Samenvatting
Dit onderzoek richtte zich op het leven, de problemen en dromen van tienermeisjes in de pueblos jóvenes (migrantenvolkswijken) van Lima Metropolitana. Bijzondere aandacht ging uit naar de interactie tussen deze meisjes en hun ouders. Het onderzoek behelsde een casestudie uitgevoerd in Los Pinos, een kleine pueblo joven in San Juan de Miraflores, in het zuidelijke deel van Lima. De centrale vragen van deze studie kunnen worden onderverdeeld in drie sets van vragen. De eerste refereerde aan het leven en de toekomst van de meisjes zelf, de huidige situatie van meisjes in de pueblos jóvenes, hun ervaring van die realiteit en de manier waarop de meisjes aankeken tegen en omgingen met de toekomst. De tweede set van vragen ging over de relatie tussen het leven en de toekomstplannen van de meisjes en de context van de migranten volkswijken. Wat is de relatie tussen de constructies, ervaringen en dromen aan de ene kant en armoede, marginalisering aan de andere kant en in welke mate speelt de pueblos jóvenes cultuur (de zgn. cultura chicha) een rol? De derde set van vragen focuste meer specifiek op de interactie tussen de meisjes en hun ouders en de rol die deze interactie speelde in hun leven en toekomstplannen. Wat zijn de belangrijkste normen en waarden die ouders proberen over te brengen en hoe hangt dit samen met de pueblos jóvenes context? En, ten tweede, hoe gaan de meisjes om met de boodschappen van hun ouders en hoe construeren en reconstrueren ze in interactie met deze ouderlijke boodschappen hun eigen ideeën over hun leven en toekomst? De focus van dit onderzoek lag bij de tweede generatie van ruraal-urbane migranten, met andere woorden bij de kinderen van diegenen die in de jaren 70 en het begin van de jaren 80 van de vorige eeuw naar Lima Metropolitana zijn gemigreerd. In de loop der tijd heeft het thema jeugd in volkswijken vrij veel aandacht gekregen in de sociale wetenschappen. Veel van deze studies gingen echter uit van het idee van jeugd als een subcultuur, als een groep die relatief geïsoleerd staat van de rest van de samenleving. In de afgelopen jaren zijn er ook verschillende studies verschenen over de sociale netwerken en socialiseringsprocessen van volksjeugd. Dergelijke studies besteden meer aandacht aan de relaties tussen generaties, maar de nadruk ligt nog steeds erg sterk op de mate waarin de (veronderstelde) pioniersmentaliteit van de migrantenouders wordt overgebracht op hun kinderen. Veel minder aandacht wordt er besteed aan de vraag hoe de context van armoede, informaliteit en de migratieachtergrond van de ouders opgroeien en jong zijn beïnvloedt. Verder is er nauwelijks specifieke aandacht voor meisjes. In de pueblos jóvenes vormen meisjes een nogal onzichtbare groep. Ze brengen veel van hun tijd binnenshuis door en vertonen geen problematisch gedrag waarmee de aandacht van onderzoekers en beleidsmakers getrokken wordt. De meisjes die centraal stonden in dit onderzoek waren allen tussen de 4 en de 8 jaar oud en afkomstig uit de buurt Los Pinos. Deze buurt, ontstaan in 984 door een invasión (d.w.z. een illegale nachtelijke landbezetting), is gebouwd tegen de hellingen van een heuvel op zanderige rotsgrond. De buurt herbergt nu 20 huishoudens. In de tijd van mijn veldwerk, waren sommige huizen nog van hout, golfplaten en rietmatten; de meerderheid had echter al een aantal stenen muren en soms een stenen dak. De meeste huizen in de wijk hadden directe | 266 |
of indirecte toegang tot water en elektriciteit. De meisjes met wie ik gewerkt heb waren allen geboren in Lima Metropolitana; de meesten waren de oudste dochter in hun gezin. Over het algemeen leefden ze in nucleaire gezinnen bestaande uit een vader, moeder en tussen de drie en zes kinderen. Van de 9 meisjes die het meest actief betrokken waren in deze studie, waren er twee afkomstig uit ‘female headed households’. Na hoofdstuk , een introductie waarin het voorgaande uitgebreider wordt weergegeven, gaat hoofdstuk 2 verder in op de geografische context van het onderzoek, namelijk op de pueblos jóvenes, en meer specifiek Los Pinos. Dit wordt gedaan zowel vanuit een meer theoretisch perspectief als vanuit het oogpunt van de inwoners. Beschreven wordt hoe de wijken ontstonden ten gevolge van grote ruraal-urbane migratie golven en hoe deze wijken een plek werden waar armoede en marginalisering geconcentreerd was. Ook de overlevingsstrategieën van de pueblos jóvenes bewoners komen aan bod en daarmee de ‘agency’ van de wijkbewoners. Theoretisch wordt het concept armoedecultuur, oorspronkelijk geïntroduceerd door Lewis (965), kritisch tegen het licht gehouden. De conclusie is dat hoewel lang niet alle elementen van het concept toepasbaar zijn in de huidige context, het idee dat mensen in grote mate vastzitten in een vicieuze cirkel van armoede en marginalisering nog steeds grote geldigheid heeft. Deze marginalisering is niet alleen economisch van aard, maar behelst ook problemen m.b.t. de toegang tot kwalitatief goede gezondheidszorg en veiligheid. De armoede en de andere problemen in de pueblos jóvenes worden erkend door de wijkbewoners, hoewel dergelijke issues vaak wel in meer relatieve termen benaderd werden. De meisjes in Los Pinos benadrukten altijd dat er ook armere mensen waren en volwassenen benadrukten vooral dat, hoewel ze arm waren, ze nog steeds hun trots hadden. Deze trots was ook één van de belangrijkste elementen van de zogenaamde pueblos jóvenes cultuur. Het derde hoofdstuk bediscussieert de familie in de migrantenvolkswijken. In de afgelopen decennia zijn familiestructuren en -patronen ingrijpend veranderd. Gezinnen zijn kleiner geworden en meer nucleair van aard. Tegelijkertijd zijn er ook een aantal elementen die de aard van de kerngezinnen aantasten, zoals de gewoonte van familieleden vanuit de rurale gebieden om tijdelijk in te trekken bij familie in de stad en het feit dat dochters met hun eigen kinderen vaak nog bij hun ouders wonen. Binnen de gezinnen zijn de genderverhoudingen aan het schuiven. Door de toegenomen arbeidsmarktparticipatie van vrouwen en andere veranderingen in de rest van de maatschappij, komen genderrelaties steeds meer onder druk te staan; verschillende modellen lijken naast elkaar te bestaan. De notie van moederschap is echter nog steeds sterk bij het definiëren van vrouwelijkheid. Met betrekking tot het opvoeden van kinderen blijkt dat de gezinscultuur nog steeds vrij autoritair is, vooral als het gaat om tienermeisjes. Normen en waarden worden op een verticale manier overgebracht, zonder veel aandacht voor de eigen ideeën en voorkeuren van de meisjes. Dit geldt met name op het gebied van seksualiteit, de interactie met jongens en onderwijs. De autoritaire opvoedingscultuur in gezinnen bestaat naast een meer laissez faire houding, die naar voren komt in andere situaties en met betrekking tot andere issues. De opvoedingsstijlen gaan terug op de meer autoritaire opvoedingspraktijken die gewoon waren in de gebieden waar de ouders vandaan komen. Ook zijn ze het resultaat van de relatief grote sociaalculturele afstand die er bestaat tussen hen en de generatie van hun kinderen. Een belangrijke factor die door de ouders zelf naar voren werd gebracht was hun gevoel van onveiligheid in de stad, en meer specifiek de angst dat hun dochters het slachtoffer zouden worden van enige vorm van geweld. In praktische zin speelden ook de lange werkdagen van de ouders een rol. Het laatste deel van hoofdstuk 3 bevat een reflectie over huiselijk geweld in pueblos jóvenes | 267 |
gezinnen. Ook hier blijken verschuivingen plaats te vinden: mensen in Peru beschouwen huiselijk geweld steeds meer als onacceptabel; meer vrouwen doen aangifte van huiselijk geweld. Tegelijkertijd leidt huiselijk geweld echter nog steeds tot veel directe en indirecte slachtoffers onder vrouwen en kinderen en is het daarmee een belangrijke probleem in Peru. Hoofdstuk 4 presenteert de meisjes, de belangrijkste subjecten in dit onderzoek. Het eerste thema in dit hoofdstuk is school, aangezien dit één van de plekken was waar de meeste meisjes veel tijd doorbrachten. Over het algemeen is de onderwijsparticipatiegraad in de urbane gebieden in Peru behoorlijk hoog. In Los Pinos gaan de meeste meisjes (en jongens) op regelmatige basis naar school. Zwangere meisjes zijn hierop een uitzondering. Zij verlaten meestal de school op het moment dat ze zwanger raken of als hun zwangerschap zichtbaar wordt. Hoewel de cijfers voor schoolparticipatie over het algemeen hoog zijn, laat de kwaliteit van het onderwijs vaak te wensen over. Dit geldt met name voor het publieke onderwijs, waar vrijwel alle kinderen uit de pueblos jóvenes naar toe gaan. Problemen die naar voren kwamen met betrekking tot onderwijs zijn het gebrek aan voldoende schoolmaterialen, de hoge graad van schoolachterstand en zittenblijven en de grote financiële last die ouders moeten dragen als ze hun kinderen naar school sturen. Verder is er sprake van een grote mate van voortijdig school verlaten, met name onder jeugd van 5 jaar en ouder. Naast school, zijn de meisjes in Los Pinos veel bezig met aan huishouden gerelateerde activiteiten. Vooral wanneer hun ouders buitenshuis werken, zijn de meisjes verantwoordelijk voor schoonmaken, koken en de zorg voor jongere broertjes en zusjes. Een aantal meisjes zijn ook actief in arbeid buitenshuis, vaak in relatie tot het werk van hun ouders. Hoewel de meisjes soms klaagden over de vele uren die deze activiteiten opslokten, zagen ze allemaal hun verantwoordelijkheden als normaal voor meisjes van hun leeftijd. Het derde deel van het hoofdstuk gaat over de hobby’s en vrijetijdsactiviteiten van de meisjes. Deze vinden plaats dicht bij huis en over het algemeen met meisjes onderling. De meisjes besteden hun vrije tijd vooral aan het kletsen met vriendinnen, het kijken van televisie en radio luisteren. De quince años (5de verjaardag) en de promoción (middelbare school diplomaceremonie) zijn twee belangrijke momenten in het leven van de meisjes. Beide momenten geven aan dat hun jeugd ten einde aan het lopen is en dat een nieuwe fase, de fase van volwassenheid dichterbij komt. Met name de quince años is ook een viering van gendergerelateerde waarden, zoals fatsoen en verantwoordelijkheid. De meisjes onderstrepen deze betekenissen in grote mate, maar benadrukken ook dat ondanks dat ze deze ‘rites de passage’ doormaken, volwassenheid nog steeds relatief ver weg lijkt. Met betrekking tot de plaats van religie in het leven van de meisjes is het duidelijk dat net als dat voor veel mensen in Peru geldt, het katholicisme belangrijk voor hen is. Dit is het meest zichtbaar in de deelname van veel meisjes in de voorbereidende bijeenkomsten voor de Eerste Communie en Belijdenis. Tegelijkertijd lijken de normen en waarden die in de katholieke kerk onderwezen worden echter lang niet altijd gevolgd te worden als het gaat om het nemen van praktische beslissingen in het dagelijks leven. In deze context, is ‘volkskatholicisme’ (tegenover ‘doctrinair katholicisme’) een zinvol construct. Hoofdstuk 4 sluit af met de dromen en verwachtingen van de meisjes voor de toekomst. Hierin werd vooral nadruk gelegd op het ideaal van ser profesional, iets wat in de praktijk refereerde aan het halen van een beroepsdiploma, bijvoorbeeld op het gebied van administratie of lichaamsverzorging. Via deze weg verwachtten de meisjes een beter leven te kunnen opbouwen dan hun ouders hadden. Naast een nadruk op onderwijs en ser profesional, zagen de meisjes hun toekomst ook in het moederschap en als echtgenote. De twee nadrukken | 268 |
binnen de dromen en verwachtingen voor de toekomst werden door de meisjes gezien als even belangrijk. Misschien vanwege het nieuwere karakter van het idee van ser profesional, werd dit laatste echter vaak het sterkst benadrukt. Hoofdstuk 5 gaat verder waar het vorige hoofdstuk ophoudt; het gaat over thema’s rondom seks en seksualiteit, thema’s waarover de meisjes niet veel in publiek praten. Het hoofdstuk is gedeeltelijk gebaseerd op fictieve verhalen geschreven door de meisjes over onderwerpen als seksualiteit en de interactie met jongens; het hoofdstuk begint dan ook met een korte methodologische discussie over verhalen als onderzoeksmethode. Het hoofdstuk gaat dan verder met discussies over hoe meisjes de relatie met jongens zien en hoe zij zelf in die relatie bewegen, Met name de constructen ‘amigo especial’ (‘speciale vriend’) en de ‘echte liefde’ zijn cruciaal. De eerste term refereert aan jongens die, hoewel niet hun vaste vriend meer voor hen waren dan gewoon vrienden. Dit construct kan gezien worden als een uitkomst van de onderhandelingen die meisjes met hun ouders voeren: het geeft hen de mogelijkheid om een speciale relatie met iemand van de andere sekse te onderhouden, terwijl ze naar hun ouders kunnen volhouden dat ze geen verkering hebben. Het construct creëert ook manoeuvreerruimte voor henzelf in de interactie met jongens: het stelt hen in staat om te experimenteren met liefde en seksualiteit zonder een te serieuze relatie aan te gaan. Op het moment dat meisjes hun amigo especial gaan zien als hun echte liefde wordt de relatie serieuzer. Dit is vaak ook het moment waarop de eerste keer geslachtsverkeer overwogen wordt. Het lijkt er op dat een meisje in de pueblos jóvenes geslachtsverkeer vooral ziet als het bezegelen van een eeuwige band met de jongen die zij ziet als haar echte liefde. Het is iets wat ze alleen doet als ze ervan overtuigd is dat hij de man is met wie ze zal blijven in de toekomst. Als meisjes (en jongens) in de pueblos jóvenes seksueel actief zijn, gebruiken ze vaak geen betrouwbare voorbehoedsmiddelen. Nog veel minder is dit het geval als dit gebeurt in een relatief stabiele liefdesrelatie. Stellen vertrouwen vaak op de ‘ritmemethode’ en op ‘coïtus interruptus’, soms afgewisseld met het gebruik van een condoom. De meisjes zijn zich sterk bewust van het risico van zwangerschap, maar zien dit risico niet als een reden om af te zien van seksueel verkeer. Veel belangrijker is de vraag wat de jongen in kwestie zou doen als ze inderdaad zwanger wordt. Het hoofdstuk sluit af met een discussie over abortus. Hoewel het veel voorkomt in Peru, is het ook iets waar nauwelijks over wordt gepraat. In hoofdstuk 6 verlaten we tijdelijk het perspectief van de meisjes en verlegt de aandacht zich weer naar het niveau van het gezin, meer specifiek naar de ouders, en de manier waarop zij hun dochters proberen op te voeden. De opvoedingsboodschappen van ouders blijken uiteen te vallen in twee delen. In de eerste plaats is er het belang dat gehecht wordt aan (formeel) onderwijs: meisjes worden aangemoedigd om hun best te doen op school zodat ze later iets kunnen bereiken. Deze nadruk wordt gecombineerd met een tweede boodschap die de nadruk legt op moreel seksueel gedrag, meer specifiek op seksuele onthouding. De twee elementen worden gecombineerd in de korte waarschuwing ‘cuídate’, een oproep om je te beschermen tegen welke slechte invloed dan ook. De boodschappen kunnen direct en indirect in verband worden gebracht met de context van de migrantenvolkswijk. In de eerste plaats zijn ze een reflectie van de dromen waarmee ouders ooit naar Lima zijn gekomen: door onderwijs zouden zij of in ieder geval hun kinderen vooruit kunnen komen op de sociaaleconomische ladder. De nadruk op seksuele onthouding hangt direct met deze droom samen: tienerzwangerschap - iets wat onherroepelijk voortvloeit uit geslachtsverkeer - wordt gezien als iets dat de droom van vooruitgang door onderwijs ruïneert. Seksuele activiteit en falen in sociaal-economisch opzicht zijn dus onlosmakelijk met elkaar verbonden. Samen vormen | 269 |
de twee boodschappen een nogal prescriptief socialiserings-framework voor de meisjes. De ouders benadrukken de voorschriften van je best doen en van fatsoenlijk gedrag zowel verbaal als door concrete pogingen het leven van de meisjes op een fysieke manier te controleren. De reactie van de meisjes op deze beperkende context legt de nadruk op het gebrek aan confianza, of openheid tussen hen en hun ouders. Ouders, op hun beurt, zijn zich bewust van de beperkingen van hun benadering maar zijn ook onzeker over alternatieve benaderingen. Hoofdstuk 7 gaat over tienerzwangerschap. Het hoofdstuk bespreekt het onderwerp in een chronologische volgorde, met aandacht voor de achtergronden van tienerzwangerschap, het moment waarop de meisjes erachter komen dat ze zwanger zijn, het moment waarop ze hun ouders en vriend vertellen over de zwangerschap, de periode van zwangerschap zelf en uiteindelijk de eerste maanden/ jaren van moederschap Het hoofdstuk sluit af met een discussie over de toekomst van de meisjes die moeder werden. Het wordt duidelijk in dit hoofdstuk dat voor het begrijpen van de hoge cijfers van tienerzwangerschap in de pueblos jóvenes, verschillende verklarende factoren moeten worden meegenomen. Deze factoren zijn samen te vatten in het concept van ‘sociale kwetsbaarheid’. Relevante factoren zijn bijvoorbeeld sociale isolatie, school drop-out of het gebrek aan sociale netwerken. Bijzondere aandacht zou moeten worden besteed aan wat er gebeurt binnen de relatie tussen een meisje en haar vriend: het is immers hier dat de onlosmakelijke relatie tussen geslachtsverkeer en tienerzwangerschap is ingebed. Tienerzwangerschap zou ook geanalyseerd moeten worden in de context van de relatie van ouders met hun dochters. Wat dat betreft, kan zowel een meer accepterende als een afwijzende houding ten opzichte van de relatie van hun dochter met een jongen leiden tot een grotere kwetsbaarheid voor zwangerschap. Zwanger worden betekent een ingrijpende verandering in het leven van meisjes. Ze verlaten school, gaan soms samenwonen met hun partner en moeten zich voorbereiden op een leven als moeder. De concepten ‘rites de passage’ en ‘liminaliteit’ bleken nuttige termen bij het beschrijven van zowel de sociale isolatie als de tumultueuze emotionele veranderingen die samenhangen met tienerzwangerschap. In hoofdstuk 8 komen de belangrijkste punten uit de voorgaande hoofdstukken bij elkaar. Ik herhaal hier mijn stelling dat ondanks bepaalde tekortkomingen Lewis’ idee van de armoedecultuur in grote lijnen geldig is voor het begrijpen van de situatie van tienermeisjes in de migrantenvolkswijken in Peru. Een focus op korte-termijn overleven maakt vooruitgang op de langere duur niet erg waarschijnlijk. De vooruitzichten voor de meisjes om in de komende jaren uit de armoede te komen zijn dan ook klein. Dit betekent niet dat er niets veranderd is. De cultuur van jeugd in volkswijken vandaag de dag is duidelijk verschillend van die van hun ouders; zij is echter ook nog steeds verschillend van die van hun leeftijdsgenoten in andere delen van Lima. De droom van vooruitgang, zo centraal in de migratie van hun ouders, speelt nog steeds een belangrijke rol in hun leven. Deze droom verklaart ook voor een deel de vrij optimistische doelen en verwachtingen die de meisjes hadden met betrekking tot de toekomst. In hoofdstuk 8 kom ik ook terug op de dilemma’s en spanningen gelegen in de interactie tussen ouders en dochters. Een conclusie is dat de socialiseringsboodschappen, waarin onderwijs en seksualiteit zo sterk met elkaar worden verbonden, een belangrijke verandering ten opzichte van het verleden betekenen. Seksueel fatsoen en seksuele abstinentie zijn niet langer in de eerste plaats verbonden met de normen en waarden van de katholieke kerk. In plaats daarvan zijn deze idealen steeds meer gebaseerd op een redenering die economisch en onderwijsgericht van aard is. Aan de ene kant reflecteert deze verandering het sterk | 270 |
toegenomen belang dat ouders in de pueblos jóvenes hechten aan onderwijs. Aan de andere kant hebben de veranderende redeneringen achter de discourses over seksualiteit tot nu toe niet echt geleid tot het uitoefenen van minder controle over de seksualiteit van meisjes. De meisjes onderschrijven tot op zekere hoogte de waarden en normen met betrekking tot onderwijs en seksualiteit zoals die door hun ouders naar voren worden gebracht. In de ogen van de meisjes sluiten de twee levensgebieden elkaar echter niet noodzakelijkerwijs uit. De meisjes gingen er over het algemeen van uit dat school en vriendjes gecombineerd konden worden. Om deze ideeën in de praktijk te brengen in de sterk beperkende context van gezin en buurt, maakten de meisjes gebruik van creatieve middelen; het creëren van amigo especial kan worden gezien als een goed voorbeeld. Het creëren van manoeuvreerruimte vindt echter plaats in een omgeving waarin reeds gedurende hun hele leven maar weinig steun was voor persoonlijk initiatief en groeiende autonomie. Het is mede tegen deze achtergrond dat ook tienerzwangerschap kan worden begrepen. Het laatste deel van hoofdstuk 8 focust op genderrelaties binnen het gezin en de wijk. De belangrijkste conclusie is dat het onderscheid dat vaak gemaakt wordt in de literatuur tussen gender-gerelateerde veranderingen in de middenklassen en de lagere klassen veel minder scherp is dan vaak wordt verondersteld. In beide klassen is er sprake van een samengaan van meer en minder progressieve discourses en praktijken en in beide gevallen heeft arbeidsmarktparticipatie van vrouwen geleid tot een groeiend zelfbewustzijn en ontwikkeling. Misschien is de conclusie gerechtvaardigd dat veranderingen op het gebied van gender relaties zelfs groter zijn in de pueblos jóvenes dan in de middenklassen; de doelen en ambities van de meisjes gaan hier immers duidelijk veel verder dan die van hun eigen moeders. Zowel de meisjes als hun ouders koesteren de droom van vooruitgang en van het opbouwen van een goed leven. Ondanks het feit dat deze dromen voor de meesten van hen tot nu toe niet zijn uitgekomen, blijven ze hopen op een betere toekomst.
| 27 |
