwen. Verplaatsing naar een ander deel van het bedrijfsterrein bleek niet mogelijk. Daar was de braakliggende grond te veel verontreinigd. De veerkracht van het bedrijf was weg. In 1978 volgde de onvermijdelijke fusie, met het Zwijndrechtse constructiebedrijf De Groot. De nieuwe naam werd Grootint Groep B.V. De eens zo grote ‘Penn’ zakte weg in anonimiteit, na opname in een werkmaatschappij van de Grootint Groep. Dat nieuwe bedrijf had zijn hoofdvestiging in Zwijndrecht, maar behield zijn ‘filiaal’ in Dordrecht. Daar kwam in 1996 ook een einde aan: de laatste tachtig werknemers van het oorspronkelijke Penn & Bauduin stonden op straat. De koninklijke Van der Wees Transport Groep is nu met groot materieel op de terreinen neergestreken. Specialisatie: bijzondere transporten over land en water.


De verontreiniging, de sanering De bodem van het bedrijventerrein Louter Bloemen is ernstig verontreinigd. Uit diverse onderzoeken uitgevoerd in de periode 1988 tot 2006 blijkt dat de vervuiling zich concentreert op drie plaatsen: - Verontreiniging door zware metalen en sulfaat is geconstateerd op het voormalige terrein van constructiebedrijf Penn & Bauduin. Op een oppervlakte van minimaal 20.000 vierkante meter ligt een laag zogeheten pyrietslakken. Het afval is daar vermoedelijk omstreeks 1960 afgeleverd en als ophoging neergelegd door het Duitse bedrijf Kupfernagel. De laag is gemiddeld anderhalve meter dik en bevat zware metalen. Grondwater heeft een deel van de verontreiniging (arseen en zink) verplaatst, in de richting van bedrijventerrein Louter Bloemen. De slakkenlaag loopt vermoedelijk door tot de kop van de Nijverheidsstraat, waar ook een concentratie arseen is aangetroffen. Een verhardings- en betonlaag bedekt nu het grootste deel van de pyrietophoging op het Penn & Bauduin-terrein. - Het terrein van de vroegere Gips Houtbereiding is vervuild met creosoot, ook wel teerolie genoemd. De grond bevindt zich tussen de ’s-Gravendeelsdijk en het Mallegat, een zijarm van de Zeehaven. - Bij de Nijverheidsstraat, tegen de ’s-Gravendeelsdijk, is eveneens een sterke concentratie creosoot aangetroffen. Het vermoeden bestaat dat ergens in de vorige eeuw op die plaats een treinwagon met creosoot of dwarsliggers moet zijn ontspoord. Aanwijzingen voor een dergelijk spoorwegongeval zijn niet in documenten gevonden, maar de hoge

38

concentratie en de aanwezigheid van twee uit elkaar gelegen plekken met creosoot hebben deskundigen op het spoor van een ongeval gezet. Onder de creosootverontreiniging zijn, op een diepte van 25 meter, nog restanten van minerale oliën gevonden. Het gaat om een lichte verontreiniging. De drie verontreinigingen (Penn & Bauduin, Gips Houtbereiding en Nijverheidsstraat) vormen vermoedelijk drie aparte bronnen, maar zijn door wegvloeiend grondwater onderling wel met elkaar verbonden. In 2003 en 2004 werd aanvankelijk gekozen voor deelsaneringen, dat wil zeggen schoonmaakoperaties die apart van elkaar plaatshebben. Tijdens de werkzaamheden bleken de verontreinigingen groter dan gedacht en samenhang te hebben. De eerste plannen van aanpak moesten daarom van tafel. In de Nijverheidsstraat was in eerste instantie een methode ontwikkeld met damwanden, die de verspreiding van de verontreiniging moesten tegenhouden. Maar de cresootvervuiling bleek zich ook onder de gebouwen te bevinden, waardoor de aanpak behalve kostbaar ook ondoelmatig zou zijn. Er werd voor het alternatief van controle en onderhoud gekozen. Een gezamenlijke aanpak van de drie verontreinigingen is veruit de beste oplossing. Maar dit kan alleen als het bedrijventerrein helemaal opnieuw zou worden ingericht. Daar is geen zicht op. Daarom is gekozen voor het voorlopig in de bodem laten liggen van de verontreiniging en deze via monitoring (o.a. met biofilter en peilbuizen) en andere technieken op de plaats te houden en te beheersen. In 2008 is het beheerssysteem aangelegd.

Kop Nijverheidsstraat


Paarden op Transberg

40

Transberg

Bananen en erger afval onder een reusachtig pannendeksel De naam Transberg roept vermoedens op van een stevige verhoging, misschien wel een bult of een kleine berg, maar de werkelijkheid is platter. De Transberg is geen berg, hooguit een glooiing in het landschap. Wie de Rijksstraatweg afrijdt, in de richting van het buurtschap Willemsdorp en het Hollandsch Diep, ziet het land aan de rechterhand bijna ongemerkt oprijzen. De grond tilt zich een paar meter boven de omgeving uit en is in het midden net iets hoger dan er omheen, als een reusachtig pannendeksel. Honderden meters hekwerk omspannen het terrein, dat een bedekking heeft van gemillimeterd gras. Paarden en schapen houden het kort. Hun leefruimte is veertien hectare groot; een veel te grote, platgeslagen terp die onwezenlijk aandoet in een landschap van louter polders en een rivier. De dieren grazen op een laag afval van vijf meter dikte, een vierkanten plak van bijna een kilometer lengte en driehonderd meter breedte. De Dordtse Kil vormt de begrenzing aan westelijke zijde, de Rijksstraatweg aan oostelijke zijde. Erlangs staan een paar boerderijen, die hun oorspronkelijke functie hebben verloren. De erven zijn ingericht als caravanstalling. Rug aan rug staan de caravans langs de A16, op een paar honderd meter afstand van de Transberg. Je kunt er alleen met stijf gesloten

ramen wonen. Het land op de zuidpunt van het Eiland van Dordrecht is er vrijwel leeg, maar nooit zonder geluid. Het voortrazende verkeer dendert dag en nacht voort en domineert tot aan de Transberg. Het geluid wordt gesmoord in een smal bos, de zuidelijke grens van de Transberg. Verkeersborden waarschuwen er voor reeën. Ze laten zich zelden zien. Schuilplaats De reeën wagen zich al helemaal niet op de onbeschutte, verhoogde vlakte naast hun schuilplaats. Dat is het territorium van mak vee, dat hoort bij boerderij Kil en Beerzicht, aan de rivier. De paarden en schapen hoeven zich van niets of niemand aan te trekken. Op een paar peilbuizen na, instrumenten die de verontreiniging in de gaten houden, zijn er vrijwel geen obstakels in het grasland. Wel staan, op flinke afstand van elkaar, drie hoge, ranke lichtmasten. Rijkswaterstaat waarborgt er de veiligheid mee van het scheepvaartverkeer. De masten staan stevig verankerd in de Transberg, bovenop een voormalige stortplaats van industrieel en huishoudelijk afval, afkomstig uit de regio Rijnmond. De firma Van Nieuwpoort Beheer uit Gouda voerde de transporten uit.


Tussen 1965 en 1978 moeten duizenden vrachtwagens afval hebben aangevoerd en uitgestort over het buitendijkse terrein, dat is gelegen in de Polder Oudendijk. De Rijksstraatweg vormt op dit punt de belangrijkste dijk. Tolweg De oude tolweg ligt er al bijna tweehonderd jaar. Het was keizer Lodewijk Napoleon die in 1811, tijdens de Franse bezetting, per decreet opdracht gaf tot het heffen van tol. Toen was de weg nog maar vier ellen breed, net genoeg voor een postkoets. Maar al snel steeg de statuur vanwege zijn bestrating met klinkers. Reizigers naar het zuiden passeerden hier het Eiland van Dordrecht en gingen verder met een veerpont bij Willemsdorp, richting Brabant. Op de zuidpunt was het toen veel drukker dan nu. Lang voerde de Rijksstraatweg door woest en waterrijk gebied. Reizigers zagen ook polders, maar vooral de oernatuur die de Biesbosch destijds nog was. Vanaf de weg tot aan de rivier was het een ongetemd watergebied bestaande uit water, biezen, riet, grienden en vloedbossen. Ertussen een fijnmazig stelsel van kreken, waarvan de Visserskreek de belangrijkste was. De vloedbossen lagen ter hoogte van de Transberg en hadden directe verbinding met het brede water van de Kil en de Hollandsche Biesbosch. Tot diep in de vorige eeuw had het water er tweemaal per dag vrij spel; eb en vloed trokken diepe sporen in het land. Hier op het eiland, met de watervlakte van het Diep dichtbij, kon het ongelooflijk spoken. Een stormachtige zuidwestenwind blies dan over het land en liet de golven rollen.

42

Voor menselijke bewoning was dit deel van de Biesbosch minder geschikt. Wie er toch moest zijn, vanwege het toezicht op de landbouwgronden, bouwde zijn boerderij op hoger gelegen delen, zoals de eigenaren van Kil en Beerzicht deden. Het water vormde een constante dreiging, zoals in 1916, toen het tot aan de dorpels kwam. Bijna een halve eeuw later was het weer raak. Bij de stormramp van februari 1953 kwam de polder Oudendijk volledig onder water te staan, als gevolg van een dijkdoorbraak bij de Beerpolder. De weinige bewoners zochten een goed heenkomen in boerderij De Engel, aan de andere kant van de spoorlijn, die parallel loopt aan de Rijksstraatweg. Daar stond het water al snel ter hoogte van de rails. André van der Zee, boer in Oudendijkse polder, zag het allemaal gebeuren. ‘Toen het die zondagmorgen licht begon te worden, zagen we dat het water vanuit de Beerpolder onze polder inliep. Eerst ging het langzaam, stroomde het alleen over de dijk heen, maar om een uur of acht brak de dijk door en steeg het snel. Binnen de kortste keren zaten we op een eilandje.’ Nijpender Bij de boerderij van de familie Kaijen, bij de Transberg aan de Rijksstraatweg, was de toestand nog nijpender. Mariniers haalden de bewoners van de zolder en brachten ze veilig naar de droge Wieldrechtse Zeedijk. Twee weken lang stond de zuidpunt van het eiland onder water. Op 18 februari 1953 werden drie gaten in de dijk rond de polder gedicht en viel daar het land weer droog. De strook langs de rivier kreeg voor even zijn oude karakter terug; al snel ontstonden weer kreken en

Rijksstraatweg, rond 1900

vloedbossen, de ideale verblijfplaats van palingen, grondels, eenden, ganzen en zwanen. Ze werden – ook ’s nachts – alleen gestoord door mannen die op ze joegen. De jagers konden er niet lang hun gang gaan. De Biesboschstrook werd in 1954 vaste grond, nadat er een kleilaag van twee meter dikte overheen was gelegd. ‘Die deklaag was vervuilde bagger uit de Petroleumhaven in Rotterdam’, zo weet Pita van den Heuvel, dochter van de grondeigenaar. ‘Dat was het begin van de verontreiniging die jaren door zou gaan.’ De griendstrook was al sinds eind negentiende eeuw eigendom van de boerenfamilie Van den Heuvel. Het gezin woonde in het vroegere tolhuis in het gehucht Tweede Tol, een paar honderd meter verderop aan de Rijkstraatweg. Later verhuisden ze

naar een – inmiddels verdwenen – huis pal aan rivier, vlakbij de Transberg. Vader verbouwde er in de omgeving aardappelen, suikerbieten en uien. Wind en water regeerden er alle dagen. Pita van den Heuvel, de huidige eigenaar van de grond onder de Transberg, kent de grienden vanaf haar geboorte in 1946 en zou er zeventien jaar lang een avontuurlijke jeugd doorbrengen. ‘Mijn vader wilde er vóór de watersnoodramp landbouwgrond van maken. Daar is het nooit van gekomen. In het begin van de eeuw lag het er vrijwel ongebruikt bij, zo gevormd na een watersnood in 1916.’ Ze herinnert zich vooral de ruigte en de bietenboten die er bij vloed gemakkelijk konden afmeren. Maar de watersnoodramp van 1953 veranderde het landschap op slag. Eerst kwam het water, toen werd met grond uit het buitendijkse gebied gaten in de dijk gedicht. Als compensatie liet de provincie de vervuilde grond uit Rotterdam aanvoeren, om de griendstrook op te hogen. Onvoorspelbaarheid Het was een goedbedoelde poging de onvoorspelbaarheid van de rivier in te dammen. Het land langs de Rijksstraatweg verloor zijn wilde streken en lag klaar voor gebruik door mensen. Beginjaren zestig liet de ondernemer Van Nieuwpoort er zijn oog op vallen. Hij vond de smalle strook, alleen al vanwege zijn ligging langs wegen en water, uitermate geschikt als bergplaats van chemisch afval. Met grondeigenaar Van den Heuvel kwam hij het gebruik van de grond overeen, waar een stortvergoeding tegenover stond.


De firma Van Nieuwpoort vroeg in 1964 bij de gemeente Dubbeldam officieel een hinderwetvergunning aan ‘voor het oprichten en instandhouden van een stortplaats voor industriële afvalstoffen’. Burgemeester en wethouders weigerden die aanvankelijk, maar moesten op hun schreden terugkeren, toen een zogeheten ‘kroonberoep’ Van Nieuwpoort niets meer in de weg legde. De vergunning werd verleend en een jaar later reed de eerste volgeladen vrachtwagen het terrein op. De afvalstortingen zouden doorgaan tot 1978, bij daglicht maar ook regelmatig ’s nachts. De verrichtingen werden vanaf de eerste dag met argusogen gadegeslagen door Pleun Baks, zoon van een boer aan de Rijksstraatweg. Het agrarische bedrijf stond op nog geen honderd meter van de vuilstort. De jonge Pleun, die er in 1949 met zijn ouders was komen wonen, zat er met zijn neus bovenop. ‘De grienden ken ik nog als een idyllische plek. Als jongen kwam ik er vaak; je kon er de zeehonden op een rivierstrandje zien liggen. De watersnood veranderde al veel, maar na de komst van Van Nieuwpoort is het natuurgebiedje pas echt van A tot Z verziekt.’ Over de precieze inhoud van de afvalstortingen zwijgt hij, maar ‘de dingen die daar ’s nachts gebeurden, dat geloof je gewoon niet. Er werd van alles gestort. Het kwam voor dat de vrachtwagens hun zooi stortten en bepaalde stoffen bij elkaar kwamen. De boel ging spontaan branden. Het is meerdere keren voorgekomen dat de brandweer van Dubbeldam, waar het grondgebied toe behoorde, midden in de nacht moest uitrukken.’

44

Nachtelijke ritten De nachtelijke ritten worden bevestigd door Pita Van den Heuvel. ‘Op papier was het huishoudelijk afval’, vertelt ze. ‘Maar alle omwonenden konden wel vermoeden wat er ’s nachts illegaal bij gegooid werd. Want waarom kwamen de vrachtwagens juist ’s nachts?’ Vanaf 1965 kwamen grote hoeveelheden afval terecht op de stortplaats, die begin jaren zeventig Transberg zou gaan heten. De afgifte van vergunningen verliep nooit zonder strubbelingen. De gemeente Dubbeldam wees de verzoeken herhaalde malen af, maar de afvalondernemer zocht het daarna hogerop, zelfs tot aan de Raad van State. Meestal werden stortvergunningen alsnog toegekend, nadat de ondernemer had kunnen aantonen dat hij in voorgaande jaren aan alle voorwaarden had voldoen. Ook kreeg hij telkens voor elkaar dat hij het vuilstortterrein stukje bij beetje kon uitbreiden. Duizenden kilo’s afval uit de regio Rijnmond zijn er aangevoerd, en niet alleen met vrachtwagens. Schepen meerden langs de zomerdijk af en met behulp van enkele kranen werd het vuil uit de ruimen getild. De lading werd over een steeds groter gebied uitgestort, eerst in noordelijke richting, in de laatste jaren in zuidelijke richting. De variëteit van het afval was in de loop van de jaren enorm. Latere onderzoeken stuitten op zware metalen (lood, cadmium, zink en chroom), chemicaliën van allerlei soort, waaronder oliën, maar ook zijn er immense klonten van autobanden en bananen aangetroffen. Het eerste onderzoek werd uitgevoerd in 1976, een tweede in 1984.

Daarnaast zijn er regelmatig monsters genomen uit het omringende slootwater, in de veronderstelling dat de verontreiniging zich zou kunnen verspreiden. Een onderzoek met kleine vissen, die als proefdieren werden ingezet, liep slecht af. Alle guppen stierven, vermoedelijk als gevolg van hoge concentraties ammonium en fenol in het monsterwater.

Aanbrengen en egaliseren leeflaag Transberg

Stortplaats De stortplaats was door de zware verontreiniging een gifbelt geworden. De gemeente Dordrecht, na annexatie van Dubbeldam de verantwoordelijke overheid, verstrekte in 1977 de laatste stortvergunning. De precieze sluitingsdatum van Transberg is niet bekend. Jaren achtereen lag het chemische en andere afval

er braak bij, tot ongerustheid van de paar omwonenden. In 1990 zijn er tijdelijke maatregelen ter beveiliging aangelegd. Zo is er ten noorden en oosten van de vuilstort een systeem van kwelsloten aangelegd, die het verontreinigde grondwater konden opvangen. Pompen leegden de kwelsloten en loosden het vervuilde water in de Dordtsche Kil. Pas in 2004 werd de verontreiniging verder in toom gehouden, door middel van een drainagesysteem, een damwand en een afdeklaag. Met peilbuizen volgt de gemeente Dordrecht en de Milieudienst Zuid-Holland Zuid eventuele verspreiding van aromaten in het grondwater. Niet alle omwonenden zijn er gerust op. Pleun Baks vindt de maatregelen volstrekt onvoldoende. ‘De gemeente heeft zich er met een Jantje van Leiden van afgemaakt’, zegt hij. ‘Alle smerigheid verdwijnt in de onderlagen van de grond. Het beste is de hele boel af te graven. Maar dat kost tientallen miljoenen euro’s en dat hebben ze niet over voor het handjevol mensen dat er woont.’ Overigens voelt de 65-jarige zich gezond, al beginnen zijn ‘botten vanwege de hogere leeftijd wel te kraken’. Duistere geschiedenis Pita van den Heuvel maakt zich er niet meer druk om. Ze woont al jaren ver van Dordrecht vandaan. ‘Ik blijf het wel een hele rare, duistere afvalgeschiedenis vinden. Maar het liefst bewaar ik de goede herinneringen aan die bijzondere plek.’ Mevrouw Eijkelenboom kan de afgedekte afvalberg goed verdragen. Zij is de bewoonster van een woonhuis dat direct aankijkt tegen de zuidkant van de Transberg. Er scheiden niet meer dan een paar tientallen meters.


In de stal, waarop een bord Kil en Beerzicht is geschroefd, staan ’s nachts haar paarden. Overdag grazen ze op het glooiende grasland bovenop de afvalberg. ‘De paarden kunnen er ongestoord grazen, echt ideaal’, vertelt ze bij haar woning. ‘Gevaar zie ik niet, ik heb geen zorgen. Ze hebben de afvalberg met folie goed afgedekt en er schone grond overheen gestort, dat moet voldoende zijn. Ze zeggen dat je er gerust een slaplantje kunt laten groeien en daarna opeten. Dat geloven we dan maar.’ De verontreiniging, de sanering Op de locatie Transberg zijn tussen 1965 en 1978 grote hoeveelheden huishoudelijk, industrieel en chemisch afval uit de regio Rijnmond terecht gekomen. Dat gebeurde in drie deelgebieden. In het middendeel is van 1965 tot 1968 gestort. Het noordelijke deel is van 1968 tot 1974 in gebruik geweest als stort, het zuidelijk deel tussen van 1974 tot 1978. Bij verschillende inspecties zijn tal van verontreinigingen aangetroffen, zoals olieproducten, chemicaliën en fruit. Onderzoeken tonen een ernstige vervuilde bodem en grondwater aan. In 2004 werd de eerste fase van de sanering uitgevoerd. Over de gehele vuilstort is folie en een zeven centimeter dikke, waterdichte kleilaag (trioplast) aangebracht. Daarnaast is een drainagesysteem gemaakt en aan de noordzijde een damwand geslagen. Verder is een laag van veertig centimeter schoon zand en aarde over het afval gelegd. Een waterzuivering ontdoet het grondwater van het ergste vuil. Dit deel van de sanering is in 2005 voltooid.

46

In 2006 volgde het tweede deel. De bovenste laag is aangevuld met schone grond tot een vereiste meter dikte. Later is ook de kwaliteit van de grond onder de nabijgelegen Rijksstraatweg (hier tevens dijk) onderzocht. Met die resultaten bekijkt de gemeente Dordrecht in overleg met het waterschap Hollandse Delta of een opvangsysteem kan worden geplaatst, om verdere verspreiding van de verontreiniging te voorkomen. Het systeem kan worden opgenomen in de nieuwe, verzwaarde dijk langs de Dordtsche Kil, die er volgens de plannen van het waterschap moet komen. De huidige dijk vertoont onderin zwakke plekken. Intussen is voor de voormalige stortplaats Transberg ‘eeuwigdurende nazorg’ ingesteld, bestaande uit regelmatige peilingen en gronden wateronderzoeken.

Aanbrengen nieuwe toplaag Transberg


Woonwagenkamp Wieldrechtse Zeedijk, jaren zeventig

48

Woonwagencentrum Wieldrechtse Zeedijk

Gesloopte auto’s en verbrande kabels in een vrijstaat Het vrijwel verlaten kamp heeft de aanblik van een ouderwetse gribus. Vanaf de hoge Wieldrechtse Zeedijk strekt zich een patroon uit van straatjes en ontruimde staanplaatsen. De lege plekken zijn weer deels gevuld met koelkasten, kapotte fauteuils, verbrande kabels, bouwafval en blauwe plastic lappen die klapperen in de wind. Tussen de percelen nemen onkruid en struiken bezit van de vervuilde aarde. Midden op het terrein slaan vlammen uit een stapel afval, waarin vermoedelijk autobanden zijn verstopt. Boven het voormalige woonwagenkamp stijgt een vette zwarte rookwolk op, die traag richting bedrijventerrein Kil III schuift. In de achtergrond zijn nog juist vijf woonwagens zichtbaar. De huizen zijn omringd door auto’s, deels intact, voor een ander deel gesloopt. Woonwagens en auto’s horen toe aan de enig achtergebleven familie van de tientallen ‘kampers’, die het terrein sinds de opening in 1975 hebben gebruikt als thuishaven, en als vrijplaats voor allerhande activiteiten. Het kamp gaat sluiten. Het wachten is op de verhuizing van de familie naar een door de gemeente Dordrecht aangewezen staanplaats, tussen andere Dordtenaren. In samenwerking met de Milieudienst Zuid-HollandZuid zet de gemeente Dordrecht intussen alles in het werk om het terrein vrij te maken en de

sanering van de verontreinigde bodem en sloten te voltooien. De familie, vier generaties bij elkaar, kent een geschiedenis van honderd jaar woonwagenbewoning en is niet bereid te vertrekken. Hun traditie van wonen, werken en handelen in een vrijstaat met eigen mores geven ze niet op. Landbouwgrond De woonwagenbewoners aan de Wieldrechtse Zeedijk zijn halverwege de jaren zeventig neergestreken op een terrein dat eeuwenlang dienst deed als landbouwgrond. Het kamp maakt deel uit van de achthonderd hectare grote Wieldrechtse polder, die in 1659 is aangelegd. De naam verwijst naar een - nog bestaand - buurtschap op enkele kilometers afstand van de Zeedijk. De inwoners waren voornamelijk boeren. De enige opwinding in het dorp bestond uit de geregelde aankomst van het veer uit ’s-Gravendeel, aan de overkant van de Dordtschse Kil. In de hoek van de Kildijk en de Wieldrechtse Zeedijk verzorgden ze hun suikerbieten en andere gewassen. De boeren verdwenen, de landbouwgronden kregen andere bestemmingen. Het bleek een ideale locatie voor ‘reizende’ Dordtenaren en anderen die hun vrijheid koesterden. In 1972 werden de eerste percelen grond aangekocht.


Ze lagen westelijker van het huidige woonwagenkamp, tegen de Kildijk aan. Een jaar na aankoop van de grond zetten de eerste bewoners er hun woonwagens neer. De eerste autowrakken werden gesloopt en van bruikbare materialen ontdaan. Afval, olie en benzine vonden vaak hun bestemming in de bodem. Het ‘noodkamp’ was geen lang leven beschoren. De gemeente besloot honderd meter verderop, richting de buurtschap Tweede Tol, een nieuw en groter kamp aan te leggen. Er werden straatjes aangelegd en rechthoekige staanplaatsen ingericht. De mobiele woningen konden komen. In 1975 ging het woonwagenkamp open. De opening van het relatief grote centrum was tegenstrijdig met een veranderende houding van de overheid tegenover woonwagenbewoners. Het Rijk wilde in die jaren juist van de grotere woonwagencentra af. De centra waren verworden tot oncontroleerbare plaatsen. Die ontwikkeling tekende zich ook al snel af aan de Wieldrechtse Zeedijk, tot ongenoegen van de gemeente Dordrecht. Groepen bewoners hielden zich bezig met het slopen en omkatten van auto’s, het verzamelen van schroot en het smelten van kabels, om er koper uit te winnen. Volkstelling De verhouding tussen overheid en woonwagenbewoners stond al veel langer onder spanning. De volkstelling van 1879 maakte voor het eerst melding van ‘woonwagenbewoners’. Het ging om rondtrekkende kermisreizigers, marskramers, stoelenmatters, scharenslijpers en seizoensarbeiders. Vanaf de inwerkingtreding van de

50

Woningwet 1901 vormden ze al een probleem voor gemeenten, omdat woonwagens niet onder de wet vielen. In 1918 nam de Tweede Kamer een wet op Woonwagens en Woonschepen aan. De wet had een speciaal doel, omschreven als ‘langzame uitsterving’. De bewoners klampten zich alleen maar meer vast aan de familiebanden en hun oude gewoonten; de kloof tussen hen en overheden groeide. Na de oorlog ontfermden pastorale en welzijnswerkers zich over hen. De gemeenten zagen toe, maar besloten in 1970 wel tot een beleidswijziging. In dat jaar werd de Woonwagenwet van kracht. De Rijksoverheid wilde de groep van woonwagenbewoners ‘heropvoeden’, met behoud van de specifieke cultuur. De illegale activiteiten namen ernstiger vormen aan, toen de traditionele beroepen, zoals scharensliep, wegvielen. De bewoners zochten vaker hun heil in bijvoorbeeld de sloophandel. Die landelijke trend werd ook aan de Wieldrechtse Zeedijk zichtbaar. Hoe groter het kamp, des te meer de bewoners zich aan controles onttrokken. Op het hoogtepunt waren er 55 officiële staanplaatsen, maar er stonden wel honderd woonwagens bij elkaar. Bewoners zetten gewoon nieuwe wagens naast de andere. Aan de rand van het woonterrein, in de richting van de Kildijk, ontstond een groot sloopterrein met autowrakken en andere metalen. In de kom van de dijk, de ‘driehoek’, was een paardenwei waar afval van allerlei aard werd achtergelaten. Zakken huisvuil verdwenen in sloten, andere sloten werden met puin en oliën gedempt. Een omwonende, die anoniem wil blijven, heeft de activiteiten ruim dertig jaar waargenomen:

‘Er werd van alles gedumpt, dag en nacht. Nog altijd. Regelmatig zien we vuren, als ze weer kabels aan het verbranden zijn. Het hoort erbij, eigenlijk hadden en hebben we niet veel last van de woonwagenbewoners. Ze zijn nogal op zichzelf.’ In 1993 besloot de gemeente het landelijke beleid te volgen. De woonwagenbewoners moesten over kleinere centra worden verdeeld. Ze zouden bij of in reguliere woonwijken hun bestaan moeten opbouwen. De woonwagenbewoners waren niet langer een aparte groep met eigen regels. Het kamp aan de Wieldrechtse Zeedijk ging dicht, zo was het streven. Ontruimd woonwagencentrum

Weerstand De voornemens smoorden in een groeiende weerstand. Weinigen wilden de vrijstaat verlaten, ondanks het vooruitzicht van een nieuw huis met goede voorzieningen. Ook de illegale activiteiten van sommige bewoners gingen door. Wie er toezicht op hield of naleving van de wetsregels wilde controleren, kreeg een guur welkom. In 1996 nam de gemeente Dordrecht, in samenspraak met de politie, maatregelen. Een grote ME-macht grendelde in de nanacht het kamp hermetisch af, en politieagenten ging op zoek naar ongeregeldheden. De vermoedens van hennepteelt, illegaal aftappen van elektriciteit en de opslag van wapens en gestolen goederen werden bewaarheid. Een jaar later kreeg ‘Kamp Dort’ een eigen mobiele politiepost, door twee man permanent bezet. Het viel bij veel bewoners in slechte aarde. ‘U zou toch ook niet willen dat iemand op uw bordje kijkt?’, zegt een van hen. Het beleid van decentralisatie, het verspreiden van de bewoners over kleinere centra, ging intussen door. De afschaffing van de woonwagenwet in 1999 bevestigde nog eens het beleid: woonwagenbewoners vielen voortaan onder de wetten die voor alle Nederlanders gelden. Hun status aparte waren ze kwijt. Steeds meer bewoners aan de Wieldrechtse Zeedijk kozen voor verhuizing. De gemeente stelde nieuwe centra ter beschikking, zoals aan Vijverlaan en in de nieuwe wijk De Hoven. In totaal werden twaalf alternatieve plaatsen aangewezen. In 2004 vonden 23 verhuizingen plaats; tweederde van de woonwagenbewoners had het grote kamp verlaten. De rest liet zich de jaren erna met tegenzin verplaatsen.


In een buitenwijk van Dordrecht ‘was de romantiek er vanaf’, aldus een van hen. De voordeuren van de nieuwe huizen kregen een trapje met twee treden, om de sfeer van hun oude wagen levend te houden. Achterblijvers De achterblijvers weigerden op te geven, verknocht als ze waren aan hun vrijheid. De familie legde een aanbieding door de gemeente van nieuwe staanplaatsen aan de Heelalstraat resoluut naast zich neer. Ze procedeerden door tot aan de Hoge Raad, waar ze tot tweemaal toe gelijk kregen. De familie schreef ook een klaagbrief aan de gemeenteraad. Volgens de bewoner is de Heelalstraat voor zijn familie de ‘meest afschuwelijk plek ter wereld.’ Hij beschrijft zijn visioen: ‘De vijf wagens staan er dicht op elkaar. Er staat een schutting omheen en er staan vier hoge flats dicht op de wagens. We voelen ons er begluurd, en we vinden het buurtje niet veilig.’ Volgens de gemeente is er met het kampje in Sterrenburg niets mis. De laatste ‘kampers’ hebben zich in hun vertrouwde woonwagens verschanst. Achterop het terrein zetten ze – vrijwel ongezien - hun activiteiten voort. Intussen komen ook anderen naar het terrein om er hun afval te lozen. Bumpers en huisvuilzakken worden achtergelaten, autostoelen in brand gestoken. Het woonwagenkamp verandert in een troosteloze stortplaats, rond de vijf woonwagens die voorlopig niet van hun plek komen.

52

De verontreiniging, de sanering Verspreid over het woonwagencentrum en omgeving zijn verontreinigingen aangetroffen. Onderzoek heeft verschillende sterk verontreinigde ‘spots’ van olie- en benzineproducten opgeleverd, vermoedelijk het gevolg van autosloop. Ook zijn in de bodem lichte tot plaatselijk ernstige verontreinigingen met onder meer zware metalen gevonden. Op diverse plekken zijn oppervlakkige vervuilingen ontstaan door het verbranden van kabels. Eén sloot langs het kamp is gedempt met afval en zwaar vervuild puin. Andere sloten zijn ook gevuld, maar minder vuil. De vervuiling gaat door; onbekenden storten regelmatig grofvuil, verfblikken, vuilniszakken en ander afval op het ontruimde terrein. De vervuilingen lopen uiteen van licht tot ernstig. Het grondwater lijkt, behalve rond de ‘spots’, nauwelijks verontreinigd. Bij een onderzoek in 2009 zijn op het terrein van de ‘Driehoek’, bij de Kildijk, lichte tot matige verontreinigingen aangetroffen met onder meer zware metalen. Daarnaast zijn sterke concentraties van zink en PAK’s gevonden. De naastgelegen paardenwei en het voormalige autosloopterrein zijn al in 2005 gesaneerd. Het bovenste deel van de grond is in zijn geheel weggehaald en vervangen door een laag ‘schone’ grond. De sanering van de overige delen kan pas beginnen, als de laatste bewoners zijn vertrokken. De sterke verontreinigingen worden dan verwijderd en de vervuilde sloot helemaal uitgegraven.

Paardenwei bij woonwagencentrum


Oude luchtopname Polder Stededijk

54

Polder Stededijk

Een nare bult in de Biesbosch De geschiedenis verbergt zich in een bult. Hij verheft zich op een plek waar weinig mensen komen, op de oostelijke punt van het Eiland van Dordrecht. Aan de rand van de Polder Stededijk, in de Sliedrechtse Biesbosch, is hij er zomaar. Eerst is er vlak grasland met schapen, daarachter de ophoping waarop inmiddels een stug bos is gegroeid. Aan de voet liggen verwilderde grienden, de leefplaats van bevers en watervogels. Wie tegen de bult oploopt, komt al snel bij een haventje en het uitzicht over de Beneden Merwede. Aan de overkant van de rivier ligt Sliedrecht. De huizen en werven zijn duidelijk herkenbaar. Het vrachtschip Quo Vadis vaart zwoegend voorbij. Vanaf het water moet het chemisch afval zijn aangevoerd. Omdat wegen ontbreken kan geen mens hier met auto komen. Het vuil is met schepen gebracht en vanuit het haventje op de wal overgeslagen. Zo groeide vlakbij een verhoging. Het gebeurde vanaf 1965 en ging door tot halverwege de jaren tachtig. Toen was de berg vele meters hoog, veel hoger dan een mens. Het afval vervormde het landschap, dat hier eeuwenlang plat is geweest. Het is een subtiele verandering, maar onmiskenbaar voor wie er op let. De 78 hectare tellende polder Stededijk is onderdeel van Nationaal Park De Biesbosch, dat zich uitstrekt over de provincies Brabant en Zuid-Holland. Het is een bijzonder zoetwatergetijdengebied, zeldzaam in

de wereld, waar eb en vloed in een omgeving van zoet water nog redelijk vrij spel hebben. Het natuurgebied is letterlijk een uitvloeisel van de Sint Elisabethsvloed in 1421, toen het opkomende water de polder Groote Waard in één nacht veranderde in een binnenzee. Het water begon te zakken en in de vele jaren erna ontwikkelde zich een moerasgebied. Rivieren namen slib en zand mee en vormden bij de monding zandplaten. Er ontstonden eilandjes en kreken, gorzen en slikken. De zandplaten werden voedingsbodems voor biezen en riet. Op de hoger gelegen delen groeiden wilgenbossen. De Biesbosch kreeg er zijn naam en zijn vorm door. Bewoners van omliggende dorpen en steden, zoals Dordrecht, Sliedrecht en Werkendam, vonden hier een klein inkomen. Ze visten, hakten grienden of sneden riet. Ze deden dat in een natuurlijke, moeilijke toegankelijke omgeving, zoals in de brede strook aan de overkant van de rivier de Beneden Merwede. Stempel De mens bleef zijn stempel tot de jaren zestig van de vorige eeuw op het natuurgebied drukken. De Biesbosch leverde in de tussentijd wel iets van zijn wilde karakter in: als gevolg van de watersnood in 1953 werden zeearmen afgesloten en het getij getemd. Ook won de mens landbouwgrond op de ongerepte natuur.


Achter de rivierdijk vormden polders, zoals Stededijk, een natuurlijk verbond met het gebied, waar bevers, reeën en vogels ongestoord kunnen overleven. De rijksoverheid kende het gebied vanwege zijn grote natuurlijke en cultuurhistorische waarde in 1994 het predikaat Nationaal Park toe. De Sliedrechtse Biesbosch is daarvan een belangrijke ‘natuurkern’. Het terrein lokt steeds meer dieren, zoals bevers waarvan er nu tientallen zijn. Minder opvallende dieren, zoals de groene glazenmaker, een libellensoort, zijn er ook te vinden. En de zeldzame zeearend is er gesignaleerd. Hij zoekt er voedsel en een broedplaats. Dieren en mensen, onder wie waterrecreanten, trekken er decennia lang samen op. Ze leven er of genieten van de natuur. Begin jaren zestig liet een jonge Rotterdamse ondernemer er zijn oog op vallen. Cornelis Troost had heel andere motieven om naar de overkant te varen en af te meren in het insteekhaventje tussen de grienden. Hij vond het een ideale plaats om afval te storten. In 1962 begon hij er bedrijfs- en industrieel afval aan te voeren. De zaken gingen voorspoedig. De firma Troost vroeg bij de gemeente Sliedrecht een hinderwetvergunning (toen oprichtingsvergunning) aan. Lang behoorde dit deel van de Biesbosch tot het grondgebied van de gemeente Sliedrecht, pas in 1970 werd het aan Dordrecht toegevoegd. Burgemeester en wethouders van het dijkdorp gaven op 27 juli 1965 de gevraagde vergunning af. De ondernemer mocht onder bepaalde voorwaarden en na schriftelijke toestemming door de gemeente overgaan tot het storten van restanten van de chemische industrie. Die industrie droeg de naam Shell, waarvan Troost onderaannemer was. De toestemming voor de

56

afvalstort werd in de praktijk verleend door de Technische Milieudienst Drechtsteden (TMD). Niemand weet meer of dat ook werkelijk gebeurde. Veel later, in 1978, gaf de TMD toe dat met de firma Troost een ‘herenakkoord’ was gesloten, ‘waarbinnen het storten van afval netjes was geregeld’. Stort van Troost De ‘Stort van Troost’, zoals het landje in de volksmond was gaan heten, raakte in de jaren zeventig voller en voller. En het afval bleef komen. Industrieën hadden grote behoefte aan plaatsen waar ze hun productrestanten konden achterlaten. In de firma Troost vonden ze de ideale partner. Het afval verdween naar niemandsland. Tot 1976 liet alleen Shell er zijn (chemische) afval storten. Daarna maakten ook andere industrieën van de mogelijkheid gebruik. De afvalondernemer kon jarenlang vrijwel ongehinderd, want met toestemming, zijn gang gaan. De eerste kritische opmerkingen en rapporten dateren van het begin van de jaren zeventig. Aanleiding was een verzoek om uitbreiding van de stortplaats. Er ontstond een langdurige discussie tussen verschillende ambtelijke en politieke geledingen. Het uitbreidingsverzoek van Troost vond eerst gehoor bij de nieuwe grondeigenaar, de gemeente Dordrecht, zij het onder strikte voorwaarden. De vergunning zou vijf jaar gelden en de uitbreiding mocht niet groter zijn dan dertien hectare. De polder Stededijk zou bovendien moeten overgaan in het Recreatieschap de Merwelanden, dat daarmee over een groter terrein kon beschikken. Daarna kwamen de eerste tegengeluiden.

Een regionale commissie van bodemdeskundigen tikte burgemeester en wethouders op de vingers en ontraadde verlening van de vergunning. Even later volgde een weigering door het college van Gedeputeerde Staten (GS) van de provincie. Voor het eerst werden natuur en milieu als uitgangspunt genomen. Het college van GS vond de stortplaats een ontsiering van het landschap en vreesde ernstige bodemverontreiniging. Het besluit bleef hangen op een stuk papier. Controle ontbrak en het storten ging door. Een paar jaar later herhaalde zich de geschiedenis: na de geweigerde aanvraag stortte Troost gewoon het afval.

Stortplaats anno 2010

Coulanter Bij de derde aanvraag, in 1979, was het college van GS coulanter en verstrekte het de afvalfirma wel een officiële ontheffing voor de stort. Burgemeester en Wethouders van Dordrecht volgden GS en verleenden een nieuwe hinderwetvergunning. Het storten van afval in dit natuurgebied mocht. Maar de aangekondigde vergunning riep weerstand op. Tal van belanghebbenden tekenden vanaf 1980 bezwaar aan. Hun bezwaren kwamen na een lange weg terecht bij de Raad van State, die de klachten in 1983 gegrond achtte en de verleende hinderwetvergunning vernietigde. Het besluit was gebaseerd op de nieuwe Afvalstoffenwet. Daarin stond dat de provincie voortaan ‘bevoegd gezag’ is, dat wil zeggen verantwoordelijk voor de toestand in de polder. Het einde van de afvalstort in de polder Stededijk kwam dichterbij, toen Gedeputeerde Staten in datzelfde jaar aan Troost liet weten dat de stortplaats moest sluiten. De gemeente Dordrecht ondernam op haar beurt actie en meldde de afvalberg aan als verontreinigde grond. De basis voor deze actie was een tussentijdse wet Bodemsanering. In 1985 vielen de werkzaamheden bij het haventje stil. De firma Troost stopte na ruim twintig jaar en onder grote politieke en publieke druk het dumpen van afval. De bult was toen vermoedelijk gevuld met ruim 100.000 ton chemisch en industrieel vuil, waaronder olie, calciumhydroxide, katalysatorafval en silicagel. Al snel bedekten grassen en struiken de verhoging langs de rivier. De natuur nam bezit van het afval en kapselde het in. De verontreiniging werd onzichtbaar.


Bodemonderzoeken De jarenlange activiteiten van de firma Troost, intussen Troost-Pernis geheten, riepen verdenkingen op en vroegen om onderzoek. Vanaf 1983 tot 1993 bogen deskundigen ter plaatse en in laboratoria zich over talloze bodemmonsters. De laatste in de reeks onderzoeken was een inspectie, bedoeld om de varianten van een eventuele sanering te testen. De provincie ZuidHolland koos voor de variant waarbij monitoring van het ‘watervoerende pakket’ voorop staat. Dat kwam neer op het volgen van de verontreiniging en het voorkomen van verspreiding via het bodemwater. Lukte dat niet, dan moesten damwandschermen worden geplaatst, waarmee de verontreiniging op de plaats werd gehouden. In de tussentijd voerden de diverse besturen en overheden besprekingen over de kosten van een eventuele sanering. De firma Troost gaf aan welwillend te staan tegenover sanering, dat vrijwillig te willen uitvoeren, maar niet te beschikken over het benodigde geld. In 1997 gaf de directie aan verkoop van de grond te overwegen. De provincie mocht op zoek gaan naar belangstellenden. Twee jaar later toonde nieuw bodemonderzoek het belang van snel handelen aan. De resultaten wezen op het lekken van verontreinigingen, zoals flalaten en benzeen, naar het grondwater. De provincie kwam met een verklaring van urgentie: over vier jaar moest de stortplaats schoon zijn. De betrokkenen leefden in het jaar 2000 en niemand wist dat er nog eens tien jaar voorbij zouden gaan zonder een echte oplossing. De vuilnisbelt bleef op zijn plek en wekte groeiende bezorgdheid bij Sliedrechtenaren en politici, in het

58

bijzonder de Socialistische Partij (SP). De Stort van Troost begon landelijke aandacht te trekken. Goede wil De afvalfirma zelf wilde zijn goede wil tonen en kwam met eigen ideeën. Het verhoogde terrein was een ideale plaats voor een golfparcours, aan te leggen door een derde partij, onthulde het plan. Vlakbij kon een afvalverwerkingsinstallatie komen, door Troost aan te leggen. De instanties wezen dit deel van de plannen af. Een ander idee werd wel ‘ambtelijk verkend’: de sanering van de bodem in combinatie van klei- en zandwinning en de berging van baggerspecie. De eigenaar zegde toe ‘al datgene te doen wat noodzakelijk is om een einde te maken aan de ongewenste verspreiding van de verontreiniging’. Maar de gemeenten Dordrecht en Sliedrecht wezen de suggestie af, net als het Natuur- en Recreatieschap Hollandsche Biesbosch. Die organisatie vreesde voor een aanslag op de kwetsbare natuur. Volledige sanering van de stort zou de enige afdoende oplossing zijn. Maar de kosten zouden wel tachtig miljoen bedragen. Geen enkele betrokken partij wilde of kon voor de saneringsoperatie opdraaien. Shell, die het langst van de stort gebruik had gemaakt, nodigde alle betrokkenen uit voor een rondetafelconferentie. Op 24 januari 2001 zaten ze bij elkaar: afgevaardigden van de provincie, de gemeentes Dordrecht en Sliedrecht, de firma Troost en Shell. Maar de meningen waren te veel verdeeld om tot een eenduidige uitkomst te leiden. Op één punt bestond wel overeenstemming: er moest een onderzoek komen naar acht varianten, die moesten

leiden tot een definitieve oplossing van de slepende kwestie.

Peilbuizen ten behoeve van monitoring

Probleemeigenaar Dordrecht is intussen aangewezen als ‘bevoegd gezag’ en daarmee de ‘probleemeigenaar’. Een dwangbevel tot sanering, gericht aan de firma Troost, bleef om die reden achterwege. De gemeente zocht naar een nieuwe milieutechnische oplossing. Ze riep de hulp in van Royal Haskoning en vroeg het adviesbureau probleemgebieden ‘in kaart te brengen’ en aanbevelingen te doen. De ingenieurs brachten de belangrijkste partijen bij elkaar, waarbij de provincie ontbrak omdat zij aangaf geen rol meer te willen spelen. Tijdens de interviews bleek de oplossing voor de verontreinigde

polder te liggen in een dubbele aanpak: beheersing (door monitoring) van de verontreiniging en het tegelijk ontwikkelen van het omringende natuurgebied. Die aanpak vroeg om benadering van nieuwe partijen, zoals Staatsbosbeheer en het Natuur- en Recreatieschap Hollandse Biesbosch. Maar niet iedereen kon zich vinden in een combinatie van verontreiniging en natuur. Verontruste tegenstanders mobiliseerden al langere tijd het groeiende verzet, dat zich bundelde in de SP. Onder aanvoering van kamerlid Remi Poppe kwam de kwestie in het parlement ter sprake. De SP meende dat een stortplaats als Polder Stededijk niet thuishoort in een te ontwikkelen natuurgebied. Die opvatting huldigde een SP-kamerdelegatie ook in een gesprek met de gemeente Dordrecht en Royal Haskoning. De SP zei wel te beseffen dat de kosten voor het volledig afgraven van de afvalberg, tachtig miljoen euro, extreem hoog zijn. De partij kwam daarom met de suggestie om alleen de meest bodembedreigende stoffen te verwijderen en thermisch te laten vernietigen bij ATM in Moerdijk. Royal Haskoning zou ook dat idee op haalbaarheid toetsen. Aanbeveling Het onderzoek van Royal Haskoning leidde een eenduidige aanbeveling: combineer sanering met ontwikkeling van natuur. De belangrijkste partijen onderschreven die visie, ook de gemeente Dordrecht. Ze koos voor een aanpak, waarbij de situatie via monitoring op de voet wordt gevolgd. Dit deel van de Sliedrechtse Biesbosch moest worden ontwikkeld en ontsloten voor kanovaarders, wandelaars en andere recreanten.


Op 9 oktober 2006 lag een intentieconvenant klaar voor ondertekening. Aanwezig waren de staatssecretaris voor Milieu, de directeur van Staatsbosbeheer, de voorzitter van het Natuur- en Recreatieschap Hollandse Biesbosch en de wethouder Milieu van Dordrecht. Allen zetten hun handtekening. De partijen werkten daarna samen aan een inrichtings- en saneringsplan. Maar vertraging bij de grondverkoop verhinderde uitvoering. Het werd weer stil. De financiering liep spaak en het maatschappelijke draagvlak bleef zwak. Belangrijkste obstakel was en blijft de zakelijke afwikkeling. De gemeente Dordrecht en de provincie willen de grond onder de stortplaats graag verwerven. Ze willen rond de stortplaats een stelsel van kreken laten graven en een elzenbos aanleggen. Recreanten kunnen dan het gebied binnengaan. Maar eigenaar Troost ligt in de weg: hij houdt vast aan zijn hoge vraagprijs waaraan de gemeente en de provincie niet willen voldoen. De onderhandelingen zitten vast, de impasse duurt voort. Wel overweegt de gemeente Dordrecht juridische stappen, zoals onteigening, zodat de polder kan worden schoongemaakt. De Stort van Troost blijft voorlopig onaangeroerd liggen in het landschap. De verontreiniging, de sanering Verschillende bedrijven hebben vanaf de jaren zestig chemisch, industrieel en ander vuil gestort. Tot 1976 liet alleen Shell er zijn restafval van de petrochemische industrie achter. Daarna maakten ook andere industrieën van de mogelijkheid gebruik. Cindu liet er kalk en adsorptieklei achter, voedselconcern Nestlé wilde van zijn koffiedik af,

60

chemieconcern DuPont van zijn teflon en sillicagel, de afvalverwerker Roteb van zijn vliegas. Volgens Troost was er nog een partij die in de Biesbosch afval stortte: de provincie Zuid-Holland. Hij stelde de provincie er later aansprakelijk voor. Bij verschillende bodemonderzoeken zijn onder meer de volgende stoffen aangetroffen: arseen, lood, zink, fenanthreen, chroom, chryseen, fluorantheen, anthraceen, benzeen, ethylbenzeen, xylenen, naftaleen, minerale olie, tolueen, cresolen, dichloorbenzeen en monochloorbenzeen. Peilingen wijzen uit dat de verontreiniging voorkomt in de polder, onder de stortplaats en in het oppervlaktewater. Uit metingen in 2005 blijkt dat de verspreiding van de verontreiniging naar het grondwater ‘zeer beperkt’ is. Ook rond de stortplaats is van verspreiding nauwelijks of geen sprake. Wel is aan de oostzijde benzeen en xyleen aangetroffen, mogelijk het gevolg van de ligging binnen de ringsloot. De verwachting is dat de verspreiding van ethylbenzeen naar de omliggende polder de komende jaren zal toenemen. De concentratie benzeen in het oppervlaktewater is juist veel lager, wat ook geldt voor andere concentraties. Natuurlijke afbraak (door nutriënten) draagt vermoedelijk bij tot een minder grote verspreiding van de verontreiniging dan gedacht. Ook door de trage verplaatsing van het grondwater blijft de verontreiniging min of meer op haar plaats. Metingen in 2007 en 2009 bevestigen die ontwikkeling. Het volledig leeghalen van de stortplaats is vanwege de hoge kosten niet reëel. Het volgen via monitoring van de natuurlijke afbraak en het graven van een

ringsloot is de meest haalbare en verantwoorde keuze. Het monitoren gebeurt nu al met peilbuizen. Wel moet rekening worden gehouden met tegenslag: de verontreiniging zou zich alsnog over een groter gebied kunnen verspreiden. In dat geval is een onttrekkingssysteem voor het afvangen en zuiveren van water de beste oplossing.

‘Wij werkten altijd binnen de regels’ Eigenaar van de vuilstort in de Polder Stedelijk is Cornelis Troost (69), een in Pernis geboren ondernemer. ‘Ik ben onder de rook van Shell opgegroeid.’ De multinational werd later zijn grootste klant, toen hij begin jaren zestig van de vorige eeuw een vuilstort begon in de Polder Stededijk. Troost zegt al die jaren correct te hebben gehandeld: ‘Wij zijn binnen de regels gebleven. Shell heeft er in overleg met provincie op aangedrongen dat er op die plek een stortplaats zou komen voor industrieel afval. Die is er gekomen. Wij hebben het werk uitgevoerd. Was het allemaal volgens de huidige normen? Nee, natuurlijk niet. Maar de normen veranderen ook voortdurend. Wij hebben in ieder geval van de provincie altijd toestemming gekregen om er bepaalde stoffen te storten.’


Onderzoek naar mogelijke verontreinigingen Slikveld

62

IJsfabriek Siberia Het onooglijke en vrijwel onvindbare Loverstraatje, in het centrum van Dordrecht, is dankbaar terrein geweest van onderzoekers. Het steegje is met een hek afgesloten van de buitenwereld. Alle bedrijvigheid is eruit verdwenen. Bijna honderd jaar geleden was het er, vooral achterin, nog levendig en klonken er geluiden van hamers en sissend ijzer. In de beginjaren twintig van de vorige eeuw was de steeg gevuld met zoete geuren. Die geuren waren afkomstig van IJscompagnie Siberia, die er ambachtelijk consumptie-ijs bereidde. Het ijsfabriekje was gevestigd aan de Loverstraat 12, een deel van de steeg waar ook een glasslijperij, kopergieterij, houtbedrijf, verzilverinrichting en lasbedrijf zich in de loop van de jaren staande probeerden te houden. De meeste firma’s waren geen lang leven beschoren. De ijsfabriek werd in 1920 geopend, maar moest vier jaar later alweer zijn deuren sluiten. De opening van IJscompagnie Siberia paste in een landelijke trend. Rond 1900 waren het voornamelijk banketbakkers die ijs maakten. Ze kregen korte tijd later gezelschap, en concurrentie, van Italiaanse ijsbereiders. Die nieuwkomers maakten consumptie-ijs in Nederland pas echt populair. Nederlandse bakkers verenigden zich en noemden zich de Nederlandse IJscompagnie der Vereenigde Banketbakkers. De hevige concurrentie en lage prijzen dwongen de ijscomannen gemeenschappelijk grondstoffen in te kopen. In de Loverstraat begon

een onbekende banketbakker het ijsbedrijfje Siberia. In latere jaren kreeg hij navolging. Dordtse concurrenten waagden zich ook aan het maken van ijs en kozen voor hun zaken namen als Noordpool, Delil en Budo. De ijsbereiders ventten hun producten uit met ijscowagentjes. De naam ijsco was direct afgeleid van de IJscompagnie. Ze verkochten hoorntjes en wafels, tegen prijzen van vijf tot tien cent. Toen het eten van een ijsje tot de populairste vorm van buitenshuis eten ging behoren, kort na de oorlog, was de IJscompagnie Siberia allang door de concurrenten overvleugeld. De eigenaar had de zaak verlaten, met achterlating van afvalstoffen die bij de productie waren vrij gekomen. Tientallen jaren later ontdekten onderzoekers nog sporen van de koelvloeistof diethyleenglycol in de bodem. Zijn voorgangers en opvolgers, zoals de koperdraaier en glasblazer, hadden stoffen als koper, tin, arseen, cyanide, zilver, lood en zink gemorst. De Loverstraat was daarom in 2008 en 2009 een van de plaatsen waar de aandacht van bodemonderzoekers naar uit ging. Het straatje kwam op een lijst van 350 potentieel verontreinigde locaties in de bebouwde omgeving van Dordrecht. Bij nieuw onderzoek bleek de bodem onder de ijsfabriek schoon genoeg. Sanering is er niet nodig. Ongeveer dertig andere locaties, verspreid over de binnenstad, zullen vermoedelijk wel worden gesaneerd.


Kijk op Polder Stededijk, bij Helsluis

64

Colofon Op goede gronden Zeven jaar bodemsaneringen in Dordrecht

Dordrecht, april 2010 Uitgave:

Gemeente Dordrecht m.m.v. Milieudienst Zuid-Holland Zuid

Oplage:

300 stuks

Teksten:

Frits Baarda

Fotografie: Frits Baarda Saneringsfoto’s: Milieuadviesbureau Tauw en Milieuadviesbureau Geofox-Lexmond Historische foto’s: Erfgoedcentrum DiEP, Dordrecht Vormgeving:

Impuls Publiciteit, Alblasserdam

Dank:

Met dank aan Erfgoedcentrum DiEP

De uitgever heeft getracht alle makers van in dit boek opgenomen foto’s op te sporen. Dat is niet in alle gevallen gelukt. Een ieder die meent recht te hebben op het copyright van foto’s in dit boek gelieve zich te melden bij de gemeente Dordrecht.


Gemeente Dordrecht Spuiboulevard 300 Postbus 8 3300 AA Dordrecht www.dordrecht.nl

Op goede gronden. Zeven jaar bodemsaneringen in Dordrecht

Recommend Documents