O.A. DIABETES, COPD. Trots op het vak Insulines op een rij Nieuwe inhalatiemiddelen UITSLUITEND VOOR APOTHEKERSASSISTENTEN

JAARGANG 6 | NUMMER 1 | FEBRUARI 2016

O.A. DIABETES, COPD

VOORTAAN IN UA: NIEUWS VAN OPTIMA FARMA

UITSLUITEND VOOR APOTHEKERSASSISTENTEN

Trots op het vak | Insulines op een rij | Nieuwe inhalatiemiddelen

BEN JIJ AL LID VAN

OPTIMA FARMA?

OPTIMA FARMA IS ER VOOR JOU! VOOR JOU • behartigt Optima Farma je belangen op inhoudelijk en beroepsgerelateerd gebied • laat Optima Farma jouw stem horen bij beroeps- en patiëntenverenigingen en andere organisaties • bewaakt Optima Farma (mede) de inhoud en kwaliteit van ons beroep • volgt Optima Farma de ontwikkelingen in de farmacie en informeert jou daarover • organiseert Optima Farma voor jou interessante symposia en andere activiteiten

ALS LID ONTVANG JE BOVENDIEN: • Maandelijks de Optima Farma Nieuwsbrief per e-mail • Korting op Optima Farma activiteiten (congres, symposium e.d.) • Gratis twee geaccrediteerde e-learnings • 6x per jaar het vakblad UA zie verder www.optimafarma.nl/lidmaatschap/

BEROEPSVERENIGING VOOR APOTHEKERSASSISTENTEN, FARMACEUTISCH CONSULENTEN, FARMACEUTISCH MANAGERS

www.optimafarma.nl

OP RECEPT

De visie van het bestuur van Optima Farma:

“Als apothekersassistent mogen we trots zijn op ons vak” 6 Productnieuws 9 Voorgeschreven – Van ultrakort- tot ultralangwerkend – Types insuline op een rij 10 Focus op het apotheekproces: waar blijft de patiënt? 13 Patiënt in beeld: “In de apotheek is niet altijd genoeg kennis over diabetes” 16 Gezondheidsnieuws 18 Balietips – Insuline spuiten 22 Vergeleken – Nieuwe inhalatiemiddelen 25

ZELFZORG

Stabiel bloedsuiker voorkomt diabetes 33 Zelfzorgnieuws 34

VERZORGING BRANCHE

Verzorgingstips 45

Annekedotes – Lening 15 Bijwerkingen in de apotheek 20

Covergirl – Sjoerdje Verveda 31 Optima Farma Nieuws 36 Even voorstellen – Gespreksstappenplan in apotheek De Brug 24/7, Almere – “Patiënten ervaren echt dat ze een gesprek hebben gehad” 38 Branchenieuws 42

42

10

36

20 16

UA | 1 | 2016

| 3

Dat kan! THUIS ONTVANGEN?

1. Via een collectief abonnement van de apotheek (€ 49,50 per jaar voor meerdere assistenten) 2. Als je lid bent van Optima Farma (lid worden? Ga naar www.optimafarma.nl)

Hoe neem je een abonnement via de apotheek? Stap 1: De apotheek neemt een abonnement • De apotheek stuurt een e-mail naar [email protected]. • De apotheek ontvangt een accountcode. • Ga naar www.ua.nl. • Klik op Registreren (rechtsboven). • Activeer het account van de apotheek (via De eerste keer? Klik hier…). Het wijst zich vanzelf. • Voer de accountcode in en het e-mailadres van de apotheek. • Kies een wachtwoord en typ dat in. Kies het wachtwoord in overleg met de apotheker. Het is immers het account van de apotheek. Zorg dat iemand dit wachtwoord onthoudt of bewaart. Je hebt het weer nodig als je een volgende keer wilt inloggen. Bijvoorbeeld om een nieuwe assistent(e) aan te melden of een adreswijziging door te geven.

Stap 2: Thuisadressen opgeven Als het account van de apotheek is geactiveerd, kun je de apothekersassistenten aanmelden die UA thuis willen ontvangen en hun adresgegevens invoeren. Als apothekersassistent heb je dus zelf geen account.

Nog geen apotheekabonnement? Vraag dit aan via [email protected].

Lid van Optima Farma? Dan ontvang je UA gratis op je huisadres

EERST DIT…

Samen werken

Samen werken. Dat is wat je dagelijks doet in de apotheek. Samen met je team zorgen dat alles op rolletjes loopt, dat patiënten hun geneesmiddelen krijgen, dat mensen niet te lang hoeven te wachten, dat de juiste controles plaatsvinden. Samen met andere zorgverleners ook, als je bijvoorbeeld twijfelt aan een dosering, als je moet overleggen over een andere afleveringsvorm of als een merk niet leverbaar is… In elk nummer van UA kom je voorbeelden tegen van het samen werken – nu al vijf jaar. Zoals in in de rubriek Even voorstellen, waar een team zich presenteert en vertelt welke handige methodes zij gebruiken. In dit nummer van UA lees je op pagina 38 hoe het team van apotheek De Brug in Almere samen werkt aan tevreden en goed geïnformeerde patiënten door middel van een gestructureerd eerste-uitgiftegesprek. Samen werken aan de medicatieveiligheid is het onderwerp van Er was laatst een patiënt; in dit nummer op pagina 13. En samen zorgen dat de patiënt zijn medicijnen op de juiste manier gebruikt, daar zijn onder andere de Balietips op gericht (pagina 22). UA werkt ook samen met diverse partners. Daar is nu een partner bij gekomen: Optima Farma, de beroepsvereniging voor apothekersassistenten, farmaceutisch consulenten en farmaceutisch managers. In elk nummer van UA vind je voortaan twee pagina’s die gevuld worden door Optima Farma. Je vindt er bijvoorbeeld mededelingen van de vereniging. In dit nummer staat deze bijdrage op pagina 36-37. Bovendien ontvangen Optima Farma-leden UA gratis thuis. Welkom dus, aan onze nieuwe lezers! In dit nummer van UA leggen bestuursleden van Optima Farma uit waarom deze stap is gezet, en waarom een beroepsvereniging voor apothekersassistenten meer dan ooit nodig is. Zij doen hun verhaal op pagina 6. Optima Farma en UA voorzien jou samen van informatie om je beroep zo goed mogelijk uit te voeren, zodat jij samen met je collega’s patiënten kan helpen om zo goed mogelijk gezond te blijven en hun kwaliteit van leven optimaal te behouden.

Winifred Hazelhoff Hoofdredacteur

VOORTAAN IN UA: NIEUWS VAN OPTIMA FARMA

UA | 6 | 2015

| 5

DE VISIE VAN…

Het bestuur van beroepsvereniging Optima Farma:

“Als apothekersassistent mogen we trots zijn op ons vak”

OPTIMA FARMA

Optima Farma staat weer op eigen benen. De beroepsvereniging van apothekersassistenten, farmaceutisch managers en farmaceutisch consulenten heeft de samenwerking met de KNMP opgezegd en zet zich volop in voor de eigen achterban. Want een beroepsvereniging voor apothekersassistenten is nu meer nodig dan ooit. UA biedt de vereniging voortaan een ‘podium’: twee pagina’s voor hun mededelingen (zie pag. 36-37). Logisch, want UA is gericht op dezelfde doelgroep. Twee bestuursleden vertellen waarom de vereniging ook voor jou van belang is.

Het bestuur van Optima Farma. V.l.n.r.: José van Engelen (voorzitter), Trudy van Geffen (vice-voorzitter), Marian Ottens (bestuurslid), Sharda Jhanjhan (secretaris)

UA | 1 | 2016

| 6

De ‘tijdlijn’ van Optima Farma 1985

vakblad Optima Farma. Activiteiten werden gefinancierd uit congres- en

“Samenwerking tussen Optima Farma en de KNMP leek in 2012 een logische stap om het gehele apotheekteam te benaderen en te voeden met informatie en om samenwerking te bevorderen. Maar achteraf gezien was

advertentie-inkomsten. 2000

gaan. De KNMP behartigt de belangen

Oprichting van de vereniging Optima Farma. Financiering nog op dezelfde manier, vanuit de stichting.

2012

Samenwerking met de KNMP. KNMP gaf het blad uit. Invoering van betaald lidmaatschap voor de vereniging.

2015

het wellicht geen goede zet om onder de paraplu van de KNMP verder te

Oprichting van de stichting Optima Farma. Alle informatie verliep via het

KNMP beperkt de uitgave van het blad Optima Farma en in december verschijnt het laatste nummer.

2016

Los van de KNMP. Weer verder op eigen benen. Informatievoorziening verloopt deels digitaal en deels in samenwerking met UA (zie pag. 36-37).

van de apothekers en daarin werden de belangen van het apotheekteam volgens ons onvoldoende meegenomen.” We spreken voorzitter

meer leden, des te serieuzer word je

deren ook de opleidingsbehoeftes.

José van Engelen en vice-voorzitter

als gesprekspartner.” Daarom doen de

Vroeger was je als apothekersassistent

Trudy van Geffen. Zij zijn bestuursleden

bestuursleden een oproep: “Meld je

veel bezig met bereiden, nu is

van Optima Farma en dit is hoe zij

aan als lid, dan kunnen wij meer voor

communicatie een belangrijk onder-

terugkijken op de samenwerking

je betekenen. En zelf heb je er ook

deel. We hebben dus andere kennis en

met de KNMP. Optima Farma is met

profijt van.” José: “Als je al langer in

meer communicatieve vaardigheden

ingang van 2016 weer een zelfstandige

het vak zit, denk je misschien ‘Ik was

nodig. Als er behoefte is aan een

beroepsvereniging voor apothekers-

toch altijd automatisch lid?’. Dat was

bepaalde nascholing, kunnen we als

assistenten, farmaceutisch managers

tot 2012 inderdaad het geval, maar de

Optima Farma in gesprek gaan met

en farmaceutisch consulenten (hierna

vereniging kon niet meer gefinancierd

de scholingsaanbieders en ervoor

kortweg aangeduid met apothekers-

worden uit de inkomsten die het blad

zorgen dat die er komt.”

assistenten). Een beroepsvereniging

Optima Farma en het jaarlijkse congres

Optima Farma heeft het apotheekteam

die zeker in deze tijd vol verandering

opleverden. Dus moet er tegenwoordig

op de kaart gezet, vinden de beide

echt nodig is. Om de inhoudelijke,

betaald worden voor het lidmaatschap,

bestuursleden. De organisatie heeft

beroepsgerelateerde belangen van

ook voor de onafhankelijkheid. Soms

ook onderzoeken geïnitieerd over het

apothekersassistenten te behartigen,

betaalt de apotheker het lidmaatschap

vak van apothekersassistent. Daaruit

om de inhoud en kwaliteit van het vak

van Optima Farma voor de assistenten.

bleek onder andere dat een coachende

te bewaken en om uitwisseling van

Voor de meeste apothekers zal dat

apotheker de motivatie sterk kan

informatie over het vak te bevorderen.

geen bezwaar zijn. Want laten we wel

verbeteren. Een ander onderzoek

zijn: zelf is de apotheker toch ook lid

toonde aan dat apothekersassistenten

“Hoe meer leden, des te serieuzer word je als gesprekspartner”

van zijn of haar eigen beroeps-

in Nederland op plaats vier staan van

vereniging?”

de Europese landen wat betreft de

Optima Farma zorgt dat de stem van

Professionaliteit en kwaliteit van het

de apothekersassistent wordt gehoord,

apotheekteam is het belangrijkste

Bewustmaking

bijvoorbeeld bij het ministerie van

aspect waar Optima Farma zich voor

Optima Farma is een beroepsvereni-

VWS, bij de apothekersorganisaties,

inzet. Zo zijn onder andere de beroeps-

ging. Géén vakbond en géén branche-

bij de zorgverzekeraars, bij de politiek

code en de kwaliteitsregisters voor

vereniging. “Bij ons staat (verbetering

en in de media. “Als eenling kun je je

apothekersassistenten en farmaceu-

van) de inhoud van het beroep van

nauwelijks laten horen, als beroeps-

tisch consulenten mede aan Optima

apothekersassistent voorop.” De

vereniging hebben we ingangen.

Farma te danken. Verder werkt de

verschillen met andere organisaties?

Andersom weten we daardoor tijdig

vereniging mee aan de kwaliteit van

“SBA is de branchevereniging: een

wat er speelt, zodat we daarop kunnen

opleidingen en bij- en nascholingen.

werknemers- en werkgeversoverleg,

inspelen”, aldus José, die externe

“We zitten bijvoorbeeld in het bestuur

waarin arbeidsomstandigheden

relaties in haar portefeuille heeft.

van de kwaliteitsregisters KAOF, KAA

worden geregeld. De vakbond zet

Trudy: “Natuurlijk is het dan belangrijk

en KvFC”, vertelt Trudy. “Met de

een grote achterban te hebben. Hoe

veranderingen in het beroep veran-

UA | 1 | 2016

kennis, kwaliteit en verantwoordelijk-

Kwaliteit

heden in de apotheek.

>> Lees verder op pagina 8

| 7

DE VISIE VAN…

zich in voor de cao apotheken. Als

dat niet. Wij willen dat ze dat weten en

Trots

beroepsvereniging houdt Optima

het gebruiken om zich te ontwikkelen.”

“Als apothekersassistenten mogen we

Farma zich bezig met het stimuleren

Op de vraag waarom je lid zou worden

trots zijn op ons vak”, vinden Trudy en

van persoonlijke ontwikkeling en

van Optima Farma, zegt José: “Je wilt

José, die natuurlijk zelf ook in het vak

nascholing, met inhoud, kwaliteit en

toch contact met gelijkgestemden,

zitten. “Als apothekersassistent maak

bewustwording. Niet als ‘eisende’

met je beroepsgenoten?! Niet alleen

je nogal wat mee: je bent vaak degene

werknemers tegenover werkgevers,

binnen je apotheekteam, maar breder.

die als eerste de klappen opvangt

maar vanuit kwaliteitsbewustzijn van

Je wilt gehoord worden en anderen

(gelukkig meestal figuurlijk, red.).

de beroepsbeoefenaren zelf”, legt

horen over zaken die je vak aangaan.

Over veranderde vergoedingen, kosten,

José uit. “Daarom stimuleren we de

Je werkwijzen bespreken, ideeën

preferentiebeleid, noem maar op. Maar

apothekersassistenten om zelf aan

uitdragen. Omgekeerd krijg je zo

als apothekersassistenten zijn wij wel

hun ontwikkeling te werken.”

ook informatie van anderen.” Voor die

degenen die er mede voor zorgen dat

informatie-uitwisseling organiseert

de farmaceutische patiëntenzorg op

Optima Farma onder andere symposia.

een hoog niveau staat! Daar mogen

Per jaar minimaal één symposium

we trots op zijn en voldoening uit

voor apothekersassistenten (het

halen. Dat willen we met Optima

eerstvolgende op 16 april a.s., zie het

Farma ook ondersteunen. We willen

“We willen er op wijzen dat je bij

kader; zo mogelijk een tweede op een

apothekersassistenten dus bijstaan

de apotheker kunt vragen om

andere locatie). Ook is er in het najaar

in hun zelfvertrouwen, in hun bewust-

ontwikkeling van kwaliteit en

een symposium voor de HBO’ers: de

wording en in hun emancipatie. Want

deskundigheid; die heeft daarvoor

farmaceutisch consulenten en farma-

de meesten van ons zijn wel dienst-

een scholingsbudget”, vult Trudy aan.

ceutisch managers. “Op zaterdag, want

baar en geneigd ‘gewoon hun werk

Dat scholingsbudget is € 375,- tot

we willen zoveel mogelijk apothekers-

te doen’, maar zonder ons gaat het

€ 1000,- per jaar per apothekers-

assistenten in staat stellen om te

helemaal mis in de apotheek. Er wordt

assistent bij een werkweek van 24 uur

komen.” Weet je trouwens dat je

veel van bovenaf opgelegd, terwijl we

of meer, afhankelijk van je salaris-

lidmaatschap van Optima Farma

als zelfbewuste apothekersassistenten

schaal. “Veel van onze collega’s weten

meetelt in je kwaliteitsregistratie?

goede ideeën van ‘onderaf’ kunnen

“De apotheker heeft een scholingsbudget voor elke apothekersassistent. Gebruik het”

aandragen.” Voorbeelden? “Je kunt problemen signaleren, voorstellen

Lidmaatschap Het lidmaatschap van Optima Farma kost € 50,- per jaar. Wat je daarvoor krijgt?

doen voor een nieuwe werkwijze of voor de organisatie van het werk,

Belangenbehartiging, een gereduceerde prijs voor de symposia, maandelijks een digitale

je eigen taken organiseren. Dat geeft

nieuwsbrief met informatie over ontwikkelingen in je beroep, 2 accreditatiepunten per

je gelegenheid om je te ontwikkelen

jaar voor je OF-lidmaatschap, en twee gratis geaccrediteerde e-learnings.

en te emanciperen.” Begin januari

En met ingang van 2016: 6x per jaar UA in de bus!

kwam de KNMP met het bericht hoeveel recepten niet helemaal in orde zijn: dagelijks moeten veertig-

Zaterdag 16 april 2016: Symposium ‘Een dag naar mijn hart’

duizend recepten worden aangepast.

Op zaterdag 16 april vindt het eerstvolgende symposium van Optima Farma plaats,

zegt Trudy, “wij apothekersassistenten

bedoeld voor apothekersassistenten werkzaam in openbare en ziekenhuisapotheken.

zijn vooral doeners. We willen helpen.

Het onderwerp is hart- en vaatziekten, de titel: Een dag naar mijn hart. Met sprekers, interactieve workshops

Dat signaleren, dat doen vooral de apothekersassistenten. “Weet je”,

We zijn ons er niet altijd van bewust hoe bijzonder we zijn. We laten het

en veel uitwisseling van informatie. Optima Farma

ook niet blijken aan de klanten.

organiseert dit symposium in samenwerking met

Maar zonder ons zou de apotheek

de NVFZ. Accreditatie wordt aangevraagd bij KAOF

niet draaien en zou er van alles

en KAA. Locatie: Unie Plaza te Culemborg.

misgaan.” <

UA | 1 | 2016

| 8

Productnieuws Tekort aan Thyrax Duotab 0,025 mg

Cimzia krijgt prijs voor patiëntvriendelijk verpakkingsontwerp

Het zal je niet ontgaan zijn: Thyrax Duotab (levothyroxine) 0,025 mg – voor patiënten met een slecht werkende schildklier – is vanaf februari 2016 zeker een halfjaar niet leverbaar. Dit als gevolg van sluiting van de fabriek in Oss, terwijl de nieuwe productielijn in Duitsland nog niet op orde is.

Voor patiënten met reumatoïde artritis is het vaak moeilijk om verpakkingen te openen. Daar kan verbetering in komen. Een nieuw verpakkingsontwerp voor Cimzia in voorgevulde spuit (UCB) – met diverse innovatieve oplossingen – kreeg een prijs.

Thyrax Duotab tabletten met de sterktes 0,100 mg en 0,150 mg zijn

Award 2015 van de European Healthcare Compliance Packaging Council.

leverbaar tot midden 2016. Patiënten die Thyrax Duotab gebruiken

Het vernieuwde ontwerp omvat maar liefst twintig innovaties waardoor

moeten in overleg met hun arts en apotheker overstappen op een

mensen met reumatoïde artritis (RA) de verpakking gemakkelijker kunnen

ander geneesmiddel met levothyroxine. Levothyroxine is een

openen en Cimzia kunnen gebruiken. Bijvoorbeeld:

geneesmiddel waarbij de instelling heel nauw luistert. Door over-

• verschillende manieren om de verpakking te openen, zodat de patiënt

Uit honderden inzendingen werd het verpakkingsontwerp voor Cimzia (certolizumab pegol) geselecteerd als winnaar van de Columbus Packaging

stappen op een ander merk kunnen patiënten ontregeld raken,

die manier kan kiezen die voor hem of haar het handigst is;

wat leidt tot hartkloppingen, vermoeidheid, sterke transpiratie en

• een plek waar de vinger gemakkelijker onder het deksel komt;

hoofdpijn. Zes weken na overstappen op een ander merk moet bij

• de bijsluiter is beter leesbaar en is makkelijker uit de doos te halen;

de patiënten de spiegel van het schildklierhormoon worden

• ook de spuit is gemakkelijker uit de doos te halen;

gecontroleerd.

• voor de doos is een kwart minder – en gerecycled – karton gebruikt. (Bron: Persbericht UCB)

Er is sprake van grote onrust bij patiënten en hun zorgverleners. Wat nu? Inmiddels heeft importeur Orly apothekers laten weten Thyrax te kunnen importeren uit Portugal – vele malen duurder dan de Nederlandse Thyrax. Mensen moeten dus gaan bijbetalen! De firma Goodlife blijkt per half februari ook geregistreerde geneesmiddelen met levothyroxine te leveren (Tirosinth), in twaalf sterktes van 13 tot 200 mg. Maar ook hier geldt: bijbetalen.

Duur nivolumab vanaf 1 maart vergoed Het dure geneesmiddel voor longkanker en melanoom, nivolumab, komt vanaf 1 maart 2016 in het basispakket. Eerder had het Zorginstituut Nederland nivolumab wel als ‘bewezen effectief’ beoordeeld bij de behandeling van longkanker, maar de kosteneffectiviteit (prijs-kwaliteitverhouding) werd ongunstig gevonden. Minister Edith Schippers van Volksgezondheid heeft in onderhandelingen met de fabrikant een ‘veel lagere’ prijs voor het middel bedongen, aldus het ministerie van VWS. De lagere prijs geldt voor vier jaar, en ook voor indicaties die er mogelijk nog bij komen. Om de kosten toch te beperken zal de beroepsgroep van longartsen nivolumab ‘gepast gebruiken’ door een geprotocolleerde toepassing via expertisebehandelcentra. Naar de uitkomsten van de behandeling wordt verder onderzoek gedaan. (Bron: Pharmaceutisch Weekblad)

UA | 1 | 2016

| 9

VOORGESCHREVEN

Van ultrakort- tot ultralangwerkend Types insuline op een rij Al die soorten insuline: van snelwerkend tot ultralangwerkend… Hoe worden die nu gebruikt, bij welke patiënten, en waar wordt op gelet? Diabetesverpleegkundige Tim Roozendaal legt het uit.

“Welke insuline voor een patiënt met

begrijpen waarom welk type insuline

voor de rest van de dag moet de orale

diabetes mellitus wordt gekozen, is

wordt gekozen, is het goed om te

medicatie de glucose onder controle

afhankelijk van het glucoseprofiel van

weten dat bij iemand met diabetes

houden.

die persoon. Hoe snel moet de insuline

zowel de basale bloedglucosespiegel

effect hebben en hoe lang, is er een

verhoogd is als de glucosepieken na

Toch vindt Roozendaal de middellang-

piekwerking nodig, dat soort zaken”,

de maaltijd. Met insuline wil je zowel

werkende insuline niet zo'n geschikte

vertelt Tim Roozendaal. Hij werkt als

die verhoogde basale glucose als de

insuline, omdat de patiënt hiermee in

diabetesverpleegkundige bij MedWay,

verhoogde pieken verlagen, maar

de avond (als de insuline uitgewerkt

een bureau dat gespecialiseerd zorg-

de nadruk ligt op de basale glucose.

raakt) een glucosepiek kan krijgen.

personeel detacheert (onder andere

Immers, als de basale glucosespiegel

In de praktijk beginnen huisartsen

gespecialiseerde verpleegkundigen en

lager wordt, worden de pieken vanzelf

ook vaak met de langerwerkende

apotheekpersoneel) en dat diverse

ook lager.

insulines, merkt hij.

projecten in de apotheek uitvoert.

“Bij een nieuwe DM-2-patiënt die start

Roozendaal ondersteunt vooral huis-

met insuline, wordt daarom begonnen

Van kortst- naar langstwerkend worden

artsen en praktijkondersteuners bij de

met het verlagen van de basale

de volgende types insuline onder-

diabeteszorg. Daarnaast verzorgt hij

glucosespiegel”, vertelt Roozendaal.

scheiden.

onafhankelijke nascholingen voor

“Dus niet met een maaltijdinsuline

onder andere apothekersassistenten.

maar – volgens de NHG-Standaard

Ultrakortwerkende (snelwerkende)

diabetes mellitus type 2 – met een

insuline is bedoeld om de glucosepiek

Kort en lang

middellangwerkende insuline. Een

na de maaltijd te verlagen. Deze

Insulines zijn er van ultrakort- tot

middellangwerkende insuline houdt

insuline moet voor of bij elke maaltijd

ultralangwerkend (zie de tabel). Om te

de glucosespiegel 12 tot 16 uur op peil;

gespoten worden, maar geeft de

UA | 1 | 2016

| 10

Verloop van de insulinespiegel bij diverse soorten insuline (niet compleet)

Kortwerkend humaan

patiënt wel veel flexibiliteit. “Je kunt

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24 uur

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24 uur

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24 uur

makkelijk wat eerder of later eten, want je spuit pas vlak voor het eten”,

Snelwerkend analoog

legt Roozendaal uit. “En als je misselijk bent en niet weet of je na het eten

Middellangwerkend humaan

misschien moet overgeven, dan kun je wachten met spuiten tot je weet of het eten binnenblijft.”

0 (Ultra)langwerkende analogen

Kortwerkende insuline wordt ook

2

0

4

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24 uur

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24 uur

8

10

12

14

16

18

20

22

24 uur

voor de maaltijd gespoten en heeft een langer aanhoudende – en lagere –

0

2

4

6

insulinepiek. Vanwege de langere werking moet de patiënt vaak een

Humane mix

tussendoortje nemen om een hypo te

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24 uur

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24 uur

voorkomen. Verder ligt de insulinepiek Analoge mix

twee uur na het spuiten, terwijl de glucosepiek 1,5 uur na de maaltijd optreedt; daarom moet dit type insuline echt 15 tot 20 minuten vóór

lichaam maakt vlak voor het opstaan

in één product – zijn ontwikkeld om

de maaltijd worden ingespoten en kan

meer glucose vrij. Door middellang-

tegelijkertijd de basale glucosespiegel

de maaltijd daarna niet meer worden

werkende insuline te spuiten voor het

als de piek na de maaltijd te verlagen.

uitgesteld. Dit humaan insuline kan

slapengaan wordt de nuchtere glucose

(De combinatie met kortwerkend

wel een uitkomst zijn als de patiënt

(bij het opstaan) verlaagd. De rest van

wordt vrijwel niet meer gebruikt van-

een snelwerkende insulineanaloog

de dag kan de patiënt de glucose dan

wege de eerder genoemde nadelen,

niet goed verdraagt. De snel- en

op peil houden met orale medicatie.

met name de langdurige hoge

kortwerkende insulines verlagen de

Maar in de praktijk gaat de glucose-

insulinespiegel.) Maar mix-insulines

basale glucosespiegel veel minder

spiegel vaak 's avonds omhoog;

hebben vooral nadelen, vindt

dan de langerwerkende insulines.

volgens Roozendaal de reden dat

Roozendaal: “Ik zeg altijd: ‘mix is niks’.

artsen vaak een langwerkende insuline

Want door de verlengde werking van

voorschrijven. Een risico van middel-

de middellangwerkende insuline

langwerkende insuline is dat het (zeker

verlies je de flexibiliteit van de snel-

bij hogere doseringen) in de nacht

werkende insuline. Een mix-insuline

makkelijker tot een hypo kan leiden.

moet tweemaal daags worden

“Als de basale glucosespiegel lager wordt, worden de pieken vanzelf ook lager” Middellangwerkende insuline is

gebruikt, vanwege de snelwerkende

zoals gezegd de eerste stap in de

Mix-insulines – een snelwerkende

component bij de maaltijd; dus bij het

behandeling bij de huisarts. Het

en een middellangwerkende insuline

>> Lees verder op pagina 12

Verloop van de glucosespiegel.

Normale glucosesfluctuaties

10 5

06.00

12.00

18.00 Tijd van de dag (uur)

UA | 1 | 2016

24.00

15

Diabetes, zonder behandeling

Bloedglucose (mmol/L)

15

Bloedglucose (mmol/L)

Bloedglucose (mmol/L)

Links: Normale schommeling van de glucosespiegel bij een gezond persoon, met een lichte piek na elke maaltijd. Midden: Verloop van de glucosespiegel bij een persoon met diabetes: een verhoogde basale glucosespiegel en verhoogde pieken. Rechts: Verloop van de glucosespiegel bij iemand met diabetes die zijn glucosespiegel goed onder controle heeft: de basale glucosespiegel en de pieken zijn minder hoog.

10 5

06.00

12.00

18.00

24.00

Tijd van de dag (uur)

08.00

15

Diabetes, onder controle

10 5

06.00

12.00

18.00

24.00

Tijd van de dag (uur)

(Naar Riddle M. Endocr Pract 2006;12:71-79)

| 11

VOORGESCHREVEN

ontbijt en bij het avondeten. Je kunt

Tabel 1. Overzicht van soorten insuline

niet schuiven, want dan kan de insuli-

werkingsduur

type

voorbeeld

wanneer toedienen*

werkingsduur

nespiegel te hoog of te laag worden.

snel- of ultrakort

insuline-analoog

aspart (NovoRapid)

15 min. voor tot 15 min.

4 uur, piek na 1,5 uur

glulisine (Apidra)

na elke maaltijd

Mix-insuline geeft daardoor een groter risico op een hypo.” Verder het is lastig om in te spelen op inspanning of andere glucoseverlagende situaties

lispro (Humalog) kort

humaan insuline

middellang

NPH-insuline

of om een maaltijd over te slaan of uit te stellen. Een mix-insuline is daarom alleen geschikt voor mensen

gemengd (mix

van een aparte snelwerkende insuline (bij ontbijt en avondeten) en een lang-

NPH-insuline +

werkende injecties). Dat gebeurt

Insulatard

voor het slapengaan (aangevuld 12-16 uur,

Humuline NPH

met tabletten of snel- of

Insuman Basal

kortwerkende insuline)

vlakke curve

2x daags, bij het ontbijt en

16 uur, vlakke curve

Humalog Mix 25/75

het avondeten (15 min voor

met piek na 1,5 uur

of 50/50

tot 15 min. na de maaltijd)

gemengd (mix

Insuman comb 25/75

2x daags, bij het ontbijt en

16 uur, vlakke curve

met kortwerkend) humaan insuline

Mixtard 30

het avondeten (15-20 min.

met piek na 2 uur

lang

detemir (Levemir)

1x daags op vast tijdstip,

22 uur

glargine 100 E/ml

1 uur variatie mogelijk

24 uur

NPH-insuline +

voor de maaltijd) insuline-analoog

(Lantus, Abasaglar) ultralang

insuline-analoog

dan ook vaak in de praktijk. Langwerkende en ultralangwer-

8 uur, piek na 2 uur

NovoMix 30/70

werkende insuline (eenmaal daags, dit kan tegelijk met een van de snel-

15-20 min. voor elke maaltijd

met snelwerkend) insuline-analoog

met een heel stabiel leefpatroon. Die flexibiliteit heb je wel bij gebruik

Insuman rapid Humuline Regular

degludec (Tresiba)

1x daags op vast tijdstip,

Tresiba: langer dan

glargine 300 E/ml

met variatie. Tresiba: minimaal

42 uur

(Toujeo)

8 uur tussen 2 injecties.

Toujeo: langer dan

Toujeo: variatie +/-3 uur

24 uur (tot 36 uur)

* Voor alle types basale insuline geldt: het liefst elke dag op dezelfde tijd gebruiken

kende insuline-analogen houden de insulinespiegel – en daarmee de basale glucosespiegel – ongeveer het hele

ten dan bij de langwerkende insulines.

navulsysteem. Wanneer kies je voor

etmaal op peil. Om de glucosepiek na

Maar volgens Roozendaal is de kans op

een navulbaar pensysteem? “Dat is

de maaltijd weg te werken is daarbij

vergissing niet groot: “Een vergissing in

bijvoorbeeld handig als iemand niet

een snelwerkende insuline nodig. Bij

dosering ligt niet voor de hand, want

veel ruimte in de koelkast heeft,

de ultralangwerkende insulines heeft

op de pen lees je het aantal eenheden

bijvoorbeeld tijdens de vakantie.”

de patiënt meer flexibiliteit in het

af, niet het aantal milliliters.”

Let wel: iemand met een navulbare

tijdstip van toediening en hoeft een kleiner volume te worden ingespoten omdat de oplossing geconcentreerder is. Er is veel aandacht geweest voor

pen moet altijd een reservepen in huis

“Bij een navulbaar pensysteem moet de patiënt altijd een reservepen in huis hebben”

het risico op verwarring en daardoor

hebben. “Pennen gaan altijd in het weekend kapot”, zegt Roozendaal gekscherend. Maar het is juist voor die gevallen dat mensen een reservepen

overdosering bij insulines die in twee

Pennen

nodig hebben. De verzekering vergoedt

sterktes bestaan (degludec, glargine

De meeste merken en types insuline

twee pennen per drie jaar, zodat iemand

en lispro). Bij de ultralangwerkende

hebben bijbehorende pensystemen.

normaal gesproken altijd een (vergoe-

insulines wordt voor hetzelfde aantal

Daarbij kan vaak wel gekozen worden

de) reservepen in huis kan hebben.

eenheden een kleiner volume gespo-

tussen een voorgevulde spuit of een Bij elk type pen moeten altijd de

Jouw uitleg bij het spuiten van insuline

bijbehorende naaldjes gebruikt worden óf universele naaldjes. “Een verkeerde naald op een pen kan heel verkeerd uitpakken”, waarschuwt Roozendaal.

De stappen voor injectie van insuline zijn:

“Hij kan bijvoorbeeld scheef zitten of

● troebele insuline mengen voor injectie – niet schudden;

niet goed aansluiten, waardoor het

● breng insuline voor injectie op kamertemperatuur;

systeem kan lekken of blokkeren,

● insuline in een pen is na aanbreken minimaal 4 weken houdbaar,

zodat je te weinig vloeistof inspuit.”

maar dit verschilt per insuline; ● laat voor iedere injectie 2-3 E ontsnappen, niet zozeer als ontluchting, maar vooral ook om het systeem te testen.

UA | 1 | 2016

Roozendaal heeft nog veel meer praktische tips. Die vind je bij de Balietips op pagina 22. <

| 12

ER WAS LAATST EEN PATIËNT

Focus op het apotheekproces: waar blijft de patiënt?

Analyse door CMR Wat is er precies gebeurd? • GGZ stuurt fax naar apotheek; onduidelijk is of patiënte geïnformeerd is over de doseringswijziging. • In de apotheek wordt de informatie in het AIS verwerkt voor wijziging in sterkte en dosering bij de volgende levering via de herhaalservice. • Op het recept staat niet dat de patiënte geïnformeerd is over de wijzigingen in de dosering. • De patiënte zegt de informatie niet te hebben gekregen. Advies: neem altijd persoonlijk contact op om te verifiëren of de dosiswijziging

Er was laatst een patiënte bij wie

Wat is er gebeurd?

een bloeddrukverlager gestopt

De patiënte blijkt de tabletten te

moest worden. Als de apotheek deze

gebruiken zoals de psychiater het voor

patiënte belt, maakt zij een verwarde

de eerdere dosering had geadviseerd:

indruk. De apotheker bekijkt daarom

’s morgens 1 en ’s avonds 3 tabletten.

• een gefaxt of elektronisch recept;

het medicatieprofiel van deze

Hierdoor heeft de patiënte 8 mg in

• het opmaken van tabletten thuis bij

patiënte en ziet dat het gebruik

plaats van 4 mg per dag geslikt.

van een ander middel – Rivotril –

De patiënte meldde de laatste weken

enkele weken eerder is gewijzigd.

wel goed te slapen, maar ze had sinds

De dagdosis van 4 mg is onveranderd,

zes weken last van moeilijk lopen, een

maar dit wordt nu gegeven als twee-

gevoel dronken te zijn, veel onrust en

maal daags 1 tablet van 2 mg. Eerder

wanen.

was dat 4 tabletten van 0,5 mg per

Na contact met de psychiater is besloten

dag. Dit zet de apotheker op het

de tabletten van 2 mg bij de patiënt op

spoor om na te gaan of de omzetting

te halen en te vervangen door de

wel goed is gegaan.

0,5 mg-tabletten. Na één week is er contact opgenomen

Rivotril bevat clonazepam: een benzo-

met de patiënte en de klachten waren al

diazepine. Het werkt rustgevend,

iets verminderd.

is begrepen. In deze casus waren er de volgende risico’s:

wijzigen van dosering; • wijzigingen in de dosering bij herhaalservice.

Meld incidenten Dit incident is gemeld bij de CMR. De CMR gebruikt (na toestemming) een selectie van deze meldingen voor nieuwsbrieven, verbetersuggesties en alertmeldingen.

spierontspannend, vermindert angstgevoelens en beïnvloedt de overdracht

Wat ging er mis?

van elektrische prikkels in de hersenen.

Bij deze casus blijkt dat de focus te

De dosisvereenvoudiging (van 0,5 mg

veel lag op het apotheekproces

per tablet naar 2 mg per tablet) staat op

– het samenvoegen van de doseringen –

het (fax)recept van de GGZ, met daarbij

en te weinig op de patiënte. Er waren

de opmerking: “Eerst de tabletten van

twee risico’s: het elektronische recept

0,5 mg afmaken”. Omdat de patiënte

en de aflevering in een medicatierol in

via de herhaalservice beleverd wordt,

de herhaalservice. Hier had de patiënt

is de dosering in het AIS aangepast en is

gebeld moeten worden om na te gaan

er een aandachtspunt gemaakt om de

of zij op de hoogte was van de verande-

volgende keer tabletten van 2 mg af te

ring en of zij wist hoeveel tabletten ze

leveren met de aangepaste dosering

wanneer moest innemen.

(aantal tabletten). Dit is ook gebeurd.

Zo kunnen ook anderen de voorgestelde verbeteracties implementeren en kan voorkomen worden dat een incident elders optreedt. Leren van elkaars fouten. Heeft u ook wel eens dit soort incidenten meegemaakt in uw apotheek? Meld incidenten bij het Portaal voor Patiëntveiligheid/CMR, hét landelijke meldpunt voor zorgincidenten in het algemeen en medicatie-incidenten in het bijzonder. Meer informatie op www.vim-digitaal.nl of [email protected]

Deze casus is gebaseerd op een melding bij de CMR. Met medewerking van Henriëtte Leenders, Farmaceutisch consulent, Portaal voor Patiëntveiligheid/CMR

UA | 1 | 2016

| 13

ANNEKEDOTES

Lening

Verlenging We hebben soms best lastige begrippen en woorden, bleek uit een bijdrage van een van onze collega’s. Een mevrouw kwam vlak voor sluitingstijd bij haar aan de balie. Ze had een doosje oxycodon 10 mg bij zich van haar moeder. Het was leeg en de huisarts was niet meer aanwezig, dus kwam ze vragen om een verlenging. Verlenging? Jazeker, want er stond toch

Verwarringen

op het doosje ‘Oxycodon 10 mg met

En dan nog een paar leuke uitspraken

verlengde werking’.

in het kader van mijn favoriete onderwerp: de versprekingen en/of

Te leen

verwarringen.

Zelf werk ik in een politheek. Die is

• “Moeten deze tabletten oraal

gelegen tegenover de ingang van de

ingenomen worden, of gewoon met

parkeergarage van het ziekenhuis.

water?”

Daardoor komen mensen die hun auto daar hebben geparkeerd vaak als eerste naar onze balie met hun vragen

Hallo collega’s,

over het parkeren. Dat is natuurlijk niet de bedoeling, maar het gebeurt wel.

Wat heb ik weer een leuke

Maar ze komen ook met andere vragen.

reacties ontvangen. Hartelijk

Zoals in veel ziekenhuizen staan er

dank daarvoor! Ik hoop dat

bij ons naast de ingang een aantal

jullie blijven opletten, leuke

lippen?” • “Ik heb last van zonne-energie. Heeft u daar iets voor?” • (Tijdens de griepvaccinatieperiode) “Mag ik twee griepvirussen van u?” • “Heeft u ook multifunctionele vitamines?” • Een oudere dame aan de balie doet

rolstoelen voor de mensen die slecht

haar beklag dat ze ondanks de

ter been zijn. Daar moet een muntje

‘prikpil’ toch verkouden is geworden.

voorvallen blijven noteren

in van 20 cent, om te zorgen dat

en die aan mij mailen, dan

mensen ze terugbrengen; net als in

kunnen alle collega’s ervan

de supermarkt. Op een ochtend kwam

meegenieten.

• “Heeft u iets tegen springende

er een man aan de balie die met zijn moeder naar de poli moest. Omdat zijn moeder niet goed kon lopen en de gangen naar de verschillende poli’s mega-lang zijn, wilde hij gebruikmaken van zo’n rolstoel. Helaas had

• “Mag ik van u een tube ultraproject-

zalf”. • Een zenuwachtige 'net'-vader vraagt om borstcompressoren voor zijn vrouw. • “Ik wil graag een psychologische zoutoplossing voor mijn kind.” • “Heb ik ook nog Mono Creditcard tegoed?”

deze beste man geen contant geld bij zich en hij vroeg ons om een

En tot slot deze mooie uitleg van ‘droge

oplossing. Mijn collega gaf hem de

hoest’. Moeder met dochtertje vraagt

20 cent ‘te leen’, waarbij zij er niet op

om hoestdrank voor haar zoontje. ‘Voor

rekende dat wij deze 20 cent zouden

een droge hoest of een vastzittende

terugkrijgen. Maar wat schetst haar

hoest?”, luidt de vraag. “Een droge”,

verbazing toen er aan het eind van de

antwoordt de moeder. Het dochtertje

ochtend een briefje op onze balie lag,

beaamt dit: “Ja, want hij heeft erg veel

met een muntje en een bedankje!

dorst.”

Als jullie iets leuks meemaken, dan wil ik dat graag voor jullie verwerken in mijn column. Je kunt me mailen op [email protected]

UA | 1 | 2016

Liefs,

Anneke | 15

PATIËNT IN BEELD

Hoe merkte je dat je diabetes hebt? “Het werd ontdekt op mijn 21ste. Ik moest veel plassen, had enorme dorst, een droge mond en hoofdpijn. Ik werkte toen al in de apotheek en mijn collega stelde voor om mijn glucose te meten. Dat was torenhoog: 33 mmol/l en bij de tweede meting zelfs buiten het meetbereik. Dus ik meteen naar de huisarts. Ik werd doorgestuurd naar de internist en meteen twee dagen opgenomen in het ziekenhuis waar ik op de insuline werd ingesteld. Diabetes type 1 manifesteert zich niet altijd op jeugdige leeftijd, maar wel altijd heel acuut.”

“Het allerbelangrijkste bij diabetes type 1 is om koolhydraten te tellen” Eén keer uitleg Hoe heb je die eerste periode ondergaan? “Er komt zoveel op je af in zo’n periode. Je moet zoveel leren begrijpen, onthouden, beslissen… In het ziekenhuis krijg je één keer uitleg en dan moet je na drie maanden terugkomen. Maar je kunt niet alles onthouden en zit daarna vol vragen. Toen moest ik bij de apotheek pennen

Saidah Boonman:

en naaldjes halen. Die kreeg ik zo

“In de apotheek is niet altijd genoeg kennis over diabetes”

niet alleen mij, ook andere mensen.

mee, zonder uitleg. Dat overkomt Terwijl de apotheek een plek is waar je met je vragen terecht moet kunnen. Ik merk ook dat mensen met diabetes in de apotheek niet altijd de juiste

Dit keer hebben we een ‘patiënt in beeld’ die zelf als apothekersassistent heeft gewerkt: Saidah Boonman (27). Ze heeft diabetes type 1. Ze vertelt hoe het is om diabetes te hebben, maar heeft ook een aantal tips voor in de apotheek. UA | 1 | 2016

sturing krijgen.”

Was je meteen goed ingesteld? “Nee, in het begin kan iemand met type 1-diabetes een heel verraderlijke periode doormaken, de zogenaamde honeymoon. Bij mij was dat ook het geval. Het lijkt dan net of je genezen bent, omdat er nog wat bètacellen in

| 16

Hoe zou je daarvoor de kennis kunnen

je alvleesklier actief zijn. Dan is je

eerst het stripje erin en dan pas laat

glucose goed onder controle. Maar na

je er bloed op vallen. Dat weten lang

ontwikkelen?

een tijdje wordt duidelijk dat je echt

niet alle assistenten. Wat ook gebeurt,

“Ik vind dat er meer afspraken over

niet meer zonder insuline kan.”

is dat apothekersassistenten mensen

diabetes moeten zijn. Diabetes is een

met diabetes type 1 en type 2 dezelfde

van de grootste indicatiegebieden.

Wat betekent diabetes voor je

leefstijladviezen geven. Maar type 2

Het zou goed zijn als er een diabetes-

leefpatroon?

kun je managen met je leefstijl, bij

protocol in de apotheek zou zijn,

“In het begin was het best eng, je

type 1 doet de alvleesklier het niet

waarin de belangrijke zaken en

kent je grenzen nog niet. Je moet je

meer, ook niet als je je leefstijl aan-

weetjes staan die besproken moeten

lichaam opnieuw leren kennen en

past. (Uiteraard is het voor iedereen

worden, zoals de juiste manier van

leren welk effect voeding heeft. Je

goed om een gezonde leefstijl aan te

injecteren, de juiste manier om

leert koolhydraten tellen, maar insuline

houden, red.) Bij type 1 is het vooral

glucose te meten, informeren over

is ook betrokken bij de vetopname.

belangrijk om koolhydraten te tellen.

het controleren en ijken van glucose-

Dus vet eten beïnvloedt indirect de

Als je dat doet, ben je al zo ver

meters, waarschuwen voor een

suikeropname. Daar moet je mee

geholpen, dan kun je je insuline daar

honeymoon bij type 1, maar ook de

leren omgaan. Met diabetes is prima

goed op afstemmen en je glucose

angst wegnemen en geruststellen.”<

te leven, als je jezelf maar goed blijft

goed onder controle houden.”

controleren en er alert op bent dat voeding, beweging en stress invloed

Signalerende functie

hebben op je glucose. En regelmaat

Hoe kun je een diabetespatiënt in

hè, je moet leren regelmaat te houden

de apotheek ondersteunen?

in je leven en in je eetpatroon.”

“Als apothekersassistent heb je een signalerende functie. Merk je

Kun je beschrijven hoe het is om

bijvoorbeeld dat iemand veel te laat

een hypo te hebben?

naaldjes of insuline komt halen?

“Als ik begin ik te zweten, te beven

Dan zou dat reden moeten zijn voor

en me zo slap voel als een vaatdoek,

een gesprek over therapietrouw en

dan weet ik hoe laat het is. Dan moet

goede spuitgewoontes. Er zijn best

ik wat glucose nemen. Ik heb het altijd

veel patiënten die meerdere keren

bij me, net als mijn glucosemeter.

dezelfde naald gebruiken. Daar kun

Je moet wel. In het begin nam ik dan

je naar vragen. Je kunt de patiënt ook

tegelijk ook langzame koolhydraten en

vragen wanneer hij of zij welke pen

ik spoot er insuline bij, maar dan ging

gebruikt. Gewoon ter controle. En als

mijn glucosespiegel vreselijk fluctueren

je de patiënt laat voordoen hoe hij of

en kwam ik in een vicieuze cirkel van

zij insuline inspuit, kun je eventueel

eten-bijspuiten-eten-bijspuiten. Het

iets corrigeren. Ik zie zoveel fout gaan!

advies is: alleen glucose nemen, tot je

Bijvoorbeeld dat patiënten door hun

uit de hypo bent, en daarna pas weer

kleren heen prikken. O ja, nog een tip:

eten. Dat heb ik jaren fout gedaan.”

als apothekersassistent gebruik je misschien vaktermen die een patiënt

"Ik zie zoveel fout gaan!"

niet kent of je gaat er vanuit dat iets logisch is, terwijl dat voor de patiënt

Het juiste advies

helemaal niet zo is. Daar kun je in

Je zegt dat diabetespatiënten in de

verbeteren.”

apotheek niet altijd het juiste advies krijgen. Heb je daar voorbeelden van? “Vroeger moest je eerst bloed op een stripje doen en het daarna meteen in de glucosemeter doen. Nu steek je

UA | 1 | 2016

| 17

Gezondheidsnieuws

gezondhe UA | 1 | 2016

| 18

Extra calcium vermindert mogelijk kans op zwangerschapsvergiftiging

Minder insuline nodig bij toevoeging liraglutide

Extra calcium slikken kan het aantal zwangerschapsvergiftigingen in

Bij patiënten met diabetes type 2 kan het voordelen hebben

Nederland met meer dan een kwart verminderen. Dit zeggen weten-

om liraglutide toe te voegen aan de dagelijkse insuline-

schappers van de Universiteit Maastricht. Wat betekent dit voor jouw

injecties. Zo verbetert de glucoseregulatie – zonder dat het

advies aan zwangere vrouwen?

risico op een hypo groter wordt, worden patiënten minder zwaar en kan de dosis insuline vaak omlaag.

Pre-eclampsie, beter bekend als zwangerschapsvergiftiging, komt jaarlijks bij maar liefst vijfduizend vrouwen in ons land voor. Het leidt vaak tot groei-

Dat blijkt uit een onderzoek bij 124 patiënten met type 2-diabetes,

vertraging en vroeggeboorte van het kind en in het ergste geval kan de

die meerdere doseringen insuline per dag nodig hadden, maar

moeder er zelfs aan overlijden.

die hun glucosespiegel desondanks slecht onder controle hadden (hoog HbA1c) en die overgewicht of obesitas hadden (BMI hoger

Tot nu toe krijgen zwangere vrouwen alleen het advies om foliumzuur te

dan 27,5). In het onderzoek kregen deze patiënten bij de insuline

slikken als extra supplement rondom de zwangerschap. Hier zou volgens de

liraglutide (een GLP-1 agonist) of placebo, die eenmaal daags

onderzoekers 1000 mg calcium per dag vanaf het tweede zwangerschaps-

subcutaan werden toegediend.

trimester aan toegevoegd kunnen worden. Door dit te slikken tot het einde

De regulatie van de bloedsuikerspiegel verbeterde bij liraglutide

van de zwangerschap wordt de kans op zwangerschapsvergiftiging met 55%

duidelijk meer dan met placebo, zo was te zien aan de HbA1c-

verminderd en neemt de kans op vroeggeboorte af met 24%. Een kleine

waarde. Verder nam het gewicht bij de patiënten met liraglutide

aanpassing met grootse resultaten. Maar dit betekent niet dat je alle zwan-

gemiddeld 3,8 kg af, terwijl de patiënten op placebo gemiddeld

gere vrouwen zomaar extra calcium kunt adviseren. Volgens de onderzoekers

hetzelfde gewicht hielden.

kunnen vrouwen dit het beste overleggen met hun verloskundige of gynae-

Het onderzoek werd gepubliceerd in de British Medical Journal

coloog. Daarbij zijn supplementen zeker niet altijd nodig of nuttig. Zo bevat

en werd mede gefinancierd door Novo Nordisk en InfuCare.

een multivitamine lang niet genoeg calcium en kun je calcium ook heel

De effecten moeten nog verder worden bekeken op de langere

goed uit voeding halen.

termijn.

(Bron: Volkskrant)

(Bron: Pharmaceutisch Weekblad)

Griepremmers bij een pandemie – wat is wijsheid? Als Nederland te maken krijgt met een grieppandemie, is het niet zinvol om alle grieppatiënten griepremmers te geven. Die middelen zijn wel geschikt om risicogroepen te behandelen. Bij een beginnende pandemie kunnen griepremmers bovendien helpen om de verspreiding van griep af te remmen. Dat schrijft de Gezondheidsraad in een advies aan de minister van Volksgezondheid. In januari was er weer een griepepidemie in Nederland. Geen pandemie gelukkig; die is veel omvangrijker dan een epidemie. Wel is het belangrijk goed voorbereid te zijn op een pandemie. Hoe houd je de infectie zoveel mogelijk in toom? Hoe zorg je dat de zieken geholpen worden? Hoe zet je schaarse middelen zo goed mogelijk in? Kortom: wat is wijsheid? Daarover heeft de Gezondheidsraad zich gebogen. Eind vorig jaar stuurde de raad zijn advies aan de minister van Volksgezondheid. Waarom griepremmers reserveren voor risicogroepen? Vooral omdat er geen eenduidig wetenschappelijk beeld is over de werkzaamheid van de middelen tegen de complicaties van griep. Hiermee herziet de Gezondheidsraad zijn eerdere advies om iedereen met griepverschijnselen zo snel mogelijk te behandelen met een griepremmer. Wat wel duidelijk is, is dat het preventieve gebruik van griepremmers door een kring van mensen om een grieppatiënt heen, deze mensen kan beschermen tegen griep. Zo kan men de uitbraak verminderen of vertragen. Preventieve toediening aan risicogroepen kan worden overwogen omdat dit de kans om griep te krijgen sterk vermindert. (Bron: Gezondheidsraad)

eidsnieuw UA | 1 | 2016

| 19

BRANCHE

Bijwerkingen in de apotheek Dankzij de inspanningen die apotheken leveren, is het voor Bijwerkingencentrum Lareb mogelijk om de ervaringen van patiënten met bijwerkingen van geneesmiddelen te achterhalen. Dat gebeurt via Lareb Intensive Monitoring (LIM).

UA | 1 | 2016

| 20

Wat is LIM ook alweer? Wat levert dit

komt de bijwerking vooral in het begin

eigenlijk op voor de apotheek? En welke

van de behandeling voor, of kan die ook

middelen volgt LIM tegenwoordig en

maanden na start nog opkomen? En als

welke niet meer? In dit artikel de ant-

een patiënt last heeft van de bijwerking,

woorden op deze vragen. Ook worden

wat dan? Gaat die bijwerking over als

de resultaten van het onderzoek naar

de patiënt doorgaat met het gebruik?

metformine besproken.

En hoe lang duurt het dan voordat de klachten verdwijnen? Met LIM verzamelt

Wat is LIM ook alweer?

Lareb hier informatie over.

Bij het aanschrijven van een geneesmelding als een geneesmiddel onder

LIM volgt toch ook antidiabetica?

LIM valt. De apotheek informeert de

In de tabel is terug te vinden welke

patiënt bij een eerste uitgifte over de

geneesmiddelen via LIM worden

mogelijkheid om aan dit onderzoek deel

gevolgd. Per 1 januari 2016 is LIM

te nemen, middels het meegegeven

gestopt met het volgen van de nieuwe

van een aanmeldflyer. Een patiënt die

antidiabetica, om de verzamelde

middel in het AIS verschijnt er een

zich vervolgens aanmeldt, ontvangt vier

is. De patiënten in het onderzoek zijn

gegevens te gaan analyseren. Op dit

keer een online vragenlijst, verspreid

echter anders dan die in de praktijk.

moment volgt LIM alleen nog de DOACs,

over een periode van ongeveer een

Patiënten in de praktijk gebruiken vaak

waarvan aanmeldingen nog steeds heel

halfjaar. Deze vragenlijsten gaan over

meerdere medicijnen, hebben meerdere

welkom zijn.

de ervaringen van de patiënt met dit

ziektes en gaan niet altijd even stipt om

geneesmiddel betreffende eventuele

met het innemen van hun genees-

Metformine

bijwerkingen daarvan.

middel. Sommige (vooral zeldzame)

Over antidiabetica gesproken: tot

bijwerkingen komen daardoor pas aan

2012 volgde LIM ook metformine.

Wat levert dit op voor de apotheek?

het licht nadat een geneesmiddel op de

De resultaten daarvan zijn bekend.

markt is gebracht. Deze bijwerkingen

Zo bleek dat de helft van de patiënten

Bijwerkingencentrum Lareb geeft

worden eerder ontdekt als er syste-

die een bijwerking kregen, geen actie

de kennis die de gegevens in LIM

matisch gegevens worden verzameld.

ondernam en de bijwerking voor lief

opleveren terug aan de apotheek.

Dat gebeurt met LIM.

nam. Ruim 75% van de patiënten die last

Dit kan gaan om nieuwe bijwerkingen, maar ook om nieuwe informatie over

Nieuwe informatie over bekende

hadden van diarree, misselijkheid,

bijwerkingen

buikklachten en/of hoofdpijn, herstelde

Natuurlijk, in de bijsluiter staan alle

van de klachten terwijl zij doorgingen

Nieuwe bijwerkingen

bekende bijwerkingen van een genees-

met het metforminegebruik. Stoppen

Voordat een geneesmiddel op de markt

middel. En ook via informatiebronnen

lijkt bij deze bijwerkingen dus niet

komt, heeft de fabrikant uitgebreid

als het Farmacotherapeutisch Kompas

noodzakelijk. Voor de bijwerking

getest of het middel effectief en veilig

kun je hierover informatie vinden. Maar

winderigheid was dit percentage 57%,

bekende bijwerkingen.

wat suggereert dat deze bijwerking Geneesmiddelgroep

Status LIM-onderzoek

minder vaak spontaan verdwijnt. Daarnaast was te zien dat ongeveer

Directe Orale AntiCoagulantia (DOACs): – Pradaxa, Xarelto, Equilis

Lopend

11% van de patiënten binnen één jaar

– Lixiana

Aanmelden mogelijk vanaf 1 maart 2016

na start weer stopt met metformine.

Antidepressiva: Valdoxan

In de helft van de gevallen was de Aanmelden gestopt sinds 1 januari 2016 (analyse volgt)

reden hiervoor een bijwerking. <

Nieuwe antidiabetica: Bydureon, Byetta, Eucreas, Forxiga, Galvus, Invokana, Janumet, Januvia, Jentadueto, Komboglyze, Onglyza, Trajenta, Victoza, Xigduo

UA | 1 | 2016

Aanmelden gestopt sinds 1 januari 2016 (analyse volgt)

| 21

BalieTips Insuline spuiten Het injecteren van insuline is een precies klusje. Er kan veel misgaan, wat kan leiden tot slechte glucoseregulatie. Diabetesverpleegkundige Tim Roozendaal geeft een aantal tips om goed te spuiten.

Reservepen

Waar spuiten?

Mensen die een navulbare insulinepen

De buik en de bovenbenen zijn de beste plaatsen om te injecteren. Na injectie in de

gebruiken, moeten zorgen dat ze een

buik wordt insuline sneller opgenomen dan na injectie in een bovenbeen. Bij de buik

reservepen in huis hebben voor het geval

mag de injectie echter niet te dicht bij de navel worden gezet. Waar je nog meer niet

hun pen kapotgaat. De verzekering

mag spuiten: op harde plekken, in verlamde ledematen, in een bloeduitstorting en

vergoedt twee pennen per drie jaar.

in pijnlijk, ontstoken of oedemateus gebied. Verder moet men elke dag minstens 1 centimeter ‘opschuiven’.

Tip: Kijk of vraag na of de patiënt wel een reservepen heeft.

Tip: Advies aan de patiënt: Leg je vuist op je navel: zo ver moet je ervandaan blijven.

Langzaam

‘Ontluchten’

Insuline moet langzaam geïnjecteerd

Het heet ontluchten: eerst 2 of 3 eenheden insuline naar boven wegspuiten. Hiermee

worden. Als het juiste aantal eenheden is

test je vooral ook het systeem. Is de naald verstopt, dan merk je dat bij deze handeling.

ingespoten, moet men nog 10 seconden

Om lucht te laten ontsnappen houd je de pen met de naald omhoog en tik je tegen de

wachten; anders kan de geïnjecteerde

pen (de lucht komt dan boven en verlaat als eerste de naald). Maar het is niet per se

insuline terugstromen. Vervolgens de naald

nodig de lucht te laten ontsnappen.

langzaam terugtrekken. Bij injectie in een huidplooi is het belangrijk de huidplooi te blijven vasthouden totdat de naald is teruggetrokken.

Tip: Bij de juiste snelheid van injecteren zijn de afzonderlijke klikjes van de pen hoorbaar.

UA | 1 | 2016

Tip: Let op bij zure oplossingen zoals Lantus: een druppel die aan de naald blijft zitten, kan de huid irriteren. Dan is het belangrijk de druppel van de naald te schudden. Niet afvegen: dit beschadigt de glijlaag. Bij zure insuline kan men de naald ook naar beneden houden zodat de druppel er meteen af valt.

| 22

Loodrecht

De juiste naald

Eén keer

Met de huidige naaldjes van 4 mm

De meeste typen en merken insuline

Een naaldje mag niet meer dan één keer

spuit je de insuline in het onderhuidse

hebben een bijbehorend pensysteem.

worden gebruikt. Op een sterk vergrote

vetweefsel, zoals de bedoeling is.

Zorg dat de patiënt de bijbehorende

foto van een gebruikte naald is te zien

Dan wordt de insuline met de juiste

naaldjes gebruikt óf universele naaldjes.

dat de naald al na één keer prikken

– gelijkmatige – snelheid afgegeven

Een verkeerde naald op een pen kan

stomp is geworden. Bovendien is het

aan het bloed. Is de naald langer dan

lekken of blokkeren. Bovendien moet

glijmiddel dat om de naald zit er dan af.

6 mm, dan moet een huidplooi worden

de naald goed recht op de pen worden

opgenomen, anders spuit je door het

geplaatst.

onderhuidse vet heen in de spierlaag.

Tip: Een 4 mm-naald moet loodrecht op de huid geplaatst worden, anders kan de insuline in de huid zelf komen. Dat is pijnlijker en gaat gepaard met snellere afgifte.

UA | 1 | 2016

Tip: Zorg dat de patiënt de juiste naaldjes meekrijgt. Heeft de patiënt twee verschillende systemen? Benadruk dan welke naaldjes bij welke pen horen.

Tip: Wees alert of de patiënt vaak genoeg nieuwe naaldjes haalt. Zo niet, dan worden de naaldjes misschien vaker gebruikt. Wijs de patiënt op het risico daarvan.

| 23

ADVERTENTIE RECEPTGENEESMIDDEL

VERGELEKEN

Nieuwe inhalatiemiddelen

LABA + ICS De combinatie van een langwerkende luchtwegverwijder met een inhalatiecorticosteroïd wordt voorgeschreven aan COPD-patiënten die een relatief

De laatste tijd zijn er weer diverse nieuwe middelen beschikbaar gekomen voor de

grote kans hebben op een longaanval. Een longaanval of exacerbatie is een acute ernstige achteruitgang van

behandeling van astma en/of COPD.

de luchtwegen; soms zo erg dat de

Niet alleen zijn er aanvullingen wat betreft de

worden opgenomen en moet worden

inhoud van de inhalatoren; ook de inhalatoren

patiënt in het ziekenhuis moet beademd. Voor patiënten die vaker dan tweemaal

zelf worden technisch steeds beter. In dit

per jaar zo’n longaanval hebben, is het

artikel de nieuwste ontwikkelingen.

met corticosteroïden te inhaleren.

verstandig een onderhoudsdosering Het corticosteroïd kan bij hen helpen een longaanval te voorkomen. Ook bij (ernstig) astma wordt deze combinatie voorgeschreven ter voorkoming van ernstige astma-aanvallen.

Er zijn zowel nieuwe middelen met

LABA + LAMA

één enkele stof als combinatie-

De combinatie van twee langwerkende

Er zijn niet alleen nieuwe combinaties

preparaten. De combinatiepreparaten

luchtwegverwijders van twee verschil-

van medicijnen, ook de inhalatoren

zijn er in twee soorten:

lende klassen wordt bij COPD ingezet

zelf worden steeds verder vernieuwd.

• twee langwerkende luchtwegverwijders van twee verschillende

omdat dit een betere luchtweg-

Er kan veel misgaan met het inhaleren

verwijding kan geven dan met een

en bij verkeerde inhalatie heeft een

klassen: een langwerkende

van de twee stoffen apart het geval

geneesmiddel geen effect. Daarom

bèta-2-agonist (LABA) en een

is (maximale luchtwegverwijding is

wordt er meer en meer aandacht

langwerkende muscarine-antagonist

namelijk het streven bij behandeling

besteed aan gebruik dat zichzelf

(= anticholinergicum); LAMA);

van COPD).

wijst en logisch is, en aan feedback-

‘Eén plus één is drie’, zou je kunnen

mechanismen waardoor patiënten

zeggen. Dit is met name van belang

weten dat ze de volledige dosis goed

bij patiënten die beperkingen

geïnhaleerd hebben.

• een langwerkende luchtwegverwijder (een LABA) met een ontstekingsremmer (inhalatiecorticosteroïd; ICS).

ondervinden van benauwdheid en Dat de twee middelen in één inhalator

kortademigheid. Door de luchtweg-

In tabel 1 (pag. 26) staat een overzicht

zitten, betekent minder of minder vaak

verwijders kunnen ze meer lucht

van de nieuwe inhalatiemiddelen met

inhaleren. Voor de gebruiker is het

krijgen en meer 'doen' zonder het

hun inhoud, indicatie, doserings-

handig dat er geen twee verschillende

benauwd te krijgen.

schema en de bijbehorende inhalator.

inhalatoren meer nodig zijn.

In tabel 2 (pag. 29) staan de inhalatoren met hun specifieke eigenschappen overzichtelijk bij elkaar.

Heeft jouw apotheek een

apotheekabonnement?

Dan kun je UA thuis ontvangen

UA | 1 | 2016

| 25

VERGELEKEN

Tabel 1: Nieuwe middelen bij astma/COPD Naam en fabrikant

AirFluSal (Sandoz)

Inhoud (medicijnen) luchtwegverwijder LAMA

luchtwegverwijder LABA

corticosteroïd

—

salmeterol

fluticason-propionaat

Indicatie

Dosering

Inhalator/systeem

1. onderhoudsbehandeling COPD 2. onderhoudsbehandeling ernstig astma

2x daags 1 inhalatie

Forspiro multi-dose dpi

beide ≥ 18 jaar

Anoro (GSK)

umeclidinium

vilanterol

—

onderhoudsbehandeling COPD ≥ 18 jaar

1x daags 1 inhalatie

Ellipta multi-dose dpi

Atimos (Chiesi)

—

formoterol

—

1. onderhoudsbehandeling COPD ≥ 18 jaar 2. onderhoudsbehandeling ernstig astma ≥ 12 jaar

1x daags 1-2 inhalaties

dosisaerosol

Duaklir Genuair (Astra Zeneca)

aclidinium

formoterol

—

onderhoudsbehandeling COPD ≥ 18 jaar

2x daags 1 inhalaties

Genuair multi-dose dpi

Duoresp (Teva)

—

formoterolfumaraatdihydraat

budenoside

1. onderhoudsbehandeling COPD 2. ernstig astma, onderhoudsbehandeling en zo nodig

2x daags 1-2 inhalaties

Spiromax multi-dose dpi

2x daags 1 inhalaties

Genuair multi-dose dpi

beide ≥ 18 jaar

Eklira Genuair (Astra Zeneca)

aclidinium

UA | 1 | 2016

—

—

onderhoudsbehandeling COPD ≥ 18 jaar

| 26

Naam en fabrikant

NEXThaler (Foster)

Inhoud (medicijnen) luchtwegverwijder LAMA

luchtwegverwijder LABA

corticosteroïd

—

formoterolfumaraatdihydraat

beclometasondipropionaat

Indicatie

Dosering

Inhalator/systeem

1. onderhoudsbehandeling COPD 2. ernstig astma, onderhoudsbehandeling en zo nodig

2x daags 1-2 inhalaties (voor COPD 2 inhalaties)

NEXThaler multi-dose dpi

beide ≥ 18 jaar Incruse (GSK)

umeclidinium

—

—

onderhoudsbehandeling COPD ≥ 18 jaar

1x daags 1 inhalatie

Ellipta multi-dose dpi

Relvar (GSK)

—

vilanterol

fluticasonfuroaat

1. onderhoudsbehandeling astma ≥ 12 jaar) 2. onderhoudsbehandeling COPD (≥ 18 jaar)

1x daags 1 inhalatie

Ellipta multi-dose dpi

Spiolto Respimat (Boehringer Ingelheim)

tiotropium

olodaterol

—

onderhoudsbehandeling COPD ≥ 18 jaar

1x daags 2 inhalaties

Respimat soft-mist-inhalator

Ultibro of Xoterna (Novartis)

glycopyrronium

indacaterol

—

onderhoudsbehandeling COPD ≥ 18 jaar

1x daags 1 capsule inhaleren

Breezhaler single-dose dpi

UA | 1 | 2016

| 27

ADVERTENTIE RECEPTGENEESMIDDEL

VERGELEKEN

Tabel 2: Details van inhalatoren bij nieuwe middelen bij astma/COPD Inhalator

Type

Dosisindicatie

Feedback of andere eigenschappen

Handelingen (gecomprimeerde versie van de LAN-protocollen)

(dpi = droogpoederinhalator)

Breezhaler

single-dose dpi

—

3x feedback: geluid (ratelen), smaak, zicht (lege capsule)

1. openen 2. dosis voorbereiden: capsule plaatsen, mondstuk dichtklappen, capsule doorprikken 3. inhaleren: maximaal uitademen, inhalator in de mond nemen, krachtig en diep inademen (ratelend geluid), adem vasthouden, uitademen 4. restant poeder inhaleren 5. sluiten

Ellipta

multi-dose dpi

teller

—

1. openen 2. inhaleren: maximaal uitademen, inhalator in de mond nemen, gelijkmatig en diep inademen, adem vasthouden, uitademen 3. sluiten

Forspiro

multi-dose dpi

teller

3x feedback: 1. de blister van de inhalator komt naar buiten, waardoor men kan zien of er 2x per dag geïnhaleerd is; 2. teller; 3. lactosesmaak

1. openen 2. dosis voorbereiden 3. inhaleren: maximaal uitademen, inhalator in de mond nemen, gelijkmatig en diep inademen, adem vasthouden, uitademen 4. sluiten

Genuair

multi-dose dpi

teller

2x feedback: geluid (klik), zicht (kleurverandering) Met blokkeersysteem (na de laatste inhalatie blijft de doseerknop halverwege steken) om te voorkomen dat de patiënt een lege inhalator blijft gebruiken

1. openen 2. dosis voorbereiden: doseerknop indrukken loslaten, controlevenster moet groen zijn 3. inhaleren: maximaal uitademen, inhalator in de mond nemen, krachtig en diep inademen tot na de klik. adem vasthouden, controlevenster moet rood zijn, uitademen 4. sluiten

NEXThaler

multi-dose dpi

teller

3x feedback: geluid (klik in het begin), smaak (lactose), zicht (teller die alleen aftelt na succesvolle inhalatie)

1. openen 2. inhaleren: maximaal uitademen, inhalator in de mond nemen, krachtig zo diep mogelijk inademen, adem vasthouden, uitademen 3. sluiten

press-and-breathe dosisaerosol (pMDI)

dosisaerosol

getal en kleur

—

1. openen: dopje afnemen 2. dosis voorbereiden: schudden 3. inhaleren: maximaal uitademen, indrukken + gestaag inademen, adem vasthouden, uitademen 4. sluiten

Respimat

soft-mist-inhalator

—

de soft-mist-inhalator werkt onafhankelijk van de inademingskracht

1. dosis voorbereiden: draaien tot klik 2. openen: beschermkap openen 3. inhaleren: maximaal uitademen, diep en gelijkmatig inademen, adem vasthouden, uitademen 4. herhalen 5. sluiten

Spiromax

multi-dose dpi

teller

3x feedback: geluid (klik), smaak (lactose), zicht (teller)

1. openen 2. inhaleren: maximaal uitademen, in de mond nemen, inademen, adem vasthouden, uitademen 3. sluiten

UA | 1 | 2016

| 29

ADVERTENTIE RECEPTGENEESMIDDEL

COVERGIRL

Sjoerdje Verveda:

“Goede planningen zijn een uitdaging” Sjoerdje is farmaceutisch consulent bij Alphega apotheek Zutphen/Brummen, specifiek bij het instellingsgedeelte Medigoed. Ze begeleidt de aangesloten instellingen op het gebied van de medicatievoorziening. En dat houdt nogal wat in. “Als we de medicatie voor een nieuwe instelling gaan verzorgen, ben ik degene die meehelpt om alles op de rit te krijgen. Ik ben veel onderweg; persoonlijk contact met de klant is erg belangrijk voor ons. Ik geef trainingen aan mensen die betrokken zijn bij het voorschrijven, verwerken of uitdelen van medicatie. Dat gaat bijvoorbeeld ook over de systemen die voor hen helemaal nieuw zijn. Ik neem ook deel aan de geneesmiddelencommissie en aan het werkoverleg bij een zorginstelling als dat over medicatie gaat.”

Projecten “We voeren ook verschillende projecten uit om de medicatieveiligheid te verbeteren. Op dit moment zijn we bijvoorbeeld bij een zorginstelling bezig om van vier naar drie deeltijden te gaan. Hoe minder deelmomenten er zijn, des te minder fouten er gemaakt kunnen worden. Bovendien is het beter om de medicatie niet uit te delen bij de maaltijd, want dan gaat alle aandacht naar de maaltijd.” Artsen moeten er dus bij het voorschrijven rekening mee houden dat er drie deeltijden zijn. Natuurlijk zijn er uitzonderingen mogelijk voor medicatie die op een specifieke tijd buiten deze deeltijden gegeven moet worden. Bijvoorbeeld antiparkinsonmedicijnen die soms wel zesmaal daags moeten worden ingenomen. Dit project loopt nu bij één instelling. Als het met succes is geïmplementeerd, kan het ook bij andere instellingen worden ingevoerd. Een ander project is het implementeren van digitaal aftekenen via het digitale voorschrijfsysteem. Dat gebeurt nog te weinig. “We moeten zorgen dat alle artsen het gaan doen.” Verbeterprojecten komen vaak voort uit interne audits waarover

De eerste covergirl van 2016 is Sjoerdje Verveda, al zeven jaar werkzaam als farmaceutisch consulent. Sjoerdje wil graag iets over haar vak vertellen en dan met name over de projecten die ze uitvoert en begeleidt. UA | 1 | 2016

verslag wordt gedaan aan de Inspectie voor de Gezondheidszorg. “Daar komen altijd wel verbeterpunten uit. Die pakken we dan op.” De grootste uitdaging? “Dat zijn goede planningen. Inspelen op de steeds veranderende eisen van de Inspectie, zorgen dat alles goed loopt.” In haar functie heeft Sjoerdje vooral zorgverleners als gesprekpartners. “Ik overleg met de artsen, apothekers en verpleegkundigen en zie bijna geen patiënten”, merkt ze op. Sjoerdje heeft ook drie jaar gewerkt als studieloopbaanbegeleider bij Saxion Next voor de opleiding farmaceutisch consulent . “Een leuke tijd, heel leerzaam”, vindt ze. <

| 31

ZELFZORG Dat werkt door, zodat het bloedsuiker

Stabiel bloedsuiker voorkomt diabetes

van heel hoog juist heel laag wordt: van een glucosepiek in een glucosedip. Kortom, fluctuerende bloedglucose.

Het voedingspatroon in de westerse wereld is behoorlijk

Een ander gevolg is dat de cellen in

ongezond. Mensen nemen steeds vaker tussendoortjes,

de war raken als er nog insuline is

vaak met relatief veel suiker en vet. Niet alleen krijg je

op te nemen. Ze weten niet meer

hierdoor te veel calorieën binnen, maar de hele suiker-

wat ze aan moeten met de insuline

stofwisseling raakt van slag. Een van de mogelijke

een voorstadium van type 2-diabetes,

gevolgen is het ontstaan van diabetes type 2.

terwijl er geen glucose meer is om

en worden insulineresistent. Dit is ook wel pre-diabetes genoemd. Hierbij reageren de cellen niet goed meer op insuline, waardoor ze geen glucose opnemen. De glucosespiegel in het bloed blijft dan relatief hoog, al is

Elke keer dat we suiker of koolhydraten

Een teveel aan glucose wordt in cellen

het nog niet zo hoog als bij diabetes.

eten, stijgt de glucosespiegel van het

van de lever opgeslagen als reserve, in

In Nederland zijn er ongeveer 800.000

bloed. Bij inname van suiker (zoetig-

de vorm van glycogeen. Maar te veel

mensen met een voorstadium van

heid) gebeurt dat snel (‘snelle suikers’),

glucose wordt ook opgeslagen als vet,

diabetes – bijna evenveel als het

bij inname van koolhydraten – bijvoor-

vandaar dat je van te veel suiker (of te

aantal diabetespatiënten. De meesten

beeld zetmeel uit graanproducten –

veel eten) dik kunt worden.

van hen zijn zich er niet van bewust dat ze pre-diabetes hebben.

gebeurt dat geleidelijk (‘langzame suikers’). Glucose is nodig als brandstof

Poortjes

voor de cellen. Voor spiercellen, zodat

Hoe zorgt insuline nu dat glucose in

Diabetes voorkomen

we kunnen lopen, voor hersencellen

de cellen wordt opgenomen? Aan de

Hoe kun je de kans op diabetes

zodat we kunnen denken, voor klier-

buitenkant van de cellen van ons

verkleinen? Onder andere door te

cellen zodat die enzymen of hormonen

lichaam zitten receptoren voor insuline.

zorgen voor een stabiele bloedsuiker-

kunnen produceren. Eigenlijk voor

Als insuline hierin komt te zitten,

spiegel. Dus niet te veel zoete of

alle cellen, want alle cellen hebben

gaan er ‘poortjes’ voor glucose open.

vette tussendoortjes nemen. Verder

energie nodig voor de processen die

Als cellen ongevoelig zijn voor insuline,

is het belangrijk dat insuline goed

er plaatsvinden.

past insuline niet meer goed in de

zijn werk kan doen. Daarvoor moet er

Insuline zorgt ervoor dat glucose uit

receptor en gaan de poortjes niet

in het lichaam voldoende chromium

het bloed wordt opgenomen in de

open. Naast insuline is er nog iets

aanwezig zijn, als bestanddeel van

cellen. Daarvoor geeft de alvleesklier

nodig: chromomoduline, vroeger

chromomoduline. Chromium zit onder

insuline af op het moment dat het

ook wel de glucosetolerantiefactor

andere in schelpdieren, noten, bonen,

nodig is: als de glucosespiegel stijgt.

genoemd. Dat zit ín de cel en activeert

vlees en specerijen. Er zijn diverse

de insulinereceptor van binnenuit.

voedingssupplementen met chromium beschikbaar. Er zijn geen nadelige

Verschijnselen van pre-diabetes

Langzaam

effecten bekend van een te hoge

• Steeds maar trek in zoetigheid

Als glucose geleidelijk uit een maaltijd

inname van chroom. Als veilige

• Energieschommelingen

vrijkomt, geeft de alvleesklier insuline

bovengrens wordt 250 mcg per dag

• Snelle gewichtstoename

af. Insuline zorgt dat de glucose beetje

aangegeven. Bij een supplement met

• Moeilijker afvallen

bij beetje in de cellen komt. Maar bij

ChromoPrecise wordt het chromium

• Dikkere buik (taille)

veelvuldig gebruik van snelle suikers

tot 10x beter opgenomen en is de

• Hoog cholesterol

kan het systeem van slag raken. Dan

veilige bovengrens 1000 mcg per dag,

• Vermoeidheid na een maaltijd

wordt er insuline afgegeven, maar de

aldus de EFSA. <

• Slaapstoornissen

suikerpiek is alweer snel voorbij,

• Bij vrouwen: onregelmatige menstruatie

terwijl er nog insuline aanwezig blijft.

UA | 1 | 2016

| 33

ZELFZORG

Zelfzorgnieuws Welk type hoest heb ik? Vraag het de app Dat er verschillende typen hoest bestaan weet 72% van de Nederlanders, maar slechts 47% weet het verschil tussen vastzittende (slijm)hoest en droge (kriebel)hoest, zo blijkt uit een onderzoek. Volgens Boehringer-Ingelheim, opdrachtgever van het onderzoek, betekent dit dat mensen soms langer met hun hoest blijven rondlopen dan nodig is, omdat ze niet tijdig of juist handelen. Maar nu is er de Bisolvon Hoest Check, een app voor de smartphone. Door op ongeveer dertig centimeter afstand van de microfoon in de smartphone te hoesten, test de Hoest Check het type hoest en geeft aan welk type hoestproduct het best gebruikt kan worden voor behandeling. De app is ‘getraind’ met ruim 500 hoestgeluiden die door deskundigen waren ingedeeld in droge hoest of vastzittende hoest. We hebben het op de redactie geprobeerd: een van onze medewerksters kreeg bevestigd dat ze last had van een vastzittende hoest. Ze kreeg informatie over wat dat inhoudt, hoe lang het kan duren en dat Bisolvon (of een variant hiervan zoals Bisolduo of Bisolbruis) ondersteuning biedt. Met de app sluit men aan bij de tendens dat mensen zelf hun diagnose willen stellen, al vervangt de uitslag nooit de diagnose of het behandelplan van een (huis)arts, aldus het persbericht over deze app. Bisolvon Hoest Check is gratis te downloaden via de Apple App Store en Google Play Store. (Bron: Boehringer-Ingelheim)

Producttip ellaOne, zeer effectieve noodanticonceptie Sinds enige tijd is er een morning-afterpil van een nieuwe generatie beschikbaar: ellaOne (ulipristalacetaat). De oudere generatie noodanticonceptie bestond uit levonorgestrel (onder andere Norlevo). Met deze nieuwe generatie noodanticonceptie wordt de kans op zwangerschap vele malen kleiner. Noodanticonceptie remt de ovulatie of stelt deze uit. Daarbij is ellaOne ook de laatste twee dagen voor de ovulatie effectief (als de spiegel van het LH-hormoon stijgt), terwijl levonorgestrel dan geen effect meer heeft.

Aangezien het moment van ovuleren sterk kan variëren, weet een vrouw gewoonlijk niet wanneer haar ovulatie is. Daarom is de kans op zwangerschap met ellaOne - bij inname binnen 24 uur na de onbeschermde gemeenschap - vele malen kleiner dan bij producten met levonorgestrel. Dus het beste advies voor een consument die onbeschermde gemeenschap heeft gehad en die niet zwanger wil worden, is ellaOne. ellaOne is van dezelfde producent als Norlevo.

(Advertentie)

UA | 1 | 2015

| 34

Houdbaarheid na openen

Hoe goed werken pijnstillers?

Bij veel zelfzorgmiddelen staat de houdbaarheid na

Pijnstillers die zonder recept verkocht mogen worden,

opening niet op de verpakking vermeld, meldde de

zijn doeltreffend tegen acute pijn. Dat concluderen

Consumentenbond begin december jl. Het College ter

wetenschappers na een groot internationaal overzichts-

Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG) verklaart dit uit

onderzoek. En dat is maar goed ook, want waarom zouden

vage regelgeving. Maar minister Schippers vindt dat de

ze anders op de markt zijn…

houdbaarheid na opening op alle geneesmiddelen voor meervoudig gebruik moet worden vermeld, ook als deze

In het onderzoek werden vele onderzoeken bekeken naar het

gelijk is aan de houdbaarheidsdatum zonder openen.

gebruik van pijnstillers bij acute pijn; dat wil zeggen pijn die enkele dagen tot hooguit enkele weken aanhoudt. Het ging

“De Europese regelgeving is er pas vanaf 2001 en is bovendien

om 21 verschillende soorten pijnstillers, in diverse doseringen,

niet heel dwingend”, aldus het CBG. “Het vermelden van de

al of niet in combinaties. Ze werden één keer per dag

houdbaarheidsdatum na opening is volgens de huidige

ingenomen en vergeleken met placebo. De deelnemers

regelgeving niet altijd verplicht.” Als vuistregel geeft het CBG:

(per studie 200 tot 5000!) moesten op een schaal aangeven

“Als er geen informatie op de verpakking staat over houdbaar-

hoe erg de pijn was voor de inname en tot 6 uur na inname.

heid na opening, dan geldt de algemene houdbaarheidsdatum.”

Het resultaat? Pijnstillers zoals ibuprofen, paracetamol en

Minister Schippers heeft op Kamervragen hierover geantwoord

acetylsalicylzuur bleken in diverse concentraties en combinaties

dat zij vindt dat ook dan een houdbaarheidstermijn na opening

zeer doeltreffend te zijn. De combinatie ibuprofen (400 of

vermeld dient te worden.

200 mg) plus paracetamol (1000 of 500 mg) was het meest effectief, maar deze combinatie is in Nederland niet als

Inmiddels is het CBG hierover in gesprek met de koepel van

combinatieproduct te koop.

bedrijven die zelfzorggeneesmiddelen op de markt brengen.

(Bron: www.evidentlycochrane.net/well-counter-painkillers-work/ )

(Bron: CBG, Pharmaceutisch Weekblad)

Veranderingen in vitamine A en D Bij vitamine A en D zijn veranderingen doorgevoerd in de maximale dagdosering. Voor vitamine A is een waarschuwingstekst voor kinderen toegevoegd, voor vitamine D is de maximale dagdosering verhoogd. Vitamine D De maximale dosering vitamine D in voedingssupplementen is opgehoogd naar 75 μg per dag. “Wij zijn hier heel tevreden mee!”, aldus Saskia Geurts, directeur NPN. “In Nederland kampen veel mensen met een vitamine D-tekort. Ook de aanbeveling van de Gezondheidsraad dat bepaalde groepen extra vitamine D moeten slikken, wordt vaak niet opgevolgd. In Europa werd het veilige niveau al in 2012 verhoogd naar 100 μg vitamine D per dag.” Vitamine A Het RIVM heeft ook gekeken of de maximale dagdosis vitamine A in supplementen aangepast moet worden. Dit heeft geleid tot de verplichte waarschuwingstekst ‘Dit voedingssupplement is niet geschikt voor kinderen tot en met 3 jaar’ op producten die meer dan 600 μg RE vitamine A in de vorm van retinoïden bevatten. Met deze wetswijziging veranderen de verplichte waarschuwingszinnen op etiketten per 1 januari 2016. Er is een ruime uitverkooptermijn bepaald. Vitaminepreparaten die voor 1 oktober 2016 in de handel zijn gebracht of geëtiketteerd en die voldoen aan de huidige regels, mogen nog verhandeld worden, totdat de voorraden uitverkocht zijn. (Bron: NPN)

UA | 1 | 2016

| 35

DE BEROEPSVERENIGING VAN APOTHEKERSASSISTENTEN, FARMACEUTISCH CONSULENTEN EN FARMACEUTISCH MANAGERS

NIEUWE START OPTIMA FARMA

Per 1 januari 2016 is de beroepsvereniging Optima Farma een nieuwe weg ingeslagen. De samenwerking met de KNMP is gestopt, Optima Farma gaat op eigen kracht weer verder. Dit opent nieuwe deuren en geeft ons als vereniging nieuwe kansen. Op deze pagina’s lees je waar Optima Farma voor staat en waar we mee bezig zijn. Met activiteiten, met informatie, met vertegenwoordiging en belangenbehartiging, met kwaliteitsbevordering. Optima Farma wil voor alle apothekersassistenten, farmaceutisch consulenten en managers deze items bespreken en bespreekbaar maken dus daarom: meld je aan als lid via de banner op www.optimafarma.nl, het kost je 1 euro per week maar daarmee laat je wel van je horen!! Namens het bestuur van Optima Farma,

José van Engelen CONTACTGEGEVENS OPTIMA FARMA Secretariaat:

[email protected]

Ledenadministratie:

[email protected]

Congres:

[email protected]

Scholing:

[email protected]

Hoger Kader:

[email protected]

Communicatie (website, nieuwsbrief etc.):

[email protected]

Volg Optima Farma op Facebook; dan ben je altijd op de hoogte van actuele berichten en ontwikkelingen in de farmacie/gezondheidszorg, maar ook van allerlei nieuwtjes die van belang zijn voor je werk in de apotheek. www.facebook.com/optimafarma

UA | 1 | 2015

| 36

VERTEGENWOORDIGING Optima Farma is een beroepsvereniging met een grote achterban die luid en duidelijk gehoord moet worden. Alle ruim 16.000 apothekers-

ACTIVITEITEN EN NETWERK De vrijwilligers in bestuur en commissies van Optima Farma zijn druk bezig met activiteiten en contacten. Zo is bijvoorbeeld de activiteitencommissie druk met de organisatie van de symposia en organiseert de commissie Hoger Kader activiteiten voor de HBO’ers in de apotheek. Daarnaast bouwt het bestuur – naast alle bestaande contacten – het Optima Farma-netwerk verder uit.

assistenten die in de apotheken werken, wil Optima Farma vertegenwoordigen. Bijvoorbeeld: • als we bij het ministerie van VWS praten over de gevolgen van de maatregelen van zorgverzekeraars en over de uitwerking van regelingen; • als we bij het RIVM de randvoor-

Bijvoorbeeld met organisaties als de Long Alliantie Nederland. Het blijkt namelijk dat de rol van de apothekersassistent bij veel organisaties en projecten niet duidelijk is of omschreven wordt. Vaak wordt alleen de apotheker genoemd in communicatie en pers terwijl de apothekersassistent daar ook een rol in heeft. Onterecht, vindt Optima Farma, want juist een professional als een zelfstandige, zelfbewuste en goed opgeleide apothekersassistent of farmaceutisch consulent maakt het verschil in patiëntencontact, in de uitleg van de werking van medicijnen en in de monitoring van het medicijngebruik.

waarden van goede farmaceutische dienstverlening vaststellen; • als we met KNMP in gesprek zijn over de vermindering van de administratieve rompslomp die gedaan moet worden om verstrekking van geneesmiddelen en hulpmiddelen vergoed te krijgen.

OPTIMA FARMA/NVFZ SYMPOSIUM ‘EEN DAG NAAR MIJN HART’

DESKUNDIGHEID EN KWALITEIT

Elke dag overlijden in Nederland meer dan honderd mensen aan hart- en vaatziekten. Bij vrouwen zijn hart- en vaatziekten nog steeds doodsoorzaak nummer 1. Het opsporen en behandelen van risicofactoren voor hart- en vaatziekten, aangeduid met Cardiovasculair Risicomanagement (CVRM) is vastgelegd in de landelijke richtlijn CVRM. Veel hart- en vaatziekten kunnen voorkomen worden door een gezonde levensstijl of door gebruik van geneesmiddelen bij risicogroepen, zoals bloedverdunners, cholesterolverlagers of middelen bij hoge bloeddruk. De apotheek heeft een belangrijke rol in het begeleiden van patiënten met (risico op) hart- en vaatziekten en het bevorderen van de therapietrouw bij medicijngebruik. Pak jij deze rol op, samen met je collega’s in het team? Datum: zaterdag 16 april 2016 Locatie: Unie Plaza te Culemborg

Je kent natuurlijk de kwaliteitsregisters voor onze beroepsgroep. Wist je dat Optima Farma in 2009 het initiatief heeft genomen tot het oprichten van een kwaliteitsregister? Inmiddels zijn er drie registers, te weten: KAOF, KAA en KvFC. In het KAOF is al ruim 50% (8000) van de apothekersassistenten ingeschreven. Optima Farma vindt het belangrijk dat een professional – apothekersassistent of farmaceutisch consulent – kan laten zien welke deskundigheid zij/hij in huis heeft en wat zij/hij eraan doet om dit te onderhouden. Optima Farma is van mening dat de professional hierin een eigen verantwoordelijkheid heeft.

Programma en inschrijving: zie www.optimafarma.nl Kosten: voor leden van Optima Farma en NVFZ: € 40, voor niet-leden € 65 Accreditatie is aangevraagd bij SANA (voor KAOF) en KABIZ (voor KAA)

www.optimafarma.nl

UA | 1 | 2016

Heb jij je al ingeschreven? Aanmelden kan via www.kaof.nl en www.kabiz.nl Door lid te zijn van Optima Farma, cursussen en nascholing te volgen maar ook door werkoverleg en in de apotheek georganiseerde scholingen en bijeenkomsten te volgen zijn voldoende punten te behalen om na vijf jaar opnieuw kwaliteitgeregistreerd te worden.

| 37

EVEN VOORSTELLEN

Gespreksstappenplan in apotheek De Brug 24/7, Almere

“Patiënten ervaren echt dat ze een gesprek hebben gehad” In alle apotheken konden ze ervan meepraten: zodra de eerste-uitgiftegesprekken vanaf 1 januari 2014 op de rekening verschenen, was er weerstand bij patiënten. ‘Waarom moet ik daarvoor apart betalen?’ was een veelgehoorde vraag. Of: ‘Ik heb helemaal geen gesprek gehad!’. Het leidde tot discussies en soms ook tot agressie. Bij apotheek De Brug, de poliklinische apotheek in het Flevoziekenhuis in Almere, werd dit meteen opgepakt. “Zodra onze apothekers merkten dat er problemen waren aan de balie, ging het balletje rollen”, vertellen Lesley Merkelbach en Marja de Bie, apothekersassistenten bij deze apotheek. Al snel werd de gesprekstechniek structureel aangepakt. Uit een analyse van de gesprekken bleek dat het vaak zo ging: ‘instructie, doosje geven, afscheid nemen’. Eenrichtingsverkeer. Dat kon beter.

‘Instructie, doosje geven, afscheid nemen’. Dat kon beter Lesley Merkelbach en Marja de Bie, apothekersassistenten bij Apotheek De Brug 24/7. Deze poliklinische apotheek bij het Flevoziekenhuis in Almere, met 25 apothekersassistenten en vijf apothekers, is onderdeel van Zorggroep Almere.

Tweerichtingsverkeer Als eerste werd de structuur van het gesprek aangepakt. De structuur voor het gesprek werd vastgelegd met vier

De apothekersassistenten in apotheek De Brug in Almere hebben aan de balie een stappenplan voor het uitgiftegesprek. Met open vragen, veel interactie en aandacht. Dat werkt. De patiënten zijn erg tevreden en verrassend genoeg scheelt het nauwelijks in wachttijd. “Informeren over het medicijn staat voorop.”

UA | 1 | 2015

open vragen en een of twee afsluitende opmerkingen, vastgelegd op een geplastificeerd kaartje in A6-formaat. Makkelijk bij de hand te houden. Daarnaast worden de besproken en gecheckte onderwerpen afgevinkt in de EU-module van Pharmacom. “We zijn erin getraind en gebruiken deze methode nu bijna twee jaar”, vertelt Lesley, “Door open vragen te

| 38

WIL JIJ JEZELF OF JE TEAM OOK PRESENTEREN IN UA? MELD HET OP [email protected]

Veel op vooraad.

stellen, krijg je interactie. De patiënt

geheugensteuntje. “Het gaat vanzelf,

“Dan zeggen we dat we dat even

voelt zich vrijer om zelf ook vragen te

het wordt ‘eigen’.” Marja: “Binnen deze

opzoeken of navragen bij de apothe-

stellen en je merkt dat de informatie

vragen kun je aandacht geven aan de

ker. Dan weet de patiënt meteen dat

beter overkomt.” Het A6-je hebben

werking, de bijwerkingen, het gebruik,

zijn of haar vraag in goede handen is.”

de assistenten niet meer nodig als

alles wat je in het eerste-uitgiftegesprek moet behandelen.”

Het gesprek vindt plaats aan de hand van vier open vragen en een of twee afsluitende opmerkingen. 1. “Goedendag, waarmee kan ik u helpen?” 2. “Waarvoor heeft u dit geneesmiddel voorgeschreven gekregen?” 3. “Wat heeft de arts u al verteld, of wat weet u al over dit geneesmiddel?” 4. “Welke vragen heeft u verder nog?” 5. “Als u thuis nog vragen heeft, dan kunt u ons altijd bellen” Bij handverkoop: 6. “Ik geef u ook nog een folder mee over uw gezondheidsklacht”

UA | 1 | 2015

Ten tweede kregen de apothekersassistenten een training communicatievaardigheden. Marja legt uit:

70% van de afgeleverde middelen in apotheek De Brug bestaat uit eerste uitgiftes

“We hebben geleerd eerst te vragen

Natuurlijk waren de apothekersassis-

‘Waarmee kan ik u helpen?’ en de

tenten bang dat die gesprekken veel

patiënt daarbij aan te kijken. Niet naar

meer tijd zouden nemen, dat de

het recept of het beeldscherm kijken,

wachttijden en de stress zouden

maar naar de patiënt. Als je na het

oplopen. Maar dat gebeurde niet.

gesprek de kleur van de ogen weet,

“Een patiënt kan natuurlijk enorm

heb je het goed gedaan.” De com-

gaan uitwijden, maar dat komt bijna

municatievaardigheden worden

nooit voor”, vertelt Lesley. “En wat veel

regelmatig bijgespijkerd in een extra

belangrijker is: mensen vinden deze

nascholing. En heeft een patiënt een

benadering erg prettig.” Marja: “Ze

vraag waar de apothekersassistent niet meteen het antwoord op weet? Marja:

>> Lees verder op pagina 40

| 39

EVEN VOORSTELLEN

hebben echt het gevoel dat ze een

in het weekend? Wanneer wordt er

gesprek hebben gehad, door dat

geleverd aan een patiënt in een

tweerichtingsverkeer. Bovendien

verpleeginstelling? Waar vind je de

leggen we zo nodig uit dat we meer

bestelformulieren en waar moet je op

doen dan een gesprek voeren. We

letten bij het invullen? Gewoon even

vertellen gewoon wat we allemaal

zoeken op trefwoord in de weetjesbank.

doen bij de uitgifte. We krijgen vrijwel

De kenniscarrousel bevat informatieve

altijd terugkoppeling. Patiënten geven

digitale scholingen van 10 tot 15

aan dat ze zo fijn zijn geholpen en ze

minuten over allerlei onderwerpen,

bedanken je voor de duidelijke uitleg.”

bijvoorbeeld over subcutane injecties, over diverse soorten inhalatoren,

Vooruitstrevend

oogdruppels maar ook over belangrijke

“Dit is sowieso een vooruitstrevende

geneesmiddelgroepen. Na de inhoude-

apotheek”, vindt Lesley. “We hebben

lijke behandeling volgt een aantal

zoveel projecten en goede procedures

testvragen. Dit zijn toch dingen die je

om het voor de klanten prettiger en

al weet als apothekersassistent, zou je

het medicijngebruik veiliger te maken.”

denken? Lesley legt uit: “In de praktijk

Zo is er veel aandacht voor laaggeletterden, omdat er regelmatig asielzoekers komen. Er wordt dan gebruikgemaakt

Boven: De weetjesbank Evernote bevat vele

ontstaat geleidelijk je eigen verhaal,

weetjes. Onder: Een eigen digitale nascholing via

er sluipen foutjes in de instructie, je

de Kenniscarrousel.

vergeet misschien iets. Door af en toe de kenniscarrousel te raadplegen,

van de icoontjes van Bijsluiter in beeld.

word je bijgestuurd en gecorrigeerd.

Als de patiënt het wil, krijgt hij de bijsluiter of Geneesmiddel Informatie

hun medicijn dringend nodig hebben,

Hiervoor krijgen we tijd binnen onze

folder niet mee op papier, maar wordt

zoals benauwde kinderen of een

werkuren.” De kenniscarrousel zal ook

de informatie via e-mail verstuurd,

kankerpatiënt die je niet wilt laten

landelijk beschikbaar komen.

een zogenaamd Inforium. “Patiënten

wachten. Verder gebruikt de apotheek

stellen dat op prijs”, vertelt Marja.

een track-and-tracesysteem voor

Voorraad

“We horen vaak zeggen: ‘weer een

medicatie die wordt afgehaald of

Het overgrote deel van de afgeleverde

boom’, als we het geprint meegeven.

bezorgd; het systeem geeft aan waar

middelen – 70% – in apotheek De Brug

We benadrukken dat we het e-mail-

het recept zich in de apotheek bevindt

bestaat uit eerste uitgiftes. “Toch

adres maar één keer gebruiken en

(bijv. de pakplek).

kunnen mensen bij ons vrijwel alles

daarna weggooien.” Voor bepaalde combinaties van medicijnen die regelmatig worden uitgegeven, staan

meteen meenemen, want we zorgen

“Het gaat vooral om de informatie”

de ‘informatiesetjes’ al digitaal klaar; ze

voor een uitgebreide voorraad”, vertelt Lesley. “Misschien is de wachttijd langer dan in de openbare apotheek,

kunnen als het ware met één druk op

Informatie en training

maar als ze niet terug hoeven te

de knop verstuurd worden. Dat geldt

Aan informatie en training is continu

komen, hebben patiënten daar wel wat

bijvoorbeeld voor de medicijnen na een

behoefte. Je kunt immers niet alles

wachttijd voor over.” Iets wat wordt

kaakoperatie (naproxen, chloorhexidine

onthouden. Om altijd de juiste infor-

bevestigd in het klanttevreden-

en vaak pantoprazol) of de combinatie

matie te kunnen geven, heeft De Brug

heidsonderzoek.

die mensen meekrijgen om de darm te

een aantal informatiebronnen opgezet,

Voor de – dure – ziekenhuisverplaatste

legen voor een darmonderzoek.

zoals de weetjesbank Evernote en de

zorg (orale oncolytica, biologicals enz.)

Ook het wachtrijmanagementsysteem

‘kenniscarrousel’.

wordt de voorraad juist klein gehouden

is modern. In het volgnummersysteem

In de Evernote kun je ‘weetjes’

door middel van een plansysteem. Dat

kunnen klanten aangeven waarvoor

opzoeken die je niet altijd bijblijven

betekent dat aan het begin van een

ze komen: een recept, zelfzorg, een

omdat je er te weinig mee te maken

langdurige behandeling wordt inge-

afspraak, of ze een groene kaart

hebt. Hoe zit het ook alweer met

pland wanneer de volgende leveringen

hebben, enz. De groene kaart wordt op

medicijnen voor een arrestant? Hoe

plaatsvinden. Daar wordt het voor-

de afdeling gegeven aan patiënten die

gaat het met recepten voor oncolytica

raadbeheer op afgestemd. Lesley:

UA | 1 | 2016

| 40

“We weten wanneer die middelen nodig zijn. Door dat in te plannen

Producttip

hoeven we niet meer op voorraad te hebben dan nodig is, en kunnen we toch op tijd leveren.” De regie voor die medicatie ligt nu bij de apotheek, niet meer bij de specialist. Overigens wordt medicatie niet alleen

Eucerin Aquaphor voor optimale wondgenezing

aan de balie afgeleverd. Voor zwakke en kwetsbare patiënten wordt de thuismedicatie op de afdeling afgeleverd, bijvoorbeeld voor een dialysepatiënt op de dialyseafdeling, en die voor een kankerpatiënt op de kurenkamer. Lesley: “Voor die patiënten kan het zwaar zijn om langs de apotheek te gaan en op hun beurt te wachten. Ook voor blinde en slechtziende patiënten leveren we de medicatie af op de afdeling Oogheelkunde.”

Oh ja… Aan het eind van het gesprek komt apotheker Rob Linde er nog even bij zitten. Hij is de geestelijk vader van het gespreksstappenplan en vertelt

Huidexpert Eucerin introduceert Aquaphor, een huidherstellende zalf die directe verlichting biedt bij een variëteit aan huidbeschadigingen. De zalf – met vette, doorzichtige textuur – genereert een semi-occlu-

enthousiast over ‘zijn kindje’: “Er is

sieve, beschermende laag. Dit zorgt enerzijds voor een beschermende

een cultuuromslag gemaakt. Het

barrière die de wond vochtig houdt voor een optimale wondgenezing.

informeren staat nu voorop. Van de

Anderzijds zorgt het ervoor dat zuurstof nog wel bij de wond kan komen

apothekersassistenten vraagt het meer

en dat overtollig vocht wordt afgedreven.

kennis, zelfvertrouwen en gespreksvaardigheden, want het gaat vooral

De unieke formule bevat slechts zeven ingrediënten om de beschadigde

om de informatie. Daarna komt als het

huid te herstellen* en bevat geen parfum, kleurstoffen, alcohol en

ware: ‘Oh ja, we hebben natuurlijk ook

conserveringsmiddelen.

nog uw geneesmiddel voor u’.” < Belangrijke ingrediënten zijn: • petrolatum

– beschermt en verzacht;

• panthenol

– regenereert en kalmeert;

• glycerine

– hydrateert;

• bisabolol

– verzacht.

Aquaphor wordt wereldwijd aanbevolen door dermatologen en (kinder-)artsen en is in de Verenigde Staten al jaren de nummer 1 van producten die door dermatologen en kinderartsen worden aanbevolen bij wondjes.

* INCI: paraffinum liquidum, cera microcristallina, ceresin, lanolin alcohol (Eucerit), panthenol, glycerin, bisabolol

(Advertentie) UA | 1 | 2015

| 41

Branchenieuws Optima Farma communiceert via UA

De eerste keer Wat doet de apotheek allemaal, de

OPTIMA FARMA

Optima Farma, de beroepsvereniging voor apothekersassistenten,

eerste keer dat een geneesmiddel

farmaceutisch consulenten en farmaceutisch managers, zal voortaan

wordt afgeleverd? Dat maakt de KNMP

communiceren via UA, het vakblad dat op dezelfde doelgroep is gericht.

duidelijk in de campagne De eerste

Het eigen vakblad Optima Farma kon niet meer rendabel worden

keer.

uitgegeven.

In elk nummer van UA vind je voortaan Optima Farma één of twee pagina’s voor mededelingen aan de doelgroep (zie pagina 36 en 37 in dit nummer). De eigen leden van Optima Farma krijgen daarnaast een digitale nieuwsbrief. In het interview op pagina 6 kun je meer lezen over de beroepsvereniging. Het is belangrijk dat zoveel mogelijk mensen uit de beroepsgroep lid worden van Optima Farma, zodat de vereniging kan opkomen voor jouw belangen.

Hiervoor zijn onder andere wachtkamerkranten, posters, radiospotjes en billboards gemaakt. Op Youtube staat een filmpje. Centraal staan de tien stappen van de eerste uitgifte en de medicatieveiligheid. In de wachtkamerkrant staan daarnaast vier verhalen van patiënten en uitleg over het verdienmodel van de apotheker. (Bron: KNMP)

Goed nieuws voor toekomstig gepensioneerden De Vereniging voor Gepensioneerden binnen de Farmaceutische Dienstverlening, kortweg VGFD, biedt nu ook de mogelijkheid om vanaf 55 jaar aspirant-lid te worden. Op deze manier kunnen de toekomstige ontvangers van het PMA-pensioen zich alvast goed oriënteren en voorbereiden op het toekomstig pensioen. De VGFD behartigt de belangen van degenen die een PMA-pensioen ontvangen en geeft informatie over ontwikkelingen in de pensioenen. Als lid van de overkoepelende pensioenorganisatie KNVG heeft de VGFD ook invloed op de politieke besluitvorming. Verder geeft de vereniging elke twee maanden een knipselkrant uit en wordt er jaarlijks een jaarvergadering gehouden met boeiende sprekers over interessante onderwerpen. Een aspirant-lidmaatschap kost € 10,00 per jaar (normaal lidmaatschap: € 14,00). Aanmelden kan via de website (www.vgfd.nl), via e-mail ([email protected]) of per telefoon (020-638 1366 / 06-218 185 75). (Bron: VGFD)

UA | 1 | 2016

| 42

Minder bureaucratie rond de Opiumwet

Liever ‘Afgeleverd tot’ dan ‘Einddatum’

Binnenkort zal er minder bureaucratie

concludeert de Stichting Portaal voor Patiëntveiligheid/CMR (Centrale Medicatie-

nodig zijn in het kader van de Opium-

incidenten Registratie). De term zou moeten worden aangepast in de apotheek-

wet. Dat beloofde minister Schippers

informatiesystemen. Zolang dat nog niet het geval is, zou je vanuit de apotheek

van Volksgezondheid in antwoord op

moeten aangeven wat er wordt bedoeld met ‘einddatum’, vindt de CMR.

De term ‘einddatum’ op het actuele medicatieoverzicht (AMO) leidt tot verwarring,

Kamervragen. Zowel patiënten als artsen vatten de term ‘einddatum’ soms ten onrechte op als De Opiumwet – en dus ook de procedures

‘stopdatum’ (de datum waarop met de medicatie kan worden gestopt). Maar de

daarin – stamt uit 1927. Een tijd zonder

‘einddatum’ is de datum tot wanneer het recept van kracht is. Als het om chronische

internet, zonder computers en zonder

medicatie gaat, moet dus na die datum een herhaalrecept worden afgeleverd.

faxen. Nog steeds staat in die wet dat

De CMR heeft meldingen ontvangen waarbij op de ‘einddatum’ ten onrechte met

een recept voor een middel uit de

een geneesmiddel werd gestopt. Dit is gemeld voor furosemide en voor bisoprolol.

Opiumwet handgeschreven moet zijn,

Dit laatste leidde tot hartklachten waarvoor de patiënt naar de hartpoli moest.

met onuitwisbare inkt en dat de volledige naam van het medicament moet worden

De CMR raadt aan om op het AMO niet meer de term ‘einddatum’ te gebruiken, maar

vermeld. Kom daar eens mee aan in

liever ‘afgeleverd tot’. CMR heeft de softwareleveranciers geadviseerd om dit zo snel

deze tijd van elektronisch voorschrijven,

mogelijk te realiseren in de apotheekinformatiesystemen. Zolang dat nog niet is

zo vond ook Leendert de Lange, Tweede

gerealiseerd, zou je bij aflevering van het AMO moeten uitleggen wat er wordt bedoeld

kamerlid van de VVD.

met ‘einddatum’. Dus: dat er – bij een chronisch medicijn – na die datum weer een nieuwe verpakking moet worden gehaald.

De KNMP en de Inspectie

[Bron: CMR]

voor de Gezondheidszorg hadden al overleg over dergelijke ‘overbodige’ en ook onmogelijke onderdelen in de Opiumwet. (Bron: KNMP)

Meerdere preferente merken per geneesmiddel bij Menzis Minder vaak van merk wisselen. Dat zou het resultaat moeten zijn van het nieuwe beleid bij Menzis. Menzis heeft een andere manier van aanbesteding: ze stellen zelf een maximale prijs vast, en daar kunnen fabrikanten op intekenen. Eerder moesten fabrikanten een prijs stellen en werd de goedkoopste gekozen. Het resultaat was dat telkens een andere fabrikant de goedkoopste – en dus preferent – was. Apothekers kunnen nu uit verschillende merken kiezen welke zij gaan leveren. Deze wijze van preferentie bepalen is niet voor alle geneesmiddelen van kracht, maar vooralsnog alleen voor de middelen waarvan het patent onlangs is verlopen – pregabaline, aripiprazol, duloxetine en sevelameercarbonaat. Voor elk van deze middelen zijn nu meer dan drie producten aangewezen die twee jaar preferent zijn. Henk Eleveld, manager Farmacie van Menzis, zegt in Pharmaceutisch Weekblad van 29 januari jl. dat nog niet duidelijk is of Menzis de nieuwe methode voor alle nieuwe producten zal gebruiken. Linezolid en frovatriptan zijn de volgende geneesmiddelen waarvoor Menzis een prijsvoorstel stuurt. (Bron: Pharmaceutisch Weekblad)

UA | 1 | 2015

| 43

VERZORGING

Productnieuws DERCOS Anti-roos shampoo Bij roos is er een verstoord evenwicht in de micro-organismen (het microbioom) op de hoofdhuid. DERCOS ANTI-ROOS shampoo is de eerste gepatenteerd formule met seleniumdisulfide die een verstoord evenwicht in het microbioom van de hoofdhuid herstelt.

DERCOS ANTI-ROOS shampoo is verkrijgbaar in drie varianten: voor droog haar, voor vet haar en voor een gevoelige hoofdhuid. Hypoallergeen en zonder parabenen. Voor de gevoelige hoofdhuid is de shampoo ook beschikbaar zonder sulfaat; deze vorm is verrijkt met piroctone olamine, dat de gevoelige hoofdhuid behandelt en de haarvezel versterkt.

Al vanaf de eerste behandeling vermin-

DERCOS is dé expert op gebied van haar en

deren de schilfers en na twee weken is

hoofdhuid, bedoeld voor de behandeling

de zichtbare roos volledig verdwenen.

van de hoofdhuid en ter verbetering van de

Vervolgens blijft de gebruiker roosvrij tot

kwaliteit van de haarvezels. Alle formules

zes weken na het stoppen van gebruik.

zijn getest onder dermatologisch toezicht.

GEEF JIJ OM JE VAK? Laat jouw stem dan horen en word nu lid van Optima Farma! Waarom? Wij zorgen dat jouw stem gehoord wordt bij overheid en andere partijen. Zo maken wij het verschil voor de dagelijkse werkzaamheden in de apotheek en de ontwikkeling van jouw vak. Hoe meer leden hoe meer we voor je kunnen doen!

Uitzending, werving en selectie Saidah Boonman heeft negen jaar werkervaring als apothekersassistent. Nu heeft ze een eigen bedrijf: Proceed, dat actief is

Als lid krijg je:

op het gebied van werving en selectie en dat ook fungeert als

• Maandelijks de Optima Farma Nieuwsbrief per e-mail

uitzendbureau voor assistenten in de zorg (apothekers-,

• Korting op Optima Farma activiteiten (congres, symposium e.d.) • Gratis twee geaccrediteerde e-learnings • 6x per jaar het vakblad UA zie verder www.optimafarma.nl/lidmaatschap/ OPTIMA FARMA BEROEPSVERENIGING VOOR APOTHEKERSASSISTENTEN, FARMACEUTISCH CONSULENTEN, FARMACEUTISCH MANAGERS

UA | 1 | 2016

dokters- en tandartsassistenten) in Noord-Nederland. Proceed voert ook werving en selectie uit voor apothekers en andere werkgevers in de zorg en helpt assistenten met sollicitatietips en -trainingen. Zie www.mijnproceed.nl.

| 44

Verzorgingstips

Tips voor een goede weerstand In de wintermaanden kun je makkelijk een verkoudheid of een andere virusinfectie oplopen, zeker als je weerstand wat verminderd is. Vervelend, dat genies en gesnotter.

www.supplementinfo.nl

Hoe houd je de weerstand op peil? Gezond eten, regelmatig bewegen, een frisse

Er is een nieuwe website met informatie over voedingssupplementen:

neus halen, goed slapen en stress vermijden, zijn

www.supplementinfo.nl.

allemaal belangrijk voor je weerstand. Daarnaast heeft het immuunsysteem voor een krachtige

Met een ABC van supplementen en tal van tips over wanneer ‘iets extra’s’ zinvol kan zijn.

afweer vitamines en minderalen nodig, zoals

Bijvoorbeeld voor bepaalde groepen (kinderen, ouderen, zwangeren, sporters, mensen met

vitamine A, B6, C, D, E en mineralen als ijzer,

een getinte huid) of gericht op een bepaald orgaansysteem (hart en vaten, afweer). Een

selenium en zink. Als aanvulling op de voeding

handige informatiebron voor alles over vitamines, mineralen, probiotica en andere

worden supplementen met probiotica of echinacea

voedingssupplementen.

veel gebruikt om de weerstand te verhogen.

De tips op deze pagina komen van www.supplementinfo.nl.

Vitamine B12 en foliumzuur bij diabetesmedicijnen

Supplementen bij maagzuurremmers Door medicijnen die maagzuur remmen of

Medicijnen als metformine remmen de opname van vitamine B12 en foliumzuur. Dit

binden, kan de opname van vitamine B12 in

leidt tot verhoging van homocysteïne, wat een risico voor hart en bloedvaten kan

de maag verminderen. Ook kan een veran-

betekenen.

derde zuurgraad in de maag de opname van mineralen hinderen en de bacteriën in je

Een supplement met B-vitamines helpt het homocysteïnegehalte op peil te houden, wat

darm beïnvloeden.

goed is voor hart en bloedvaten. Een multi-, een vitamine B12- of een mineralenpreparaat kan uitkomst bieden. Voor je darmen

Bij medicijngebruik

kun je kiezen voor een supplement met probiotica.

Bij langdurig gebruik van medicijnen kan het wenselijk zijn om extra vitamines en mineralen te gebruiken, als aanvulling op de voeding. Een medicijn kan je eetlust verminderen, je stofwisseling veranderen, de opname van stoffen uit je voeding verlagen of zorgen dat je meer stoffen verliest via de urine. Omgekeerd kunnen voeding en supplementen ook de werking van medicijnen beïnvloeden: • grapefruitsap gaat bijvoorbeeld niet samen met cholesterolverlagende statines en met antidepressiva;  • sint-janskruid, vitamine K en Ginkgo biloba mag je niet combineren met antistollingsmedicijnen.

Calcium en vitamine D bij ontstekingsremmers Langdurig gebruik van corticosteroïden leidt tot verminderde opname en verhoogde uitscheiding van diverse vitamines en mineralen.

De site adviseert om de keuze van een voedingssupplement bij medicijngebruik te bespreken

Extra calcium en vitamine D zijn aan te bevelen.

met de arts of in de apotheek.

(Meestal zal de arts dit voorschrijven bij langdurig

gebruik van corticosteroïden, red.)

UA | 1 | 2016

| 45

Referenties: 1. SmPC Spiolto Respimat. 2. Buhl R, et al. Eur Resp J 2015;45(4):969–979.

salmeterol/fluticason 50/500 AirFluSal Forspiro 50/500 microgram/dosis, inhalatiepoeder, voorverdeeld Naam: AirFluSal Forspiro 50/500 microgram/dosis, inhalatiepoeder, voorverdeeld. Samenstelling: Elke afgemeten dosis van dit middel geeft 50 microgram salmeterol DOV VDOPHWHURO [LQDIRDDW  HQ  PLFURJUDP ÁXWLFDVRQSURSLRQDDW DI 'LW NRPW overeen met een afgegeven dosis van 45 microgram salmeterol (als salmeterol [LQDIRDDW  HQ  PLFURJUDP ÁXWLFDVRQSURSLRQDDW %HYDW ODFWRVH ,QGLFDWLHV Astma: AirFluSal Forspiro is geïndiceerd voor de reguliere behandeling van astma, wanneer het gebruik van een combinatieproduct (langwerkende ß2-agonist en inhalatiesteroïd) geschikt wordt bevonden bij patiënten die onvoldoende onder controle zijn met een corticosteroïd per inhalatie en een kortwerkende ß2-agonist per inhalatie die “indien nodig” wordt gebruikt of bij patiënten die al onder controle zijn met een corticosteroïd en een langwerkende ß2-agonist SHU LQKDODWLH &23' $LU)OX6DO )RUVSLUR LV JHwQGLFHHUG YRRU GH V\PSWRPDWLVFKH EHKDQGHOLQJ YDQ SDWLsQWHQ PHW &23' )(9  YDQ GH YRRUVSHOGH QRUPDOH waarde (prebronchodilatoir)) en een voorgeschiedenis van herhaalde H[DFHUEDWLHV GLH VLJQLÀFDQWH V\PSWRPHQ KHEEHQ RQGDQNV UHJHOPDWLJ JHEUXLN YDQ HHQ EURQFKXVYHUZLMGHU 'RVHULQJ $LU)OX6DO )RUVSLUR LV XLWVOXLWHQG YRRU JHEUXLN SHU LQKDODWLH 'H GRVHULQJ PRHW JHWLWUHHUG ZRUGHQ QDDU GH ODDJVW PRJHOLMNH GRVHULQJZDDUELMGHV\PSWRPHQHIIHFWLHIRQGHUFRQWUROHEOLMYHQ$VWPDHQ&23' YROZDVVHQHQPDDOGDDJVLQKDODWLH$LUÁXVDO)RUVSLURPDJQLHWJHEUXLNWZRUGHQ ELMNLQGHUHQHQDGROHVFHQWHQ&RQWUD,QGLFDWLHV2YHUJHYRHOLJKHLGYRRUÁXWLFDVRQ salmeterol of lactose. Waarschuwingen en voorzorgen: Het behandelregime van astma dient normaal gesproken een stapsgewijs programma te volgen en de respons van de patiënt dient klinisch en met longfunctietests gecontroleerd te worden. AirFluSal Forspiro is niet bestemd voor de behandeling van acute DVWPDV\PSWRPHQZDDUELMHHQVQHOHQNRUWZHUNHQGHEURQFKXVYHUZLMGHUQRGLJLV Ernstige astmagerelateerde bijwerkingen en exacerbaties kunnen optreden tijdens EHKDQGHOLQJPHW$LU)OX6DO)RUVSLUR9RRU]LFKWLJKHLGLVJHERGHQELMSDWLsQWHQPHW longtuberculose, ernstige cardiovasculaire aandoeningen, hartritmestoornissen, GLDEHWHVPHOOLWXVWK\URWR[LFRVHRIRQJHFRUULJHHUGHK\SRNDOLsPLHRIELMSDWLsQWHQ die neigen tot lage serumkaliumwaarden.Er zijn vaker luchtweginfecties gemeld LQ YHUJHOLMNLQJ PHW SODFHER ,QWHUDFWLHV *HOLMNWLMGLJ JHEUXLN YDQ QLHWVHOHFWLHYH als selectieve ß-blokkers dient te worden vermeden tenzij er dwingende redenen ]LMQRPGH]HWHJHEUXLNHQ*HOLMNWLMGLJJHEUXLNYDQDQGHUHßV\PSDWKLFRPLPHWLFD NDQHHQSRWHQWLHHODGGLWLHIHIIHFWKHEEHQ*HOLMNWLMGLJHWRHGLHQLQJYDQNUDFKWLJH CYP 3A4 remmers (zoals ritonavir, ketoconazol en itraconazol) kan leiden tot een YHUKRRJGHV\VWHPLVFKHEORRWVWHOOLQJDDQÁXFWLFDVRQHQVDOPHWHUROHQGLHQWLQGLHQ mogelijk, te worden vermeden. Zwangerschap en borstvoeding: Het gebruik van AirFluSal Forspiro door zwangere vrouwen mag alleen worden overwogen als het verwachte voordeel voor de moeder groter is dan het mogelijke risico voor de IRHWXV+HWLVQLHWEHNHQGRIVDOPHWHUROHQÁXWLFDVRQSURSLRQDDWPHWDEROLHWHQLQ de menselijke moedermelk worden uitgescheiden. Een risico voor pasgeborenen/ EDE\·V GLH ERUVWYRHGLQJ NULMJHQ NDQ QLHW ZRUGHQ XLWJHVORWHQ %LMZHUNLQJHQ =HHU YDDNKRRIGSLMQHQQDVRIDU\QJLWLV9DDNFDQGLGLDVLVYDQPRQGHQNHHOSQHXPRQLH EURQFKLWLV K\SRNDOLHPLH LUULWDWLH YDQ GH NHHO KHHVKHLGG\VIRQLH VLQXVLWLV FRQWXVLHV VSLHUNUDPSHQ WUDXPDWLVFKH IDFWXUHQ DUWUDOJLH HQ P\DOJLH =HOGHQ ]LMQ DQDI\ODFWLVFKHUHDFWLHVJHPHOG5DDGSOHHJGH6P3&YRRUDQGHUHELMZHUNLQJHQ 5HJLVWUDWLHQXPPHU 59*  $ÁHYHULQJVVWDWXV 85 5DDGSOHHJ YRRU GH volledige informatie de geregistreerde Samenvatting van de Productkenmerken. 2SDDQYUDDJYHUNULMJEDDUELM6DQGR]%93RVWEXV$+$OPHUHWHO 9HUNRUWHSURGXFWLQIRUPDWLH9DXJ63 1 Virchow JC et al., Expert Opin Drug Deliv.2014;11(12):1849-57

Verkorte productinformatie ATIMOS 12 microgram, aërosol. oplossing Samenstelling en farmaceutische vorm: formoterolfumaraat dihydraat 12 microgram, overeenkomend met een vrijgegeven dosis van 10,1 microgram. Indicaties: langdurige symptomatische behandeling van persistent, matig tot ernstig astma bij patiënten die regelmatig behandeling van bronchodilatatoren nodig hebben i.c.m. een langdurige anti-inflammatoire therapie. Verlichting van broncho-obstructieve symptomen bij patiënten met chronisch obstructieve longziekte (COPD). Dosering en wijze van toediening: Astma: Volwassenen en adolescenten van 12 jaar en ouder: de gebruikelijke dosering is 1 inhalatie in de ochtend en 1 in de avond (24 microgram per dag). In ernstige gevallen mag de dosering worden verhoogd tot maximaal 2 inhalaties in de ochtend en 2 in de avond (48 microgram per dag). De maximale dagelijkse dosering is 4 inhalaties (48 microgram per dag). COPD: volwassenen (18 jaar en ouder); de gebruikelijke dosering is 1 inhalatie 2 maal daags (1 in de ochtend en 1 in de avond, 24 microgram per dag). De dagelijkse dosering voor regelmatig gebruik is maximaal 2 inhalaties. Indien nodig, kunnen extra inhalaties bovenop degene die voorgeschreven zijn voor regelmatig gebruik worden gebruikt tot een maximale totale dagelijkse dosis van 4 inhalaties (regelmatig plus nodig). Per keer niet meer dan 2 inhalaties nemen. Contra-indicatie: Overgevoeligheid voor formoterol of enig bestanddeel van ATIMOS. Speciale waarschuwingen en voorzorgen: Gebruik strikt volgens doseringsadvies. Niet gebruiken bij kinderen onder 12 jaar. Instrueer patiënt het juiste gebruik van de inhalator. Atimos is niet bestemd als eerste behandeling bij astma of om verslechtering of acute astma-aanvallen te verlichten. Atimos moet altijd in combinatie met een inhalatiecorticosteroïde worden gebruikt. Bij aanhoudende symptomen evalueer de onderhoudsbehandeling. Voorzichtig gebruiken bij patiënten met derdegraads AV-blok, idiopathische subvalvulaire aortastenose, hypertrofische obstructieve cardiomyopathie, verlengd QT-interval, thyreotoxicose, ernstige hartziekte m.n. acuut MI, congestief hartfalen, occlusieve vaatziekten met name arteriosclerose, arteriële hypertensie en aneurysma, hyperthyreoïdie, refractaire diabetes mellitus, feochromocytoom. Alleen met speciale voorzorgsmaatregelen gebruiken bij patiënten met tachycardiale aritmieën. Bèta-2-agonisten kunnen tot ernstige hypokaliëmie leiden. Dit kan bij ernstig astma door hypoxie worden versterkt. Controleer regelmatig de kaliumspiegels. Controleer het bloedsuiker bij diabetici. Paradoxale bronchospasmen kunnen optreden. Dien Atimos niet toe binnen 12 uur voor de start van gehalogeneerde anaesthetica. Interacties: Concomitante behandeling met kinidine, disopyramide, procaïnamide, fenothiazinen, antihistaminica, MAO-remmers en tricyclische antidepressiva kunnen het QT-interval verlengen en het risico op ventriculaire aritmieën verhogen. Andere gelijktijdig gebruikte bèta-adrenerge geneesmiddelen kunnen de bijwerkingen van Atimos versterken. Wees voorzichtig bij gelijktijdig gebruik van theofylline of andere bèta-adrenergica, L-dopa, L-thyroxine, oxytocine en alcohol. Dien formoterol voorzichtig toe aan patiënten die MAO-remmers of tricyclische antidepressiva gebruiken omdat de werking van formoterol op het cardiovasculair systeem versterkt kan worden. Xanthinederivaten, steroïden of diuretica kunnen een eventueel hypokaliëmisch effect van bèta-2-agonisten versterken. Bètablokkers (w.o. oogdruppels) kunnen het effect van Atimos tegengaan, derhalve niet gelijktijdig toepassen. Bijwerkingen: Vaak (1/10-1/100): tremor, hoofdpijn, palpitaties, hoesten; soms (1/100-1/1.000): hypokaliëmie, hyperglykemie, duizeligheid, tachycardie, tachyaritmie, keelirritatie, misselijkheid, pruritus, exantheem, hyperhydrose, spierkrampen, myalgie, verhoging bloedinsuline, toename vrije vetzuren, verhoging bloedketonlichamen, zelden (1/1.000-1/10.000): ventriculaire extrasystolen, angina pectoris, paradoxale bronchospasmen, urticaria, angio-oedeem, nedfritis, bloeddrukveranderingen. Meld bijwerkingen aan LAREB (www.lareb.nl). Bewaren: Vóór aflevering aan de patiënt: bewaren bij 2-8°C (maximaal 15 maanden). Na aflevering: niet bewaren boven 30 °C (maximaal 3 maanden). Afleverstatus: UR. Registratienr. RVG 31994. Vergoeding en prijzen: ATIMOS wordt volledig vergoed binnen het GVS. Voor de prijs: zie de Z-index. Registratiehouder: Chiesi Pharmaceuticals B.V., Lange Kleiweg 52J, 2280 CC Rijswijk. Datum: 22 juni 2014.

Samenvatting van de productkenmerken: Spiolto® Respimat® bevat inhalatieoplossing en bevat {PLFURJUDPWLRWURSLXPDOVEURPLGHPRQRK\GUDDW HQ{PLFURJUDPRORGDWHURODOVK\GURFKORULGH  per inhalatie. Indicaties: Spiolto® Respimat®LVJHÊQGLFHHUGDOVHHQEURQFKXVYHUZLMGHUYRRUGHRQGHUKRXGVEHKDQGHOLQJYDQFKURQLVFKHREVWUXFWLHYHOXFKWZHJDDQGRHQLQJHQ&23' WHUYHUOLFKWLQJYDQ V\PSWRPHQELMYROZDVVHQSDWLÆQWHQContra-indicaties2YHUJHYRHOLJKHLGYRRUGHZHUN]DPHVWRƪHQ RIYRRUÄÄQYDQGHKXOSVWRƪHQFarmacodynamische eigenschappen: Spiolto® Respimat® is een inhalatieRSORVVLQJPHWHHQYDVWHGRVLVFRPELQDWLHYDQHHQODQJZHUNHQGHPXVFDULQHUHFHSWRUDQWDJRQLVWWLRWURSLXP HQ HHQ ODQJZHUNHQGH EÃWD2DGUHQHUJH DJRQLVW RORGDWHURO /$0$/$%$  7LRWURSLXPEURPLGH LV HHQ ODQJZHUNHQGHDQWLFROLQHUJLFXPHQOHLGWWRWUHOD[DWLHYDQGHEURQFKLDOHJODGGHVSLHUHQGLHODQJHUGDQ {XXUDDQKRXGW2ORGDWHUROLVHHQODQJZHUNHQGHEÃWDDGUHQHUJHUHFHSWRUDJRQLVW/$%$ PHWVQHO LQWUHGHQGH ZHUNLQJ HQ HHQ ZHUNLQJVGXXU YDQ WHQ PLQVWH  XXU Waarschuwingen en voorzorgen: 'LHQW QLHW JHEUXLNW WH ZRUGHQ ELM DVWPD 1LHW JHEUXLNHQ YRRU EHKDQGHOLQJ YDQ DFXWH HSLVRGHQ YDQ EURQFKRV SDVPHQDOVUHVFXHPHGLFDWLH1HWDOVDQGHUHLQKDODWLHPHGLFDWLHNDQ6SLROWR® Respimat® paraGR[DOHEURQFKRVSDVPHQYHURRU]DNHQGLHOHYHQVEHGUHLJHQGNXQQHQ]LMQ0HWYRRU]LFKWLJKHLGJHEUXLNHQ ELM SDWLÆQWHQ PHW QDXZHNDPHUKRHNJODXFRRP SURVWDDWK\SHUSODVLH RI EODDVKDOVREVWUXFWLH 3DWLÆQWHQ GLHQHQHURSJHZH]HQWHZRUGHQGDWRRJFRQWDFWPHWKHWJHQHHVPLGGHOYHUPHGHQGLHQWWHZRUGHQ'H GURJHPRQGGLHLVZDDUJHQRPHQELMGHEHKDQGHOLQJPHWDQWLFKROLQHUJLFD]RXRSGHODQJHWHUPLMQ NXQQHQVDPHQJDDQPHWFDULÆV$DQJH]LHQELMHHQYHUPLQGHUGHQLHUIXQFWLHGHSODVPDFRQFHQWUDWLHYDQ WLRWURSLXPVWLMJWGLHQW6SLROWR® Respimat® ELMSDWLÆQWHQPHWHHQPDWLJWRWHUQVWLJYHUPLQGHUGHQLHUIXQFWLHFUHDWLQLQHNODULQJYDQ”{POPLQ DOOHHQWHZRUGHQJHEUXLNWLQGLHQGHYHUZDFKWHYRRUGHOHQ RSZHJHQWHJHQKHWSRWHQWLÆOHULVLFR'HHUYDULQJPHW6SLROWR® Respimat® LVEHSHUNWELMSDWLÆQWHQGLHLQ KHWDIJHORSHQMDDUHHQP\RFDUGLQIDUFWKHEEHQGRRUJHPDDNWELMSDWLÆQWHQPHWLQVWDELHOHRIOHYHQV EHGUHLJHQGHDULWPLHELMSDWLÆQWHQGLHLQKHWDIJHORSHQMDDULQKHW]LHNHQKXLV]LMQRSJHQRPHQJHZHHVW PHWKDUWIDOHQRISDWLÆQWHQPHWYDVWJHVWHOGHSDUR[\VPDOHWDFK\FDUGLH!KDUWVODJHQSHUPLQXXW  Spiolto® Respimat® PRHWLQGH]HSDWLÆQWJURHSHQPHWYRRU]LFKWLJKHLGZRUGHQJHEUXLNW2ORGDWHURONDQ ELMVRPPLJHSDWLÆQWHQHHQNOLQLVFKUHOHYDQWFDUGLRYDVFXODLUHƪHFWYHURRU]DNHQZDWWRWXLWLQJNRPW in WRHQDPH YDQ GH KDUWVODJ EORHGGUXN HQRI FDUGLDOH  V\PSWRPHQ /DQJZHUNHQGH EÃWD2DGUHQHUJH DJRQLVWHQPRHWHQPHWYRRU]LFKWLJKHLGJHEUXLNWZRUGHQELMSDWLÆQWHQPHWFDUGLRYDVFXODLUHDDQGRHQLQJHQ LQKHWELM]RQGHULVFKHPLVFKHKDUW]LHNWHQHUQVWLJHGHFRPSHQVDWLRFRUGLVKDUWULWPHVWRRUQLVVHQK\SHUWURƬVFKHREVWUXFWLHYHFDUGLRP\RSDWKLHK\SHUWHQVLHHQDQHXU\VPDELMSDWLÆQWHQPHWHSLOHSWLVFKH DDQGRHQLQJHQRIWK\UHRWR[LFRVHELMSDWLÆQWHQPHWEHNHQGHRIYHUPRHGHYHUOHQJLQJYDQKHW47LQWHUYDO ELMY 47 ! { VHF  HQ ELM SDWLÆQWHQ GLH EXLWHQJHZRRQ JHYRHOLJ UHDJHUHQ RS V\PSDWKLFRPLPHWLVFKH DPLQHQ%ÃWD2DGUHQHUJHDJRQLVWHQNXQQHQK\SRNDOLÆPLHJHZRRQOLMNYDQYRRUELMJDDQGHDDUG,QKDODWLH YDQ KRJH GRVHV EÃWD2DGUHQHUJH DJRQLVWHQ NDQ OHLGHQ WRW YHUKRRJGH SODVPDVSLHJHOV YDQ JOXFRVH 9RRU]LFKWLJKHLGLVJHERGHQLQJHYDOYDQHHQJHSODQGHRSHUDWLHPHWJHKDORJHQHHUGHNRROZDWHUVWRƪHQ DOVDQHVWKHWLFXPYDQZHJHHHQWRHQDPHYDQGHJHYRHOLJKHLGYRRUGHFDUGLDOHELMZHUNLQJHQYDQ EURQFKXVYHUZLMGHQGHEÃWDDJRQLVWHQ6SLROWR® Respimat® PDJQLHWZRUGHQJHEUXLNWLQFRPELQDWLHPHW DQGHUH JHQHHVPLGGHOHQ GLH ODQJZHUNHQGH EÃWD2DGUHQHUJH DJRQLVWHQ EHYDWWHQ 6SLROWR® Respimat® PDJQLHWYDNHUGDQHHQPDDOGDDJVZRUGHQJHEUXLNWInteracties: *HOLMNWLMGLJHWRHGLHQLQJPHWDQGHUH DQWLFKROLQHUJLFDEHYDWWHQGH JHQHHVPLGGHOHQ LV QLHW RQGHU]RFKW HQ ZRUGW GDDURP QLHW DDQJHUDGHQ *HOLMNWLMGLJHEHKDQGHOLQJPHW[DQWKLQHGHULYDWHQVWHURÊGHQRIQLHWNDOLXPVSDUHQGHGLXUHWLFDNDQ HHQK\SRNDOLÆPLVFKHƪHFWYDQDGUHQHUJHDJRQLVWHQYHUVWHUNHQ*HOLMNW LMGLJHWRHGLHQLQJYDQDQGHUH DGUHQHUJH VWRƪHQ NDQ GH ELMZHUNLQJHQ YDQ 6SLROWR® Respimat® YHUVWHUNHQ %ÃWDDGUHQHUJH EORNNHUV NXQQHQKHWHƪHFWYDQRORGDWHUROYHU]ZDNNHQRIWHJHQZHUNHQ0RQRDPLQHR[LGDVHUHPPHUVWULF\FOLVFKH DQWLGHSUHVVLYDRIDQGHUHJHQHHVPLGGHOHQGLHKHW47FLQWHUYDOYHUOHQJHQNXQQHQPRJHOLMNGHZHUNLQJ van Spiolto® Respimat® RSKHWFDUGLRYDVFXODLUHV\VWHHPYHUVWHUNHQVruchtbaarheid, zwangerschap en borstvoeding: (U]LMQ]HHUEHSHUNWHJHJHYHQVEHVFKLNEDDU8LWYRRU]RUJKHHIWKHWGHYRRUNHXURP Spiolto® Respimat® QLHW WLMGHQV GH ]ZDQJHUVFKDS WH JHEUXLNHQ 2ORGDWHURO NDQ GH EHYDOOLQJ UHPPHQ GRRUHHQRQWVSDQQHQGHƪHFWRSGHJODGGHVSLHUHQYDQGHEDDUPRHGHU(HQEHVOXLWRPGHERUVWYRHGLQJ WHFRQWLQXHUHQVWRSSHQRIWHFRQWLQXHUHQVWRSSHQPHWGHEHKDQGHOLQJPHW6SLROWR® Respimat® GLHQW JHPDDNW WH ZRUGHQ PHW LQDFKWQHPLQJ YDQ KHW YHUZDFKWH YRRUGHHO YDQ KHW JHYHQ YDQ ERUVWYRHGLQJ YRRUKHWNLQGHQKHWYHUZDFKWHYRRUGHHOYDQGH6SLROWR® Respimat® WKHUDSLHELMGHYURXZ(U]LMQJHHQ NOLQLVFKHJHJHYHQVEHVFKLNEDDURYHUYUXFKWEDDUKHLGHQWLRWURSLXPHQRORGDWHURORIGHFRPELQDWLHYDQ EHLGHEHVWDQGGHOHQDosering en wijze van toediening: {PLFURJUDPWLRWURSLXPHQ{PLFURJUDPRORGDWHURO EHVWDDQGHXLWWZHHLQKDODWLHVXLWGH5HVSLPDW ® LQKDODWRUHHQPDDOGDDJVHONHGDJRSKHW]HOIGHWLMGVWLS 5HJLVWUDWLHDƮHYHUVWDWXV Spiolto® Respimat® PLFURJUDPPLFURJUDPLQKDODWLHRSORVVLQJ 59*   85 9RRU GH YROOHGLJH SURGXFWLQIRUPDWLH ZRUGW verZH]HQQDDUGH6P3& MXQL 5HJLVWUDWLHKRXGHU%RHKULQJHU ,QJHOKHLP ,QWHUQDWLRQDO *PE+ 'XLWVODQG Voor inlichtingen: %RHKULQJHU,QJHOK HLPEY&RPHQLXVVWUDDW06$ONPDDU 0800-2255889.

Verkorte productinformatie: DUAKLIR® GENUAIR® 340 mcg/12 mcg (19Nov2014) WDit geneesmiddel is onderworpen aan aanvullende monitoring. Beroepsbeoefenaren in de gezondheidszorg wordt verzocht alle vermoedelijke bijwerkingen te melden. Farmaceutische vorm en samenstelling: Inhalatiepoeder. Wit of nagenoeg wit poeder. Elke afgeleverde dosis (de dosis die het mondstuk verlaat) bevat 396 mcg aclidiniumbromide (equivalent aan 340 mcg aclidinium) en 11,8 mcg formoterolfumaraatdihydraat. Dit komt overeen met een afgemeten dosis van 400 mcg aclidiniumbromide (equivalent aan 343  mcg aclidinium) en een afgemeten dosis van 12  mcg formoterolfumaraatdihydraat. Hulpstof: Elke afgeleverde dosis bevat ongeveer 11 mg lactosemonohydraat. Farmacotherapeutische groep/ categorie: Geneesmiddelen voor obstructieve aandoeningen van de luchtwegen, adrenergica in combinatie met anticholinergica. ATC-code: R03AL05. Indicatie: Duaklir Genuair is geïndiceerd als onderhoudsbehandeling voor bronchodilatatie om symptomen van chronische obstructieve longziekte (COPD) bij volwassenen te verlichten. Dosering: De aanbevolen dosis is tweemaal daags één inhalatie. Duaklir Genuair is niet bestemd voor kinderen en adolescenten. Contra-indicaties: Overgevoeligheid voor de werkzame stof(fen) of voor de hulpstof lactosemonohydraat. Waarschuwingen en voorzorgen: Astma: Duaklir Genuair mag niet worden gebruikt bij astma; er is geen klinisch onderzoek uitgevoerd bij astma. Paradoxaal bronchospasme: In klinische onderzoeken werd geen paradoxaal bronchospasme waargenomen met Duaklir Genuair bij de aanbevolen dosis. Het is echter wel waargenomen met andere inhalatietherapieën. De behandeling moet dan worden gestopt. Niet voor acuut gebruik: Duaklir Genuair is niet geïndiceerd voor de behandeling van acute episoden van bronchospasme. Cardiovasculaire effecten: Duaklir Genuair moet met voorzichtigheid worden gebruikt bij patiënten met: een myocardinfarct in de afgelopen 6 maanden, onstabiele angina, een nieuwe diagnose van aritmie in de afgelopen 3 maanden, QTc (methode van Bazett) hoger dan 470 ms, of die in de afgelopen 12 maanden werden opgenomen voor hartfalen klasse III en IV volgens de “New York Heart Association”. Indien effecten optreden als een versnelde hartslag en verhoogde bloeddruk, veranderingen in het elektrocardiogram (ECG) zoals afvlakking van de T-golf, onderdrukking van het ST-segment, en verlenging van het QTc-interval, kan het nodig zijn om de behandeling te staken. Langwerkende ␤2-adrenerge agonisten moeten met voorzichtigheid worden gebruikt bij patiënten met een voorgeschiedenis van, of bekende verlenging van QTc-interval of die behandeld worden met geneesmiddelen die het QTc-interval beïnvloeden. Systemische effecten: Duaklir Genuair moet met voorzichtigheid worden gebruikt bij patiënten met ernstige cardiovasculaire aandoeningen, convulsieve stoornissen, thyreotoxicose en feochromocytoom. Metabole effecten van hyperglykemie en hypokaliëmie kunnen gezien worden bij hoge doses ␤2-adrenerge agonisten. Bij patiënten met ernstige COPD kan hypokaliëmie worden versterkt door hypoxie en door comedicatie. Vanwege de anticholinerge werking moet Duaklir Genuair met voorzichtigheid worden gebruikt bij patiënten met symptomatische prostaathyperplasie, urineretentie of nauwekamerhoek-glaucoom. Een droge mond, waargenomen bij anticholinerge behandelingen, kan op lange termijn gepaard gaan met tandbederf (cariës). Interacties: Gelijktijdige toediening met andere anticholinergica- en/of geneesmiddelen die langwerkende ␤2-adrenerge agonisten bevatten is niet onderzocht en wordt afgeraden. Voorzichtigheid wordt aanbevolen bij gelijktijdige behandeling met methylxanthinederivaten, steroïden of niet-kaliumsparende diuretica vanwege het versterkende hypokaliëmische effect van ␤2-adrenerge agonisten. Indien ␤-adrenerge blokkers nodig zijn (inclusief oogdruppels), genieten cardioselectieve bèta-adrenerge blokkers de voorkeur, hoewel ook deze voorzichtig moeten worden toegediend. Duaklir Genuair moet voorzichtig worden toegediend aan patiënten die worden behandeld met geneesmiddelen waarvan bekend is dat ze het QTc-interval verlengen, zoals monoamineoxidaseremmers, tricyclische antidepressiva, antihistaminica of macroliden. Bijwerkingen: Vaak (≥1/100,<1/10): nasofaryngitis, urineweginfectie, sinusitis, tandabces, slapeloosheid, angst, hoofdpijn, duizeligheid, beven, hoest, diarree, misselijkheid, droge mond, myalgie, spierkrampen, perifeer oedeem, verhoogd creatinekinase in het bloed. Soms (≥1/1.000,<1/100): hypokaliëmie, hyperglykemie, agitatie, dysgeusie, wazig zien, tachycardie, verlengd QTc op ECG, palpitaties, dysfonie, keelirritatie, uitslag, pruritus, urineretentie, verhoogde bloeddruk. Zelden (≥1/10.000,<1/1.000): overgevoeligheid, bronchospasme (inclusief paradoxaal). Niet bekend: angio-oedeem. Afleverstatus: U.R., volledige vergoeding. Uitgebreide productinformatietekst: Voor de volledige productinformatie wordt verwezen naar de SPC-tekst op www.astrazeneca.nl. Voor overige informatie en literatuurservice: AstraZeneca BV, Postbus 599, 2700 AN Zoetermeer. Tel. 079 363 2222. Referenties: 1. SPC Duaklir Genuair.

666213.011Exp01/01/2017

Waarom UA?

Colofon

UA, het eerste glossy vakblad voor apothekersassistenten, heeft als doelstelling

UA – Uitsluitend voor apothekersassistenten – is een onafhankelijk vakblad speciaal voor de medewerkers in de apotheek. UA geeft branche-informatie, praktijktips, scholings- en trainingsnieuws en relevante productbeschrijvingen. UA belicht trends en laat mensen uit het vak aan het woord over hun aanpak en ervaringen. UA wordt gerealiseerd door een keur aan specialisten, journalisten en deskundigen.

apothekersassistenten te voorzien van achtergrondinformatie en praktische feitjes en weetjes, zodat ze klanten beter kunnen adviseren over de producten in de apotheek. Met als uiteindelijk resultaat: beter gebruik van de producten, hogere klanttevredenheid en een verbeterde therapietrouw. Voorts wordt de kwaliteit van het verkoopadviesgesprek van de apothekersassistent verhoogd door het geven van zowel achtergrond- als productinformatie en handige tips.

Redactiesecretariaat en administratie: H&B Multimedia B.V., Postbus 30163, 1303 AC Almere

In het volgende nummer onder andere:

tel.: 088-44 55 931; fax: 088-44 55 990 E-mail: [email protected] www.ua.nl Directeur-uitgever: Niek Petstra Hoofdredactie: Winifred Hazelhoff Roelfzema

• Zonneschade

Accountmanagement: Elisabeth Lopes Escudeiro Website en ondersteuning: Cynthia Dikoen Vormgeving: Designworks, Breda

• Huidziektes • Anticonceptie

Fotografie: Fotografie: Eef Bongers (pag. 5, 10, 38-40, Werry Crone (pag. 15). Auteurs: Anneke Angenent, Claudia Demmers, Winifred Hazelhoff Roelfzema, Anne-Marie van Gorp, Henriëtte Leenders, Willem Roozeboom

• Hart- en vaatziekten

Adviseurs: Annette Leijen (apotheker), Monique Versleijen (docent FPZ) Eindredactie: Margot van Gils Cover: fotografie: Eef Bongers; model: Sjoerdje Verveda, Alphega apotheek Zutphen/Brummen Abonnementen: Gratis naar de apotheek. Abonnement voor apotheek en alle apothekersassistenten met verzending naar de thuisadressen: € 49,50 (incl. btw) per jaar. Losse nummers € 9,50 (incl. btw) Bovenstaande prijzen gelden voor verzending binnen Nederland. Abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip ingaan. Facturatie gebeurt per kalenderjaar. Redactie en uitgever zijn niet aansprakelijk voor de inhoud van de onder auteursnaam opgenomen artikelen en van de advertenties. UA-app: gratis.

Disclaimer

© 2016 H&B Multimedia B.V., Almere. Alle rechten voorbehouden. Geen enkel onderdeel van deze uitgave mag zonder uitdrukkelijke toestemming

De meningen die in deze uitgave worden geuit, zijn die van de geïnterviewden of geraadpleegde

van de uitgever worden verveelvoudigd, opgeslagen

bronnen en niet noodzakelijkerwijs die van de uitgever. De inhoud van deze uitgave is met grote

in een documentatiesysteem of openbaar gemaakt,

zorg samengesteld. Desalniettemin zijn onvolkomenheden niet altijd te vermijden, mede door de

noch met elektronische, noch met mechanische

snelle ontwikkelingen in de medische wereld. De redacteuren en uitgever aanvaarden geen enkele

methoden, door fotokopie, opname of anderszins.

aansprakelijkheid voor de juistheid van de informatie, noch voor enige schade en/of letsel aan

ISSN 2211-0941

personen en/of goederen uit hoofde van productaansprakelijkheid, onjuiste of onvolledige informatie of ontstaan door het toepassen van de in deze uitgave genoemde methoden of producten. De lezer wordt aanbevolen om de besproken diagnoses, behandelingen en productaanwijzingen altijd te controleren in het licht van de nieuwste publicaties. Personen op foto’s komen niet per se in de artikelen voor.

UA | 1 | 2016

| 47

ADVERTENTIE RECEPTGENEESMIDDEL