ONZE HUID zo zichtbaar maar ongezien
Colofon ISBN: 978 90 8954 589 3 1e druk 2013 © 2013, Jan D. Bos Exemplaren zijn te bestellen via de boekhandel of rechtstreeks bij de uitgeverij: Uitgeverij Elikser Ossekop 4 8901 AA Leeuwarden Telefoon: 058-2894857 www.elikser.nl Illustraties: Inge Kos-Oosterling, Robert Rodenburg, Bab Vrees Vormgeving omslag en binnenwerk: Evelien Veenstra Voor publicatie van afbeeldingen in dit boek is in de meeste gevallen toestemming verleend. In andere gevallen zijn wij van stilzwijgende toestemming uitgegaan. Mocht er desondanks iemand van mening zijn, dat hij/zij rechten op een van de afgebeelde ilustraties kan doen gelden, dan verzoeken wij u, contact op te nemen met de uitgever.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op wat voor wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur en de uitgeverij. This book may not be reproduced by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission from the author and the publisher.
ONZE HUID zo zichtbaar maar ongezien
Jan D. Bos
In nagedachtenis aan Anke Verrijp (2 augustus 1951 – 21 oktober 2009)
Inhoud Voorbehoud Inleiding
19 21
Kijk eens rond Vier delen Termen en talen Bronnen
21 22 23 25
DEEL I – ONZE NORMALE HUID
27
Inleiding: wat is normaal?
29
-1- Geschiedenis van het denken over de huid Vanaf de prehistorie tot de negentiende eeuw Antieke geneeskunde De Midden-Oosterse wortels van ons moderne denken over het lichaam De allereerste Nederlandstalige beschrijving van een huidpatiënt (1660) Dermologie en de zeven vrije kunsten Huidziekten: ramp, zegen, straf, of onontkoombaar deel van het leven Onderzoek van de huid door de arts Beschouwing Bronnen
31 31 33
-2- Onze normale huid Zijn wij onze huid? Is het voortbestaan van de huid het hoofddoel van de voortplanting? De opbouw van onze buitenkant Opperhuid, lederhuid en onderhuid Inwoners van de opperhuid: pigmentcellen, Langerhanscellen en Merkelcellen De vorming van huid aan het begin van nieuw leven De vaten van de huid Huidspieren Huidklieren: talg, melk en zweet Huidgeuren en deodorants Maakt de menselijke huid lokstoffen? De huid in de ruimte
7
35 36 38 39 41 43 44 45 46 46 49 50 51 54 55 56 58 60 62 64
De huid als ontvanger en zender van licht en infrarode straling 64 De huid als ontvanger en zender van geluid 66 Huidgeleiding 67 Beschouwing 68 Bronnen 69 -3- Haren en nagels Haar en nog eens haar, en nagels De haargroeicyclus, haaruitval en tonsuren Haardikte Haarkleur, van wit tot zwart Krullen en kroeshaar Het haar en het ouder worden Beschouwing Bronnen
-4- De zeven huidlijnstelsels Wat zijn huidlijnen? -1- Melklijsten -2- Lijnen van Blaschko -3- Lijnen van Voigt Futcher -4- Spanningslijnen van de huid (de lijnen van Langer, Borger of Kraissl) -5- Dermatomen -6- Vingerafdrukken (dermatoglyfen) -7- Vouwlijnen De meridianen: acupunctuur en ‘fringe medicine’ Beschouwing Bronnen
71 71 72 74 75 76 77 78 78 79 79 81 83 84 84 89 91 92 94 98 99
-5- Gevoel en sensibiliteit: het skin nervous system (SNS) Vijf, tien, elf of twaalf zintuigen? Het zenuwstelsel van de huid – skin nervous system (SNS) Synesthesie en allochiria Jeuk en pijn Het gevoel in de huid en het brailleschrift Ziekten van huid én zenuwstelsel tegelijk Beschouwing Bronnen
101 101 102 107 110 113 113 115 116
-6- Huid: flora en fauna De naamgeving in onze microwereld De oersoep en de endosymbiose De samenleving van microben en mens: dermotypes Huidschimmels en gisten
117 117 119 119 122
8
Huidbacteriën, ongevoelig voor antibiotica: een dreigende ramp? Beschouwing Bronnen
123 127 127
-7- Afweer en overgevoeligheid: skin immune system (SIS) De verwarrende wereld van normale en abnormale afweer Geschiedenis van het denken over de huid als afweerorgaan Huid en afweer vandaag de dag Allergie als diagnose of als metafoor Galbulten door voedingsbestanddelen Natuurlijke en verworven afweer T-cellen Dendritische cellen in de huid: Langerhanscellen en dermale dendritische cellen Beschouwing Bronnen
129 129 131 133 139 139 141 141
-8- De stormachtige ontwikkeling in de kennis van onze genen Acne in de liezen, de ziekte van Alzheimer en genmutaties Gregor Johann Mendel en Xue-Jun Zhang De eerste kaart van het menselijk genoom De eigen erfelijkheidscode weten RNA: boodschapper tussen DNA en eiwit Het humaan genoomproject en het historische keerpunt van 2001 Genetica en ‘systems biology’: de toekomst van de geneeskunde? Beschouwing Bronnen
147 147 148 150 151 152
9
143 144 145
153 156 158 159
DEEL II –HUIDFALEN
161
Inleiding: het effect van huidfalen op de kwaliteit van leven
163
-9- Alledaagse dingen Inleiding tot de gewone vlekken, plekken en bulten Ooievaarsbeet Mongolenvlek Aardbeienplek en wijnvlek Bloedvergiftiging Eksterogen en likdoorns Roos Poolse vlecht: niet meer alledaags Eczema seborrhoicum Ouderdomswrat Schubbenhuid of vissenhuid Galbulten Rosacea Lichen ruber planus Ziekte van Gibert Beschouwing Bronnen
167 167 168 168 169 170 170 171 171 172 173 173 174 175 178 179 180 180
-10- De huid als spiegel van de inwendige mens Huid en systeemziekten Sclerodermie Lupus erythematodes: letterlijk ‘rode wolf’ Een gezicht vol littekens De rode wolf Een korte geschiedenis van het ontstaan van het begrip ‘lupus erythematosus’ De vele varianten van LE Hoe LE ontstaat en wat eraan te doen valt Kapotte vaten: vasculitis en bloedingen Beschouwing Bronnen
181 181 182 182 182 185
-11- Witte en bruine vlekken Pigmentvlekken Ouderdomsvlekken Albinisme Moedervlekken Naevus congenitalis giganticus Sproeten Zwangerschapsmasker
197 197 197 198 200 200 201 201
10
187 189 191 193 195 195
202 204 204 204
Vitiligo Acanthosis nigricans Beschouwing Bronnen -12- Wonden, verbrandingen en blaren Een patiënt met ‘spontane’ zweren over de hele huid Huidwonden, pleisters en wondverzorging Brand- en vrieswonden ‘Open been’ en spataderen Bijtwonden en slangenbeten Littekenvorming: cicatrix, wild vlees, striae en keloïd Blaarziekten Beschouwing Bronnen
205 206 208 208 209 210 211 212 214 214
-13- Psoriasis: ziekte of verschijning Opname wegens psoriasis Wat is psoriasis? Psoriasis en erfelijkheid en onzichtbare infecties Klinische varianten van psoriasis Pathogenese van psoriasis Een psoriasiscongres in Moskou Psoriasis en de evolutie van de mensheid Behandeling: van duzhong via biopeeling tot biologics De biologics Beschouwing Bronnen
215 215 216 217 221 225 229 230 231 234 238 239
-14- Atopisch eczeem: een dagelijks raadsel Nooit meer slapen Verwarrende namen Waar hebben we het over bij atopie en atopisch eczeem? De genetica van het atopisch syndroom en het gen voor filaggrine De toename in het vóórkomen van atopie en de ‘ hygiënehypothese’ Hoe ontstaat atopisch eczeem? Gewenningstherapie met allergenen bij atopie: verum, fringe en SLIT Kliniek en behandeling van atopisch eczeem Biologics bij atopisch eczeem: teleurstellend Beschouwing Bronnen
241 241 242 244
11
249 250 252 254 257 259 261 261
-15- Contact- en beroepseczeem: irritatie of allergie 263 Arbeidsongeschikt door allergie voor cosmetica 263 Contacteczemen 264 Beroepseczemen 268 De ontwikkeling van een nieuwe huidinkt: Wood’s skin marker 268 De rol van het afweersysteem bij allergisch contacteczeem 270 Beschouwing 271 Bronnen 271 -16- Acne: weg ermee Acne en medische ethiek Acne hebben we allemaal (gehad) Varianten van acne Behandeling De toepassing van orale vitamine A derivaten en anti-androgenen Beschouwing Bronnen
273 273 274 276 278
-17- Huidinfecties en –infestaties Binnendringers Vaccinaties Virale huidinfecties Schimmels en gisten Bacteriële huidinfecties Parasitaire huidinfestaties en insectenbeten Hoofdluis, schaamluis en kleerluis (pediculosis) Beschouwing Bronnen
283 284 284 288 297 302 308 310 315 315
-18- Tropische huidziekten en importdermatosen Inleiding Lepra en stigma Ziekte van Chagas: Amerikaanse trypanosomiasis Cutane myiasis Beschouwing Bronnen
317 317 318 320 320 321 321
-19- Geslachtsziekten: eigen keuze of niet? Macht en seks Wat is een soa en hoe krijg je die? De aanpak van geslachtsziekten in Nederland Bezoek aan een bordeel De vier klassiekers Syfilis (lues, ‘harde sjanker’)
323 324 324 325 327 328 329
12
279 281 281
Gonorroe (‘druiper’) Overige, zogenaamd niet-klassieke geslachtsziekten Ulcus molle (weke sjanker) Trichomoniasis: cel met een staart Chlamydia: vaak onzichtbare, onvoelbare insluiper De opkomst van het Kaposisarcoom, aids en hiv Inleiding Een korte geschiedenis van een nieuwe geslachtsziekte, de hivinfectie Hiv bindt zich aan T-cellen, maar ook aan de Langerhanscellen van de opperhuid Moritz Kaposi (1837-1902) Hiv en antiretrovirale therapie Venerische wratten en baarmoederhalskanker Beschouwing Bronnen -20- Huidkanker: ramp van epidemische omvang Wat is huidkanker? Kankergenen The War on Cancer De leek en kwaadaardige tumoren Voorstadia van huidkanker: het keratoacanthoom Voorstadia van huidkanker: keratosis actinica De baso: het basaalcelcarcinoom (BCC) De spino: het spinaalcelcarcinoom (SCC) De kwaadaardige moedervlek: het melanoom Het huidlymfoom: cutaan T-cellymfoom (CTCL) Huidkanker: ramp van epidemische omvang – beschouwing Bronnen
13
335 337 337 337 338 339 339 339 341 342 344 345 348 349 351 353 355 357 359 360 361 364 373 377 385 390 392
DEEL III – HUID EN CULTUUR
395
Inleiding
397
-21- De moeizame weg naar een nieuw geneesmiddel Een nieuw geneesmiddel, of niet? De 500 daltonregel: groter komt de huid van buitenaf niet in Ontwikkeling van nieuwe huidgeneesmiddelen Het begin van een nieuw idee: zon en onderdrukking van de afweer Bijvoorbeeld: urocaanzuurderivaten (UCA’s) Het nemen van een patent op nieuwe geneesmiddelen Verkoop van de patenten aan de farmaceutische industrie De beginfase (fase 0) van ontwikkeling Het vervolg: fase 1, 2a, 2b, en verder, bij mensen Beschouwing Bronnen
399 399 400 401 404 405 406 406 408 410 411 411
-22- Geneesmiddelen: één groot strijdtoneel 413 Placebo verbetert ziekten niet, alleen klachten 414 Kruiden als geneesmiddelen 414 Wat zijn farmaceutica? 417 Zinkoxide 419 Hormoonzalven: de veelgebruikte corticosteroïden 420 Nieuw: de uiterst kostbare biologics 422 Vergoeding van geneesmiddelen en de trechter van Dunning 425 Een rem op dure geneesmiddelen 427 Wat is een mensenleven waard? 428 Beschouwing 429 Bronnen 429 -23- Het grensgebied tussen geneesmiddelen en huidverzorging: Cosmoceutica Aardolie op je lippen Op de toonbank van de apotheek en drogist Cosmoceutica: wat zijn dat? Reclame voor cosmetica Afslankcrèmes: cosmetica of cosmoceutica? Beschouwing -24- De driehoek arts – patiënt – industrie De relaties tussen patiënt en industrie De relaties tussen arts en industrie en de hebzucht: brood en spelen Congresreis naar Cali, Colombia
14
431 431 431 433 437 439 440 441 441 443 444
Congresreis naar Boston en New York Congresreis naar Sydney, Australië Een gesponsorde congresreis naar Mexico De relaties tussen arts en patiënt en de zeven hoofdzonden Beschouwing: een schets van het veld Bronnen -25- Het world wide web en teledermatologie Bits en bites: Homo digitalis mobilis Databases en zorg-apps op internet: e-health Databases aan het ziekbed Telemedicine en teledermatologie: e-consult Beschouwing Bronnen -26- Het onmogelijke elektronisch patiëntendossier (EPD) en de Privacy Onnodig dodelijk verloop huidziekte ondanks elektronisch patiëntendossier Dertien bezwaren tegen invoering van een landelijk elektronisch Patiëntendossier -1- Wat te doen met anonimiteit van patiënt, zoals bij geslachtsziekten? -2- Overeenstemming over in te voeren gegevens ontbreekt -3- Wat te doen met verschillende definities van diagnoses? -4- Informatiesystemen kunnen ‘down’ gaan -5- Misbruik gegevens in databases door verzekeraars -6- Verandering medische gegevens door derden -7- Wie beheert de gegevens? -8- Vrijwilligheid en inzage gegevens door patiënt of niet? -9- De psychiatrische dimensie -10- Medisch-juridische kanttekeningen -11- Algemene regel vertrouwelijke databestanden: houd toegang zeer beperkt -12- Cybercrime Hoe nu verder? Beschouwing en bezwaar nummer 13 Bronnen
15
445 446 446 447 451 451 453 454 455 460 461 462 462 463 463 465 467 467 468 469 470 471 471 473 474 474 475 476 477 480 480
-27- Psychologie van de huid: van jeuk tot zelfverwonding tot Smetvrees Moeilijk te duiden huidafwijkingen De beleving van huid Jeuk en pijn Huidfalen, ziektelast en kwaliteit van leven Zelfverwonding: automutilatie en dermatitis artefacta Nagelbijten en haren trekken Smetvrees Angst voor beesten: parasitofobie Ingebeelde huidziekten en massahysterie Beschouwing: huid en psyche en ergernis Bronnen
481 481 482 483 485 485 487 487 489 490 491 492
-28- Pigmentwensen en mensenrassen Mensenrassen bestaan niet Pigmentcellen: de melanocyten en hun functie Mensensoorten Zelfbruiners en zelfwitters Beschouwing Bronnen
493 494 495 496 498 499 499
-29- Zon en huid Zelfdoding bij onverdraaglijke ‘zonneallergie’ Wat zou de huid zonder zon moeten? De zon en zonnestraling Zonnebankverslaafde zou kind hebben laten verbranden Verstandig zonnen: zonkracht en huidtype De zon, uv en onderdrukking van de afweer De zonnebeschermingsfactor Zonneziekten: huidziekten veroorzaakt door de zon Beschouwing Bronnen
501 501 502 502 506 506 509 510 511 512 512
-30- Rijping en veroudering Wat is ‘skin aging’? Natuurlijke (intrinsieke) veroudering De zon: extrinsieke veroudering Het gezicht en veroudering Zonnebescherming met cosmetica en met kleding Beschouwing Bronnen
513 514 516 518 519 521 524 524
16
-31- Haarverlies Haaruitval Het haar wordt dunner: verspreid haarverlies ‘Mannelijke’ kaalhoofdigheid Begripsbepaling Diagnose en spectrum Hoe komt alopecia androgenetica tot stand? Medicinale en chirurgische behandeling Pleksgewijze haaruitval Beschouwing Bronnen
525 525 526 528 528 528 529 531 532 533 533
-32- Verfraaiing en verzorging 535 Te strak 537 De markt voor cosmetiek: mooimaakindustrie 537 Wat als de schoonheidsfout tussen de oren zit? 538 Schoonheidsspecialiste en huidtherapeute: huidverzorging 539 Manicure en pedicure: nagelverzorging 541 Huidverfraaiing 541 Rouge: karmijn en karmozijn 542 Ontharen 543 Wensvervullende geneeskunde: dermatocosmetische ingrepen 544 -a- Vitamine A en andere geneesmiddelen 545 -b- Ultrasound, intense pulsed light, fillers, lipolyse en nog zo wat 546 -c- Gelaatscontouren: de konen 547 -d- Ooglidcorrectie en wenkbrauwlift 548 -e- Laserbehandeling van rimpels 548 -f- Botuline 548 -g- Rimpelvullers 549 -h- Huidvet en lichaamscontouren 550 -i- Schaamlipcorrectie (labiumreductie) en andere ingrepen aande uitwendige geslachtsdelen van de vrouw 551 Medische ethiek van huidverfraaiing 551 De schoonheidsslaap 553 Beschouwing 554 Bronnen 554 -33- De pels Vacht en pels Dierenhuidziekten Camouflage Vervelling Aantrekkingskracht Beschouwing
555 556 556 557 558 558 559
17
-34- Huidziekten in de kunsten en kunstenaars met huidziekten Verbeelding, inbeelding en uitbeelding Patina of ‘vleeskleur’ Zomaar enkele kunstenaars en hun huidziekte Benvenuto Cellini, beeldhouwer Robert Schumann, componist Paul Klee, schilder Sclerodermie Vladimir Nabokov, schrijver The heartbreak of psoriasis Beschouwing Bronnen
561 561 562 564 565 567 568 569 570 571 574 574
-35- Cultuur en uiterlijk Oude afbeeldingen van mens en huid ‘Verfraaiing’ van de huid Scarificaties, keloïd en ‘piercings’ Tatoeages Huid en afkeer Elephant man: het verhaal van Joseph Carey Merrick (1862-1890) Heksen Huid en kleding, en huid als kleding De zeven schoonheden: uiterlijk, huid en schoonheid Beschouwing Bronnen Een gedicht over huid en schoonheid
575 576 577 578 579 585
DEEL IV – HUIDPARAFERNALIA
593
Gebruikte stellingen en citaten op een rij Spreekwoorden en gezegden met huid, haren en nagels Afkortingen Dankwoord CV van de auteur Webadressen Huidpatientenverenigingen (alfabetisch)
595 597 599 605 607 608
18
585 586 586 587 590 590 591
Voorbehoud Waar iets aan andere bronnen is ontleend, worden die zo veel als mogelijk genoemd. Dit is een populairwetenschappelijk boek, en niemand kan zich rechten ontlenen aan de (medische) feiten, stellingen en meningen die erin zijn opgenomen. Waar merknamen van onder meer farmaca of cosmetica worden gebruikt, wil dat niet zeggen dat de betreffende producten hier worden aanbevolen of ontraden, en het betekent ook niet dat er op enigerlei wijze vergoedingen voor vermelding tegenover hebben gestaan. Alle illustraties zijn afkomstig uit eigen archief, tenzij anders vermeld. Mocht een copyrighthouder toch niet vermeld zijn, dan zal dat in een eventuele volgende uitgave worden rechtgezet. Graag zelfs.
19
