Table of Contents I. INLEIDING 1. HISTORIEK VAN EG EN EU ............................................................................................................1 2. DE UITBREIDING EN/OF DE UITDIEPING VAN DE UNIE..................................................................2 3. VERDRAG VAN MAASTRICHT (= VERDRAG BETREFFENDE DE EU; DE VEU) ....................................4 4. VERDRAG VAN AMSTERDAM .......................................................................................................4 5. HET VERDRAG VAN NICE..............................................................................................................5 6. DE EUROPESE CONVENTIE EN HET VERDRAG TOT VASTSTELLING VAN EEN GRONDWET VOOR EUROPA ..........................................................................................................................................5 7. VERDRAG VAN LISSABON ............................................................................................................5 7.1 GROOTSTE VERNIEUWINGEN ................................................................................................................6 7.2 HET VEU ..........................................................................................................................................6 7.3 HET VWEU.......................................................................................................................................6 7.4 HET HANDVEST VAN DE GRONDRECHTEN VAN DE EU ................................................................................7 II. BRONNEN 1. PRIMAIRE RECHTSBRONNEN........................................................................................................7 2. AKKOORDEN DOOR DE UNIE GESLOTEN.......................................................................................7 3. AFGELEID UNIERECHT ..................................................................................................................7 4. ANDERE BRONNEN ......................................................................................................................8 III. INSTELLINGEN VAN DE UNIE 1. EUROPEES PARLEMENT................................................................................................................8 1.1 SAMENSTELLING ................................................................................................................................8 1.2 BESLUITVORMING ..............................................................................................................................8 1.3 BEVOEGDHEDEN ................................................................................................................................8 2. EUROPESE RAAD..........................................................................................................................9 2.1 SAMENSTELLING ................................................................................................................................9 2.2 BESLUITVORMING ..............................................................................................................................9 2.3 BEVOEGDHEDEN ................................................................................................................................9 3. DE RAAD......................................................................................................................................9 3.1 SAMENSTELLING ................................................................................................................................9 3.2 BESLUITVORMING ..............................................................................................................................9 3.3 BEVOEGDHEDEN ................................................................................................................................9 4. COMMISSIE ...............................................................................................................................10 4.1 SAMENSTELLING ..............................................................................................................................10 4.2 BESLUITVORMING ............................................................................................................................10 4.3 BEVOEGDHEDEN ..............................................................................................................................10
1
5. HOF VAN JUSTITIE (HVJ).............................................................................................................10 5.1 SAMENSTELLING ..............................................................................................................................10 5.2 BEVOEGDHEDEN ..............................................................................................................................11 6. ANDERE: ....................................................................................................................................11 IV. RECHTSBESCHERMING 1. RELATIE HOF VAN JUSTITIE – GERECHT ......................................................................................11 2. STATISTISCHE GEGEVENS ...........................................................................................................11 3. TOEGANG TOT HET HOF EN GERECHT ........................................................................................12 3.1 PROCESVERLOOP..............................................................................................................................12 3.2 RECHTSTREEKSE TOEGANG TOT HET HVJ: BEROEP WEGENS NIET-‐NAKOMING ..............................................12 3.2.1 Commissie t. lidstaat art. 258 VWEU....................................................................................12 3.2.2 Lidstaat t. lidstaat (uitzonderlijk!) art. 259 VWEU ...............................................................13 3.3 RECHTSTREEKSE TOEGANG TOT HET HVJ EN GERECHT: SPECIFIEKE PROCEDURES ..........................................13 3.3.1 Beroep tot nietigverklaring : wettigheidscontrole (art. 263)................................................14 3.3.2 Beroep wegens nalaten (art. 265 VWEU).............................................................................14 3.3.3 Beroep tot schadevergoeding (art. 340 VWEU)....................................................................14 3.4 ONRECHTSTREEKSE TOEGANG TOT HET HOF ..........................................................................................15 3.4.1 Taak nationale rechter – bevoegdheid HvJ...........................................................................16 3.4.2 Verwijzingsplicht: uitzonderingen! .......................................................................................16 3.4.3 Interpretatie van het (ganse) unierecht ...............................................................................16 3.4.4 Geldigheidscontrole: art. 267 VWEU ....................................................................................16 3.4.5 Art. 218 §11 VWEU: procedure sui generis...........................................................................17 V. VERHOUDING NATIONAAL RECHT-‐ EUROPEES RECHT 1. HET VOORRANGSBEGINSEL........................................................................................................18 2. DIRECTE WERKING.....................................................................................................................18 2.1 VRAGEN OVER DIRECTE WERKING = VRAGEN OVER INTERPRETATIE EU-‐RECHT .............................................18 2.2 ONTWIKKELING VAN DW VAN VERDRAGSBEPALINGEN NÀ VAN GEND EN LOOS ...........................................19 2.3 DW VAN AFGELEID UNIERECHT ..........................................................................................................20 2.3.1 wetgevingshandelingen........................................................................................................20 2.3.2 niet-‐wetgevingshandelingen ................................................................................................22 2.3.3 niet-‐bindende rechtshandelingen.........................................................................................22 2.3.4 Directe werking van internationale akkoorden die de Unie binden .....................................22 2.4 UITZONDERINGEN OP DE DW VAN VERDRAGSBEPALINGEN ......................................................................27 2.5 GRENZEN VAN DW ..........................................................................................................................28 2.5.1 Begrenzing door het nationale procesrecht .........................................................................28 2.5.2 Begrenzing in de tijd .............................................................................................................28 3. AANSPRAKELIJKHEID VAN EEN LIDSTAAT VOOR NIET OF SLECHTE UITVOERING VAN EU-‐ VERPLICHTINGEN...........................................................................................................................28 4. WEERSLAG VAN DE EU-‐RECHTSPRAAK OVER DW EN VOORRANG OP DE BELGISCHE RECHTSPRAAK ...............................................................................................................................29 VI. HET MATERIËLE RECHT
2
1. INTERNE MARKT ........................................................................................................................29 1.1 VRIJ VERKEER VAN GOEDEREN .............................................................................................................30 1.1.1 Douane-‐unie .........................................................................................................................30 1.1.2 Verbod van kwantitatieve beperkingen en maatregelen van gelijke werking als kwantitatieve beperkingen............................................................................................................30 1.1.3 verplichtingen van lidstaten .................................................................................................31 1.2 VRIJ VERKEER VAN PERSONEN .............................................................................................................31 1.2.1 Werknemers (art.45 VWEU) .................................................................................................31 1.2.2 Recht van vestiging: zelfstandigen (artt. 49 -‐ 53 VWEU)......................................................31 1.2.3 Niet-‐economisch-‐actieve burgers .........................................................................................32 1.2.4 familieleden van de migrerende burger ...............................................................................32 1.2.5 Invloed Europees burgerschap (art. 21 VWEU) ....................................................................32 1.3 VRIJ VERRICHTEN VAN DIENSTEN (ART. 56 VWEU)................................................................................33 1.4 VRIJ VERKEER VAN KAPITAAL (ARTT. 63-‐64 VWEU) ..............................................................................34 2. DE MEDEDINGINGSREGELS ........................................................................................................34 2.1 REGELS VOOR ONDERNEMINGEN (ARTT. 101-‐102 VWEU).....................................................................34 2.1.1 art. 101 VWEU: kartelverbod ...............................................................................................34 2.1.2 art. 102 VWEU: verbod op misbruik van machtspositie op de interne markt ......................35 2.1.3 De bevoegdheden van de Commissie bij de artt. 101-‐102 VWEU ........................................36 2.1.4 concentratiecontrole ............................................................................................................36 2.2 STEUNMAATREGELEN VAN DE LIDSTATEN (ART. 107-‐109 VWEU) ...........................................................36 2.2.1 Het verbod op steunmaatregelen is niet absoluut ...............................................................36 2.2.2 controle: art. 108 VWEU.......................................................................................................36 2.2.3 Terugvordering van illegale steun ........................................................................................37 VII. EXTERNE BETREKKINGEN 1. INTERNATIONALE RECHTSPERSOONLIJKHEID VAN DE UNIE........................................................37 2. DOELSTELLINGEN EN COHERENTIEVERPLICHTINGEN ..................................................................37 3. EXTERNE BETREKKINGEN: DE MATERIËLE BEVOEGDHEID VAN DE UNIE......................................37 3.1 HET BESTAAN VAN EEN EXTERNE BEVOEGDHEID .....................................................................................37 3.2 DE AARD VAN DE EXTERNE BEVOEGDHEID .............................................................................................38 3.2.1 exclusieve en gedeelde externe bevoegdheid van de unie ...................................................38 3.2.2 gemengde akkoorden...........................................................................................................38 3.3 KEUZE VOOR RECHTSGRONDSLAG ........................................................................................................38 4. EXTERNE BETREKKINGEN: UITOEFENING VAN BEVOEGDHEDEN DOOR DE UNIE .........................39 4.1 SLUITEN VAN AKKOORDEN (PROCEDUREEL) (ART. 218 VWEU) ................................................................39 4.2 INSTRUMENTEN VAN HET EXTERN BELEID ..............................................................................................39 4.3 EXTERN OPTREDEN DOOR DE UNIE ......................................................................................................39 4.4 TOETREDING TOT INTERNATIONALE ORGANISATIES .................................................................................39
3
Samenvatting Europees Recht I. Inleiding 1. Historiek van EG en EU Na WO II werden in het kader van de heropbouw van Europa verschillende initiatieven genomen tot samenwerking, nl. de communautaire en de niet-‐communautaire. •
•
Niet-‐communautaire initiatieven: -‐ Het Marshall-‐plan op initiatief van Amerika met de daaruit volgende OEES(’48), later ‘uitgebreid’ tot de OESO(’61) (exclusief-‐europees element viel weg) ! de jaarlijkse economische rapporten en verslagen van de OESO hebben nog veel autoriteit -‐ Het Comecon-‐plan (’49); een reactie op de OEES vanwege Stalin, die weigerde deel te nemen aan het Westerse, Amerikaanse plan. De USSR en haar satellietstaten richtten hun eigen economische samenwerking op. -‐ De Raad Van Europa (’49); opgericht o.i.v. Churchill; nu 47 lidstaten; oorspronkelijk opgericht met V.K., Benelux, Frankrijk, Noorwegen, ierland, italië, denemarken, Noorwegen, zweden; belangrijkste bevoegdheid is de bescherming van mensenrechten (ook ontstaan EVRM in ’50); heeft slechts weinig directe beslissingsbevoegdheid. -‐ EFTA (’60); reactie op EEG; stichtende landen: Zwitserland, zweden, Noorwegen, denemarken, oostenrijk, portugal, V.K., (+Liechtenstein); doelstellingen vooral in het licht van economische markt bv. vrijhandelszone… brokkelde geleidelijk af naarmate de EG/EU groter werd. Communautaire initiatieven: -‐ EGKS van Schuman (’51): doel was via economische integratie oorlog in de toekomst in europa te voorkomen: de meest strategische industrietakken werden onder supranationaal gezag geplaatst. De instellingen konden bindende besluiten nemen. De EGKS werd opgeheven in 2002. -‐ EPG & EDG: mislukking -‐ Euratom (’58): 1e van de verdragen van Rome; zeer technisch; in die tijdsgeest belangrijke rol voor atoomenergie. Alle landen die toetreden tot EU, treden auto. tot dit verdrag toe! -‐ EEG: 2e van de verdragen van Rome; werd samen ondertekend met Euratom; werd belangrijkste pijler van de EG.
1
2. De uitbreiding en/of de uitdieping van de unie De ontwikkeling van de EEG, later EG/EU verliep volgens 2 grote krachtlijnen, enerzijds de ‘uitbreiding’nl. de vraag van derde-‐landen om toe te mogen treden tot de gemeenschap, anderzijds de ‘verdieping’, nl. het versterken van het integratieproces tussen de lidstaten. •
De uitbreiding: op dit moment zijn er 27 lidstaten, tengevolge van 6 toetredingsgolven. De oorspronkelijke landen zijn de Benelux, Frankrijk, Duitsland, italië. >1973: toetreding van G-‐B, Ierland, Denemarken. Frankrijk heeft de toetreding van G-‐B erg lang tegengehouden o.i.v. De Gaulle >1981: Griekenland Had een economische boost nodig. Bovendien was er al een associatieovereenkomst waarin verwezen werd naar toetreding. Had voorheen een militaire dictatuur waardoor de democratie niet gewaarborgd werd en het land dus nog niet mocht toetreden. >1986: Spanje, Portugal Evenzeer om de democratie en economie te stimuleren… >1995: Oostenrijk, Zweden, Finland allen EFTA-‐landen, maar voelden toch de behoefte zich bij EG aan te sluiten. >2004: Letland, Estland, Litouwen, Polen, Malta, Cyprus, Tsjechië, Slowakijje, slovenië, Hongarije speciale gevallen Malta (aanvraag tijdelijk bevroren om politieke redenen; onderhandelingen werden nadien gewoon verdergezet en Malta wordt lid ) en Cyprus (Cypriotische kwestie met Turkije; na politieke deal van Griekenland met andere lidstaten keuren ze toetreding van Cyprus goed) >2007: Bulgarije, Roemenië Waren al kandidaat om in 2004 lid te worden, maar kregen aangepaste procedure. ! Elke lidstaat kan zich steeds tegen de toetreding van een kandidaat-‐lidstaat verzetten, er is unanimiteit vereist voor een toetreding. Alle nieuwe lidstaten moeten zich vanaf ogenblik van toetreding schikken naar het Acquis Communautaire van de EG/EU; wetgeving, verdragen, rechtspraak van de EU moeten dus al meteen toegepast zijn.
Hoe groter de unie echter werd, hoe groter de nood was aan gemoderniseerde instellingen en aangepaste besluitvorming. Hiertoe zijn er 2 IGC’s geweest, met als eindresultaten het verdrag van Amsterdam, dat absoluut onvoldoende bleek te zijn, en het verdrag van Nice, dat in het kader van de
2
toetredingsprocedure een ‘gewicht’ toemat aan elke kandidaat-‐lidstaat. De grote institutionele hervorming liet echter op zich wachten... ! belangrijke kandidaat-‐lidstaten: -‐
-‐ -‐
-‐
Turkije: heeft enerzijds al sinds ’63 een associatieovereenkomst met de unie, maar door de moeilijke politieke situatie, de Cypriotische kwestie, de gespannen relatie met Griekenland, de houding van sommige lidstaten dat het land niet europees genoeg is enz. moet Turkijke lang wachten. Momenteel zijn toetredings-‐onderhandelingen nog niet heropgestart (na een schorsing sinds de toetreding van cyprus), maar het land is wel gekwalificeerd als kandidaat. Kroatië: sinds 2005 zijn de toetredingsonderhandelingen gestart, maar door een intern conflict stelde Slovenië z’n veto, dat in 2010 werd ingetrokken. Macedonië: is kandidaat, maar nog geen onderhandelingen gestart. Voor andere balkan-‐ landen heeft de unie een stabilisatie-‐ en associatieproces gestart zodat zij later ook kunnen toetreden. Ijsland: heeft een formeel verzoek tot lidmaatschap aangevraagd in 2009, na de zware economische crisis. De onderhandelingen zijn nog niet gestart.
•
De uitdieping/versteviging van de EU: via de voltooiing van de interne markt: In het licht van de economische crisis in de jaren ’70 werd onderzoek gedaan naar kostenbesparing binnen de unie. Het afschaffen van grenscontroles was zo’n manier. De implicaties hiervan moesten goed afgewogen worden, want de politieke en economische situatie binnen europa wijzigde snel. Daarnaast kwam ook Oost-‐Europa in beweging, o.i.v. Gorbatchov. Binnen de kortste tijd ontstond er een geheel nieuw politiek landschap in Europa: de ex-‐SU-‐landen en satellietstaten wilden toetreden tot de unie (uitbreiding), terwijl de unie zelf met de voltooiing van de interne markt bezig was (uitdieping). Deze situatie stelde de unie voor een moeilijke keuze: kwaliteit of kwantiteit? Wat kan een werkprogramma over de interne markt bijbrengen, als je weet dat de vier vrijheden en het idee van ‘gemeenschappelijke markt’ al veel langer bestonden? Het had vooral een aanvullende functie en een accentuerings-‐ en acceleratie-‐effect. Daarbij werden er op enkele vlakken nog specifieke nieuwe maatregelen getroffen om de interne markt te voltooien. Dit gebeurde via de Europese Akte, een verdrag dat het EEG-‐verdrag ‘prepareerde’ om het concept ‘interne markt’ te integreren en van een stevige juridische basis voorzag. De Europese akte geeft ook de definitie: interne markt is een ruimte zonder binnengrenzen, waarin het vrij verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal is gewaarborgd. Om de doelstellingen van ‘interne markt’ inhoudelijk te bereiken moeten nog de resterende materiële, technische en fiscale belemmeringen tussen de lidstaten worden opgeheven. Schengen-‐akkoorden: oorspronkelijk intergouvernementeel initiatief waarin franse en duitse regeringshoofden overeenkwamen dat ze de personen-‐ en goederencontroles opheffen. Dit 3
werd een zeer goed initiatief gevonden en werd als protocol aan het verdrag van Amsterdam toegevoegd.
3. Verdrag van Maastricht (= verdrag betreffende de EU; de VEU) Dit verdrag was een gemakkelijke prooi voor kritiek: redactioneel slecht, was in de haast genomen, in een sfeer van onzekerheid, het beantwoorde niet aan de fundamentele vragen en kon dus in het algemeen niet op veel enthousiasme rekenen. Toch heeft het veel belang ingevolge de interne markt-‐realisatie. Het verdrag van Maastricht bevat namelijk belangrijke bepalingen op vlak van de monetaire unie, en de verwezenlijking van de interne markt is nauwelijks te splitsen van het verwezenlijken van een economische en monetaire unie. Het verdrag botste op negatieve referenda en moeilijkheden m.b.t. de ratificatie, maar trad uiteindelijk toch in werking eind ’93. Inhoudelijk kan het verdrag van Maastricht voorgesteld worden d.m.v. tempel met drie ongelijke pijlers. De grootste pijler is de communautaire of supranationale pijler met daarin het EG-‐verdrag (vroegere EEG), de EGKS en Euratom. De twee andere pijlers zijn niet-‐communautair of intergouvernementeel: de ene gaat over het Gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid (GBVB), de andere betreft de samenwerking op gebied van Justitie en binnenlandse zaken (JBZ).
4. Verdrag van Amsterdam Dit verdrag is het resultaat van het werk van een IGC in 1996. (het IGC is een formeel mechanisme ter herziening van verdragen en gecoörd.onderhandelingen tussen lidstaten). Het werd echter weer een grote mislukking op vlak van institutionele hervorming/modernisering. Er waren echter ook een tal van innovaties: -‐
-‐
-‐
op vlak van justitie en binnelandse zaken: nieuw gecommunautariseerde materies: de overheveling van een aantal beleidsdomeinen i.v.m. vrij verkeer van personen (van de derde pijler naar het EG-‐kader); een afwijkende regeling voor prejudiciële vragen; het schengen-‐akkoord geïncorporeerd. Samenwerking inzake strafrecht en politie in de vernieuwde voormalige derde pijler: europol op vlak van mensenrechten: voor het eerst kan worden opgetreden i.g.v. ernstige en voortdurende schending van de mensenrechten door een lidstaat. De EG/EU is nu ook gebonden door het EVRM, en het hof van justitie houdt hierop toezicht. ≠ toetreding van de EU tot het EVRM! beleidsmaatregelen ten behoeve van de burger: bv. het creëren van werk, duurzame milieuontwikkeling, rechten van de consument…
4
-‐
-‐
-‐
op vlak van extern beleid: meer zichtbaar, coherent en doeltreffend maken. Het gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid werd aangepast. Procedure van ‘constructieve onthouding’ en de gekwalificeerde meerderheidsstemming werden gecreëerd. op vlak van institutionele wijzigingen: geen politiek compromis bereikt; de besluitvorming werd wel op twee kleine vlakken vergemakkelijkt (wetgevingsgebieden met medebeslissingsprocedure en gebieden waarop raad moet aannemen met gekwalificeerde meerderheid werden uitgebreid) op vlak van flexibiliteit t.o.v. nauwere samenwerking: een kleinere groep lidstaten die meer wil uitdiepen dan de gehele groep kan vanaf nu bindende besluiten nemen.
wijzigingen aan de pijlerstructruur: in de communautaire pijler wordt nu het vrij verkeer van personen toegevoegd. De GBVB-‐pijler blijft dezelfde en de JBZ-‐pijler wordt nu ‘politiële en justitiële samenwerking in strafzaken’.
5. Het verdrag van Nice Men realiseerde zich dat er een echte, fundamentele modernisering moest komen, maar ook hier slaagde men daar niet in. Het enige resultaat van die verdrag is dat alle kandidaat-‐lidstaten vanaf nu aan een speciale analyse worden onderworpen; hun ‘gewicht’ in de EU wordt berekend. Er werd aan dit verdrag ook de ‘verklaring betreffende de toekomst van de unie’ gehecht, dat een breder en diepgaander debat over de toekomst in het vooruitzicht stelde. De parameters van dit debat werden vastgelegd in het Verdrag van Laken (agenda, methode en kalender werden bepaald).
6. De europese conventie en het verdrag tot vaststelling van een grondwet voor europa Verder werkend op de verklaring betreffende de toekomst van de unie en het verdrag van Laken, werd een nieuwe IGC ingezet in 2002-‐2003 dat uitmondde in een ‘ontwerp-‐verdrag tot vaststelling van een grondwet voor europa’. Hierop werd verder gebouwd door de IGC in 2003-‐2004. Het nieuwe verdrag werd ondertekend te Rome maar is nooit in werking getreden wegens negatieve referenda in twee lidstaten.
7. Verdrag van lissabon na een reflectieperiode werd de ambitie om één constitutionele tekst te maken voor gans Europa opgegeven en vervangen door een klassieke verdragswijziging met twee onderdelen: het VEU (verdrag betreffende de EU), dat de belangrijkste principes en institutionele bepalingen omvat, en het VWEU (verdrag betreffende de werking), waarin de verschillende beleidsdomeinen aan bod komen.
5
7.1 Grootste vernieuwingen -‐ -‐
-‐ -‐ -‐ -‐
afschaffing van de pijlerstructuur: de EG-‐pijler die steeds groter werd door de voorgaande verdragen wordt ‘de EU’. Het EG-‐verdrag wordt de ‘VWEU’ hervorming van de instellingen: -‐ de Europese raad en ECB worden erkend als instelling -‐ permanente voorzitter i.p.v. roterend voorzitterschap -‐ hoge vertegenwoordiger van de unie voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid ontstaat; lid van commissie invoering van het burgerinitiatief handvest van grondrechten van de EU wordt juridisch bindend mogelijkheid om de EU te verlaten grotere rol voor Europees parlement, en makkelijkere beslissingsprocedure: meer beleidsdomeinen waarover met gekwalificeerde meerderheid mag beslist worden i.p.v. met unanimiteit. (wel nog unanimiteit voor fiscaliteit, belastingen enz.)
7.2 het VEU art. 1: Men wil een verbond tussen de Europese volkeren oprichten, en besluiten zo dicht mogelijk bij de burgers nemen. art. 2: fundamentele waarden (vrijheid, democratie, menselijke waardigheid enz.) én rechten van personen die tot minderheden behoren (!) art. 3: doelstellingen van de Unie: bevorderen van economie, moraliteit, vrede… art. 4: loyale samenwerking: residuaire bevoegdheid blijft bij lidstaten; gelijkheid van lidstaten; lidstaten steunen elkaar in het naleven van de verdragen. art. 5: bevoegdheidsregeling: subsidiariteitsbeginsel tenzij bij exclusieve bevoegdheid en proportionaliteitsbeginsel. art. 6: verwijzing naar handvest van de grondrechten van de EU en de toetreding van de EU tot het EVRM art. 7: schorsingsbevoegdheid van de EU t.a.v. lidstaten die de fundamentele waarden schenden of dreigen te schenden. art. 8: nabuurlanden kunnen bevoorrechte verdragen sluiten (d.w.z. lidstaten met buurlanden buiten de EU) art. 9-‐12: referentie democratische beginselen van de EU art. 13: institutioneel kader van de EU: Eur. parlement, Eur. Raad, Raad van ministers, Eur. Commissie, Hof van Justitie, Eur. Centrale Bank, Rekenkamer. art. 21-‐46: specifieke bepalingen betreffende gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid.
7.3 het VWEU Art. 1: Het VWEU regelt de werking van de EU
6
art. 2-‐6: bevoegheden van de EU: exclusieve (art. 3), gedeelde (art. 4) of aanvullende (art. 6) bevoegheden. Uitzonderingsgevallen zijn het economisch en werkgelegenheidsbeleid en het GBVB, deze worden afzonderlijk vermeld. art. 20-‐24: het Europees burgerschap
7.4 het Handvest van de grondrechten van de EU Dit handvest is bindend geworden sinds Lissabon (art. 6, lid 1 VEU) en behoort dus tot het primair recht van de unie. Het actief toepassingsgebied ratione personae moet artikel per artikel bekeken worden. Het passief toepassingsgebied wordt bepaald in art. 51 van het Handvest. Het toepassingsgebied ratione materiae is gebaseerd op de 6 beginselen van het Handvest: Waardigheid, vrijheden, gelijkheid, solidariteit, burgerschap en rechtspleging. ! de interpretatie en uitlegging van het handvest moet gebeuren a.h.v. de toelichtingen bij het handvest van de grondrechten.
II. Bronnen van de EU 1. Primaire rechtsbronnen Alle oorspronkelijke en wijzigingen op basisverdragen zoals hierboven besproken: EGKS, Euratom, EEG; Met wijzigingen: fusieverdrag en Europese akte. VEU, Amsterdam, Nice en Lissabon.
2. Akkoorden door de unie gesloten handelingen van de unie met derde-‐landen
3. afgeleid unierecht rechtshandelingen gesteld door de instellingen van de EU zelf Wetgevingshandelingen: verordeningen: eenieder is gebonden; is bindend in al haar onderdelen; is rechtstreeks toepasselijk in elke lidstaat richtlijn: gericht aan lidstaten; resultaat is bindend; uitvoeringstermijn; vorm en middelen vrij; verticale directe werking; hoofdzakelijk doel: harmonisatie besluit: verbindend voor de geadresseerden
7
Niet-‐wetgevingshandelingen: de gedelegeerde handeling: handeling van de commissie, eerder aanvullend of wijzigend de uitvoeringshandeling: handeling van de commissie of raad die uitvoering geeft aan andere bindende handeling. Niet-‐bindende rechtshandelingen aanbevelingen en adviezen Beslissingen ‘sui generis’ bv. resolutie, conclusie, mededeling, verklaring… behoren niet tot bepaalde categorie.
4. Andere bronnen Rechtspraak van hof van justitie en gerecht
III. instellingen van de unie 1. Europees parlement 1.1 Samenstelling bestaat uit rechtstreeks verkozen vertegenwoordigers van de burgers van de EU voor een periode van vijf jaar.
1.2 Besluitvorming Besluiten worden normaliter genomen met meerderheid van de uitgebrachte stemmen. In veel andere gevallen wordt een zwaardere meerderheid vereist.
1.3 Bevoegdheden Wetgevende: -‐ bijzondere wetgevingsprocedures: 1) adviesprocedure: parlement geeft niet-‐bindende adviezen over voorstellen. 2) instemmings-‐/goedkeuringsprocedure: parlement kan voorstel goed-‐ of afkeuren. -‐ gewone wetgevingsprocedure: vroegere codecisie-‐procedure o.g.v. art. 294 VWEU: parlement heeft werkelijke wetgevende bevoegdheden, maar beslist in samenspraak met de Raad over het wetsvoorstel van de commissie. -‐ samenwerkingsprocedure: afgeschaft Controlerende: 1) o.v.v. Budget/begroting: parlement en Raad hebben evenveel zeggenschap. 2) o.v.v. goedkeuren verdragen m.b.t. associatieovereenkomsten, specifiek institutioneel kader, begroting, EVRM en discriminatie. (art. 218, lid 6 EVRM) 3) motie van afkeuring tegen commissie 4) bij aantreden nieuwe commissie
8
2. Europese raad oorspronkelijk een informeel overlegorgaan tussen regeringsleiders. Vandaag nog steeds beperkt formeel.
2.1 Samenstelling Staatshoofden en regeringsleiders van de lidstaten, de commissievoorzitter en de voorzitter van de Europese Raad. Voorzitter van de Europese Raad wordt voor 2,5 jaar verkozen, eenmaal hernieuwbaar. Nu/eerste: H. Van Rompuy
2.2 Besluitvorming Besluiten worden genomen bij consensus of in een aantal gevallen met gekwalificeerde meerderheid.
2.3 Bevoegdheden De Europese Raad heeft geen wetgevende bevoegdheden, maar wel concrete bevoegdheden m.b.t. de aanstelling van de commissievoorzitter, de benoeming van de commissie, de benoeming van de directie van de ECB, het schorsen van rechten van een lidstaat (wegens schending fund. waarden), bijeenroeping van de Conventie tot verdragsherziening en zelf besluit nemen tot verdragsherziening.
3. De raad 3.1 Samenstelling De Raad is samengesteld uit een vertegenwoordiger van elke lidstaat op ministerieel niveau. Er is een roterend voorzitterschap van 6 maanden. De Raadsformatie Buitenlandse zaken heeft wel een permanente voorzitter: de hoge vertegenwoordiger van de unie voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid. (C. Ashton)
3.2 Besluitvorming Er zijn 3 vormen van besluitvorming bij de Raad. 1) de gekwalificeerde meerderheid (Nice): niet elke stem heeft hetzelfde gewicht (ponderatieregeling). Een voorstel is slechts goedgekeurd als het min. 255/345 stemmen krijgt én de meerderheid van de lidstaten voorstander is. ! nieuwe regels van Lissabon facultatief vanaf november 2014, vanaf april 2017 verplicht. 2) volstrekte meerderheid 3) eenparigheid De Raad is een belangrijke instelling in het besluitvormingsproces, maar besluit altijd in samenspraak met het Europees Parlement. Bovendien is er geen raadsbesluit mogelijk zonder voorstel van de commissie. De voorbereidende werkzaamheden van de Raad worden verricht door het comité van Permanente vertegenwoordigers, de COREPER.
3.3 Bevoegdheden Deze worden bepaald in art. 16 VWEU. Het betreft een wetgevings-‐ en begrotingstaak en beleidsbepalende en coördinerende taken.
9
4. Commissie 4.1 Samenstelling De eigenlijke samenstelling gebeurt in twee fasen: De Europese Raad draagt eerst een voorzitter voor. Het parlement keurt deze voordracht goed. Vervolgens stelt de Raad van Ministers samen met de gekozen commissievoorzitter de lijst samen met personen die tot commissieleden zullen worden benoemd. Als ‘college’ wordt deze nieuwe commissie dan onderworpen aan een stemming in het Europees Parlement. De commissarissen krijgen portefeuilles toegewezen (bv. Karel De Gucht is bevoegd voor handel). Ter versterking van het extern optreden van de EU is de portefeuille van externe betrekkingen en de functie van hoge vertegenwoordiger van buitenlands en veiligheidsbeleid samengevoegd in één functie. M.b.t. het aantal commissarissen is er de laatste jaren wat veranderd. Tot eind 2004 bestond de commissie uit 30 leden. De vijf grootste lidstaten hadden elk twee leden, de twintig andere elk één. In Nice werd uiteindelijk het aantal commissarissen teruggeschroefd naar één per lidstaat met een herweging van de stemmen ter compensatie. Vervolgens werd in het verdrag van Lissabon vastgelegd dat het aantal commissarissen teruggebracht moet worden om 2/3 van het aantal lidstaten vanaf 2014. Of dit echter ooit werkelijkheid zal worden is twijfelachtig, want aan Ierland werd – in ruil voor de ondertekening van het Verdrag van Lissabon – beloofd dat elke lidstaat zijn eigen commissaris zou kunnen behouden.
4.2 Besluitvorming consensueel of volstrekte meerderheid bij stemming.
4.3 Bevoegdheden De Commissie is de motor van de EU-‐wetgeving. Zij formuleert de voorstellen. Ook is ze bevoegd om te onderhandelen met derde-‐landen en om adviezen of aanbevelingen uit te brengen. Een andere belangrijke bevoegdheid is het toezicht houden op naleving van unierecht in de lidstaten en zelfs het sanctioneren i.g.v. inbreuken op de mededingingsvoorschriften.
5. Hof van justitie (HvJ) 5.1 Samenstelling 27 rechters, 1 per lidstaat. Meestal zitting in kamers van 3 of 5 rechters. Het Hof wordt bijgestaan door 8 advocaten-‐generaal die met redenen omklede conclusies nemen n.a.v. aanhangige zaken. Deze zijn echter niet bindend voor het Hof. Het Hof van Justitie zetelt in Luxemburg, in tegenstelling tot het EHRM dat zich in Straatsburg bevindt. Sinds 1989 is aan het Hof een Gerecht toegevoegd, en sinds 2004 een Gerecht voor Ambtenarenzaken. Bij de Gerechten zijn er geen advocaten-‐generaal.
10
5.2 Bevoegdheden (zie deel rechtsbescherming)
6. Andere: -‐ -‐ -‐ -‐ -‐
Europese centrale bank (ECB): voert het monetair beleid in de eurozone. Rekenkamer: controleert de rekeningen van de EU. Europese ombudsman: onderzoekt klachten van EU-‐burgers m.b.t. de EU-‐instellingen. Europese investeringsbank: financiert investeringsprojecten binnen de EU ter versterking van de socio-‐economische samenhang. Agentschappen van de Europese Unie: hebben een eigen rechtspersoonlijkheid en zijn steeds opgericht om een specifieke taak uit te voeren. bv. agentschap gendergelijkheid.
IV. Rechtsbescherming 1. Relatie Hof van Justitie – Gerecht De EU heeft een Hof van Justitie, een Gerecht en een Gerecht voor Ambtenarenzaken als rechterlijke instellingen. Voor prejudiciële vragen is enkel het Hof bevoegd. Ook hogere voorziening tegen eindbeslissingen van het gerecht behoren tot de bevoegdheid van het HvJ. Voor hogere voorzieningen tegen eindbeslissingen van het gerecht voor ambtenarenzaken is het gerecht bevoegd. Hogere voorzieningen betreffen rechtsvragen, die gaan over onbevoegdheid van de twee gerechten of onregelmatigheden in de procedures waardoor het Europees recht geschonden werd of afbreuk werd gedaan aan de belangen van de partijen. De termijn om een hogere voorziening in te stellen is twee maand vanaf de betekening van het arrest en het heeft geen schorsende werking. Een lidstaat of EU-‐instelling hoeft geen partij te zijn geweest in het geding om een hogere voorziening te kunnen instellen.
2. Statistische gegevens -‐ -‐
-‐ -‐
-‐ -‐
Aantal zaken bij het HvJ: vrij veel en constant Aanhangig gemaakte zaken en aard van de procedures: meer dan de helft zijn prejudiciële verwijzingen; de rest zijn rechtstreekse beroepen en hogere voorzieningen en een heel klein deeltje adviezen Onderwerpen van het beroep: milieu en consumenten; fiscale bepalingen; steunmaatregelen van de staten Beroepen wegens niet nakoming: Italië spant de kroon met 120 zaken tegen zich; daarna Griekenland; Luxemburg; portugal. Verenigd Koninkrijk is een moeilijke besluitnemer, maar eens ze besluit heeft genomen volgt het die strikt. Afgedane zaken: ook meeste Prejudiciële verwijzingen, maar niet de helft. Procesduur: is in periode 2005-‐2009 afgenomen van gemiddeld 20,8 maand/zaak naar 13 maand/zaak (mede door invoering van de prejudiciële spoedprocedure sinds 2008)
11
3. Toegang tot het Hof en Gerecht Twee soorten toegang: de rechtstreekse, die leidt tot procedures waarbij lidstaten voor het hof worden gedaagd. De onrechtstreekse toegang heeft betrekking op de prejudiciële procedure waarbij de nationale rechter een vraag stelt aan het hof. Het gerecht is bevoegd voor rechtstreekse beroepen ingesteld door particulieren/lidstaten tegen de commissie. De voornaamste verdragsbepalingen die de toegang regelen zijn: -‐ -‐ -‐ -‐
art 260 VWEU (commissie t. lidstaat), art 259 VWEU (lidstaat t. lidstaat); artt. 263 en 265 VWEU (EU-‐instelling/particulier/lidstaat t. EU-‐instellingen) voor nietigheidsberoep tegen rechtshandelingen of wegens nalatigheid; art. 340 VWEU (particulieren t. EU-‐instellingen) wegens buitencontractuele aansprakelijkheid van de instellingen.
opgelet: er kan dus nooit rechtstreeks tegen particulieren worden geprocedeerd!
3.1 Procesverloop Rechtstreekse beroepen: -‐ instellingen van het beroep via verzoekschrift; wordt ingeschreven in register en publicatieblad; wordt betekend aan tegenpartij die een maand krijgt om verweer in te dienen, ev. repliek en dupliek. -‐ einde schriftelijke procedure; laten weten of terechtzitting is gewenst. President stelt datum vast. -‐ terechtzitting is openbaar; vragen aan alle partijen -‐ ev. tweede openbare terechtzitting; conclusie advocaat-‐Generaal -‐ beraadslaging en uitspraak arrest prejudiciële procedure: -‐ vraag wordt gesteld via verwijzingsarrest/-‐vonnis/-‐beschikking. -‐ vraag wordt betekend door griffier aan de partijen in hoofdgeding en aan alle lidstaten en EU-‐instellingen. -‐ twee maanden schriftelijke procedure: opmerkingen welkom van iedereen aan wie het betekend is -‐ conclusie van advocaat generaal en arrest van het hof -‐ uitspraak wordt toegezonden aan rechter, lidstaten en EU-‐instellingen.
3.2 Rechtstreekse toegang tot het HvJ: beroep wegens niet-nakoming Commissie t. lidstaat (art. 258 VWEU) of lidstaat t. lidstaat (art.259 VWEU) 3.2.1 Commissie t. lidstaat art. 258 VWEU Procedure: Wanneer de Commissie van oordeel is dat een lidstaat zijn verplichtingen niet is nagekomen, kan die een ingebrekestelling sturen naar de lidstaat. De lidstaat kan hierover in overleg komen met de commissie. Indien daarin niet voldaan wordt aan de verwachtingen van de commissie, kan die een
12
met redenen omkleed advies sturen naar de lidstaat met een nieuwe termijn voor naleving. Door deze handeling wordt de politieke of administratieve fase van de procedure afgesloten. Indien de staat het advies in de wind slaat kan de commissie de rechterlijke fase bij het HvJ starten. Indien het hof hetzelfde vaststelt, nl. dat de verdragsverplichting door de lidstaat niet is nagekomen, leidt dit automatisch tot een veroordeling; uitzonderlijke politieke, economische, sociale omstandigheden of excepties als verzachtende omstandigheden worden in de regel niet aanvaardt door het hof. De lidstaat is dus verplicht de maatregelen te nemen die haar in het arrest zijn opgelegd. ! opgelet, dit wil niet zeggen dat de commissie ook optreedt tegen zgn. ‘slechte rechtspraak’ (=het vellen van een vonnis in strijd met het EU-‐recht wegens onvoldoende kennis of vertrouwdheid met de materie) in lidstaten als dit occasioneel voorkomt. Dit uit respect voor de scheiding der machten. De administratieve fase van art. 258 VWEU kan wel worden ingeleid (IGS – overleg – advies). De ‘verplichting’ voor de lidstaat om de maatregelen in het arrest uit te voeren steunt in principe enkel op het moreel gezag van het Hof. Vaak volstaat dit, maar in sommige lidstaten heeft dit een minder gewetensvolle houding gecreëerd in de uitvoering van de arresten. Ingevolge deze banalisering heeft het HvJ op 2 manieren gereageerd: Arrest waterkeyn, (m.b.t. Franse anti-‐alcoholcampagne) waarin het Hof onderzocht hoe de nationale rechter omging met het arrest van het Hof, en waaruit bleek dat de lidstaat zijn verplichtingen niet nakwam. Naar aanleiding hiervan bepaalde het Hof uitdrukkelijk dat de nationale rechter rekening moet houden met de arresten van het HvJ. Alle organen van een lidstaat zijn gehouden tot het meewerken aan de uitvoering van die arresten, elk binnen hun eigen bevoegdheidssfeer. -‐> arresten ex art. 258 VWEU hebben sinds dit arrest niet langer een louter declaratoir karakter. Verdragswijziging, art. 260 VWEU, ingevoegd door het verdrag van maastricht voorziet een bijkomende procedure met de mogelijkheid om financiële sancties op te leggen aan een lidstaat, teneinde een stiptere nakoming van de arresten in de lidstaten te bewerkstelligen. Het gaat om forfaitaire of dwangsommen. De berekeningswijze is gepubliceerd. 3.2.2 Lidstaat t. lidstaat (uitzonderlijk!) art. 259 VWEU Indien een lidstaat van mening is dat een andere lidstaat zijn verdragsrechtelijke verplichtingen niet nakomt, kan die een klacht voorleggen aan de commissie. Indien deze binnen de 3 maand geen advies heeft uitgebracht, kan de klagende lidstaat zich wenden tot het HvJ. Indien de commissie wel een advies geeft, zal de zaak hiermee moeten opgelost zijn. Indien de commissie meent dat er inderdaad een inbreuk is, zal zij de zaak overnemen en procederen ex. Art 258 VWEU, zoals hierboven besproken.
3.3 Rechtstreekse toegang tot het HvJ en Gerecht: specifieke procedures Er zijn 3 soorten specifieke procedures voor een lidstaat om een EU-‐instelling voor het hof of het gerecht te dagen nl. Beroep tot nietigverklaring, beroep wegens nalaten of een beroep tot schadevergoeding. Het gerecht is bevoegd voor procedures ingesteld door particulieren tegen de commissie.
13
3.3.1 Beroep tot nietigverklaring : wettigheidscontrole (art. 263) Het Hof gaat de wettigheid na van alle handelingen van de verschillende instellingen, organen en instanties van de EU. Deze beroepen kunnen ingesteld worden door een lidstaat, het europees parlement, de raad, de commissie en ev. ook de ECB e.d. De beroepen kunnen ingesteld worden op grond van: -‐ -‐ -‐ -‐
Onbevoegdheid schending van de verdragen of een uitvoeringsregeling ervan schending van wezenlijke vormvereisten misbruik van bevoegdheid.
Voor particulieren geldt een bijkomende strikte ontvankelijkheidsregel, nl. de vereiste dat de handeling waartegen beroep wordt ingesteld de particulier rechtstreeks en individueel moet raken. Ondanks de ruimere definitie gehanteerd in de zaak Jégo-‐Quéré1 door het gerecht en het voorstel van definitie van advocaat-‐generaal Jacobs, wil het hof de definitie van de plaumann-‐zaak2 behouden: particulieren worden slechts individueel geraakt door een niet-‐tot-‐hen-‐gerichte (want anders is er sowieso wel sprake van ‘rechtstreeks raken’) handeling ingeval van bijzondere hoedanigheid of een feitelijke situatie waardoor die particulier toch de facto geïndividualiseerd wordt. Gelukkig wijzigt het verdrag van Lissabon deze strikte ontvankelijkheidsvoorwaarden: handelingen van algemene strekking, behalve wetgevingshandelingen, die geen uitvoeringshandeling behoeven, kunnen worden aangevochten door rechtstreeks geraakte particulieren, zonder de vereiste van individualiteit. Het beroep moet ingesteld worden binnen een termijn van 2 maand. indien ontvankelijk en gegrond verklaard vernietiging! Werkt retroactief en erga omnes. 3.3.2 Beroep wegens nalaten (art. 265 VWEU) Is pas ontvankelijk indien de verwerende partij eerst uitgenodigd is tot handelen en daar binnen de 2 maand niet op is ingegaan. 3.3.3 Beroep tot schadevergoeding (art. 340 VWEU) (buitencontractuele aansprakelijkheid): dit beroep moet voor het Gerecht worden ingesteld. De klassieke regels ivm aansprakelijkheid gelden, nl. het causaal verband tussen de onrechtmatige handeling/gedraging van de EU en de schade. (Wettigheidscontrole werd afgeschaft na arr. Lütticke)
1
arr. Jégo-‐ Quéré (2002): Een EU-‐verordening m.b.t. het visbestand ter bescherming van wijting legde grotere
mazen op voor visnetten. J-‐Q vist wijting en voelt zich benadeeld. Het Gerecht geeft J-‐Q gelijk -‐ ondanks de Plaumann-‐rs – omdat de rechtspositie van de particulier ‘zeker en actueel’ is aangetast. Het ‘individueel raken’ lijkt irrelevant. In hogere voorziening werd dit arrest echter verbroken en volgde het Hof toch terug de strikte Plaumann-‐definitie, in afwachting van een verdragswijziging. 2 arr. Plaumann (1963): Plaumann is exporteur en achte zichzelf benadeeld door een EG-‐rechtshandeling die de Duitse overheid niet toeliet bepaalde heffingen te verlagen. Zijn vordering tot vernietiging werd echter onontvankelijk verklaard omdat Plaumann niet ‘individueel en rechtstreeks’ geraakt werd. Andere exporteurs werden immers ook benadeeld (vereiste individualiteit).
14
Schade ingevolge dienstfout van ambtenaar: cf. zaak Stanley Adams: (kort: S.A. is topmanager bij de Zwitserse multinational Hoffmann-‐La Roche, vitamineproducent. Het bedrijf maakt zich echter schuldig aan inbreuken tegen het mededingingsrecht van de EU door verboden kartelovereenkomsten te sluiten. S.A. speelt de rol van klokkenluider en meldt deze frauduleuze praktijken aan de Europese commissie. De commissie onderzoekt het dossier en stuurt een boete naar Hoffmann-‐La Roche. Het bedrijf is zich bewust van een interne lek en huurt privédetective in. Die belt met europees ambtenaar die S.A. per ongeluk ‘verklikt’. S.A. wordt voor de nationale rechtbank veroordeeld voor ‘intern bedrog’ en belandt in Zwitserse gevangenis. Mevrouw Adams pleegt zelfmoord als gevolg van de ellende. S.A. stapt naar HvJ om aansprakelijkheid en schadevergoeding voor familiaal leed van commissie te vorderen, daar zij een fout heeft gemaakt door hem te verklikken aan de telefoon.) Schade n.a.v. EU-‐rechtshandeling van wetgevende aard: dit zal slechts zéér uitzonderlijk tot een schadevergoeding kunnen leiden. Er wordt immers verwacht dat iedereen binnen redelijke grenzen bepaalde schadelijke gevolgen van een normatieve handeling draagt zonder hiervoor een schadeloosstelling te krijgen. Enkel wanneer de instelling haar bevoegdheden klaarblijkelijk ernstig heeft overschreden kan een schadevergoeding volgen.3
3.4 Onrechtstreekse toegang tot het Hof De Prejudiciële procedure: art 267 VWEU = mogelijkheid voor de nationale rechter om een vraag te stellen aan het hof over ofwel de interpretatie van het unierecht, ofwel de geldigheid van een EU-‐rechtshandeling. De procedure werkt schorsend voor het hoofdgeding. Het antwoord op deze PV is bindend. Er bestaat een verwijzingsplicht, en een verwijzingsmogelijkheid voor de nationale rechter. De mogelijkheid om een PV te stellen is er altijd ter interpretatie van het unierecht. De plicht bestaat echter, hetzij wanneer de rechter een beslissing wil nemen die blijkbaar afwijkt van een eerder antwoord op een PV in een dergelijke zaak, hetzij wanneer een PV wordt opgeworpen in een zaak voor een nationale rechtbank waar geen (nationaal) hoger beroep meer tegen openstaat (in België: HvC, GwH, RvS) Sinds 2008 bestaat ook de prejudiciële spoedprocedure (max. 3 maand ipv anderhalf jaar gewone procedure).
3
arr. Bayrische Vermehrungsbetriebe (1978): onontvankelijkheid vordering tot schadevergoeding
verantwoord door verwijzing naar beginselen in nationaal recht van de lidstaten dat “de WM niet telkens in haar voorbereidingen mag worden belemmerd door potentiële schadevergoedingsacties”.
15
3.4.1 Taak nationale rechter – bevoegdheid HvJ De nationale rechter beslist of de vraag gesteld wordt, en stelt de vraag. Hij beschikt over een grote autonomie. Sinds het arrest Foglia t. Novello4 moet hij wel bij het formuleren van de vraag uiteenzetten waarom een antwoord noodzakelijk is voor het beslechten van een geschil. (dit om proefprocessen over het unierecht a.h.v. irrelevante vragen voor het hoofdgeding te vermijden.) Het is de taak van het Hof antwoord te geven m.b.t. de interpretatie van het unierecht, NIET het toetsen van de nationale regel aan het unierecht! Indien een vraag toch is geformuleerd in die zin, mag het Hof de vraag herformuleren tot een uitleggingsvraag van algemenere strekking. Kortom loopt de bevoegdheidsverdeling als volgt: het Hof interpreteert, de nationale rechter past die interpretatie toe in het hoofdgeding. 3.4.2 Verwijzingsplicht: uitzonderingen!5 -‐ Wanneer de (door partijen) opgeworpen vraag terzake niet dienend is -‐ i.g.v. “Acte Eclairé”: wanneer het hof reeds een antwoord op een gelijkaardige PV heeft gegeven. (‘uitgeklaarde zaak’) -‐ i.g.v. “Acte Clair”: wanneer het unierecht zo duidelijk omschreven staat dat er geen twijfel mogelijk is. 3.4.3 Interpretatie van het (ganse) unierecht Het Hof interpreteert naast de verdragen, ook de handelingen van de instellingen, organen en instanties, en zelfs de akkoorden van de unie met derde-‐staten. De uitlegging van het Hof moet retroactief toegepast worden, want het voorschrift waarop de interpretatie betrekking heeft, had al sedert zijn tijdstip van inwerkingtreding zo moeten worden verstaan6. MAAR: kan soms tot onmogelijk situaties leiden, daarom zal het hof soms de werking in het verleden opschorten en geldt de interpretatiebepaling enkel naar de toekomst toe7. 3.4.4 Geldigheidscontrole: art. 267 VWEU Art 267 VWEU: de prejudiciële bevoegdheid heeft ook betrekking op de geldigheidscontrole van handelingen van de instellingen/organen/instanties. Over ongeldigheidsgronden of gevolgen, noch over het verband met de wettigheidscontrole van art. 263 VWEU wordt er echter iets gezegd in het verdrag. Het HvJ moest hierin duidelijkheid scheppen… De nationale rechter heeft immers geen bevoegdheid om hier onherroepelijk uitspraak over te doen. Hij mag enkel de geldigheid bevestigen (doch niet in laatste instantie), maar mag niet tot ongeldigheid besluiten zonder het HvJ hierover te raadplegen. Volgens het hof zou dit tot verschillen 4
arr. Foglia t Novello (1981): een PV werd gesteld door de Italiaanse rechter m.b.t. de Franse interpretatie van communautair recht. Tussen partijen was deze vraag echter irrelevant, het beoogde enkel een rechtsgeleerd advies te krijgen van het HvJ. Sindsdien moet de nationale rechter bij het stellen van een PV ondubbelzinnig weergeven waarom het antwoord essentieel is voor het hangende geschil. 5 arr. Cilfit (1982) 6 arr. Denkavit (1980): retroactieve interpretatie van gemeenschapsrecht behoudens uitzonderingen. 7 zie verder: arr. Defrenne
16
in de communautaire rechtsorde leiden die gevaarlijk kunnen zijn voor de eenheid van de unie op gerechtelijk vlak8. De gronden voor ongeldigheid zijn dezelfde als die voor de nietigheid (n.a.v. wettigheidcontrole) (ex art. 263 VWEU) nl. onbevoegdheid, schending van een verdrag of een uitvoeringregel ervan, misbruik van bevoegdheid en schending van wezenlijke vormvereisten. Ook de extra ontvankelijkheidsvereiste van ‘rechtstreeks raken’ voor een vordering van een particulier is van toepassing. Verschillend is wel dat de procedure voor geldigheidscontrole geen termijn stelt, i.t.t. wettigheidcontrole die slechts binnen de 2 maand kan ingesteld worden. Hierbij moet vermeld worden dat de enigszins makkelijkere toegang tot een geldigheidscontrole GEEN alternatief kan zijn voor een partij die zijn kans op een wettigheidcontrole gemist heeft door het verlopen van de vorderingstermijn (Cf. arrest textilwerke Deggendorf: relatie wettigheids-‐ en geldigheidscontrole)9. De gevolgen van de ongeldigheid van een EU-‐handeling gaan niet zover als die van de nietigheid (werkt ex tunc en erga omnes). ‘Ongeldigheid’ betekent slechts dat de nationale rechter die de PV ivm de geldigheid van de handeling gesteld heeft, in casu de handeling niet meer kan toepassen. De rechtspraak10 voegt hier echter het quasi-‐erga omnes-‐effect aan toe: een arrest waarbij de ongeldigheid van een handeling wordt vastgesteld vormt voor iedere andere rechter voldoende grond om die handeling evenzeer als ongeldig te beschouwen. Wanneer er echter twijfels blijven bestaan omtrent de redenen, omvang of gevolgen van de vastgestelde ongeldigheid, staat het de andere rechter evenwel nog steeds vrij om opnieuw een PV te stellen aan het hof. 3.4.5 Art. 218 §11 VWEU: procedure sui generis Een lidstaat of de EU-‐instellingen kunnen bij het HvJ advies vragen m.b.t. de verenigbaarheid van een voorgenomen akoord (met derde-‐landen) en het EU-‐recht. Indien het advies van het hof negatief is, dan kan het voorgenomen akkoord/verdrag niet in werking treden, behoudens wijziging van het akkoord/verdrag. Het louter facultatieve advies, de loutere beoordeling door het HvJ kan dus verstrekkende gevolgen hebben.
V. Verhouding nationaal recht – europees recht Deze wordt gekarakteriseerd door 2 rechtsfiguren, die meteen ook de belangrijkste kenmerken van de rechtsbescherming zijn: de Directe werking en de voorrang. Het verband tussen de twee begrippen bestaat erin dat de directe werking van sommige bepalingen 8 9
arr. Foto Frost (1987): grenzen aan de bevoegdheid van de nationale rechter bij geldigheidscontrole. arr. Textilwerke Deggendorf (1994): Duitse overheid geeft steun aan onderneming T.D.. Andere onderneming
vindt dat dit niet kan en schrijft commissie aan. Commissie geeft negatieve beschikking en overheid moet steunmaatregelen terugvorderen, maar T.D. mag deze beschikking binnen de 2 maand (=termijn wettigheids-‐ controle) wel aanvechten want ze wordt er individueel door geraakt (zie Plaumann-‐rs).Termijn verstrijkt en T.D. probeert via onrechtstreekse procedure de geldigheid van de beschikking alsnog te betwisten. Deze vordering wordt echter onontvankelijk verklaard want beschikking werd onherroepelijk na termijn. Dit kan niet omzeild worden door achteraf een onrechtstreekse procedure te starten. 10 arr. International Chemical Corporation (1981): gevolgen van ongeldigheid: quasi-‐erga omnes effect.
17
het voorrangsbeginsel helpt handhaven in geval van conflict tussen unierecht en nationaal recht. De directe werking is echter ruimer dan dat…
1. Het voorrangsbeginsel = bij conflict tussen unierecht en nationaal recht moet voorrang gegeven worden aan het recht van de unie. Daarenboven moeten nationale bepalingen zoveel mogelijk unieconform worden geïnterpreteerd. Het beginsel is in feite jurisprudentieel ontwikkeld, maar wordt wel als fundamenteel erkend. Het unierecht heeft uit zijn aard voorrang. Zie ook arrest costa t. Enel11. Er is één voorwaarde gekoppeld aan de toepassing van het voorrangsbeginsel: de bepalingen uit het unierecht moeten voldoende duidelijk zijn om voorrang te hebben op een (duidelijke, strijdige) nationale bepaling. De reikwijdte van het voorrangsbeginsel is vrij groot: het geldt ook voor nationale bepalingen die later aangenomen zijn dan de bepaling van de unie. Bovendien wordt ook het nationaal grondwettelijk recht onderworpen aan het beginsel12. De gevolgen: nationale strijdige regels moeten van rechtswege buiten toepassing worden gelaten. Het is volgens het hof zelfs zo dat het de taak van de nationale rechter is om de volle werking van het unierecht te garanderen, dit op twee manieren: indien het nationaal recht deze volle werking zou verhinderen, moet ze buiten toepassing worden gelaten. Daarnaast zou ook een uniform overheidsaansprakelijkheidsconcept kunnen ontwikkeld worden.
2. Directe werking = particulieren beroepen zich op de EU-‐regel voor de nationale instanties om er rechten uit te putten. Dit kan verticaal (tgo. overheid) of horizontaal (tgo. particulieren). De vraag naar DW hangt meestal samen met de graad van inroepbaarheid van de EU-‐regel. De DW kan omschreven worden als het scheppen van subjectieve rechten ten behoeve van particulieren.
2.1 Vragen over directe werking = vragen over interpretatie EU-recht Vragen over DW vallen binnen de prejudiciële bevoegdheid van het HvJ want worden gelijkgesteld met vragen over interpretatie van het EG/EU-‐verdrag. 11
arr. Costa t. Enel (1964): Costa (particulier) procedeert tegen energiebedrijf Enel voor Italiaanse rechter en
beroept zich op EG-‐recht dat onverenigbaar is met recentere nationale wetgeving. Rechter stelt PV over welk recht voorrang heeft. HvJ oordeelt dat EG-‐recht voorrang heeft zolang zij binnen haar bevoegdheid optreedt en de nationale instanties de bevoegdheid niét hebben om daarmee strijdige regelgeving aan te nemen. Door het aannemen van het EEG-‐verdrag is er een eigen rechtsorde in het leven geroepen dat boven de nationale staat. 12 arr. Simmenthal (1978): O.g.v. de assimilatieleer wordt de Grondwet gelijkgesteld met een Verdrag en zou het GwH ook bevoegd zijn om de nationale wet te toetsen aan Verdragen. Maar volgens het E(E)G-‐verdrag moeten vragen m.b.t. het EU-‐recht aan het HvJ worden gesteld. Wanneer een gewone rechter een strijdigheid vaststelt tussen de nationale wet en een verdrag, moet zij dan een PV stellen aan het GwH of aan het HvJ? Het HvJ heeft geoordeeld dat de PV aan haar moet gesteld worden, daar het voorrangsbeginsel z’n betekenis zou verliezen moest het GwH kunnen oordelen over de verenigbaarheid van nationaal recht met EU-‐recht.
18
arrest Van Gend en Loos (1963): Transportbedrijf V.G & L. tussen Duitsland en Nederland moet plots hogere invoerrechten betalen dan twee maand geleden voor hetzelfde transport. Ze gaat naar de Nederlandse Tariefcommissie en beroept zich op art. 12 EEG dat bepaalt dat voor intracommunautaire handel de douanetarieven niet mogen worden verhoogd. PV wordt gesteld of art. 12 EEG DW heeft en als dusdanig doorwerkt in de Nederlandse rechtsorde. Het HvJ antwoordt in drie fasen: 1) bevoegdheid: Het HvJ is bevoegd om zich uit te spreken over DW, aangezien zij algemeen bevoegd is voor vragen m.b.t. de interpretatie van het EG-‐recht. 2) Grondslag voor DW van het EG-‐verdrag: Geest, stelsel en bewoordingen worden onderzocht; het EG-‐verdrag leent zich tot DW aangezien er een prejudiciële procedure in is voorzien voor de nationale rechter. 3) Aan de voorwaarden voor DW is voldaan: art. 12 EEG is : -‐ duidelijk en onvoorwaardelijk , -‐ vereist geen verder optreden van de nationale overheid om te worden toegepast, -‐ laat geen discretionaire ruimte aan de nationale rechter. Er werd dus besloten tot Directe werking, waardoor Nederland (en alle andere lidstaten!) z’n verhoogde douanetarieven moest terugschroeven . De drie-‐staps-‐redenering werd vanaf het arrest Van Gend en Loos op algemene wijze toegepast om tot DW te besluiten bij verdragsbepalingen en afgeleid unierecht.
2.2 Ontwikkeling van DW van verdragsbepalingen nà Van Gend en Loos EVOLUTIE -‐ De problemen m.b.t. DW worden echter niet altijd met die term uitgedrukt (zie arrest Gravier)13. Bovendien is het – zeker na het arrest Gravier – belangrijk om de werking in de tijd duidelijk te stellen. Dit deed het Hof in het arrest Blaizot14: wanneer er tot DW wordt besloten, geldt dit enkel voor de toekomst. Ook de criteria voor DW evolueerden mee en kregen een ruime interpretatie toebedeeld. Dit wordt geïllustreerd door het arrest Lütticke15. De rechtspraak 13
arr. Gravier (1985): Franse studente aan kunstacademie van Luik moest volle pot aan inschrijvingsgeld betalen itt. Belgische studenten. Zij vond dit discriminerend o.b.v. art. 7 EEG, de nationale rechter stelde PV. HvJ verklaart zichzelf eerst bevoegd (sinds verdrag van Maastricht), oordeelt dan dat G. zich op art. 7 kan beroepen in het geschil, zonder letterlijk de term ‘DW’ te gebruiken. Ook wordt in het arrest een ruime definitie van het begrip ‘beroepsopleiding’ gegeven. 14 arr. Blaizot: Na het antwoord op de PV van Gravier, vorderden tal van studenten hun ‘teveel’ betaalde inschrijvingsgeld terug. Uiteindelijk heeft het HvJ hieraan een einde gesteld door – in afwijking van het arrest Denkavit – de DW in de tijd te zullen beperken tot de toekomst, ten behoeve van de rechtszekerheid. 15 arr. Lütticke (1966): volgens art. 95 EEG moesten binnen de overgangsperiode van 10 jaar alle discriminaties m.b.t. invoerrechten binnen de EG weggewerkt worden: Ofwel moesten de interne indirecte belastingen worden opgevoerd, ofwel de directe belastingen tov andere lidstaten worden verlaagd. L. ondervindt na 10 jaar toch een ongelijke (hogere) belasting en stelt een PV ivm de DW van art. 95 aan het HvJ. Deze besluit tot DW, hoewel dit prima face niet logisch lijkt voor een ‘verplichting om iets te doen’. Het Hof oordeelt namelijk dat de verplichting om iets te doen (nl. gelijkstellen van belastingen) na de overgangsperiode owv de DW
19
ontwikkelde zich verder naar een principiële DW van de meeste materiële bepalingen van het verdrag (bv. arrest Reyners16) arrest Defrenne (1976): D. was stewardess bij Sabena. In de arbeidsovereenkomsten van stewardessen was echter steeds een clausule opgenomen dat ze op hun 40 jaar ontslag moesten nemen. Dit was niet het geval bij stewards. D. stapt naar de rechter en die stelt een PV, nl. of art. 119 EEG (beginsel van gelijke beloning voor gelijk werk) DW had. Het HvJ verwerpt stelselmatig de argumenten tégen DW van de verwerende partij: -‐ -‐
-‐ -‐
“art. 119 is gericht aan de lidstaten, dus geen horizontale DW” -‐-‐> HvJ verwerpt “art. 119 betreft een ‘beginsel’ dat niet precies genoeg is” –> HvJ: art. 119 heeft belangrijke economische en sociale betekenis. Economische discriminatie en verschillen daarin tussen lidstaten moet vermeden worden. Owv groot belang wel DW. “De termijn om aan te passen werd verlengd bij Resolutie” -‐-‐> HvJ: is niet voldoende, geijkte wijzigingsprocedure moest gevolgd worden. “De Europese commissie heeft ook niet gereageerd op dit soort inbreuken” -‐-‐> HvJ: is verschillende procedure.
Er wordt dus wel tot DW, zelfs horizontale (Defrenne – Sabena) DW besloten, net zoals dat in het arrest Walrave en Koch twee jaar eerder voor het eerst gebeurt17. Anderzijds wordt er ook een beperking aan de DW gekoppeld: vanaf nu is DW slechts voorbehouden voor situaties waarin sprake is van ‘open discriminatie’. Dit is discriminatie in de wet, in een CAO of bij ongelijke beloning voor gelijk werk binnen een onderneming. Bovendien is de uitwerking van dit arrest beperkt tot dit en toekomstige gevallen.
2.3 DW van afgeleid Unierecht De DW van verdragsbepalingen leek een vaste vorm te krijgen, en algauw drong zich de vraag op hoever er kon gegaan worden met het begrip ‘directe werking’. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen de verschillende soorten EU-‐handelingen. 2.3.1 wetgevingshandelingen • Verordeningen: Deze handelingen genieten DW omwille van hun definitie zelf. Zowel horizontaal als verticaal is mogelijk.
transformeert naar een verbodsbepaling (nl. geen verschil in belastingen meer mogen hanteren). Zodoende zijn de criteria voor DW toch voldaan. 16 arr. Reyners (1974): Nederlander die rechten gestudeerd heeft in België, wil zich inschrijven aan Brusselse balie en blijkt niet te kunnen volgens de Belgische wet. PV wordt gesteld of art. 52 EEG (non-‐discr.beginsel ovv vrijheid van vestiging) DW heeft. Het HvJ antwoordt bevestigend. 17 arr. Walrave en Koch (1974): (wielersport) De UCI beslist vlak voor het wedstrijdseizoen dat vanaf dat moment gangmakers en wielrenners dezelfde nationaliteit moeten hebben. W & K zijn twee gangmakers die een speciale techniek hebben ontwikkeld om supersnel over de wielerpiste te fietsen. Maar de topwielrenners die financieel het meest interessant zijn hebben niet dezelfde nationaliteit, en dus zijn W & K niet tevreden. Ze stappen naar de rechter en die stelt de PV of de anti-‐discriminatiebepalingen (art. 7, 48 en 53 EEG) ook horizontaal DW hebben. Eerst verklaart het Hof zich bevoegd doordat beroepssport een economische activiteit uitmaakt (EG-‐verdrag). Ten tweede verklaart zij dat de DW ook interparticulier; dus horizontaal kan werken.
20
•
Richtlijnen: Deze handelingen zijn bindend in hun resultaat, terwijl de keuze van vorm en middelen vrijstaat. Over het algemeen kan worden gezegd dat verticale DW door evolutie in de rs wel mogelijk is, maar dat er een principiële afwezigheid is van horizontale DW. -‐> verticale DW: Volgens het arrest Ratti18 komen heel veel richtlijnen in aanmerking voor verticale DW, zolang de uitvoeringstermijn maar verstreken is én er slechts een onvoldoende omzetting heeft plaatsgehad. (Uiteraard moeten ook de voorwaarden van duidelijkheid en onvoorwaardelijkheid vervuld blijven!). In het arrest Kolpinghuis19 werd verduidelijkt dat omgekeerde verticale DW niet kan: een overheid kan zich tegen een particulier niet beroepen op de verticale DW van een richtlijn omdat ze zelf de richtlijn niet tijdig omgezet heeft. Uit het arrest Costanzo20 blijkt dat de lokale overheden ook gebonden zijn aan de richtlijn, ongeacht of de ‘hogere’, centrale overheid tijdig heeft omgezet in de nationale wet. Er is dus ook sprake van verticale DW tegen lokale overheden. -‐> (geen) horizontale DW: Dit kan worden verklaard door het feit dat richtlijnen in principe geen verplichtingen kan inhouden tov particulieren, maar enkel aan lidstaten en hun overheden. In de rechtspraak werd dit principe voor het eerst expliciet veruiterlijkt a.h.v. het arrest Marshall21. Hierop volgde echter al snel een nuancering door de uitspraak van het Hof in het arrest Marleasing22 waarin het toch leek te besluiten tot een ‘soort’ horizontale DW van richtlijnen (nl. dat voor een nationale rechter als onderdeel van het staatsgezag een richtlijnconforme interpretatie van het nationaal recht wenselijk is). Deze rs zorgde voor heel wat onduidelijkheid waaraan uiteindelijk een einde werd gemaakt met de zaak Faccini Dori23. Het
18
arr. Ratti (1979): Ratti produceert gevaarlijke stoffen (vernis, verf etc.) waaromtrent een Europese harmonisatierichtlijn bestond die de bedoeling had protectionistische nationale veiligheidsnormen uit te sluiten. Italië verbood Ratti obv zo’n protectionistische veiligheidsnorm om nog langer producten in te voeren. Ratti beroepte zich voor de rechter op de harmonisatierichtlijn en die stelde een PV over de DW ervan. Het HvJ verwerpt in haar antwoord de a-‐contrario-‐redenering mbt de definitie van een ‘richtlijn’ (“er wordt niet gesproken van DW dus er is geen DW”), stelt bovendien dat een richtlijn wel degelijk dwingend van aard is, en concludeert dat de duidelijke verwoording en de verstreken omzettingstermijn tot verticale DW leiden. 19 arr. Kolpinghuis (1987): verticale DW van richtlijnen t.v.v. de overheid kan niet! (= omgekeerde verticale DW) 20 arr. Costanzo (1989): Costanzo is een grote aannemer die een opdracht tot het bouwen van een voetbalstadion te Milaan mist door het niet tijdig omzetten van een richtlijn. Voor de rechter voert hij de richtlijn aan tegen de stad Milaan. De PV wordt gesteld of C. zich wel kan beroepen op een richtlijn tegen een lokale overheid zoals stad Milaan. Het Hof is duidelijk: ook wanneer de centrale overheid in gebreke is mbt. de omzetting, moet de lokale overheid de richtlijn toepassen. 21 arr. Marshall (1986): Marshall was diëtiste in dienst van NHS in Engeland. Net zoals in de zaak Defrenne moest M. blijkbaar vroeger op pensioen dan haar mannelijke collega’s. Er komt een geschil met de NHS en de rechter stelt de PV of de niet tijdig omgezette richtlijn (ivm. non-‐discriminatie) DW kan hebben tussen particulieren; of er horizontale DW kan zijn. Het HvJ oordeelde van niet. 22 arr. Marleasing (1990): In een conflict tussen twee Spaanse vennootschappen, waarin de ene de nietigheid van de andere vorderde o.g.v. een nationale wet en de andere zich verweerde o.g.v. een europese richtlijn, werd de PV gesteld of de Marshal-‐doctrine ook gold in dit geval. Het HvJ antwoorde hierop dat de nationale rechter ‘als element van het staatsgezag’ het nationaal recht zoveel mogelijk moest uitleggen in het licht en doel van de europese richtlijn. De deur naar horizontale DW werd zodoende toch opengezet... 23 arr. Faccini Dori (1994): F.D. is een Italiaanse studente die op het station van Milaan in haar haast wordt aangesproken om een taalcursus te volgen. Ze tekent, maar heeft meteen spijt en beroept zich op de richtlijn m.b.t. consumentenbescherming om binnen de 7 dagen de koop te annuleren. Italië heeft die richtlijn echter nog niet omgezet en het komt tot een geschil. De Italiaanse rechter stelt een PV of F.D. zich kan beroepen op
21
•
lijkt alsof het HvJ in deze zaak op haar stappen in de zaak Marleasing terugkeert, en deels is dit ook zo. Toch blijft het arrest Marleasing niet zonder gevolg, want er was wel degelijk een verschil tussen de zaken Marleasing en Faccini Dori. Er zijn namelijk twee voorwaarden om van richtlijnconforme interpretatie te kunnen spreken: er moet een aanknopingspunt zijn voor de richtlijn in het nationaal recht én er mag geen contra legem interpretatie mogelijk zijn. In de zaak Marleasing was hieraan voldaan (er was een lijst van nietigheidsgronden in de Spaanse wet = aanknopingspunt) maar in de zaak Faccini Dori niet (er was nog niks ivm consumentenbescherming in de Italiaanse wet opgenomen = aanknopingspunt afwezig). Wat de rs-‐evolutie over de horizontale DW van richtlijnen ook heeft geleerd is de ruime definitie van het begrip ‘overheid’ volgens het Hof. Een overheid is een entiteit met een bijzondere bevoegdheid, belast met een taak van openbaar belang en het oefent toezicht uit. Besluiten: Deze wetgevingshandeling is verbindend in al zijn onderdelen t.a.v. diegenen tot wie ze is gericht (zowel particulieren als lidstaten). Een besluit heeft DW als de termijn verstreken is waarbinnen de geadresseerden eraan moesten voldoen en wanneer de traditionele voorwaarden van duidelijkheid en onvoorwaardelijkheid voldaan zijn.
2.3.2 niet-wetgevingshandelingen • Gedelegeerde handelingen: Dit zijn de bevoegdheidsoverdragende handelingen aan de commissie. Het is onwaarschijnlijk dat ze voldoen aan de voorwaarden voor DW. • Uitvoeringshandelingen: Dit kunnen verordeningen of richtlijnen zijn. De toepasselijke regels daaromtrent zijn hierboven besproken. 2.3.3 niet-bindende rechtshandelingen • Aanbevelingen & adviezen: Deze handelingen zijn niet verbindend en kunnen zodoende geen subjectieve rechten creeëren. (Hetzelfde geldt voor resoluties, conclusies etc.) 2.3.4 Directe werking van internationale akkoorden die de Unie binden Dit kan op verschillende manieren voorkomen. Ofwel is een EU-‐handeling in strijd met een internationale bepaling, ofwel wordt een internationale bepaling ingeroepen door een particulier in een verticaal of horizontaal geschil. Deze twee situaties worden onder de loep genomen. 1) De geldigheidscontrole van EU-‐handelingen in het licht van internationale verplichtingen van de unie: -‐-‐> Relatie met G.A.T.T./WTO-‐verplichtingen: Om deze relatie te schetsen wordt er vertrokken bij het arrest International Fruit Company24 waarin de DW van de GATT wordt ontkend. Daarin heeft de opname van de GATT in de WTO-‐structuur zelfs de richtlijn. Het Hof antwoordt ditmaal ontkennend, aangezien horizontale DW in dit geval het verdrags-‐ rechtelijke verschil ‘verordening’ -‐ ‘richtlijn’ zou negeren. F.D. kan zich dus niét beroepen op de richtlijn… 24 arr. Int. Fruit Comp. (1972): De Nederlandse firma IFC verwijt Nederland dat ze de GATT niet naleeft doordat de EG een ermee strijdige verordening heeft uitgevaardigd. De IFC vraagt zich af of die verordening wel geldig is, en of ze zich dan kan beroepen op de GATT tegen Nederland. Het HvJ beantwoordt de PV terug structureel: eerst verklaart ze zichzelf bevoegd ogv art. 177 EEG (nu art. 267 VWEU). Vervolgens bevestigt ze dat de EG gebonden is door de GATT (eenzijdig aanvaard). Op de vraag of de GATT DW heeft, antwoordt het Hof echter
22
geen verandering gebracht volgens het Hof – de grotere juridisering ervan ten spijt (zie arrest Portugal t. Raad25). Ook in latere arresten houdt het Hof het been stijf. In de zaak Van Parys26, waar zelfs het orgaan voor geschillenbeslechting van de WTO oordeelde dat de GATT geschonden was, bleef het HvJ de DW van de GATT ontkennen. Ook met de FIAMM-‐zaak27 veranderde er niets. Aan de strikte rechtspraak betreffende de GATT zijn toch twee kleine nuances aan te brengen. Het Hof aanvaardt namelijk wel dat er DW toekomt aan de WTO-‐regel waarnaar in een EU-‐handeling direct wordt verwezen (arr. Fediol 1989) en aan de verbintenissen aangegaan in het kader van de GATT/WTO waarnaar expliciet wordt verwezen in een EU-‐handeling (arr. Nakajima 1991). -‐-‐> Relatie met VN-‐recht: In de eerste zaken ging de vraag over de geldigheid van een EU-‐verordening die diende ter uitvoering van een VN-‐resolutie. Zowel Kadi als Yusuf en Al Barakaat28 vingen bot bij hun vraag aan het Gerecht om geldigheid van de VN-‐resolutie te toetsen aan de fundamentele mensenrechten. Het Gerecht verklaarde zichzelf onbevoegd om dit te doen. (Ze kan daarentegen wel de rechtmatigheid toetsen aan het Ius Cogens). In hogere voorziening werd deze gedachtengang evenwel opzij gezet: de autonomie van het rechtsstelsel van de Unie kan niet worden aangetast door een internationale overeenkomst, maar wel blijft de bevoegdheid van de EU-‐rechter beperkt tot de loutere EU-‐ handeling, en dus kan zij de VN-‐resolutie niet aan een toetsing onderwerpen. Particulieren kunnen zich bijgevolg voor een lidstaat niet beroepen op de internationale regels buiten EU-‐recht, want er kan niet getoetst worden door de EU-‐rechter dan aan het eigen constitutioneel kader. 2) Overeenkomsten door de Unie gesloten als middel om zich tegen de toepassing van nationale voorschriften te verzetten. Uit de reeks van arresten die volgt, kan een leidraad worden afgeleid: Een overeenkomst van een lidstaat met een derde-‐staat heeft directe werking wanneer er uit de bewoordingen, doel en aard een duidelijke en onvoorwaardelijke verplichting blijkt. De overeenkomst zelf mag zich niet tegen DW verzetten. ontkennend, daar uit de bewoording, geest en structuur van de GATT een grote soepelheid en uitzonderings-‐ mogelijkheden blijken (dus niet duidelijk en specifiek genoeg). De IFC kan zich dus niet op de GATT beroepen. 25 arr. Portugal t. Raad (1999): De GATT kan niet dienen in een geldigheidscontrole omdat er nog steeds geen DW aan toe komt. De reden hiervoor is het feit dat de VS – als belangrijkste handelspartner – de DW ook niet aanvaardt en er anders een onevenwichtige toepassing van de GATT zou ontstaan. Bovendien blijkt uit de aard en opzet ervan ook dat aan de GATT geen DW kan toekomen. 26 arr. Van Parys (2005): Van Parys is importeur van Zuid-‐Am. bananen. De EG stelt echter een quotum vast voor de invoer ervan, waardoor er verhoogde invoerrechten moeten betaald worden. V.P. stapt naar het ‘dispute settlement body’ van de WTO om de strijdigheid met de GATT te doen vaststellen. De WTO volgt V.P. en de nationale rechter stelde daarom de PV of de rs van het arr. portugal t. raad nog gold. Het HvJ zei van wel. 27 arr. FIAMM (2008): De EU was immers veroordeeld door de WTO omwille van de schending van de GATT door haar protectionistisch beleid inzake Amerikaans vlees (zgn. ‘hormonenoorlog’). Maar de EU veranderde haar beleid niet waarop Amerika reageerde met willekeurige represaillemaatregelen. De europese ‘slachtoffers’ hiervan vroegen een schadevergoeding aan de EU o.b.v. extra-‐contractuele aansprakelijkheid. 28 Kadi en Yusuf stonden op de VN-‐terroristenlijst van wie men de bankrekeningen wou blokkeren. Zij vonden echter dat dit in strijd was met de fundamentele mensenrechten en vroegen een geldigheidscontrole.
23
Noodzakelijk vertrekpunt van de redenering is het arrest Haegeman29, want hierin stelde het Hof vast dat zij bevoegd was om te oordelen over overeenkomsten met derde-‐staten. Er werd iets dieper ingegaan op de vraag in het arrest Bresciani30. Het Hof beantwoorde de PV volgens de gekende VG&L-‐structuur en besloot DW toe te kennen aan dit akkoord met derde-‐staten. -‐-‐> Van arrest Polydor t. Harlequin naar arrest Kupferberg: In de volgende evolutie zien we hoe de principes verder worden uitgewerkt in de rechtspraak: arrest Polydor t. Harlequin (1982): Polydor UK had het alleenverdeelrecht op platen van de BeeGees d.m.v. een copyright act. Harlequin is een discount-‐platenzaak die de platen van de BeeGees aankoopt bij Polydor Portugal omdat die goedkoper zijn. Portugal is op dat moment nog geen EG-‐lid maar heeft wel een vrijhandelsovereenkomst met de EG. Polydor UK spant een zaak aan tegen H. gezien z’n copyright act geschonden wordt op die manier. H. beroept zich daarentegen op de vrijhandelsovereenkomst met Portugal, én op de rechtspraak in de Deutsche Grammofon Geselschaft-‐zaak31. De PV wordt gesteld of de bewust vrijhandelsovereenkomst DW kent. Het HvJ gaat echter om deze vraag heen door meteen het inhoudelijke aspect te bekijken – ipv structureel ‘geest, bewoordingen enz. van de overeenkomst (algemeen) te beoordelen -‐ en stelt dat het beginsel van de ‘eenheid van de markt’ binnen de EG aan de grond ligt van de uitputtingsleer, en deze leer dus niet geacht wordt over de grenzen van de EG heen te werken. Polydor UK krijgt dus gelijk, maar over DW leert dit ons niets bij. arrest Pabst t. Richarz (1982): Hierin wordt wél tot DW besloten van de associatie-‐overeenkomst met Griekenland, in het licht van de voorbereiding op de toetreding van Griekenland tot de EG. (‘geest, bewoordingen en structuur v/d overeenkomst lenen zich wel tot DW’) arrest Kupferberg (1982): K. is importeur van portwijn en komt in aanvaring met de Duitse overheid omdat hij vindt dat de hoge invoerrechten die worden geheven de facto een protectionistische maatregel zijn om de duitse likeuren te beschermen. Hij beroept zich op de vrijhandelsovereenkomst met Portugal om de invoerrechten te doen verlagen. De rechter stelt de PV of deze vrijhandelsovereenkomst wel DW geniet. Ditmaal onderzoekt het HvJ wél meteen of de overeenkomst zich tot DW leent, en ze oordeelt positief. Ook de specifieke bepaling is duidelijk en onvoorwaardelijk, dus er wordt besloten dat de vrijhandelsovereenkomst DW heeft. (Tòch vangt K. alsnog bot, wanneer het Hof vaststelt dat er geen gelijkenis is tussen porto en duitse likeur) 29
arr. Haegeman (1974): Belgische importeur wou zich beroepen op associatie-‐akkoord met Griekenland (toen nog geen lidstaat). Rechter stelde PV over de interpretatie en inroepbaarheid ervan. Het HvJ antwoorde dat dergelijke bilaterale akkoorden communautaire rechtshandelingen zijn en dus onder de exclusieve bevoegdheid van het HvJ vallen. 30 arr. Bresciani (1976): B. importeerde dierenhuiden uit Senegal. Hoewel de EG in de Yaoundé-‐overeen-‐ komsten de douanerechten voor o.a. Senegal had afgeschaft, hief Italië toch nog rechten op de import. De rechter stelde de PV of de Yaoundé-‐overeenkomsten DW hadden. Het Hof verklaarde zichzelf eerst bevoegd, en oordeelde dat bewoordingen, geest en structuur van het akkoord DW toeliet (algemeen) en vervolgens dat de bewuste bepaling uit het akkoord DW had (specifiek). 31 DGG-‐zaak: DGG neemt Italiaanse licentienemer onder de arm om ook ginds de markten te veroveren. De licentienemer kent echter zo’n succes dat ook de Duitse markt wordt overgenomen door Italië, en de DGG wil dit succes indammen. Het HvJ oordeelt dat dit echter zou ingaan tegen ‘de eenheid van de markt’ en dat wat rechtmatig geproduceerd is door de lic.nemer geen uitvoerverbod mag kennen (=uitputtingsleer).
24
-‐-‐> Evolutie van de rechtspraak sedert het arrest Demirel: Hier betreft het de invloed van DW van overeenkomsten met derde-‐staten op het personenverkeer naar de EG. associatieovereenkomst Turkije Reeds in 1963 werd het Associatieakkoord met Turkije en in 1970 het Additioneel Protocol gesloten door de EG. Dit gebeurde duidelijk in het licht van een mogelijkse toetreding van Turkije tot de EG. In het Akkoord werd dan ook bepaald dat men zich vanaf dan, wat personenverkeer betreft, “zal laten leiden door de bepalingen betreffende het vrij verkeer van werknemers binnen de unie”. In het Protocol wordt geconcretiseerd dat dit tussen 1975 en 1985 dient te worden verwezenlijkt. De Associatieraad, die de toepasselijke regels dient vast te leggen, heeft echter tot op heden nog geen besluiten genomen. Wel zijn er belangrijke besluiten gekomen m.b.t. de sociale zekerheid, arbeidsvoorwaarden en beloning van Turkse werknemers die reeds legaal arbeid verrichtten in een lidstaat. Daarnaast is er een ‘standstill’-‐bepaling (art. 41 prol.) die bepaalt dat er geen nieuwe beperkingen omtrent de vrijheid van vestiging en het vrij verrichten van diensten mogen komen. De vragen omtrent DW van deze bepalingen wierpen zich op in de volgende arresten: arr. Demirel (1987): Mevr. D. is echtgenote van een legale Turkse gastarbeider in Duitsland. D. gaat af en toe op bezoek naar haar man, maar beschikt niet over een verblijfsvergunning. Na een te lang verblijf in Duitsland riskeert ze te worden uitgewezen. Ze vecht dit aan voor de Duitse rechter met het associatieakkoord als enige wapen, waarop die een PV over DW van het akkoord stelt aan het HvJ. Dat antwoordt echter ontkennend: het art. 12 van het akkoord waarop D. zich beroept is slechts van programmatorische aard en dus niet nauwkeurig, duidelijk en onvoorwaardelijk genoeg om DW te hebben. De besluiten om art. 12 uit te voeren waren namelijk nog niet genomen door de Associatieraad. (Of het associatieakkoord zich over ’t algemeen leent tot DW wordt niet expliciet beantwoord, maar sommige bepalingen voldoen wel aan de voorwaarden zodat DW niet uitgesloten is.) arr. Sevince (1990): S. verrichte reeds enkele jaren legale arbeid in Nederland. Wanneer hij wil veranderen van werk(gever), dreigt hij zijn verblijfs-‐ en werkvergunning kwijt te spelen. Voor de Nederlandse rechter beroept S. zich op een besluit van de associatieraad (‘besluit 1/80’) dat bepaalt dat wanneer je langer dan 1j. legaal arbeid hebt verricht, je recht hebt op verlenging van je vergunningen. Een PV over DW van dit besluit wordt gesteld, en het antwoord van het Hof is positief: “besluiten van de associatieraad kunnen DW hebben op voorwaarde dat ze duidelijk en onvoorwaardelijk zijn”, en dit was hier het geval. De gevolgen van deze uitspraak waren niet min: vanaf nu werd algemeen aanvaard dat besluiten van gezamenlijke instellingen en gemengde comités allemaal DW konden hebben mits aan de klassieke voorwaarden was voldaan.
25
Ook in de zaak Kazim Kus32 bleek de Sevince-‐rechtspraak van pas te komen. Zodoende werd de werkelijke invloed van de DW van EG-‐recht op nationaal vlak nog maar eens in de verf gezet: wat oorspronkelijk een uitsluitende beslissingsbevoegdheid van het nationaal beleid was, is door de erkenning van de DW van eender welk uitvoeringsbesluit niet langer zo! Eens een lidstaat toelating geeft aan een Turk om legaal te werken en te verblijven, mag deze niet anders dan de eigen onderdanen worden behandeld. Opmerking: Vragen over DW kunnen moeilijk los van de inhoud van de zaak worden gezien en geïnterpreteerd. Meestal gaat het over toegang tot arbeidsmarkt, tot onderwijs, arbeidsvoorwaarden, verblijfsrecht, sociale zekerheid enz. De krachtlijnen volgens dewelke het associatieakkoord in dergelijke zaken geïnterpreteerd wordt, zijn de volgende: -‐
-‐
Materiële reikwijdte: het associatieakk. met Turkije mag niet zomaar naar analogie worden toegepast op andere, niet-‐Turkse gevallen. (zie arr. El-‐Yassini33) de ‘Zoveel-‐mogelijk’-‐ redenering: de rechtspositie van Turken moet zoveel mogelijk geïnterpreteerd worden in het licht van de EU-‐principes (zoals in het arr. Dörr). Opgelet! deze krachtlijn staat er niet aan in de weg dat een lidstaat de éérste toegang voor niet-‐ EU-‐burgers vrij reguleert. (zie ook arr. Bozkurt34).
-‐
Onbetwist recht van verblijf: Turken moeten legaal verblijven in de EG, niet dmv fraude of bedrog aan een verblijfsvergunning zijn geraakt. ‘Legale arbeid’ is in dit verband een belangrijk aspect. (zie arr. Savas)
-‐
Standstill-‐bepaling: de lidstaten van de EG mogen niet langer beperkingen inz. vrijheid van vestiging invoeren jegens Turken. (zie arr. Soysal35)
32
arr. Kazim Kus (1992): KK. was getrouwd met een Duitse en kreeg daardoor verblijfs-‐ en werkvergunning. Na een goed jaar springt het huwelijk af. De Duitse overheid wil KK. terugsturen naar Turkije, maar hij beroept zich op besluit 1/80 van de associatieraad (zoals Sevince). De rechter stelt een PV naar DW, met die bedenking of het wegvallen van de oorspronkelijke reden van de vergunningen een rol speelt. Het Hof zegt van niet, en de Sevince-‐redenering wordt volledig bevestigd. 33 arr. El-‐Yassini (1999): E-‐Y. is Marokkaans en heeft minstens 1j. gewoond en gewerkt in de EG. Zijn verblijfs-‐ vergunning was verstreken en hij wordt uitgewezen. Hij gaat hiertegenin door zich te beroepen op besluit 1/80 van de associatieraad met Turkije. De vraag belandt bij het HvJ, dat een diepgaande vergelijking tussen de twee akkoorden (EEG-‐Turkije en EEG-‐Marokko) uitvoert. Uiteindelijk besluit het Hof dat er geen analoge toepassing van de twee akkoorden mogelijk is. 34 Hierin verduidelijkte het HvJ dat voor de berekening van jaren arbeid, de tijdvakken van kortstondige ziekte, zwangerschap of arbeidsongeval konden meetellen, maar niét igv blijvende arbeidsongeschiktheid. 35 arr. Soysal (2009): Turkse trucker, geregistreerd in Duitsland, wordt na een verstrenging van het migratie-‐ beleid in Dl. tegengehouden aan de grens, omdat Turkije niet op de nieuwe lijst van niet-‐visumplichtige landen stond. Soysal beroept zich op de standstill-‐bepaling, want voordien gold er géén visumplicht voor Turkse chauffeurs. Het maakte dus wel degelijk een verstrenging uit en het HvJ gaf S. gelijk.
26
Bilaterale akkoorden met Tunesië, Marokko, Algerije Deze regelen geen vrij personenverkeer, maar wel voorschriften m.b.t. verbod van discriminatie van werknemers uit deze landen en hun gezinsleden o.v.v. sociale zekerheid. De toon betreffende de DW van deze akkoorden werd gezet door het arrest Kziber36, en al meteen was duidelijk dat het non-‐discriminatiebeginsel zoals verwoord in de meeste akkoorden nauwkeurig, duidelijk en onvoorwaardelijk genoeg was om DW te genieten. Andere akkoorden met Centraal-‐ en Oost-‐Europa Ook hier worden de principes van DW van non-‐discriminatiebeginsel consequent nageleefd, doch weigert het Hof te aanvaarden dat een illegaal verblijvende niet-‐EU-‐burger zich kan beroepen op de associatieovereenkomst met een derde-‐staat. Zo werd duidelijk gesteld in het arrest Kondova37. Een laatste mooie illustratie mbt de DW van bilaterale akkoorden vind je in het arrest Simutenkov38.
2.4 Uitzonderingen op de DW van verdragsbepalingen Hoewel de DW goed ingeburgerd zit in de EU-‐rs, zijn er toch enkele uitzonderingen. Een eerste uitzondering betrof het vrij verkeer van kapitaal: nu reeds wordt de DW van dit principe wel erkend, maar dat was lang anders. arrest Casati (1981): betreft een Italiaan die deviezen van de ene naar de andere lidstaat wou smokkelen. Bij een controle loopt hij tegen de lamp. Hij tracht dit aan te vechten door zich te beroepen op de ‘vierde vrijheid’ van de EG, die van kapitaalverkeer, en stelt een PV over de eventuele DW van dit beginsel. Het HvJ besluit echter dat er geen DW is owv de vage bewoording van het beginsel en owv de gevolgen dat vrij kapitaalverkeer kan hebben voor het economisch en monetair beleid van lidstaten. Nu de ‘€’ is ingevoerd, is er geen probleem meer en heeft het beginsel van vrij verkeer van kapitaal wel DW. Een tweede uitzondering geldt inzake de bepaling omtrent steunmaatregelen (art. 107 VWEU, die een algemeen steunverbod oplegt aan de lidstaten, ifv de eerlijke mededinging). Er zijn twee redenen waarom art. 107 VWEU geen DW kent: ten eerste is toezicht vanuit de EU op 36
arr. Kziber (1991): K. was werkloze dochter van legale Marokkaanse gastarbeider. Ze wou zich inschrijven voor een cursus bij de VDAB maar werd afgewezen owv haar nationaliteit. Ze beroepte zich voor de nationale rechter op de samenwerkingsovereenkomst tussen de Unie en Marokko om deze afwijzing aan te vechten. De PV werd gesteld of deze overeenkomst wel DW had. Het HvJ oordeelt dat doelstelling noch aard van het akkoord in de weg staan voor DW, en K. krijgt gelijk. 37 arr. Kondova (2001): K. is Bulgaarse studente die onder valse voorwendselen naar VK kwam. Zgz. voor een vakantiejob, maar na het verstrijken van haar verblijfsvergunning verdween ze in de illegaliteit. Ze dacht zich te kunnen beroepen op het non-‐discrim.beginsel in het akkoord EG-‐Bulgarije, maar omdat ze de procedure van eerste toegang tot het VK bedrieglijk omzeild had, werd dat argument niet aanvaard. 38 arr. Simutenkov (2005): S. is Russische profvoetballer die speelt voor een club in Spanje. De Spaanse voetbal-‐ bond hanteert echter de regel dat er maar max. 2 niet-‐EG-‐onderdanen mogen worden opgesteld. S. moet daardoor constant op de bank zitten en hij vecht de regel aan ogv het Partnerschapsakkoord EG-‐Rusland, meerbepaald het non-‐discriminatiebeginsel. De rechter stelt de PV ivm DW en het HvJ bevestigt de DW volgens de perfecte antwoordstructuur van VG&L.
27
steunmaatregelen nog niet gepast. Een overheid moet kunnen tussenkomen waar het nodig is om een sociaal-‐economisch slagveld te vermijden. Ten tweede is het gebrek aan controle niet volledig, want de commissie beschikt over specifieke controlebevoegdheden mbt nationale steunmaatregelen.
2.5 Grenzen van DW Weten welke regels directe werking hebben en welke niet is één iets. Daarnaast bestaat weliswaar nog de vraag waar en binnen welke termijn iemand beroep kan doen op de DW. Er worden op twee wijzen grenzen gesteld: 2.5.1 Begrenzing door het nationale procesrecht De nationale rechter is en blijft de spilfiguur in een geding. Hij stelt de vraag aan het Hof en hij dient het antwoord toe te passen. Dit brengt natuurlijk met zich mee dat de partijen zich in eerste instantie houden aan het nationaal procesrecht van de rechtbank waar hun geschil aanhangig is, dat kan verschillen van lidstaat tot lidstaat. M.a.w. kan het direct werkend karakter van een EU-‐regel geen zelfstandig vorderingsrecht ontlenen dat los staat van de nationale procesregels. Deze materie kwam aan bod in het arrest Comet (1976). Dit principe van procesautonomie wordt wel genuanceerd, enerzijds door het gelijkheidsbeginsel (= t.a.v. EU-‐recht mogen de procedureregels niet ongunstiger zijn dan t.a.v. nationaal recht) en anderzijds door het effectiviteitsbeginsel (= de nationale procedureregels mogen de inroepbaarheid van EU-‐recht niet onmogelijk maken). 2.5.2 Begrenzing in de tijd Volgens het arrest Denkavit39 wordt het Unierecht geacht altijd al die betekenis te hebben gehad die een (eventueel) uitleggings-‐/interpretatiearrest eraan geeft. De interpretatie werkt ahw retroactief. Hierop kwam een uitzondering in het arrest Defrenne40. Ten behoeve van de rechtszekerheid werd toen beslist (en vastgesteld voor de toekomst) dat er op vòòr het arrest betaalde lonen niet meer kan worden teruggekomen. Deze redenering werd ook gehanteerd in het arrest Blaizot41, ivm (teveel) betaald inschrijvingsgeld voor onderwijs. Zodoende krijgen de geschonden bepalingen in deze zaken dus ook pas DW vanaf de vaststelling ervan in deze arresten.
3. Aansprakelijkheid van een lidstaat voor niet of slechte uitvoering van EU-verplichtingen Indien er geen DW42 toekomt aan een EU-‐handeling, en een lidstaat op een of andere manier in gebreke is gebleken, zou het niet onlogisch zijn om hier een aansprakelijkheidsvordering aan te koppelen in hoofde van diegene die er nadeel door heeft ondervonden. Aan deze vraag werd het 39
zie voetnoot 6. zie ‘ontwikkelingen van DW van verdragsbepalingen nà het arrest VG&L’, p. 19-‐20. 41 zie voetnoot 14. 42 Opgelet: de afwezigheid van DW is geen noodzakelijke voorwaarde voor dergelijke aansprakelijkheid! 40
28
hoofd geboden in de zaak Francovich43, die de schadevergoedingsplicht van Italië vaststelde doordat ze een richtlijn niet (tijdig) had omgezet. Er zijn drie aansprakelijkheidsvoorwaarden aan verbonden: -‐ -‐ -‐
De richtlijn moet subjectieve rechten creëeren voor particulieren Die subjectieve rechten zijn bepaalbaar in de richtlijn Causaal verband tussen het in gebreke blijven van de lidstaat en de schade van de particulier.
4. Weerslag van de EU-rechtspraak over DW en Voorrang op de Belgische rechtspraak arrest Le-‐Ski (1971): (vooraf: België had heffingen opgelegd, in strijd met het EG-‐recht. België wordt hiervoor veroordeeld (comm. t. België) en vaardigt het nodige besluit uit. Er wordt evenwel bepaald in dat uitvoeringsbesluit dat de uitspraak niet retroactief werkt (zie bv. arr. Defrenne).) LS., importeur van smeerkaas, probeert toch zijn teveel betaalde heffingen terug te vorderen ogv de DW van het EG-‐recht. Het HvC doet uitspraak in drie stappen: -‐ constitutioneelrechtelijk: ‘lex posterior derogat priori’ geldt hier niet, want ‘latere’ wet (m.n. het uitvoeringsbesluit) in dit geval, staat lager in de normenhiërarchie dan de ‘eerdere’ wet, (m.n. het Europees recht). De nieuwe nationale bepaling kan dus geen betekenis hebben gezien haar strijdigheid met het unierecht. -‐ internationaalrechtelijk: bovendien heeft een internationale verdragsregel voorrang wegens de aard zélf van het verdrag. Het HvJ voegt hierbij de voorwaarde van DW (die hier wel voldaan is) -‐ Europeesrechtelijk: a fortiori is dit internationaalrechtelijk aspect van toepassing bij conflicten tussen gemeenschapsrecht en strijdige nationale bepalingen.
VI. Het Materiële Recht Hier wordt ingegaan op de elementen van de ‘Interne Markt’ en de principes van het EU-‐ mededingingsrecht.
1. Interne Markt Dit gaat over de vier fundamentele vrijheden van de Unie: vrij verkeer van personen, goederen, diensten en kapitaal. (De onderwerpen sociaal beleid, consumentenbescherming, milieubescherming, transportbeleid etc. worden ter volledigheid vernoemd, maar niet behandeld). 43
arr. Francovich (1991): F. deelde in de brokken van een collectief ontslag. Voor de nationale rechter wierp hij de niet-‐omgezette insolventierichtlijn op -‐ die voorzag in een economische garantie igv collectief ontslag voor werknemers – en de PV of er sprake kon zijn van DW. Het HvJ oordeelde van niet, wegens onduidelijkheid van de bepaling, maar introduceerde wel de schadevergoedingsplicht van een lidstaat die de communautaire verplichtingen niet nakomt. Dit owv de specifieke aard van het EG-‐recht en de volle werking van dat recht enkel kan gegarandeerd worden door optreden van de nationale overheid.
29
1.1 vrij verkeer van goederen Dit principe steunt op twee pijlers: de douane-‐unie en het verbod van kwantitatieve beperkingen en maatregelen van gelijke werking. Het vrij goederenverkeer is ook van toepassing op goederen geproduceerd buiten de unie. Voor die goederen zijn er twee opties om binnen de interne markt te geraken: -‐ -‐
ofwel worden douanerechten en heffingen betaald bij het binnekomen van de unie, vanaf dan kunnen de goederen vrij circuleren; ofwel komen de goederen in transit: de goederen komen niet meteen op de markt bij het binnenkomen, maar pas wanneer de importformaliteiten zijn geregeld in het land van de reëele markt.
1.1.1 Douane-unie Dit houdt in: (1) het verbod douanerechten of heffingen van gelijke werking tussen lidstaten te heffen; (2) de toepassing van één vast douanetarief voor import uit derde-‐staten. (1) geen douanerechten of heffingen van gelijke werking: heffingen van gelijke werking = (definitie in arrest Denkavit44) geldelijke last die geen douanerecht, geen tegenprestatie voor een geleverde dienst en geen binnenlandse belasting die evengoed op nationale producten wordt geheven is. (dus geen discriminatie) ‘grensoverschrijding’ = ook intrastatelijke, regionale en gemeentelijke grenzen spelen een rol (vb. Stad Carrara ivm verwerking Carrara-‐marmer) (2) één gemeenschappelijk douanetarief: alle lidstaten passen hetzelfde tarief toe, dat jaarlijks wordt vastgesteld in een verordening (= lijst met gedetailleerde omschrijving van alle mogelijke producten). Afwijkingen tav bepaalde minder ontwikkelde derde-‐staten kan, maar ook deze uit-‐ zonderingen moeten op gelijke wijze worden toegepast. 1.1.2 Verbod van kwantitatieve beperkingen en maatregelen van gelijke werking als kwantitatieve beperkingen Onder kwantitatieve beperkingen worden zgn. ‘quota’ verstaan. In zuivere vorm komen quota niet meer voor, maar wel op een verdoken wijze via ‘maatregelen van gelijke werking’ (d.i. de niet-‐ geldelijke vorm van ‘heffingen van gelijke werking’). Voor een definitie zorgt het HvJ in het arrest Dassonville45: “een ‘MGW’ is iedere handelsregeling der lidstaten, die de intracommunautaire handel rechtstreeks of potentieel kan belemmeren. Bovendien mag bij het ontbreken van een 44
arr. Denkavit (1979): Om de hygiënische situatie in Franse slachthuizen te verbeteren en de controles te
financieren legde de overheid heffingen op voor elk geslacht dier. De vleessector beklaagt zich dat geïmporteerd vlees hierdoor een competitief voordeel heeft. Daarom voert de overheid compenserende rechten in voor de vleesimport. Denkavit is een Duitse vleesimporteur en gaat hiertegenin door te zeggen dat dit een heffing van gelijke werking is. Een PV wordt gesteld, waarop het HvJ de omschrijving geeft van dergelijke heffingen en zodoende Denkavit gelijk geeft. 45 arr. Dassonville (1974): Dassonville verkoopt Schotse whisky in o.a. Brussel en Parijs. België hanteert als enige strenge voorwaarden (‘certificaat van echtheid’ is vereist) om Schotse whisky te mogen verkopen onder die naam. Bij het transporteren van de Parijse voorraad gaat het mis omdat het juiste certificaat niet aanwezig is. D. vraagt zich voor de rechter af of dit geen ‘maatregel van gelijke werking’ is. Het HvJ geeft definitie, maar D. bijt in het zand, omdat de ‘maatregel’ niet discriminatoir is.
30
communautaire regelgeving een lidstaat slechts redelijke – niet-‐discriminerende -‐ maatregelen nemen.” opgelet! in het arrest Cassis de Dijon46 betrof het daarentegen maatregelen die ook golden voor nationale producten, waardoor de maatregel ogenschijnlijk niet discriminatoir – maar toch protectionistisch -‐ was. Hiertegen heeft de commissie gereageerd door enkele beginselen te ontwikkelen. Deze gelden zolang er geen communautaire regeling is: -‐
-‐ -‐
producten uit andere lidstaten die daar rechtmatig zijn geproduceerd en worden gecommercialiseerd mogen in een invoerland niet aan strengere voorwaarden worden onderworpen (ook al betekent dat een de facto bevoordeling) de maatregelen moeten een dwingend algemeen belang dienen (dat een uitzondering op het verbod van maatregelen van gelijke werking rechtvaardigt) pertinentie-‐ en proportionaliteitscriterium moet voldaan zijn (de maatregel moet noodzakelijk zijn en zo weinig mogelijk de handel belemmeren)
1.1.3 verplichtingen van lidstaten lidstaten moeten sinds 1997 (arr. Comm.t.Frankrijk) aan particulieren verhinderen dat zij op bepaalde manieren het vrij verkeer van goederen zouden belemmeren.
1.2 Vrij verkeer van personen 1.2.1 Werknemers (art.45 VWEU) = Elke discriminatie ogv nationaliteit tussen de werknemers van de lidstaten voor wat betreft werkgelegenheid, beloning en overige arbeidsvoorwaarden moeten zijn opgeheven. Hierop worden enkel uitzonderingen getollereerd ifv de openbare orde, veiligheid, volksgezondheid of voor betrekkingen in overheidsdienst. Een strikte interpretatie van deze gevallen is vereist. (zie NMBS-‐arresten mbt begrip ‘overheidsdienst’) Tav werknemers uit lidstaten toegetreden tot de unie in 2007 (Bulgarije en Roemenië) mogen de andere landen t.e.m. 2014 nog beperkingen opleggen mbt het vrij verkeer. 1.2.2 Recht van vestiging: zelfstandigen (artt. 49 - 53 VWEU) Beperkingen op het vestigingsrecht zijn absoluut verboden. Vaak zal echter het vestigingsrecht gekoppeld worden aan bepaalde diploma’s of certificaten, waardoor er een verdoken discriminatie opduikt. Daarom zijn er equivalentie-‐ en erkenningsrichtlijnen uitgevaardigd door de unie.
46
arr. Cassis de Dijon (1979): Duitsland wou de Franse cassis de Dijon niet meer importeren, omdat het een te laag alcoholpercentage bevatte: cassis in Duitsland moet 22% alcohol bevatten. “Dit tekort zou de volksgezondheid kunnen schaden omdat er sneller alcoholgewenning optreedt”. Het HvJ moest oordelen of dit een MvGW uitmaakte en antwoorde uiteraard van wel. Het argument van volksgezondheid was absurd, daar op de Duitse markt ook dranken werden verkocht met lagere alcoholpercentages.
31
Uit art. 49 en 53 VWEU zou blijken dat voorwaarden aan het vestigingsrecht wel mogen gesteld worden, op voorwaarde dat ze niet discriminerend zijn. Deze opvatting wordt echter genuanceerd door het arrest Vlassopoulou47: ook niet-‐discriminerende voorwaarden kunnen beperkend werken. Kwalitatieve vereisten zijn dus slechts gerechtvaardigd indien ze noodzakelijk zijn voor de goede uitoefening van het beroep. Ook op dit non-‐discriminatiebeginsel tav zelfstandigen bestaan uitzonderingen, ogv overwegingen van openbare orde, veiligheid en volksgezondheid. 1.2.3 Niet-economisch-actieve burgers Voor EU-‐burgers die niet om economische redenen in een andere lidstaat verblijven gelden de volgende voorwaarden: -‐ -‐ -‐
verblijf ≤ 3 maand identiteitskaart hebben verblijf > 3 maand voldoende bestaansmiddelen en ziekteverzekering hebben duurzaam verblijfsrecht voorwaarden bepaald in richtlijn
Ook dit vrij verkeer kan worden ingeperkt owv openbare orde, veiligheid en volksgezondheid. 1.2.4 familieleden van de migrerende burger Hoewel reeds lang familieleden van migrerende werknemers het recht hadden zich mee te vestigen binnen de EG, gaf de regelgeving hieromtrent aanleiding tot veel arresten. Zoals bijvoorbeeld het arrest Deak, waarin een niet-‐EG-‐burger (Bulgaar) toch het vrij verkeer van personen genoot. Omdat zijn moeder (Italiaanse) wel als migrerende burger werd gezien, kon hij ogv de richtlijn mbt familie-‐ /gezinshereniging toch onder het unierecht vallen. Dit was echter niet het geval bij het arrest Kermachek, die als niet-‐EU-‐burger getrouwd was met een Duitse man in Nederland. Wanneer ze samen in Duitsland gingen wonen kon K. zich niet meer beroepen op de richtlijn, gezien haar man niet langer een migrerende burger was. Uitzonderingen op dit vrij verkeer van familieleden: openbare orde, veiligheid en volksgezondheid. 1.2.5 Invloed Europees burgerschap (art. 21 VWEU) Het Europees burgerschap heeft een ruime impact op het vrij verkeer van personen. Niet alleen heeft art. 21 VWEU DW48 waardoor verblijfsvergunningen zonder betekenis worden, ook werd de algemeen aanvaarde uitzondering owv ‘openbare orde’ strikter geïnterpreteerd door het Hof49 ten
47
arr. Vlassopoulou (1991): V. heeft een Grieks diploma Rechten en wil zich als advocate in Duitsland vestigen. Daarvoor moet ze in Duitsland een equivalentie-‐examen afleggen m.b.t. het nationaal recht. Ze stelde daarop een PV aan het HvJ of de erkenningsrichtlijn haar van dat examen kon ontslaan. Het Hof stelde vast dat ook niet-‐discriminerende voorwaarden het recht van vestiging konden belemmeren, zoals in dit geval. Daarop besloot ze dat bijkomende kwaliteitseisen slechts gerechtvaardigd zijn indien ze noodzakelijk zijn. Door deze invulling moest V. de vakken mbt het nationale Duitse recht nog afleggen. 48 arr. Baumbast (2002): vrij verkeer van personen – DW – Europees burgerschap. 49 arr. Jipa (2008)
32
bate van een ruime interpretatie van het europees burgerschap. Ook aan niet-‐EU-‐burgers komt het ten goede, zoals uit het arrest Chen50 blijkt. In het arrest Mettock wordt nogmaals de ruime werking van het burgerschap bevestigd: ondanks de Ierse wetgeving dat een illegale niet-‐EU-‐burger achteraf niet meer kan geregulariseerd worden, kan hij toch blijven en vrij verkeer genieten ogv het Europees burgerschap van zijn Britse echtgenote.
1.3 Vrij verrichten van diensten (art. 56 VWEU) -‐> ‘diensten’ = ‘dienstverrichtingen die gewoonlijk tegen vergoeding geschieden’, nl. indusriële, commerciële, ambachtelijke werkzaamheden of vrije beroepen. Net zoals bij de vorige twee vrijheden is een eigen nationale regeling toegestaan mits die niet discriminerend is en voldoet aan de ‘rule of reason’ (= algemeen belang) en de proportionaliteit. De vlassopoulou-‐rs -‐ dat kwalitatieve voorwaarden mogen worden opgelegd indien ze noodzakelijk zijn voor de goede uitvoering van de dienst – is hier ook van toepassing. De precisering van deze vrijheid gebeurde eens te meer door het Hof. arrest Rush Portuguesa (1990): Onderneming R.P. verricht dienst in Frankrijk, maar Frankrijk stelt beperkende voorwaarden om bv. lokaal personeel aan te werven, legt werkvergunning op aan R.P. Volgens het HvJ discrimineren deze voorwaarden de dienstverrichter tov lokaal gevestigde concurrenten. Deze voorwaarden werden dus in strijd bevonden met art. 56 VWEU, het vrij verkeer van diensten. arrest Vander Elst (1994): Belgische onderneming VDE, gespecialiseerd in het restaureren van oude kastelen, wordt ingeschakeld in de Loire-‐streek in Frankrijk. Bij een arbeidsinspectie blijkt de onderneming niet in orde te zijn mbt zijn Marokkaanse werknemers die als niet-‐EU-‐burgers over een werkvergunning dienen te beschikken naar Frans recht. Er wordt een boete opgelegd, maar VDE stapt naar de rechter. Die stelt een PV: “is het opleggen van een werkvergunning in strijd met het vrij verkeer van diensten?” Het HvJ oordeelt van wel. De werkvergunning dient enkel ter regeling van de toegang tot de Franse arbeidsmarkt, dus niet voor werknemers die op de Belgische arbeidsmarkt fungeren en toevallig diensten in het buitenland verrichten. Op deze manier kan men stellen dat vrij verkeer van diensten niet enkel ten gunste van de dienstverrichter komt, maar evenzeer van de dienstgenieter. arrest Society for the protection of unborn Children (1991): Ierse studentenverenigingen maken propaganda voor abortus in het buitenland, daar dit in het streng katholieke Ierland strafrechtelijk vervolgd wordt. De SPUC klaagt dit aan, want ook het verspreiden van propaganda is verboden. Voor de rechter wordt de PV gesteld of deze informatie mocht verspreid worden. Het Hof oordeelt ontkennend, het mag wel degelijk verboden worden. Daarentegen volgt uit het principe van vrij verkeer van diensten, en het feit dat dit zowel voor dienstgenieter als -‐verrichter geldt, wel dat Ierland niet kan verbieden aan zwangere vrouwen om in het buitenland abortus te laten plegen. 50
arr. Chen (2004): Een Chinees koppel bevalt in Ierland van hun tweede kind – op advies van een jurist – om
zo de één-‐kind-‐politiek in China te omzeilen. In Ierland geldt nl. het ius soli en de boreling heeft dus de Ierse nationaliteit. Het Europees burgerschap van het kind zorgde ervoor dat de ouders het verblijfsrecht hadden.
33
1.4 Vrij verkeer van kapitaal (artt. 63-64 VWEU) Dit principe heeft vaste vorm gekregen sinds het Verdrag van Maastricht (’92) en bepaalt dat ‘alle beperkingen van kapitaalverkeer tussen de lidstaten onderling én met derde-‐staten verboden zijn’. Ook hier wordt verwacht dat eventuele nationale regelingen niet discriminatoir zijn, voldoen aan de rule of reason en het proportionaliteitscriterium. Wat de uitzonderingen betreft is de Raad (v. ministers) bevoegd om deze uit te vaardigen (enkel in de betrekkingen met derde-‐staten).
2. De mededingingsregels Deze regels dienen ertoe de eenheid van Interne Markt te verwezenlijken, gebaseerd op een regime van eerlijke mededinging (= eerlijke concurrentie). Er bestaan mededingingsregels voor ondernemingen en voor lidstaten.
2.1 Regels voor ondernemingen (artt. 101-102 VWEU) 2.1.1 art. 101 VWEU: kartelverbod art. 101 VWEU verbiedt overeenkomsten (schriftelijk of mondeling) tussen ondernemingen die de handel tussen lidstaten kunnen benadelen. (bv. prijsafspraken, marktverdelingsafspraken, productieafspraken enz.) Het gaat hem vooral over zgn. ‘onderling afgestemde gedragingen’. Dit veronderstelt een onderling contact, wat niet het geval is bij louter ‘parallele gedragingen’. opgelet: Ondernemingen met moeder-‐dochter structuur worden niet als twee verschillende ondernemingen gezien in de betekenis van dit artikel; zij mogen onderling wel dergelijke overeenkomsten maken aangezien zij als één economische eenheid worden gezien (zie beschikking Christiani &Nielsen). Er zijn twee materiële vereisten: -‐ -‐
De (ongunstige) beïnvloeding van handel tussen lidstaten moet worden aangetoond. Er moet verhindering, beperking of vervalsing van de concurrentie zijn.
! Deze worden echter genuanceerd door de merkbaarheidseis (arrest Völk t. Vervaecke): er moet een minimum voldaan zijn om van merkbare mededingingvervalsing te kunnen spreken: -‐ -‐
Indien concurrenten: het gezamenlijk marktaandeel van de contracterende partijen moet >10% bedragen op de relevante markten. Indien geen concurrenten: het marktaandeel van elke partij moet >15% bedragen op de relevante markten.
Bij een inbreuk op het kartelverbod worden de desbetreffende overeenkomsten van rechtswege nietigverklaard door de nationale rechter. Daarenboven kan de Europese Commissie inbreuken ook vaststellen en beboeten.
34
Sommige overeenkomsten kunnen ook vrijstelling van het verbod genieten (art. 101, lid 3 VWEU) omdat sommige concurrentiebeperkingen wél meer voor-‐ dan nadelen opleveren (bv. om door te dringen tot een vreemde markt). Deze vrijstellingen wordt toegekend op vier voorwaarden: -‐ -‐ -‐ -‐
vooruitgang wordt erdoor verbeterd (op technisch, eco., distributie, productie-‐vlak) het verschaft de gebruikers een billijk voordeel proportionaliteitsregel is in acht genomen niet alles wordt a/d normale mededinging onttrokken; rest overlaten
Vrijstellingen worden op heden enkel als ‘groepsvrijstellingen’ verleend. Dmv een verordening wordt dan een hele categorie van overeenkomsten vrijgesteld. Momenteel bestaan groepsvrijstellingen voor o.a.: verticale overeenkomsten (niet-‐concurrenten: distributeur-‐producent); specialisatie-‐ overeenkomsten (concurrenten); overeenkomsten inzake technologieoverdracht etc. Sinds 2004 is niet langer de commissie, maar de nationale rechter bevoegd om art. 101 VWEU in z’n geheel toe te passen. Dit zorgt ervoor dat de ondernemingen nu zelf ex ante moeten beoordelen of hun overeenkomst aanvaardbaar is. De toetsing ervan door rechterlijke instanties hangt nu af van het feit of er daaromtrent een geschil wordt aanhangig gemaakt. 2.1.2 art. 102 VWEU: verbod op misbruik van machtspositie op de interne markt De meest voorkomende misbruiken zijn: het opleggen van onbillijke aan-‐ of verkoopprijzen, beperken van productie, toepassen van ongelijke voorwaarden tov handelspartners, etc. De ‘interne markt of een wezenlijk deel ervan’ wordt afgebakend ahv twee criteria: Geografisch criterium: De Commissie en het HvJ hebben de lat bijzonder laag gelegd. Zo werd duidelijk in de Michelin-‐zaak dat lidstaat Nederland op zich al een wezenlijk deel van de autobandenmarkt voorstelt. Productenmarkt: Hoe enger een productenmarkt wordt begrepen, hoe sneller een machtspositie kan verworven worden binnen die markt. Zo illustreert ook de zaak United Brands ons: (1978): U.B. importeerde bananen in de EG, maar hield z’n prijzen in bepaalde landen kunstmatig hoog door uitvoerverboden op te leggen51 . De Commissie ontdekte dit en legde een geldboete op, omdat U.B. zijn machtspositie op de bananenmarkt misbruikte. In beroep voerde U.B. echter aan dat de relevante markt hier niet de ‘bananenmarkt’, maar wel de grotere fruitmarkt uitmaakt. In dit geval heeft U.B. nauwelijks 1% van het marktaandeel en is er niks aan de hand. Het HvJ oordeelt niettemin zoals de commissie dat de relevante markt de bananenmarkt is, en U.B. moest de boete betalen.
51
bv. in Denemarken, toen net (g)een lidstaat van de EG, waren bananen een luxeproduct door de hoge prijzen. Door de toetreding tot de EG moest owv de interne markt de prijs normaal kelderen, maar deze bleef zo hoog omdat UB met Duitsland een exportverbod had afgesproken, waardoor de UB zelf kon invoeren tegen ‘woeker’prijzen.
35
2.1.3 De bevoegdheden van de Commissie bij de artt. 101-102 VWEU De Commissie kan inbreuken op deze artikelen opsporen en vaststellen. Sanctioneren kan ze dmv geldboeten en dwangsommen die afhangen van de zwaarte en duur van de inbreuk en van de marktpositie van de onderneming. Sinds 2004 kan de Commissie ook structurele maatregelen nemen in ondernemingen en heeft ze verregaande bevoegdheden inzake informatievergaring. 2.1.4 concentratiecontrole = preventief toezicht op communautaire concentraties/fusies van ondernemingen. Er is sprake van concentratie waneer elke betrokken onderneming >2/3 van z’n totale EU-‐omzet in dezelfde lidstaat haalt. Ook hier is de Commissie voor bevoegd.
2.2 Steunmaatregelen van de lidstaten (art. 107-109 VWEU) Dit zijn maatregelen die lidstaten kunnen nemen om steun te geven aan eigen ondernemingen in moeilijkheden, om milieubeschermingsmaatregelen te bevorderen of ifv technologie-‐ontwikkeling. Dergelijke nationale overheidssteun kan echter ook de eerlijke mededinging binnen de Interne Markt verstoren, tenminste als het voldoet aan de vier voorwaarden: 1) Het moet gaan om een steunmaatregel, dit is het verstrekken van een financieel voordeel (bv. subsidies, sociale lasten-‐verlaging, fiscale voordelen enz.) 2) die met staatsmiddelen wordt bekostigd -‐ al dan niet rechtstreeks 3) waarbij een zekere selectiviteit wordt gehanteerd, nl. dat slechts bepaalde producties en ondernemingen worden begunstigd 4) en die (potentieel) de mededinging tussen lidstaten verstoort. Deze verstoring wordt vermoed tenzij de steun onder de bepaalde drempelwaarde (€200.000/3j.) ligt (=‘de-‐ minimis-‐steun’). 2.2.1 Het verbod op steunmaatregelen is niet absoluut Bepaalde steunmaatregelen worden wel geacht verenigbaar te zijn met de interne markt. De Commissie heeft deze vastgesteld bij verordening. Het betreft vier aparte groepsvrijstellingsverordeningen inzake: opleidingssteun, KMO-‐steun, werkgelegenheidssteun en regionale investeringssteun. 2.2.2 controle: art. 108 VWEU In deze controleprocedure wordt een onderscheid gemaakt tussen bestaande en nieuwe steun: -‐-‐> controle op bestaande steun (lid 1): deze steun is aan voortdurend onderzoek onderworpen. De commissie kan hierin tussenkomen door ‘dienstige maatregelen’ voor te stellen in functie van de Interne markt. Indien er een strijdigheid wordt opgemerkt kan de Commissie een aanmaning versturen om de maatregel te wijzigen of in te trekken. Indien de strijdigheid blijft bestaan kan de Commissie rechtstreeks naar het HvJ. -‐-‐> controle op nieuwe steun (lid 3): nieuwe steun moet steeds door de lidstaat worden aangemeld bij de Commissie. Deze onderzoekt de steun binnen de twee maanden, en wanneer zij denkt een strijdigheid met art. 107 VWEU op te merken geldt er een standstill-‐verplichting voor de lidstaat tot
36
de eindbeslissing van de Commissie. Deze standstill-‐verplichting heeft DW, waardoor dus ook de nationale rechter een inbreuk hierop kan vaststellen! wanneer de Commissie geen beslissing neemt binnen de 2 maand, mag de lidstaat de steun toekennen, mits ze de Commissie hiervan op de hoogte stelt. Na deze kennisgeving heeft de Commissie alsnog 15 dagen om een besluit uit te vaardigen, zoniet wordt de procedure van ‘nieuwe steun’ afgerond en valt ze onder het regime van ‘bestaande steun’. 2.2.3 Terugvordering van illegale steun Wanneer de Commissie in een van zijn onderzoeken oordeelt dat de steun onverenigbaar is met art. 107 VWEU , moet de steungevende lidstaat de steun terugvorderen van de onderneming. Als de onderneming dit weigert moet de lidstaat gerechtelijke stappen ondernemen, op straffe van een eigen veroordeling door het HvJ. (zie ook zaak Beaulieu)
VII. Externe betrekkingen Betreft het optreden van de unie in relatie met derde-‐landen en internationale organisaties.
1. Internationale rechtspersoonlijkheid van de Unie Door het wegvallen van de pijlerstructuur en het onderscheid tussen EU en EG heeft de EU effectief (internationale) rechtspersoonlijkheid.
2. Doelstellingen en coherentieverplichtingen Art. 21 VEU bevat de algemene principes ivm het extern optreden van de unie. Hierbij moet echter worden genuanceerd dat er soms wel problemen van coherentie zijn owv de institutionele structuur of owv de bevoegdheidsverdeling tussen lidstaten
3. Externe betrekkingen: de materiële bevoegdheid van de Unie 3.1 Het bestaan van een externe bevoegdheid Deze bevoegdheid is gebaseerd op de bevoegdheden die zijn overgedragen door de lidstaten. Het betreft een toegekende bevoegdheid. Oorspronkelijk kon de EG enkel handels-‐ en associatieakkoorden sluiten met derde landen, maar ze kon ook optreden om ‘doelstellingen van de gemeenschappelijke markt’ te verwezenlijken ogv art. 308 VEG, thans gewijzigd in art. 352 VWEU.
37
Door de invoering van nieuwe rechtsgrondslagen in de Europese Akte en daaropvolgende verdragen, en de rechtspraak in de AETR-‐zaak ivm de Implied Powers52 werd de externe bevoegdheid van de Unie stelselmatig uitgebreid. Belangrijk hierbij is dat wanneer de Unie niet expliciet extern bevoegd is, het extern optreden wel noodzakelijk moet zijn voor de verwezenlijking van interne doelstellingen.
3.2 De aard van de externe bevoegdheid 3.2.1 exclusieve en gedeelde externe bevoegdheid van de unie exclusieve bevoegdheden De Unie heeft maar een beperkt aantal exclusieve bevoegdheden. De exclusiviteit kan expliciet in het verdrag voorzien zijn, maar kan ook afgeleid zijn, of voortvloeien uit de interne exclusiviteit. De exclusieve bevoegdheid is eigenlijk de externe weergave van het voorrangsprincipe. art. 3, lid 1 VWEU vermeldt de expliciete excl. bevoegdheden: douane unie; mededingingsregels; monetair beleid; instandhouding van biologische rijkdommen; gemeenschappelijke handelspolitiek. art. 3, lid 2 VWEU vermeldt de impliciete excl. bevoegdheid om internationale overeenkomsten te sluiten. gedeelde bevoegdheden: twee soorten -‐ concurrerende bevoegdheden (art. 4, lid 1 en 2 VWEU): hiermee kunnen lidstaten optreden tot wanneer de Unie haar bevoegdheid opneemt. (bv. interne markt, sociaal beleid, milieu, consumentenbescherming…) -‐ parallele bevoegdheden (art. 4, lid 3 en 4 VWEU): zowel Unie als lidstaten zijn en blijven bevoegd. (bv. onderzoek, technologische ontwikkeling, ontwikkelingssamenwerking, humanitaire hulp…) 3.2.2 gemengde akkoorden Dit betreffen gevallen waarin de Unie geen bevoegdheid heeft en de lidstaten bevoegd blijven. Niettemin kan de Unie wel partij zijn in een dergelijk akkoord. Het nadeel bij deze akkoorden is vaak wel dat het veel langer duurt eer elke partij geratificeerd heeft (bv. igv meerdere lidstaten)
3.3 Keuze voor rechtsgrondslag De rechtsgrond wordt bepaald ahv de hoofddoelstelling van de overeenkomst. Deze keuze is belangrijk want heeft implicaties voor de wijze van besluitvorming, want wanneer een akkoord wordt gesloten moet de Unie een rechthandeling stellen nl. een ‘besluit houdende het akkoord’, dat dient als juridische basis.
52
de leer van de ‘implied powers’ staat voor dat er niet expliciet in een verdrag moet staan de de Unie de
bevoegdheid heeft om een akkoord te sluiten met derde-‐landen en dat wanneer de gemeenschap intern bevoegd is voor een bepaalde materie, de externe bevoegdheid daar ook aan mag gekoppeld worden.
38
4. Externe betrekkingen: uitoefening van bevoegdheden door de Unie 4.1 sluiten van akkoorden (procedureel) (art. 218 VWEU) Commissie formuleert aanbevelingen aan de Raad (in geval het akkoord het GBVB betreft wordt dit door de hoge vertegenwoordiger gedaan). De Raad wijst een onderhandelaar/team binnen de Commissie aan en geeft onderhandelings-‐ richtsnoeren (GBVB-‐akkoorden worden ook door de HV onderhandeld). Een speciaal comité staat de onderhandelaar bij. Na de onderhandelingen sluit de Raad het akkoord dmv stemming met gekwalificeerde meerderheid of unanimiteit. Sinds het Verdrag van Lissabon is voor sommige gevallen ook een goedkeuringsvereiste van het Parlement ingevoerd. (Deze geldt niet voor GBVB-‐zaken).
4.2 instrumenten van het extern beleid Hierin bestaan: akkoorden met derde-‐landen (multilateraal of bilateraal) of autonome maatregelen (bv. verordeningen en besluiten
4.3 extern optreden door de Unie De coherentie in het extern optreden was aanvankelijk vooral weggelegd voor de Raad en de Commissaris van externe betrekkingen. De portefeuille van deze laatste werd vervolgens sterk uitgebreid door toevoeging van de functies van vive-‐voorzitter van de commissie, permanente voorzitter van de Raad Buitenlandse Zaken, mandataris van de Raad v/h GBVB. Dit om de coherentie nog te versterken. Ook de post van permanente voorzitter van de Europese Raad heeft diezelfde bedoeling.
4.4 toetreding tot internationale organisaties Hieromtrent stellen zich twee problemen: nl. Ten eerste de bevoegdheidsverdeling tussen de Unie en de lidstaten. Een regeling moet worden uitgewerkt indien zowel Unie als lidstaten bevoegd zijn en de taken in de internationale organisatie moeten verdeeld worden. Ten tweede gebeurt het soms dat een internationale organisatie geen mogelijkheid biedt om een andere internationale organisatie toe te laten. In zo’n gevallen wordt aan de Unie het statuut van ‘waarnemer’ toegekend of ze kan optreden dmv de lidstaten.
39
