NOTA
BENE
Nicoline
van
Jaap
der
Sijs
Engelsman
NOTA
BENE •
De i n v l o e d v a n het Latijn en Grieks op h e t N e d e r l a n d s
Sdu
Uitgevers
Tu habes Nai,
Nullum Opus
nullum,
nullum
benullum,
benullum tuum
de
artibus!
magnum
prullum.
'Je h e b t g e e n , w e r k e l i j k g e e n e n k e l b e n u l v a n k u n s t ! Je w e r k is e e n groot prul.'
Een voorbeeld van macaronische poëzie, een letterkundig genre dat tijdens d e R e n a i s s a n c e o n t s t o n d in Italië en dat g e b a s e e r d w a s o p h e t Latijn, m e t allerlei v o l k s t a a l w o o r d e n m e t Latijnse u i t g a n g e n , w a t l e i d d e tot een g r a p p i g effect.
Eerste druk: februari 2000 T w e e d e d r u k : m a a r t 2000 D e r d e druk: o k t o b e r 2000
Foto's omslag: C e n t r u m kunsthistorische documentatie, Nijmegen (voorzijde); Dik van der M e u l e n , A m s t e r d a m
(achterzijde)
Vormgeving omslag: Chaim Mesika,
Hilversum
Zetwerk: Velotekst (B.L. v a n P o p e r i n g ) , D e n
Haag
D r u k en afwerking: A - D d r u k b.v., Zeist
© 2 0 0 0 N i c o l i n e v a n d e r Sijs e n J a a p E n g e l s m a n ,
Utrecht/Amsterdam
N o part of this b o o k m a y be r e p r o d u c e d in any form, by print, p h o t o p r i n t ,
microfilm
or any other m e a n s , w i t h o u t written pcrmission f r o m the publisher. N i e t s uit d e z e u i t g a v e m a g w o r d e n v e r v e e l v o u d i g d e n / o f o p e n b a a r g e m a a k t d o o r m i d d e l van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder schriftelijke t o e s t e m m i n g v a n de uitgever.
ISBN 90 5797 067 8 D/20oo/oo34/r69
voorafgaande
Inhoud
Lijst v a n illustraties
Lijst v a n f o t o ' s
Woord vooraf
9
10
11
DEEL 1 AAN DE KLASSIEKE TALEN ONTLEENDE W O O R D E N - NICOLINE V A N DER SIJS
Inleiding
17
D e R o m e i n s e tijd
19
D e klassieke wereld zoals o n z e G e r m a a n s e v o o r o u d e r s die leerden k e n n e n D e taal v a n d e R o m e i n e n D e G e r m a n e n en h u n taal
19
22 24
C o n t a c t e n tussen G e r m a n e n en R o m e i n e n G e r m a a n s e l e e n w o o r d e n in het Latijn
31
37
Latijnse l e e n w o o r d e n e n l e e n v e r t a l i n g e n in h e t G e r m a a n s Militaire en politieke termen
41
R o m e i n s e militaire en burgerlijke nederzettingen Plaatsnamen
48
H u i z e n b o u w en huisraad Handel
52
53
L a n d b o u w , veeteelt en voedselbereiding Alcoholica Textiel
57
58
5
55
42
39
D e jaar- en weekindeling
58
De namen
van de weekdagen
De namen
van de maanden
Woorddelen
59 61
65
Conclusie
65
D e taalgrens
67
M i d d e l e e u w s Latijn H e t alfabet
73
Onderwijs
79
71
L e e n w o o r d e n uit h e t m i d d e l e e u w s Latijn Onderwijs en wetenschappen Geneeskunde en alchimie Wiskunde
82
83
83
Stadhuistaal
Kerklatijn
86
89
D e kerstening van de G o t e n
93
D e kerstening van de Nederlanden O u d e bijbelvertalingen
94
97
Invloed van het Kerklatijn
99
Betekenisontleningen en leenvertalingen Kerkelijke functionarissen en instituties Bijbel, kerkdienst, g e b e d e n en feestdagen Overige religieuze w o o r d e n
D e Renaissance
108
111
De hervorming Humanistenlatijn Grieks
81
113 116
118
Invloed van L a Humanistenlatijn O n d e r w i j s en w e t e n s c h a p p e n
220 120
Wetenschappelijke leenvertalingen Boekdrukkunst
123
6
122
100 102 104
Klassieke O u d h e i d en klassieke letterkunde Geneeskunde Stadhuistaal
125
126 126
Latijnse constructies
129
Invloed v a n de h e r v o r m i n g Invloed van het Grieks
130
131
L e e n w o o r d e n uit het Grieks
132
Leenvertalingen uit het Grieks
133
Latijnse en Griekse p e r s o o n s - o f g o d e n n a m e n die s o o r t n a m e n zijn g e w o r d e n
135
M o d e r n e n i e u w v o r m i n g e n op basis v a n Latijn en Grieks Medische wetenschap Botanische wetenschap
139
143 143
D e invloed v a n de klassieke talen op Nederlandse v o o r - en achternamen Voornamen Achternamen
149
149 152
Aanpassing v a n Latijnse en Griekse leenwoorden A a n p a s s i n g van Latijnse l e e n w o o r d e n
155
255
D e k l e m t o o n o p Latijnse l e e n w o o r d e n
137
Bepaling v a n de o u d e r d o m v a n Latijnse l e e n w o o r d e n Vergelijking m e t andere G e r m a a n s e talen K l a n k v e r a n d e r i n g e n in het Latijn
159
K l a n k v e r a n d e r i n g e n in h e t N e d e r l a n d s A a n p a s s i n g v a n Latijnse w e r k w o o r d e n Aanpassing van Griekse leenwoorden Latijnse en G r i e k s e m e e r v o u d e n D e uitspraak v a n het Latijn D e uitspraak van het Grieks
166 170
7
165
138
162 162
160
138
Hoeveel w o o r d e n heeft het Nederlands uit het Latijn en Grieks geleend?
Levend Latijn
173
175
DEEL 2 G E V L E U G E L D E W O O R D E N V A N G R I E K S E E N L A T I J N S E O O R S P R O N G - JAAP ENGELSMAN Inleiding
183
D e Grieken
187
Literatuur en
filosofie
Natuurwetenschappers
De Romeinen
187 194
197
Grieks intermezzo: Archimedes Cicero
199
Caesar
201
Dichtkunst Keizers
198
204
206
Romeinse christenen
De Middeleeuwen
211
D e Renaissance en later Speeltoneel
209
213
223
Genootschappen Homeopathie
214
217
Belangrijkste gebruikte literatuur
Woordregister
219
227
8
Lijst van illustraties
1. H e t R o m e i n s e r i j k t e n t i j d e v a n z i j n g r o o t s t e u i t b r e i d i n g i n d e t w e e d e e e u w n . C . ( u i t V a n Es 1 9 8 1 : 1 6 )
21
2. G e r m a a n s e s t a m m e n d i e i n d e e e r s t e e e u w e n n . C . i n k l a s s i e k e b r o n n e n g e n o e m d w o r d e n ( u i t K e i l e r 1995:53) 3. D e P e u t i n g e r k a a r t ( u i t V a n Es 1 9 8 1 : 1 0 8 - 1 0 9 )
27 30
4. H e t R o m e i n s e w e g e n n e t i n N o o r d - F r a n k r i j k e n d e N e d e r l a n d e n ( u i t M u l l e r e n F r i n g s 1 9 6 8 , k a a r t 1)
32
5. D e G e r m a a n s e v o l k s v e r h u i z i n g ( u i t K e i l e r 1995: 54)
35
6. D e R o m e i n s e c a s t r a , c a s t e l l a , s t a t i o n e s e n p r a e t o r i a i n N e d e r l a n d t u s s e n 4 7 e n 270 ( u i t V a n E s 1981: 98-99)
43
7. P l a a t s e n i n N e d e r l a n d w a a r R o m e i n s e v i l l a ' s z i j n o p g e g r a v e n ( u i t V a n Es 1 9 8 1 : 1 8 0 )
47
8. R o m e i n s e o v e r h e e r s i n g i n B e l g i ë ( u i t d e Grote België)
49
9
WinklerPrins,
lemma
Lijst van foto's
'Tempel' van Artis
13
K a p i t e e l en sierlijsten
70
Fruitslinger en o r n a m e n t e n Oorlogsbuit en b o e k b a n d Trigliefen en frontons
137
W e g w i j z e r en potjeslatijn Scheepsboeg Parksfinx
88 109
254
180
296"
10
Woord vooraf
D e twee belangrijkste cultuurtalen v a n de westerse O u d h e i d - ongev e e r d e p e r i o d e v a n 1 0 0 0 v o o r C h r i s t u s t o t 500 n a C h r i s t u s - w a r e n het Grieks en het Latijn. H e t Grieks, dat oorspronkelijk
gesproken
w e r d in r u w w e g het gebied v a n het h u i d i g e G r i e k e n l a n d , o n t w i k k e l d e z i c h a l l e n g s t o t d e linguafranca
v a n het oostelijke M i d d e l l a n d s e - Z e e -
gebied. H e t Latijn w a s d e taal v a n de R o m e i n e n , die e e n m i n u s c u u l staatje in M i d d e n - I t a l i ë in d e v i j f h o n d e r d jaar v o o r h e t b e g i n v a n o n z e j a a r t e l l i n g u i t b o u w d e n t o t e e n rijk d a t h e t g e h e l e M i d d e l l a n d s e - Z e e gebied en een groot deel v a n W e s t - E u r o p a omvatte. D i t b o e k vertelt h o e in de l o o p v a n t w e e d u i z e n d jaar talloze Latijnse e n G r i e k s e w o o r d e n e n u i t d r u k k i n g e n in h e t N e d e r l a n d s z i j n t e r e c h t g e k o m e n . W o o r d e n v a n G r i e k s e h e r k o m s t zijn b i j v o o r b e e l d epos e n palindroom,
v a n L a t i j n s e h e r k o m s t emmer,
epigoon,
kat, keuken,
kort,
straat e n zolder. W i j l a t e n z i e n h o e d e c u l t u r e l e i n v l o e d v a n d e k l a s s i e k e w e r e l d v a l t a f te l e z e n a a n o n z e w o o r d e n s c h a t . D e i n v l o e d v a n h e t G r i e k s is v o o r h e t g r o o t s t e d e e l v i a h e t p r i s m a v a n h e t L a t i j n t o t o n s g e k o m e n . D a a r o m ligt in d i t b o e k d e n a d r u k o p h e t Latijn. G r i e k s e w o o r d e n h e b b e n v a a k e e n Latijns jasje g e k r e g e n , e e n L a t i j n s e u i t g a n g ; z o a l s h e t in d e v a k t a a l h e e t : z e z i j n g e l a t i n i s e e r d . E e n v o o r b e e l d is criticus, eigennamen
d a t i n h e t G r i e k s kritikos
luidt. O o k Griekse
zijn m e e s t a l in Latijnse s p e l l i n g b e k e n d , e n a a n
die
c o n v e n t i e h e b b e n wij o n s g e c o n f o r m e e r d , v a n d a a r b i j v o o r b e e l d de s p e l l i n g Homerus
voor
Homéros.
H e t e e r s t e d e e l v a n d i t b o e k is g e s c h r e v e n d o o r N i c o l i n e v a n d e r Sijs e n g a a t o v e r d e w o o r d e n in h e t N e d e r l a n d s d i e t e r u g g a a n o p h e t L a t i j n en Grieks, en over de o m s t a n d i g h e d e n die geleid h e b b e n tot o v e r n a m e v a n d i e w o o r d e n . D i t d e e l is e e n s t e r k u i t g e b r e i d e v e r s i e v a n p a s s a g e s
11
i n h a a r Leenwoordenboek
(zie d e literatuurlijst), waarbij m e t n a m e d e
c u l t u u r - h i s t o r i s c h e a c h t e r g r o n d b e n a d r u k t e n u i t g e w e r k t is. H e t t w e e d e d e e l v a n d i t b o e k , d a t is g e s c h r e v e n d o o r J a a p E n g e l s m a n , is a n d e r s v a n o p z e t . H i e r i n w o r d e n e e n a a n t a l n o g a l t i j d g a n g b a r e citaten ('gevleugelde w o o r d e n ' ) en u i t d r u k k i n g e n b e h a n d e l d die aan het G r i e k s o f Latijn zijn o n t l e e n d , o f die na de O u d h e i d in het Latijn z i j n g e f o r m u l e e r d . D e n k a a n verdeel aangename gistra.
verenigen,
schitteren
en heers,
door afwezigheid
het nuttige e n Natura
met artis
het ma-
Zit v e r d e r d e i n l e i d i n g bij d a t d e e l .
D e conclusie v a n dit b o e k k a n slechts luiden dat de h e d e n d a a g s e N e d e r l a n d s e m a a t s c h a p p i j , w e t e n s c h a p e n c u l t u u r er z o n d e r d e R o m e i n s e en Griekse erfenis o n h e r k e n b a a r anders z o u d e n uitzien, en d a t als w e alle L a t i j n s e e n G r i e k s e w o o r d e n u i t o n z e w o o r d e n s c h a t z o u d e n s c h r a p p e n , c o m m u n i c a t i e o n m o g e l i j k z o u zijn. O m te i l l u s t r e r e n d a t d e k l a s s i e k e i n v l o e d o p o n z e c u l t u u r z i c h z e k e r n i e t a l l e e n t o t d e t a a l b e p e r k t , is h e t b o e k v e r l u c h t m e t e n k e l e f o t o ' s v a n a r c h i t e c t o n i s c h e e l e m e n t e n . D e z e f o t o ' s zijn o m p r a k t i s c h e r e d e n e n in A m s t e r d a m g e m a a k t ( d o o r Jaap E n g e l s m a n ) , m a a r s o o r t g e l i j k e e l e m e n t e n z i j n g e m a k k e l i j k te v i n d e n in i e d e r e p r o v i n c i e p l a a t s
in
N e d e r l a n d en België. G r a a g b e s l u i t e n w i j d i t v o o r w o o r d m e t o n z e s p e c i a l e d a n k u i t te s p r e k e n a a n drie kritische lezers die d o o r h u n o p m e r k i n g e n de tekst aanzienlijk verbeterd h e b b e n : A n t o n van Hooff, W i l Sterenborg en N e l l y Stienstra. N u t t i g e suggesties en a d v i e z e n kregen wij v o o r t s v a n Bert Gerlagh, E w o u d Sanders, Ed Schilders, R o b T e m p e l a a r s en Piet Verhoeff. V a n Dale Lexicografie was zo vriendelijk een chronologis c h e lijst u i t h e t Etymologisch
woordenboek
De auteurs j a n u a r i 2000
12
t e r b e s c h i k k i n g te s t e l l e n .
S e d e r t d e R e n a i s s a n c e zijn v o r m e n en e l e m e n t e n uit d e k l a s s i e k e a r c h i t e c t u u r in . t o e g e p a s t in n i e u w e g e h o u w e n . H e t k l a s s i e k e g e b o u w bij u i t s t e k is d e ( . n i e k s c t e m p e l . Sterk v e r e e n v o u d i g d k o m t de/.e n e e r o p e e n r e c h t h o e k i g b o u w w e r k m e t een f l a u w h e l l e n d z a d e l d a k , d a t d e g e v e l e e n d r i e h o e k i g e b e k r o n i n g g e e f t . D e t o p v a n d i e g e v e l - het f r o n t o n - rust o p e e n h o r i z o n t a a l g e d e e l t e - het h o o f d g e s t e l
d a t w e e r rust o p d o o r k a p i t e l e n b e k r o o n d e z u i l e n , elk
g e p l a a t s t o p e e n b a s i s . D e g r o n d v o r m v a n z o n g e v e l z i e n wij h i e r b o v e n in het c e n t r a l e g e d e e l t e v a n het a c j i i a r i u m g e b o m v v a n A r lis ( A m s t e r d a m , ca. 1SS0). S o m m i g e d e t a i l s , z o a l s d e r i j k b c w e r k t e k a p i t e l e n , zijn vrij z u i v e r k l a s s i e k , m a a r v e l e a n d e r e e l e m e n t e n en v o o r a l het g e b o u w als g e h e e l h e b b e n n i e t s m e t k l a s s i e k e v o o r b e e l d e n te m a k e n .
13
DEEL 1
Aan de klassieke talen ontleende woorden - Nicoline van der Sijs
Inleiding
D e i n v l o e d v a n d e k l a s s i e k e t a l e n d u u r t al t w e e d u i z e n d j a a r e n g a a t tot o p h e d e n d o o r . N o g steeds w o r d e n n i e u w e w e t e n s c h a p s t e r m e n en p r o d u c t n a m e n g e v o r m d v a n Latijnse e n Griekse w o o r d e n , d e n k aan automobiel
e n televisie.
Latijnse en Griekse w o o r d d e l e n
zijn
p o p u l a i r i n b e d r i j f s n a m e n , b l i j k e n s n a m e n als Supertextiel, e n Teleprofs, Telelens.
Megapool
o f i n n a m e n v o o r t e l e v i s i e p r o g r a m m a ' s z o a l s Telekids
D e horeca- en uitgaanswereld gebruikte tot v o o r kort
Terminus,
heel
Excelsior.
Ajax
s p e e l t i n d e Arena,
en
Odeon,
m a a r als j e d a t t e g e n e e n
R o m e i n z o u z e g g e n , z o u hij m e n e n d a t e e n b e p a a l d e G r i e k s e h e l d i n een m e t zand bestrooid strijdperk optreedt. W a n t het grootste deel v a n het Latijn dat w e n u g e b r u i k e n , z o u v o o r een klassieke R o m e i n v o l s t r e k t o n b e g r i j p e l i j k z i j n . D i t is e e n b e w i j s v a n d e k r a c h t v a n h e t L a t i j n , d a t z i c h in d e l o o p v a n d e t i j d a a n a n d e r e t a l e n e n a n d e r e o m s t a n d i g h e d e n h e e f t w e t e n a a n te p a s s e n e n d a a r d o o r k o n b l i j v e n v o o r t l e v e n l a n g n a d e d o o d v a n de laatste m o e d e r t a a l s p r e k e r . H e t eerste deel v a n dit b o e k h a n d e l t o v e r de w o o r d e n in het N e d e r lands die t e r u g g a a n o p het Latijn en Grieks, en o v e r de o m s t a n d i g h e d e n die geleid h e b b e n tot o v e r n a m e v a n deze w o o r d e n . D e ontlen i n g e n w o r d e n in c h r o n o l o g i s c h e v o l g o r d e gegeven, verdeeld over p e r i o d e s . D e p e r i o d e w a a r i n e e n L a t i j n s o f G r i e k s w o o r d g e l e e n d is, is g e b a s e e r d o p d e d a t e r i n g e n d i e in d e t w e e d e d r u k v a n h e t logisch
woordenboek
Etymo-
v a n V a n D a l e u i t 1997 z i j n o p g e n o m e n .
D e m e e s t e o v e r g e n o m e n w o o r d e n zijn l e e n w o o r d e n , d a t w i l z e g g e n w o o r d e n d i e z o w e l q u a k l a n k als q u a b e t e k e n i s o v e r g e n o m e n z i j n . K l a n k en b e t e k e n i s k u n n e n daarbij a a n het N e d e r l a n d s zijn a a n g e p a s t , v e r g e l i j k pastoor
v a n L a t i j n pastor
'herder'. In m i n d e r e m a t e k o m e n
o o k leenvertalingen voor, waarbij een v r e e m d w o o r d , meestal een s a m e n s t e l l i n g , v e r t a a l d is d o o r i n h e e m s e w o o r d e n , d u s w o o r d e n in
17
d e e i g e n t a a l , z o a l s ezelsbrug
als v e r t a l i n g v a n L a t i j n pons
asinorum.
A a n d e k l a s s i e k e t a l e n h e b b e n w e o o k e n k e l e b e t e k e n i s o n t l e n i n g e n te d a n k e n . Bij b e t e k e n i s o n t l e n i n g k r i j g t e e n b e s t a a n d N e d e r l a n d s w o o r d e e n n i e u w e b e t e k e n i s o n d e r i n v l o e d v a n een a n d e r e taal. E e n v o o r b e e l d d a a r v a n is h e t w o o r d biecht.
D i t w o o r d b e s t o n d al als r e c h t s t e r m
m e t de betekenis 'plechtige uitspraak, verplichting d o o r zo'n uitspraak', en kreeg na de kerstening de huidige christelijke betekenis v a n Latijn
confessio.
In de tekst w o r d t , v o o r de leesbaarheid, slechts zelden de Latijnse o f Griekse v o r m vermeld w a a r o p een Nederlands w o o r d teruggaat; deze v o r m is w e l t o e g e v o e g d b i j h e t N e d e r l a n d s e w o o r d i n h e t r e g i s t e r achter in dit b o e k . D a a r v i n d t u o o k w e l k e Latijnse w o o r d e n t e r u g g a a n o p e e n G r i e k s w o o r d - e n h o e v e e l d a t er z i j n ! E n d a n z i j n n o g a l l e e n d e G r i e k s e leenwoorden vertalingen
in het Latijn o p g e n o m e n ; de Latijnse leen-
uit het G r i e k s zijn w e g g e l a t e n .
In dit eerste deel w o r d e n alleen d e w o o r d e n g e n o e m d die rechtstreeks t e r u g g a a n o p het Latijn en Grieks, en niet die w e l k e via een m o d e r n e t a a l z i j n g e l e e n d . H e t d o e l is te t o n e n w e l k e c u l t u u r - h i s t o rische i n v l o e d het Latijn en Grieks h e b b e n uitgeoefend o p het N e d e r lands, en wat dat aan l e e n w o o r d e n , leenvertalingen en leenbetekeniss e n h e e f t o p g e l e v e r d v o o r o n z e t a a l . H e t a a n t a l d i r e c t e o n t l e n i n g e n is zo groot dat o o k daarvan geen uitputtende o p s o m m i n g gegeven k o n w o r d e n ; ik m o e s t d u s een selectie m a k e n , waarbij v o o r a l w e t e n s c h a p pelijke w o o r d e n die een kleine b e k e n d h e i d h e b b e n en b u i t e n een bepaald vakgebied nauwelijks gebruikt worden, buiten beschouwing z i j n g e b l e v e n . O v e r i g e n s is n i e t altijd m e t z e k e r h e i d te b e p a l e n o f e e n w o o r d g e l e e n d is u i t h e t L a t i j n o f u i t h e t F r a n s , e n s o m s z a l h e t tegelijkertijd aan beide talen zijn o n t l e e n d .
18
De Romeinse tijd
D e klassieke wereld zoals o n z e G e r m a a n s e v o o r o u d e r s die leerden k e n n e n
D e G r i e k s e b e s c h a v i n g g o l d l a n g e tijd als v o o r b e e l d v o o r d e rest v a n d e w e s t e r s e w e r e l d , m e d e d o o r h a a r o u d e r d o m . E r b e s t a a n al G r i e k s e t e k s t e n u i t d e v e e r t i e n d e e e u w v . C . , e n d e Ilias en Odyssee van H o m e r u s - de verhalen over de o o r l o g o m Troje en de o m z w e r v i n g e n
van
O d y s s e u s - d a t e r e n v a n r o n d 800 v . C . , e e n p e r i o d e w a a r u i t v r i j w e l n i e t s b e k e n d is v a n o n z e G e r m a a n s e v o o r o u d e r s . D e G r i e k e n v o r m d e n een grote en belangrijke culturele en politieke m a c h t . Zij oefenden grote i n v l o e d uit o p de R o m e i n e n , die h u n gebied gestaag u i t b r e i d d e n n a d e s t i c h t i n g v a n R o m e i n 753 v . C , d e d a t u m w a a r o p d e R o m e i n s e j a a r t e l l i n g b e g o n (ab urbe condita,
v a n a f de stichting v a n d e stad: in
d e R o m e i n s e o p t i e k w a s e r s l e c h t s é é n s t a d d i e d e n a a m urbs v e r d i e n de). Eerst ging de gebiedsuitbreiding van de R o m e i n e n traag, m a a r v a n a f d e v i e r d e e e u w v . C . z a t d e v a a r t e r g o e d in e n w e r d e n d e c o n t a c t e n m e t a n d e r e v o l k e r e n en v o o r a l m e t d e G r i e k e n intensief. A l v a n a f de a c h t s t e e e u w v . C . w a r e n er k l e i n e G r i e k s e s t a d s t a t e n i n Z u i d - I t a l i ë . D e R o m e i n e n v o e r d e n h a n d e l m e t G r i e k e n l a n d , er w o o n d e n G r i e k s e s l a v e n , z e e l i e d e n , k o o p l i e d e n , a m b t e n a r e n i n R o m e . I n 146 v . C . n a m e n d e R o m e i n e n d e p o l i t i e k e m a c h t v a n d e G r i e k e n in h e t M i d d e l l a n d s e - Z e e g e b i e d over: G r i e k e n l a n d w a s tot het einde v a n het R o m e i n s e rijk e e n R o m e i n s e p r o v i n c i e . M e t d e v e r o v e r i n g v a n G r i e k e n land verdween de Griekse cultuur echter geenszins, w a n t de R o m e i n e n h a d d e n h i e r v o o r groot respect en absorbeerden haar. O p het gebied v a n k u n s t e n , w e t e n s c h a p p e n , literatuur, filosofie, m e d i c i j n e n h a d d e n de Grieken een h o g e graad v a n ontwikkeling bereikt, die de R o m e i n e n
19
g r e t i g o v e r n a m e n . D e R o m e i n s e b o v e n k l a s s e liet h a a r k i n d e r e n d o o r G r i e k s e p e d a g o g e n o f o n d e r w i j z e r s o p v o e d e n e n i n alle v o r m e n v a n o n d e r w i j s ( l a g e r e s c h o o l , m i d d e l b a r e s c h o o l e n d e r e t o r i c a s c h o o l als h o g e r onderwijs) w e r d Grieks gegeven, zodat een groot deel v a n de R o m e i n s e b o v e n k l a s s e t o t in d e v i e r d e e e u w n . C .
tweetalig was.
H o e w e l de R o m e i n e n het politieke overwicht h a d d e n , behielden de Grieken dus het culturele overwicht. D e Romeinse dichter Horatius ( 6 5 - 8 v . C . ) z e i h i e r o v e r : Graecia intulit
agresti Latio
capta ferum
victorem
cepit
et
artis
'Het zojuist b e d w o n g e n Griekenland b e d w o n g de
r u w e o v e r w i n n a a r en b r a c h t de k u n s t e n in het boerse L a t i u m ' . D e R o m e i n e n n a m e n de Griekse culturele b e g r i p p e n en de w o o r d e n d a a r v o o r over, bijvoorbeeld op het gebied van de literatuur, m y t h o l o g i e , b e e l d h o u w k u n s t , f i l o s o f i e , g e n e e s k u n d e . V e e l z e g g e n d is d a t d e o u d s t e l i t e r a i r e v e r t a l i n g v o o r z o v e r b e k e n d e e n v e r t a l i n g is v a n d e Odyssee
van H o m e r u s i n h e t L a t i j n , v e r v a a r d i g d d o o r L i v i u s A n d r o -
n i c u s r o n d 250 v . C . T o t 364 n . C . b l e e f h e t R o m e i n s e rijk o o s t e l i j k ( d u s G r i e k s ) g e o r i ë n t e e r d . I n 3 6 4 e c h t e r w e r d h e t R i j k in t w e e ë n g e d e e l d : e e n o o s t e l i j k d e e l , w a a r G r i e k s t o t 1453 d e o f f i c i ë l e taal b l e e f , e n e e n w e s t e l i j k d e e l , w a a r de kennis van het Grieks praktisch verdween. In h e t b e g i n v a n d e j a a r t e l l i n g b e s t o n d b i n n e n h e t Imperium num
Roma-
o f R o m e i n s e rijk e e n g r o t e c u l t u r e l e e e n h e i d , e e n G r i e k s - R o -
m e i n s e c u l t u u r . B i n n e n h e t R i j k h e e r s t e l a n g e tijd d e pax romana,
de
Romeinse vrede. Met deze Grieks-Romeinse
de
cultuur k w a m e n
G e r m a n e n in a a n r a k i n g , t o e n d e R o m e i n s e v e l d h e e r G a i u s C a e s a r ( 1 0 0 - 4 4 v . C . ) in 57 v . C . N o o r d - G a l l i ë o f w e l
Julius
Noord-Frankrijk
o p de Kelten (de Galliërs) veroverde. G l o b a a l w e g vanaf dat m o m e n t s t r e k t e h e t R o m e i n s e rijk z i c h u i t t o t d e R i j n e n h a d d e n d e G e r m a a n s e volkeren
die ten n o o r d e n van de Rijn w o o n d e n , c o n t a c t m e t
de
R o m e i n e n . H e t Rijk b e s l o e g een e n o r m gebied, van P o r t u g a l tot Syrië (zie illustratie i ) .
20
1. H e t R o m e i n s e rijk t e n t i j d e v a n zijn g r o o t s t e u i t b r e i d i n g in d e t w e e d e e e u w n . C . (uit V a n Es 1 9 8 1 : 1 6 )
D e G r i e k s - R o m e i n s e c u l t u u r h e b b e n w i j in d e L a g e L a n d e n d u s l e r e n k e n n e n v i a d e R o m e i n e n , e n v i a h e t R o m e i n s e e n L a t i j n s e filter. M e t de Grieken h e b b e n onze v o o r o u d e r s , de G e r m a n e n , geen n o e m e n s waardig contact gehad; pas vanaf de derde eeuw n.C. k w a m e n
de
G o t e n bij de Z w a r t e Z e e in c o n t a c t m e t d e G r i e k e n . D a a r o m b e g i n t dit b o e k in de R o m e i n s e tijd, m e t de c o n t a c t e n m e t h e t Latijn. In h e t v e r v o l g zal telkens a a n d a c h t g e s c h o n k e n w o r d e n aan de
Griekse
i n v l o e d o p d e Latijnse taal en aan de m a n i e r w a a r o p die G r i e k s e i n v l o e d indirect o p het N e d e r l a n d s heeft d o o r g e w e r k t . Pas veel later, tijdens en na de R e n a i s s a n c e , h e b b e n wij v o o r het v o r m e n v a n n i e u w e w o o r d e n rechtstreeks teruggegrepen o p het Grieks. D e k l a s s i e k e w e r e l d , z o a l s w i j in h e t v e r v o l g d e G r i e k s - R o m e i n s e cultuur aanduiden, beschouwde
de G e r m a n e n
21
als b a r b a r e n .
Dat
h o e v e n w e o n s niet p e r s o o n l i j k aan te t r e k k e n , w a n t ze b e s c h o u w d e alle v o l k e r e n b u i t e n d e e i g e n w e r e l d als b a r b a r e n . H e t G r i e k s e betekende 'buitenlander, vreemdeling, niet-Griek,
barbaros
onbeschaafde';
eigenlijk was het i e m a n d die geen Grieks sprak m a a r een onverstaanb a a r taaltje b r a b b e l d e , d a t d e G r i e k e n als bar-bar
in d e o r e n k l o n k ,
d e n k aan de m a n i e r w a a r o p in t o n e e l s t u k k e n achter de s c h e r m e n het r u m o e r v a n e e n m e n i g t e w o r d t w e e r g e g e v e n d o o r rabarb rabarber.
er-rabarber-
Daartegenover stonden de Hellenen, zoals de Grieken zich-
z e l f n o e m d e n . D e b e n a m i n g Grieken
stamt v a n de R o m e i n e n . T o e n
k o l o n i s t e n u i t G r a i a , e e n s t r e e k in B o e o t i ë , z i c h v e s t i g d e n in C u m a e i n Z u i d - I t a l i ë , n o e m d e n d e R o m e i n e n h e n Graeci; l a t e r g e b r u i k t e n z e d i t w o o r d v o o r alle G r i e k e n . D e G r i e k e n , v o o r w i e Graikos
tot dan
'van o f uit Graia' had b e t e k e n d , n a m e n deze n i e u w e betekenis v a n de R o m e i n e n o v e r : A r i s t o t e l e s ( 3 8 4 - 3 2 2 v . C . ) g e b r u i k t e als e e r s t e G r i e k Graikoi
in plaats van
Hellena.
D e taal v a n d e R o m e i n e n
D e t a a l v a n d e R o m e i n e n w a s h e t L a t i j n . I n h e t h e l e R o m e i n s e rijk w e r d Latijn g e s p r o k e n , m a a r niet overal d o o r de gehele b e v o l k i n g : in s o m m i g e g e b i e d e n , v o o r a l in h e t o o s t e n v a n h e t R i j k ( B a l k a n , S y r i ë , E g y p t e , Palestina ten tijde v a n C h r i s t u s e.d.), w a s Latijn v o o r a l d e taal v a n de b e s t u u r d e r s . N a a r m a t e het Rijk langer b e s t o n d , n a m het aantal Latijnsprekenden natuurlijk wel toe, m a a r de plaatselijke b e v o l k i n g b l e e f t h u i s d e e i g e n taal s p r e k e n . H e t g e s c h r e v e n L a t i j n v a n p a k w e g 200 v . C . t o t 200 n . C . g e l d t als h e t klassieke Latijn, de taal v a n d e g r o t e literaire schrijvers, o n d e r w i e M a r c u s T u l l i u s C i c e r o ( 1 0 6 - 4 3 v . C . ) als t o p p e r w o r d t
beschouwd.
N a a s t dit g e s c h r e v e n Latijn b e s t o n d er o o k een g e s p r o k e n Latijn, dat afweek van de geschreven variant, zoals o o k de Nederlandse
schrijf-
e n s p r e e k t a a l v a n e l k a a r v e r s c h i l l e n . D a t v e r s c h i l g o l d in d e s t a d R o m e e n o m g e v i n g , m a a r al h e l e m a a l in d e b u i t e n g e w e s t e n . D e k o l o n i s t e n en soldaten die het R o m e i n s e vaandel h o o g h i e l d e n , gebruikten vooral
22
de volkstaal. Die volkstaal was de versie van het Latijn w a a r m e e de G e r m a n e n hier in contact k w a m e n . D e Latijnse volkstaal w o r d t v u l g a i r L a t i j n g e n o e m d , v a n vulgus
'volk', d u s letterlijk
'volkslatijn';
vulgair heeft dus niet de betekenis 'laag-bij-de-gronds'. H e t verschil tussen klassiek e n v u l g a i r Latijn ligt v o o r a l in de uitspraak en in de w o o r d e n s c h a t . T w e e v o o r b e e l d e n : de soldaten n o e m d e n h u n p a a r d i n v u l g a i r L a t i j n caballus
' k n o l ' e n n i e t equus,
k l a s s i e k L a t i j n s e w o o r d v o o r ' p a a r d ' . V a n d i t caballus cheval,
het
k o m t het Franse
dat w e e r 'paard' b e t e k e n t e n niet 'knol'. H e t klassiek Latijnse
w o o r d testa b e t e k e n d e ' s c h a a l , p o t ' , e n z o h e b b e n w e h e t o o k g e l e e n d ( i n d e v o r m test). M a a r i n h e t v u l g a i r L a t i j n k r e e g testa d e b e t e k e n i s ' k o p , h o o f d ' ( s y n o n i e m a a n h e t k l a s s i e k L a t i j n s e caput)
en die bete-
k e n i s h e e f t F r a n s tête n o g s t e e d s . O o k d i e b e t e k e n i s h e b b e n w e g e l e e n d , d e n k a a n d e u i t d r u k k i n g : ' i k g e e f j e e e n k l a p o p j e test!' V o o r t s w e r d e n in het vulgair Latijn l a n g z a m e r h a n d de n a a m v a l l e n s t e e d s m e e r g e r e d u c e e r d , t o t d a t e r in d e v i j f d e e e u w n o g s l e c h t s t w e e n a a m v a l l e n o v e r w a r e n , d e eerste en de vierde. D e v i e r d e n a a m v a l w a s b i j n a altijd d e b r o n v a n h e t z e l f s t a n d i g n a a m w o o r d i n d e m o d e r n e R o m a a n s e talen. Dit verklaart de vormverschillen tussen w o o r d e n die w e z o w e l a a n h e t L a t i j n als a a n h e t F r a n s o n t l e e n d h e b b e n : legio, s t a m m e n v a n d e L a t i j n s e e e r s t e n a a m v a l legio,
visio,
terwijl
visioen v i a F r a n s légion, vision v a n d e L a t i j n s e v i e r d e n a a m v a l visionem precedent,
s t a m m e n . O o k b i j w o o r d e n o p -ent,
z o a l s absent,
visie
legioen, legionem, latent,
heeft het Frans de uitgang v a n de vierde n a a m v a l g e n o m e n :
h e t L a t i j n l u i d d e absens,
v i e r d e n a a m v a l absentem.
W i j h e b b e n de
Franse v o r m o v e r g e n o m e n . Z o a l s g e z e g d , w a s er i n o n z e c o n t r e i e n s p r a k e v a n i n v l o e d v a n h e t v u l g a i r L a t i j n . D i t is n a t u u r l i j k g e e n s t a t i s c h g e g e v e n : h e t L a t i j n b l e e f niet o n g e w i j z i g d in de r u i m vier e e u w e n dat er R o m e i n e n in o n z e contreien w o o n d e n . V o o r d a t de R o m e i n e n westelijk E u r o p a bezetten, w e r d e n hier andere talen gesproken, v o o r n a m e l i j k het Keltisch. T o e n de R o m e i n e n Gallië v e r o v e r d e n , v e r m o o r d d e n ze een deel v a n d e oorspronkelijke, Keltische bevolking, m a a r het grootste deel van de K e l t e n paste z i c h a a n aan de R o m e i n s e taal en c u l t u u r . D i t assimila-
23
t i e p r o c e s w a s l a n g d u r i g : d e laatste resten v a n het G a l l i s c h die g e v o n d e n zijn, dateren uit de zesde e e u w n . C . D o o r d a t het Gallisch z o ' n taai leven leidde, heeft het i n v l o e d g e h a d o p de Latijnse taal en o n t s t o n d er in Gallië e e n speciale v a r i a n t v a n h e t v u l g a i r Latijn, m e t u i t s p r a a k v e r s c h i l l e n e n g e l e e n d e w o o r d e n . D e b e m e s t i n g m e t mergel w e r d h e t eerst d o o r de K e l t e n toegepast, en d o o r d e R o m e i n e n zijn de t e c h n i e k en het w o o r d o v e r g e n o m e n . D e Keltische kleding, die b e s t o n d uit een wijde b r o e k m e t h e m d , w a s zeer o p v a l l e n d v o o r de in tunica o f toga geklede R o m e i n e n , en t o e n i e m a n d in R o m e zich aldus gekleed o p straat v e r t o o n d e , b a a r d e dat o p z i e n . D e Keltische w o o r d e n v o o r d e z e k l e d i n g s t u k k e n w e r d e n in een g r o o t deel v a n het Rijk b e k e n d in de L a t i j n s e v o r m bracae
' b r o e k ' e n camisia
' h e m d ' ; via verschillende
R o m a a n s e t a l e n k e n n e n w i j e e n a a n t a l a f l e i d i n g e n v a n camisia, d e n a m e n v o o r k l e d i n g s t u k k e n chemise
e n kamizool,
en de
zoals
camisard,
e e n s c h e l d n a a m v o o r p r o t e s t a n t e n die letterlijk ' k i e l d r a g e r ' b e t e k e n t . D e bracae brague
h e e f t g e l e i d t o t brageren
' p r o n k e n ' via de betekenis die
in h e t F r a n s k r e e g v a n ' n a a r v o r e n s t e k e n d o n d e r d e e l v a n h e t
h a r n a s ter b e s c h e r m i n g v a n de g e s l a c h t s d e l e n ' . D e K e l t e n h a d d e n e e n w e g e n n e t w a a r o p ze m e t p a a r d e n w a g e n reden; de R o m e i n e n n a m e n w o o r d e n h i e r v o o r o v e r (en wij h e b b e n d i e w o o r d e n o p o n z e b e u r t v a n d e R o m e i n e n o v e r g e n o m e n ) : kar, ' z i j d e , b e r m ' , ton e n paard chemin;
e n h e t L a t i j n s e camminus
kant
'weg', Frans
d i t l a a t s t e w o o r d is n i e t d o o r h e t G e r m a a n s o v e r g e n o m e n .
B e ï n v l o e d i n g v a n het Latijn d o o r de o o r s p r o n k e l i j k g e s p r o k e n talen g e b e u r d e i n alle d e l e n v a n h e t R i j k , n i e t a l l e e n in G a l l i ë . H i e r d o o r g i n g het Latijn intern verschillen v e r t o n e n . D a a r o m n o e m t m e n de laatste p e r i o d e v a n h e t k l a s s i e k L a t i j n , v a n a f o n g e v e e r 200 n . C , w e l h e t laat-Latijn.
D e G e r m a n e n en h u n taal
W a t v o o r t a a l s p r a k e n d e G e r m a n e n in d e R o m e i n s e tijd? E n w i e w a r e n eigenlijk 'de G e r m a n e n ' ? O n z e v o o r o u d e r s k o n d e n niet schrijven —
24
de G e r m a a n s e talen (behalve h e t G o t i s c h en w a t r u n e n i n s c r i p t i e s ) zijn p a s v a n a f d e a c h t s t e e e u w o p g e s c h r e v e n , h e t N e d e r l a n d s zelfs p a s , z e e r s p o r a d i s c h , v a n a f c a . 9 0 0 - e n e r is w e i n i g o v e r d e G e r m a n e n b e k e n d . Sterker n o g , w a t w e uit d e o u d s t e p e r i o d e w e t e n , k o m t v o o r a l uit k l a s s i e k e k o k e r , e n is g e k l e u r d d o o r e e n k l a s s i e k e o p t i e k : d e R o m e i n e n b e s c h o u w d e n de G e r m a n e n en K e l t e n , die ze dikwijls d o o r elkaar h a a l d e n , als b a r b a r e n e n v o n d e n d a t alle b a r b a r e n o p e l k a a r e n o p d i e r e n l e k e n . Z e b e s c h r e v e n d e G e r m a n e n in s t e r e o t y p e n : G e r m a n e n w a r e n v o l g e n s h e n lang, b l o n d , d r a n k z u c h t i g en strijdlustig; ze s t o n k e n , w a r e n o n b e t r o u w b a a r e n h u n taal l e e k m e e r o p h e t g e l u i d v a n een dier d a n o p menselijke spraak. P u b l i u s C o r n e l i u s T a c i t u s (ca. 55-116/120 n . C . ) z a g e c h t e r o o k p o s i t i e v e k a n t e n v a n d e G e r m a n e n : g o e d , zij d r o n k e n e n d o b b e l d e n te v e e l , m a a r o m d a t zij o n b e k e n d w a r e n m e t geld en luxe, k o n d e n de decadente en corrupte R o m e i n e n v a n z i j n tijd n o g e e n v o o r b e e l d a a n h e n n e m e n ( d e e d e l e w i l d e als spiegel v o o r de decadente R o m e i n e n ! ) . D e informatie van de klassieke a u t e u r s is b e p a a l d n i e t o b j e c t i e f e n d a t k a n o o k b i j n a n i e t : d e R o m e i nen h e b b e n g e w o o n de menselijke neiging de 'barbaren' vanuit h u n e i g e n w e r e l d e n w e r e l d b e e l d te b e s c h r i j v e n , e n h e n b e g r i j p e l i j k m a k e n d o o r m i d d e l v a n e e n interpretatio
romana,
een
te
Romeinse
interpretatie. D e o u d s t e k l a s s i e k e b r o n o v e r d e G e r m a n e n is d e G r i e k s e z e e v a a r d e r P y t h e a s v a n M a s s a l i a ( M a r s e i l l e ) , d i e t u s s e n 340 e n 320 v . C . r o n d Brittannië v o e r en zo o o k in de N o o r d z e e b e l a n d d e . H o e w e l
zijn
v e r s l a g h i e r o v e r v e r l o r e n is g e g a a n , v e r m e l d e n a n d e r e a u t e u r s , z o a l s d e G r i e k s e g e o g r a a f S t r a b o e n d e R o m e i n P l i n i u s d e O u d e r e in h u n w e r k e n uit de eerste e e u w n . C . i n f o r m a t i e v a n Pytheas. Plinius b e z o c h t b o v e n d i e n p e r s o o n l i j k het g e b i e d r o n d de Rijn en de Elbe. D e m e e s t e i n f o r m a t i e echter geven C a e s a r en T a c i t u s . C a e s a r s c h r e e f o v e r zijn v e r o v e r i n g e n in 52 v . C . e e n b o e k D e bello Gallico
(de Gallische o o r l o g ) .
T a c i t u s ( c a . 5 5 - 1 1 6 / 1 2 0 n . C ) , d i e in t e g e n s t e l l i n g t o t C a e s a r zijn k e n n i s van de G e r m a n e n slechts uit b o e k e n h a a l d e en niet uit eigen ervaring p u t t e , s c h r e e f De origine v a n d e G e r m a n e n ) , Annales
et situ
Germanorum
( O o r s p r o n g en plaats
( J a a r b o e k e n ) e n Historiae
25
(Geschiedenis-
sen). T o t slot zijn de b e r i c h t e n v a n de g e o g r a a f C l a u d i u s P t o l e m a e u s (87-150 n.C.) o v e r de G e r m a n e n v a n belang. Z e l f s d e n a a m v a n d e Germanen manl).
k e n n e n w e uit Latijnse b r o n
(Ger-
D e G e r m a n e n gebruikten deze n a a m niet v o o r zichzelf, m i s -
s c h i e n o m d a t zij z i c h z e l f n o o i t als é é n v o l k b e s c h o u w d e n . H e t is m o g e l i j k d a t d e R o m e i n e n d e n a a m Germanï
geleend h e b b e n van de
Galliërs, die h e m g e b r u i k t e n v o o r h u n oostelijke Keltische b u r e n in n o o r d o o s t - G a l l i ë , e n d a t d e n a a m l a t e r g e b r u i k t is v o o r alle G e r m a a n se v o l k e r e n . D i t z o u k l o p p e n m e t d e i n f o r m a t i e v a n T a c i t u s d a t d e n a a m v a n de G e r m a n e n n i e u w w a s en aanvankelijk alleen gebruikt w e r d v o o r de G e r m a n e n die ten w e s t e n v a n de Rijn w o o n d e n ; later n a m e n o o k de G e r m a n e n ten o o s t e n v a n de Rijn de n a a m over. H e t w o o r d Germaan O u d i e r s gairm
z o u d a n v e r w a n t z i j n m e t O u d i e r s gair ' b u u r ' o f m e t 'schreeuwen'.
O o k G e r m a a n s e s t a m n a m e n k e n n e n w e alleen o f h e t eerst uit R o m e i n s e b r o n . O p illustratie 2 staat w e l k e G e r m a a n s e s t a m m e n in de klassieke b r o n n e n in d e eerste e e u w e n n . C . g e n o e m d w o r d e n .
De
a n t i e k e b r o n n e n zijn h e t e r o v e r eens dat d e G e r m a n e n in v e r s c h i l l e n d e grotere groepen verdeeld k o n d e n w o r d e n . Tacitus verdeelde s t r e e k s 100 n . C .
d e G e r m a n e n , i n n a v o l g i n g v a n P l i n i u s , in
omeen
westelijke groep van I n g v e o n e n , Istveonen en ( H ) e r m i n o n e n . T e g e n w o o r d i g e taalkundigen m e n e n dat aan de indeling v a n Tacitus een r e ë e l t a a l k u n d i g o n d e r s c h e i d t e n g r o n d s l a g ligt. T o t o n g e v e e r
het
begin van onze jaartelling v o r m d e het G e r m a a n s een grote taalkundige e e n h e i d , e n p a s d a a r n a s p l i t s t e h e t z i c h g e l e i d e l i j k in v e r s c h i l l e n d e talen en dialecten. M e n veronderstelt t e g e n w o o r d i g dat het G e r m a a n s t o e n b e s t o n d uit vijf g r o e p e n , die w e n o e m e n n a a r de plaats v a n h e r k o m s t ; ik g e e f ze h i e r , m e t e r a c h t e r d e k l a s s i e k e n a m e n w a a r v a n m e n veronderstelt dat ze m e t de huidige indeling
corresponderen.
M e t de N o o r d g e r m a n e n h a d d e n de klassieken niet veel contact, en h o e w e l ze w e l afzonderlijke v o l k e r e n n o e m e n , h a d d e n ze v o o r h e n geen overkoepelende b e n a m i n g .
26
2. G e r m a a n s e s t a m m e n d i e in d e e e r s t e e e u w e n n . C . in k l a s s i e k e b r o n n e n g e n o e m d w o r d e n ( u i t K e i l e r 1995:53)
1. N o o r d g e r m a n e n i n S c a n d i n a v i ë e n I J s l a n d ; 2. O o s t g e r m a n e n o f O d e r - W e i c h s e l g e r m a n e n ( G o t e n , V a n d a l e n , B o u r g o n d i ë r s ) ; bij de klassieken
Illeviones;
3. E l b e g e r m a n e n , w a a r t o e o n d e r a n d e r e n d e L a n g o b a r d e n , B e i e ren en A l a m a n n e n b e h o o r d e n ; bij de k l a s s i e k e n
(H)erminones;
4. W e s e r - R i j n g e r m a n e n , o n d e r a n d e r e n d e F r a n k e n ; b i j d e k l a s s i e ken
Istvaeones;
5. N o o r d z e e g e r m a n e n : F r i e z e n , A n g e l e n , S a k s e n e n J u t t e n ; b i j d e k l a s s i e k e n Ingvaeones.
H e t I n g v e o o n s is t o t d e d a g v a n v a n d a a g
27
een taalkundig begrip w a a r m e e
bepaalde
taalverschijnselen
w o r d e n a a n g e d u i d die het Engels, Fries en de N e d e r l a n d s e k u s t strook gemeenschappelijk hebben, zoals het wegvallen van de n i n b i j v o o r b e e l d N e d e r l a n d s vijf en E n g e l s five m e t « ) , o f i n zacht,
E n g e l s soft ( v e r s u s D u i t s
(versus Duits
fünf,
sanft).
U i t deze vijf g r o e p e n zijn in de eerste e e u w e n n.C. l a n g z a m e r h a n d de huidige G e r m a a n s e talen ontstaan. H e t N e d e r l a n d s gaat vooral terug o p het Frankisch, m e t invloed van het Saksisch. T o e n de R o m e i n e n m e t G e r m a a n s e s t a m m e n contact hadden, waren de verschillen tussen de G e r m a a n s e talen waarschijnlijk n o g m a a r heel klein. V ó ó r de k o m s t van de R o m e i n e n waren de G e r m a a n s e
stammen
k l e i n e e e n h e d e n d i e v o o r t d u r e n d v e r a n d e r d e n als g e v o l g v a n v e r o v e ringen d o o r andere s t a m m e n , huwelijken, samenvoegingen van vers c h i l l e n d e s t a m m e n t o t e e n g r o t e r e s t a m , d i e d a a r n a w e e r in k l e i n e r e delen uiteenviel, enzovoort. Dit veranderde m e t de k o m s t v a n de R o m e i n e n . D e z e h a d i n v l o e d o p de leefwijze v a n de G e r m a n e n , en o p h u n taal. E n k e l e v a n de d o o r de R o m e i n e n g e n o e m d e
stamnamen
w e r d e n o o k later n o g g e b r u i k t , b i j v o o r b e e l d de A n g e l e n ,
Saksen,
Friezen en L a n g o b a r d e n , m a a r o f dat dan n o g o p dezelfde s t a m m e n v a n t o e p a s s i n g is, v a l t n i e t m e e r n a te g a a n . H e t is o o k n i e t z o d a t i e d e r v a n deze s t a m m e n een taal s p r a k die verschilde v a n die v a n de a n d e r e s t a m m e n , en de k l a s s i e k e n s p r e k e n elkaar o p details t e g e n . T o c h zijn de klassieke b e n a m i n g e n belangrijk: h e t zijn d u i d e l i j k l a t i n i s e r i n g e n v a n G e r m a a n s e w o o r d e n o f n a m e n e n ze v e r t e l l e n o n s z o iets o v e r e e n t a a l f a s e v a n o n z e e i g e n t a a l , w a a r o v e r v e r d e r w e i n i g b e k e n d is. D e i n t e r p r e t a t i e v a n v e e l n a m e n blijft o n z e k e r , m a a r iets k a n w e l g e c o n c l u d e e r d w o r d e n . N a m e n w a a r v a n d c h e r k o m s t o n b e k e n d is, b l i j v e n hier buiten b e s c h o u w i n g . D e n a a m Suiones
' Z w e d e n ' betekent 'de eigen mensen',
Alamanni
' A l a m a n n e n ' b e t e k e n d e w a a r s c h i j n l i j k 'alle m a n n e n ' en sloeg o p een g r o t e r e v o l k e n b o n d , d e Langobardi Marcomanni
waren de 'langbaardigen',
w a r e n de ' m a n n e n aan de grens', de n a a m v a n de
' A n g e l e n ' w a s a f g e l e i d v a n G e r m a a n s angula
28
de
Angliï
'haak', o m d a t ze a f k o m -
stig w a r e n uit h e t h a a k v o r m i g e g e b i e d v a n S l e e s w i j k - H o l s t e i n , en d e Saxones
o f Saksen zijn g e n o e m d naar het G e r m a a n s e w o o r d
' z w a a r d ' . D e Burgundiones
sahsa-
' B o u r g o n d i ë r s ' zijn eigenlijk d e ' H o o g l a n -
d e r s ' ; h u n n a a m is a f g e l e i d v a n e e n s t a m d i e ' h o o g ' b e t e k e n t e n d i e o o k z i t i n burcht.
De n a a m v a n d e Teutoni
is a f g e l e i d v a n e e n G e r m a a n s
w o o r d v o o r ' v o l k ' e n is v e r w a n t m e t Duits
e n Diets.
D e Frisii
'Friezen'
heten waarschijnlijk naar h u n krullende haar, w a n t m e n n e e m t aan d a t h e t w o o r d v e r w a n t is m e t E n g e l s frizzle
' k r u l l e n ' . D e Batavi
Batavieren leidden h u n n a a m waarschijnlijk af v a n G e r m a a n s
of bata
'beter' en n o e m d e n zichzelf dus onbescheiden 'de beteren'. M i d d e n d e r d e e e u w w a s er in R o m e i n s e b r o n n e n v o o r het eerst s p r a k e v a n de Franci
of Franken, wat waarschijnlijk de ' m o e d i g e n ' betekende. D e
Vandali
o f V a n d a l e n b e t e k e n d e e i g e n l i j k d e ' z w e r v e r s ' ; zij h e b b e n
h u n n a a m g e g e v e n aanAndalusië,
d a t in h e t v u l g a i r L a t i j n
'land v a n de V a n d a l e n ' g e n o e m d werd. Later, na de
Vandalusia Germaanse
v o l k s v e r h u i z i n g , zijn n o g m e e r R o m a a n s e g e b i e d e n v e r n o e m d n a a r h u n G e r m a a n s e o v e r h e e r s e r s : d e s t r e e k Bourgogne
heet naar de Bour-
g o n d i ë r s , de L a n g o b a r d e n g a v e n h u n n a a m aan de Italiaanse streek Lombardije
e n d e n a a m v a n Frankrijk
gaat terug o p de
Franken.
D a a r o v e r later m e e r . B e h a l v e s t a m n a m e n k e n n e n w e u i t d e R o m e i n s e tijd o o k
enkele
G e r m a a n s e p l a a t s n a m e n . R o m e i n s e b r o n n e n zijn - naast a r c h e o l o g i s c h e v o n d s t e n — d e e n i g e w a a r u i t w e k e n n i s v a n d e N e d e r l a n d e n in d e R o m e i n s e tijd k u n n e n o p d o e n . W a a r d e z e b r o n n e n
Germaanse
p l a a t s e n n o e m e n , is d a t d e e e r s t e k e e r d a t z e g e n o e m d w o r d e n , e n e e n b e w i j s d a t d e z e p l a a t s e n al b e s t o n d e n t i j d e n s , e n w a a r s c h i j n l i j k al v o o r , d e R o m e i n s e tijd. Z o n o e m t T a c i t u s r o n d 107 d e p l a a t s Vadam, wad, v o o r d e p l a a t s w a a r n u Wadenoijen i n d e d e r d e e e u w d e p r o v i n c i e Tuihanti,
ons
ligt in G e l d e r l a n d , e n w o r d t h e t h u i d i g e Twente,
genoemd.
O o k Latijnse p l a a t s n a m e n w o r d e n in R o m e i n s e b r o n n e n g e n o e m d , zie h i e r o n d e r . S o m m i g e d a a r v a n l e v e n tot o p h e d e n v o o r t . V o o r de k e n n i s v a n d e w e r e l d in d e R o m e i n s e tijd is d e P e u t i n g e r k a a r t h e e l belangrijk.
D i t is e e n k o p i e v a n e e n o u d e R o m e i n s e
wereldkaart
w a a r o p d e R o m e i n s e w e r e l d v a n E n g e l a n d t o t I n d i a is a f g e b e e l d in
29
3- D e P e u t i n g e r k a a r t (uit V a n Es 19S1: 108-101))
30
e e n l a n g g e r e k t e v o r m ; o o k de N e d e r l a n d e n staan e r o p , zie illustratie 3. D e k a a r t d a n k t h a a r n a a m a a n d e D u i t s e a n t i q u a a r K o n r a d P e u t i n ger (1465-1547), die d e k a a r t in zijn bezit kreeg. H e t origineel s t a m t waarschijnlijk uit de derde o f vierde e e u w n.C. H e t bestaat uit een rol v a n o n g e v e e r 6 m e t e r b i j 30 c m , v a n d a a r d e a a n z i e n l i j k e v e r t e k e n i n g e n . D e b o v e n s t e t w e e rivieren zijn de Rijn e n d e M a a s .
C o n t a c t e n tussen G e r m a n e n en R o m e i n e n
V a n a f het m o m e n t dat de R o m e i n s e v e l d h e e r G a i u s Julius C a e s a r in 57 v . C . N o o r d - G a l l i ë v e r o v e r d e , b e s t o n d e n e r i n t e n s i e v e
contacten
t u s s e n R o m e i n e n e n G e r m a n e n . T u s s e n 12 v . C . e n 47 n . C . w a r e n er o o k R o m e i n e n ten n o o r d e n van de Rijn, m a a r v a n a f dat m o m e n t bleef de Rijn tot b e g i n 400 n . C . de rijksgrens. D e c o n t a c t e n tussen de R o m e i n e n en de G e r m a n e n d u u r d e n dus r u i m vier e e u w e n . D e limes o f g r e n s z o n e l i e p d w a r s d o o r d e L a g e L a n d e n , t o t a a n d e Rijn. D e N e d e r l a n d e n w a r e n v a n strategische w a a r d e v o o r de R o m e i n e n , o n d e r a n d e r e o m d a t zij v i a d e R i j n d e l t a n a a r E n g e l a n d k o n d e n r e i z e n . O p i l l u s t r a t i e 4 is h e t R o m e i n s e w e g e n n e t i n o n z e c o n t r e i e n aangegeven. D e rijksgrens w a s van strategisch belang en v o r m d e geen b a r r i è r e v o o r h a n d e l e n c o n t a c t e n : z o w e l G e r m a a n s e als R o m e i n s e handelaren t r o k k e n heen en w e e r over de grens. G e r m a n e n die buiten h e t R i j k w o o n d e n , k o n d e n d u s g o e d b e k e n d r a k e n m e t w a t er b i n n e n h e t Rijk g e b e u r d e . Zuidelijk N e d e r l a n d b e h o o r d e tot twee provincies: het rivierengeb i e d e n L i m b u r g h o o r d e n t o t Germania Gallia
Belgica;
Inferior,
d e rest w a s d e e l v a n
de N e d e r l a n d e n w e r d e n bestuurd vanuit Keulen en
Trier. T e n n o o r d e n v a n de Rijn w o o n d e n
Germaanse
stammen.
T u s s e n de Rijn en de W a a l w o o n d e n de B a t a v e n o f Batavieren; het g e b i e d w a a r ze w o o n d e n w e r d insula
Batavorum
v e n ' g e n o e m d , w a a r u i t d e n a a m Betuwe
'eiland van de Bata-
is o n t s t a a n . D e z e B a t a v e n
k w a m e n in 69 n . C . in o p s t a n d t e g e n d e R o m e i n e n , m a a r h u n o p s t a n d werd neergeslagen.
31
4- H e t R o m e i n s e w e g e n n e t in N o o r d - F r a n k r i j k en d e N e d e r l a n d e n ( u i t M u l l e r en F r i n g s 1968, kaart 1)
De Germanen
die ten z u i d e n v a n
de Rijn w o o n d e n
voordat
de
R o m e i n e n k w a m e n , bleven daar gevestigd. Ze dreven handel met de R o m e i n e n : de G e r m a n e n k o c h t e n v o o r a l a a r d e w e r k en m u n t e n , en l e v e r d e n v o e d s e l . L a t i j n zal in d e N e d e r l a n d e n n i e t d e
algemene
o m g a n g s t a a l geweest zijn, d a a r v o o r w a s de R o m e i n s e a a n w e z i g h e i d te k l e i n . H e t b l e e f s l e c h t s d e t a a l v a n h e t l e g e r e n d e a d m i n i s t r a t i e , e n o o k van de hogere inheemse kringen. W e l zullen brede lagen van de b e v o l k i n g k e n n i s v a n h e t L a t i j n b e z e t e n h e b b e n , m a a r ze s p r a k e n onderling gewoon
h u n e i g e n taal. In het z u i d e n , b i j v o o r b e e l d
in
L i m b u r g e n B e l g i ë , zal h e t L a t i j n d o o r m e e r m e n s e n g e s p r o k e n z i j n d a n in h e t m i d d e n v a n h e t l a n d , o m d a t d e R o m e i n s e k o l o n i s e r i n g in het zuiden intensiever was. D e R o m e i n e n h a d d e n te w e i n i g m i l i t a i r e n e n z e w a r e n g e n o o d z a a k t te r e k r u t e r e n u i t a n d e r e b e v o l k i n g s g r o e p e n , w a a r o n d e r d e G e r m a n e n , d i e als auxilia
of hulptroepen dienden. Veel G e r m a n e n , onder wie
32
B a t a v e n en Friezen, traden in R o m e i n s e dienst. In eerste instantie b e k l e e d d e n z e l a g e f u n c t i e s e n g i n g e n z e n a e n i g e tijd t e r u g n a a r h u n v a d e r l a n d . Later, in de d e r d e e e u w , w e r d e n g r o e p e n G e r m a n e n aang e m o e d i g d z i c h n a h u n d i e n s t t i j d i n h e t R o m e i n s e rijk te v e s t i g e n o p l a n d dat in N o o r d - G a l l i ë d o o r de Kelten w a s verlaten, en hier het l a n d te b e b o u w e n e n te v e r d e d i g e n . V a n a f d e v i e r d e e e u w w o o n d e n e r i n G a l l i ë laeti o f h a l f v r i j e b o e r e n , d i e l a n d k r e g e n b i n n e n h e t R i j k e n i n ruil d a a r v o o r v e r p l i c h t w a r e n tot militaire dienst. In de v i e r d e e n vijfde e e u w k r e g e n G e r m a n e n , o n d e r w i e F r a n k e n , h o g e posities in het leger. E e n h o g e r e s t a t u s d a n d e laeti
h a d d e n d e foederati:
g r o e p e n G e r m a n e n d i e e e n v e r d r a g (foedus)
zelfstandige
m e t de R o m e i n e n h a d d e n
g e s l o t e n o m h e n m i l i t a i r bij te s t a a n . D a n w a r e n e r o o k n o g G e r m a n e n b u i t e n het Rijk m e t wie de R o m e i n e n een b o n d g e n o o t s c h a p sloten, d e z o g e n a a m d e socii
( b o n d g e n o t e n ) , een status die b i j v o o r b e e l d de
B a t a v e n b e z a t e n ; o p g r o n d v a n dit v e r d r a g m o e s t e n ze t r o e p e n aan de R o m e i n e n leveren, en die waren kennelijk goed, want de G e r m a a n s e lijfwachten v a n de keizers b e s t o n d e n grotendeels uit Bataven. S o l d a t e n v a n R o m e i n s e l e g i o e n e n die gelegerd w a r e n aan de rijksg r e n s , h a d d e n g e d u r e n d e l a n g e tijd c o n t a c t m e t d e G e r m a n e n ; n a h u n diensttijd k r e g e n de v e t e r a n e n dikwijls l a n d en t r o u w d e n ze
met
Germaanse vrouwen. Z o ontstond diepgaande wederzijdse invloed: van de R o m e i n e n o p de G e r m a n e n , m a a r wel degelijk o o k a n d e r s o m . De G e r m a n e n n a m e n veel o v e r van de R o m e i n e n , m e n zegt w e l dat ze
geromaniseerd
w e r d e n . I n d e e e r s t e e e u w e n v a n d e j a a r t e l l i n g w a s er s p r a k e v a n e e n v e r m e n g i n g v a n de R o m e i n s e en de G e r m a a n s e cultuur. D e c u l t u u r w a a r m e e d e G e r m a n e n i n c o n t a c t k w a m e n , w a s w e l vrij e e n z i j d i g : z o w e l b i n n e n als b u i t e n h e t R i j k h a d d e n d e G e r m a n e n v r i j w e l u i t s l u i tend m e t v e r t e g e n w o o r d i g e r s van het leger v a n d o e n - o o k toen niet helemaal
representatief v o o r de gehele bevolking. D e
Germanen
k w a m e n niet in a a n r a k i n g m e t de t o p van de klassieke cultuur m a a r m e t een v e r w a t e r d e versie: de G e r m a a n s e g e b i e d e n lagen geheel aan het u i t e i n d e v a n het Rijk, en de b e w o n e r s e r v a n h a d d e n v o o r a l c o n t a c t m e t k o l o n i s t e n e n s o l d a t e n - d i e u i t alle d e l e n v a n h e t R i j k a f k o m s t i g
33
waren, v a n N o o r d - A f r i k a , Spanje, de Balkan tot Palestina - en niet m e t de R o m e i n s e bovenlaag. Alleen hogere bestuurders w a r e n uit R o m e o f Italië a f k o m s t i g , lagere b e s t u u r d e r s w e r d e n uit d e plaatselijke b e v o l k i n g g e r e k r u t e e r d . H e t a a n t a l R o m e i n e n u i t R o m e o f Italië w a s in de Lage L a n d e n slechts gering, w a n t veel hogere bestuurders w a r e n er niet. V a n a f d e t w e e d e e e u w n . C . b r e i d d e h e t R o m e i n s e rijk z i c h n a u w e l i j k s m e e r uit. B o v e n d i e n w e r d het intern in e c o n o m i s c h en sociaal o p z i c h t s t e e d s z w a k k e r , w a a r d o o r d e i n v l o e d v a n R o m e o p d e rest v a n h e t R i j k a f n a m . V a n a f 167 v i e l e n G e r m a n e n d e l e n v a n h e t R i j k b i n n e n o m d e R o m e i n s e r i j k d o m te p l u n d e r e n . L a n g z a m e r h a n d k r e g e n d e R o m e i nen n u een 'Germaans probleem'. G r o e p e n G e r m a n e n verzetten zich s t e e d s m e e r t e g e n d e R o m e i n e n e n t r a d e n s t e e d s v a k e r als a g r e s s o r o p . L a n g z a a m m a a r zeker raakte de G e r m a a n s e w e r e l d in b e w e g i n g . D e G e r m a a n s e s t a m m e n , die zich o o r s p r o n k e l i j k b e z i g h i e l d e n
met
l a n d b o u w en de vruchtbaarheidsgod T i w a z aanbaden, w e n d d e n zich tot de krijgskunst en gingen de o o r l o g s g o d W o d a n o f O d i n vereren. D o o r d a t de krijgskunst z o ' n belangrijk onderdeel van de G e r m a a n s e way of Hfe w e r d , k w a m d e m a c h t v a n d e s t a m m e n i n h a n d e n
van
militaire leiders. D e militaire leiders v e r e n i g d e n verschillende s t a m m e n onder zich. O u d e s t a m m e n verdwenen of werden gereorganiseerd en n i e u w e s t a m m e n , zoals de F r a n k e n en A l a m a n n e n , verschenen. D e nieuwe s t a m m e n kregen s o m s een nieuwe naam, maar soms o o k w e r d een o u d e s t a m n a a m gebruikt - o n d e r die n a a m w e r d e n dan verschillende s t a m m e n , mogelijk m e t verschillende talen, verenigd. D e G e r m a a n s e d r u k o p h e t R o m e i n s e rijk w e r d s t e e d s g r o t e r , e n r o n d 400 t r o k k e n de R o m e i n e n z i c h t e r u g v a n de Rijn. D e O o s t g o t e n e n a n d e r e G e r m a a n s e s t a m m e n t r o k k e n in d e e e r s t e h e l f t v a n d e v i j f d e e e u w Italië b i n n e n e n b r a c h t e n u i t e i n d e l i j k h e t R o m e i n s e rijk t e n v a l ; in 455 n a m e n d e V a n d a l e n R o m e i n . T o e n b l e e k h e t e e u w i g e R o m e (Roma
aeterna,
z o a l s o p m u n t e n e.d. g e s l a g e n s t o n d ) t o c h t i j d g e b o n -
d e n te z i j n . I n 4 7 6 r i e p d e G e r m a a n O d o a k e r z i c h u i t t o t ' k o n i n g d e r G e r m a n e n in I t a l i ë ' . D i t b e s c h o u w t m e n m e e s t a l als h e t e i n d e v a n h e t w e s t e l i j k e R o m e i n s e rijk. H e t v e r d w i j n e n v a n d e R o m e i n s e m a c h t s -
34
5. L)e G e r m a a n s e v o l k s v e r h u i z i n g : d e t r e k v a n d e G o t e n ( p i j l 1 ) , d c A n g e l e n , S a k s e n en J u t t e n (pijl 2 ) , d e A l a m a n n e n (pijl 3 ) , d e F r a n k e n (pijl 4 ) , e n d c B e i e r e n e n L a n g o b a r d c n (pijl 5) ( u i t K e i l e r 1995: 54)
1**1
Noordgermanen
:V
Oostgermanen of Oder-Weichseigermanen ülbegermanen
Wcser-Rijngermanen S-i-i
(lilevioncs)
((H)crminones)
Noordzeegermancn
(Istvaeones) {Ingvaconcs)
f a c t o r in h e t w e s t e n v a n E u r o p a v e r o o r z a a k t e g r o t e i n s t a b i l i t e i t . D e w e r e l d r a a k t e o p d r i f t , e n alle G e r m a a n s e s t a m m e n t r o k k e n w e g u i t h u n standplaats; deze grote trek n o e m t m e n de G e r m a a n s e volksverh u i z i n g e n . Illustratie 5 t o o n t w a a r de verschillende G e r m a a n s e v o l k e -
35
r e n n a a r t o e t r o k k e n : d e G o t e n g i n g e n o o s t w a a r t s (pijl 1), d e A n g e l e n , S a k s e n e n J u t t e n g i n g e n n a a r E n g e l a n d (pijl 2 ) , A l a m a n n e n b e w o g e n z i c h r i c h t i n g Z w i t s e r l a n d ( p i j l 3 ) , F r a n k e n t r o k k e n G a l l i ë b i n n e n (pijl 4 ) , B e i e r e n e n L a n g o b a r d e n t r o k k e n n a a r h e t z u i d e n , n a a r Italië ( p i j l 5) e n d e F r i e z e n b e z e t t e n h e t v r i j g e k o m e n l a n d i n N e d e r l a n d
en
b r e i d d e n h u n gebied uit tot de grote rivieren. In D u i t s l a n d w e r d e n de A l a m a n n e n , Beieren en Saksen de belangrijkste s t a m m e n , in de N e derlanden de Franken, Saksen en Friezen. O p de talen v a n stammen
gaan de talen en dialecten terug die m o m e n t e e l
deze in
de
N e d e r l a n d e n g e s p r o k e n w o r d e n . H e t F r i e s is e e n a p a r t e t a a l , h e t Nederfrankisch v o r m d e de grondslag v a n het huidige Nederlands (het oudste N e d e r l a n d s w o r d t w e l O u d n e d e r f r a n k i s c h g e n o e m d ) , en in het oosten van het land ( G r o n i n g e n , Drenthe, Overijssel en Gelderl a n d ) w o r d e n S a k s i s c h e d i a l e c t e n g e s p r o k e n , d i e n a u w a a n s l u i t e n bij de Saksische dialecten in D u i t s l a n d .
O o k v o o r h e t L a t i j n h a d d e v a l v a n h e t R o m e i n s e rijk g e v o l g e n . V a n a f 400 n.C., t o e n de R o m e i n s e b e z e t t i n g s t r o e p e n aan de Rijn t e r u g g e r o e p e n w e r d e n v o o r de v e r d e d i g i n g v a n Italië, e n v o o r a l n a de val v a n R o m e in 4 7 6 , g i n g h e t v u l g a i r L a t i j n z i c h i n d e v e r s c h i l l e n d e d e l e n v a n het v o o r m a l i g e Rijk steeds v e r d e r differentiëren, d o o r d a t de b a n d m e t de m o e d e r s t a d definitief v e r b r o k e n was, m a a r v o o r a l o o k d o o r d a t in de v e r s c h i l l e n d e g e b i e d e n allerlei anderstalige v o l k e r e n -
Germanen,
S l a v e n , A r a b i e r e n - e e n m a c h t i g e s t e m in h e t k a p i t t e l k r e g e n . D e taal die g l o b a a l w e g v a n 400 tot de n e g e n d e e e u w g e s p r o k e n w e r d , n o e m t m e n het R o m a a n s . V a n a f de n e g e n d e e e u w o n d e r s c h e i d e n w e d a n in h e t v r o e g e r e w e s t e l i j k e R o m e i n s e rijk d e v e r s c h i l l e n d e m o d e r n e R o m a a n s e talen: Catalaans, Frans, Italiaans, P o r t u g e e s ,
Provencaals,
R o e m e e n s , Spaans; de m e e s t e v a n deze talen h e b b e n in m e e r d e r e o f m i n d e r e m a t e l e e n w o o r d e n geleverd aan het N e d e r l a n d s , m a a r dat valt b u i t e n het k a d e r v a n dit b o e k . In het o o s t e n v e r d w e e n het Latijn zelfs in s o m m i g e g e b i e d e n , w a a r h e t L a t i j n altijd v o o r a l d e b e s t u u r s t a a l w a s g e w e e s t . V a n d a a r d a t er m o m e n t e e l in h e t o o s t e n v a n w a t o o i t h e t R o m e i n s e rijk w a s , d i v e r s e S l a v i s c h e t a l e n g e s p r o k e n
36
worden
(zoals Bulgaars, Servisch, Kroatisch), H o n g a a r s , Grieks, Albanees en T u r k s . Alleen in R o e m e n i ë heeft het R o m a a n s s t a n d g e h o u d e n . N a de val v a n het R o m e i n s e rijk v e r a n d e r d e het taal- e n c u l t u u r l a n d s c h a p v a n E u r o p a d u s drastisch, z o w e l in de G e r m a a n s e w e r e l d als i n d e R o m a a n s e . M a a r v a n e e n t o t a l e b r e u k m e t h e t v e r l e d e n w a s geen sprake: de R o m e i n e n / R o m a n e n en de G e r m a n e n h a d d e n
al
e e u w e n l a n g i n v l o e d o p elkaar u i t g e o e f e n d en er w a s a l l a n g s p r a k e v a n e e n z e k e r e v e r s m e l t i n g ; d i e g i n g in d e v i j f d e e n z e s d e e e u w v o o r t . S o m m i g e v e r w o r v e n h e d e n v a n het Rijk, zoals e e n g o e d
werkend
postverkeer, verdwenen echter voorlopig.
G e r m a a n s e l e e n w o o r d e n in het Latijn
I n d e R o m e i n s e tijd w a s e r als g e z e g d s p r a k e v a n e e n v e r m e n g i n g v a n twee culturen en dus o o k v a n twee talen. D e R o m e i n e n gaven het m e e s t , m a a r ze n a m e n o o k ! D e G e r m a a n s e l e e n w o o r d e n in het Latijn zijn v o o r o n s heel interessant, o m d a t ze meestal het o u d s t e bewijs v o r m e n van het bestaan van een G e r m a a n s w o o r d . O v e r de hoeveelh e i d o v e r g e n o m e n w o o r d e n in deze p e r i o d e zijn de g e l e e r d e n het niet e e n s . F e i t is d a t e r v e e l G e r m a a n s e w o o r d e n t i j d e n s e n n a d e G e r m a a n se v o l k s v e r h u i z i n g e n z i j n o v e r g e n o m e n i n h e t R o m a a n s e n d e v e r s c h i l l e n d e R o m a a n s e t a l e n . H e t is v a a k e r g m o e i l i j k te b e p a l e n w a n n e e r e e n b e p a a l d w o o r d g e l e e n d is, z o a l s h e t o o k e r g m o e i l i j k b e p a l e n is u i t w e l k e G e r m a a n s e t a a l o f d i a l e c t e e n w o o r d
te
afkomstig
is. O m d a t d e v e r s c h i l l e n t u s s e n d e G e r m a a n s e t a l e n o p d a t m o m e n t n o g g e r i n g w a r e n , geeft de k l a n k v a n e e n w o o r d v a a k g e e n uitsluitsel. Een belangrijke indicatie v o o r de periode waarin een w o o r d geleend is, is d e v e r s p r e i d i n g v a n h e t w o o r d : w a n n e e r e e n G e r m a a n s w o o r d in alle o f de m e e s t e m o d e r n e R o m a a n s e talen v o o r k o m t , zal het d o o r het vulgair Latijn g e l e e n d zijn. D e v o l g e n d e G e r m a a n s e w o o r d e n k o m e n in d e m e e s t e R o m a a n s e talen v o o r e n zijn d u s w a a r s c h i j n l i j k v o o r o f tijdens de v o l k s v e r h u i z i n g e n geleend, toen het G e r m a a n s n o g een grote e e n h e i d v o r m d e .
37
O m te b e g i n n e n d r i e d i e r n a m e n : urus e n alces, d o o r C a e s a r g e n o e m d t e r a a n d u i d i n g v a n d e ' o e r o s ' r e s p e c t i e v e l i j k d e ' e l a n d ' , e n ganta,
bij
Plinius gebruikt v o o r 'gans'. P l i n i u s ( 2 3 / 2 4 - 7 9 n . C . ) m e l d t d a t d e G e r m a n e n sapo,
ons
zeep,
b e r e i d d e n u i t t a l g , as e n p l a n t e n s a p p e n e n g e b r u i k t e n o m h u n h a r e n r o o d te v e r v e n - w a t v o o r a l m a n n e n d e d e n . H e t w o o r d is i n a l l e R o m a a n s e t a l e n b l i j v e n b e s t a a n : F r a n s savon, P o r t u g e e s sabao,
Provencaals, Catalaans
sabó,
S p a a n s jabón,
I t a l i a a n s sapone,
pun.
M a r t i a l i s ( c a . 4 0 - c a . 102) n o e m t h e t spuma
R o e m e e n s sabatava
'Bataafs
s c h u i m ' - k e n n e l i j k w a s d e N e d e r l a n d s e p r o p e r h e i d o o k t o e n al a l o m bekend! Barnsteen, de versteende hars van n a a l d b o m e n , w e r d r o n d de O o s t z e e g e v o n d e n e n w a s bij d e R o m e i n e n z e e r p o p u l a i r v o o r s i e r a d e n . Het materiaal w e r d dan o o k verhandeld, en Tacitus n o e m t het
glesum,
w a t h e t G e r m a a n s e w o o r d v o o r ' g l a s ' is. H e t g e r e c h t suppa
' s o e p , in v o c h t g e d r e n k t b r o o d ' w o r d t o m s t r e e k s
500 v o o r h e t e e r s t in h e t L a t i j n g e n o e m d . D i t is h e t z e l f d e als o n s sop. W e v i n d e n h e t w o o r d t e r u g i n F r a n s soupe h e b b e n als soep), Italiaans
(dat wij
teruggeleend
P r o v e n c a a l s , C a t a l a a n s , S p a a n s , P o r t u g e e s sopa
en
zuppa.
D e G e r m a a n s e n a m e n v o o r k l e u r e n d i e in d e N e d e r l a n d s e w o o r d e n blank, bruin, grijs en vaal z i j n b l i j v e n v o o r t l e v e n , z i j n alle o v e r g e n o m e n d o o r het vulgair Latijn. Waarschijnlijk d u i d d e n de G e r m a a n s e soldat e n m e t d e z e n a m e n d e k l e u r v a n h u n p a a r d e n a a n ; in i e d e r g e v a l v e r w e z e n z e n a a r k l e u r n u a n c e s d i e v o o r d i e n bij d e R o m e i n e n g e e n b e n a m i n g h a d d e n . In de m o d e r n e R o m a a n s e talen v i n d e n w e G e r m a a n s e w o o r d e n als v o l g t t e r u g : F r a n s blanc, P r o v e n c a a l s blanc, brun, gris,falb, bruno,
gris, overo
gris,
fauve,
C a t a l a a n s blanc, gris, S p a a n s
blanco,
( e e n a f l e i d i n g ) , P o r t u g e e s branco,
veiro ( e e n a f l e i d i n g ) e n I t a l i a a n s blanco,
bruno,
brun,
de
bruno,
grigio, falbo.
gris,
fou-
Op gri n a
is g e e n v a n d e z . G e r m a a n s e w o o r d e n in h e t R o e m e e n s o p g e n o m e n ; het R o e m e e n s lag het verst verwijderd van het G e r m a a n s , aan de r a n d v a n het Latijnse taalgebied, w a a r d o o r het dikwijls o u d e b e w a a r d h e e f t . Z o h e e f t h e t h e t L a t i j n s e albus
38
woorden
' w i t ' als alb b e h o u d e n ,
terwijl in de a n d e r e R o m a a n s e talen het Latijnse w o o r d d o o r het G e r m a a n s e blank w e r d v e r v a n g e n . V e e l z e g g e n d o v e r d e r e l a t i e t u s s e n d e G e r m a n e n e n d e R o m e i n e n is d a t h e t n o r m a l e L a t i j n s e w o o r d v o o r ' o o r l o g ' , bellum,
waarschijnlijk
al i n h e t v u l g a i r L a t i j n is v e r v a n g e n d o o r h e t G e r m a a n s e werra
'weer,
o o r l o g ' , dat in o u d e r N e d e r l a n d s n o g v o o r k w a m en dat w e t e g e n w o o r d i g n o g v i n d e n i n s a m e n s t e l l i n g e n z o a l s noodweer,
weerloos,
E n g e l s war. H e t G e r m a a n s e werra is i n h e t F r a n s guerre w e v i n d e n h e t o o k i n S p a a n s guerrilla, Er zijn waarschijnlijk L a t i j n s e bellum
en in
geworden, en
dat wij teruggeleend h e b b e n .
twee redenen v o o r het verdwijnen van
het
'oorlog'. T e n eerste de steeds slechter w o r d e n d e R o -
m e i n s e militaire organisatie, ten tweede de gelijkenis m e t het w o o r d bellus
' m o o i ' , d i e als s t o r e n d w e r d e r v a r e n : bellum
non
est
bellum
' o o r l o g is n i e t m o o i ' . E e n h e e l o u d e l e e n v e r t a l i n g is v u l g a i r L a t i j n companio
'kameraad',
v a n cum pane ' m e t b r o o d ' , d u s ' i e m a n d m e t w i e m e n h e t b r o o d d e e l t ' . D i t is e e n v e r t a l i n g v a n e e n G e r m a a n s s o l d a t e n w o o r d , v e r g e l i j k G o t i s c h ga-hlaiba, haf
w a a r i n h e t t w e e d e l i d h e t z e l f d e w o o r d is als E n g e l s
' s t u k b r o o d ' e n D u i t s ein Laib
companio
i n d e v o r m e n kompaan,
Brot.
compagnon
W i j k e n n e n het
Latijnse
als l e e n w o o r d e n u i t h e t
F r a n s . D a t h e t d e l e n v a n b r o o d ' v r i e n d s c h a p ' o f ' g a s t v r i j h e i d ' is g a a n b e t e k e n e n , v i n d e n w e in m e e r t a l e n , v e r g e l i j k h e t R u s s i s c h e w o o r d v o o r ' g a s t v r i j h e i d ' , chlebosol'stvo,
dat letterlijk ' b r o o d e n z o u t ' b e t e -
kent.
Latijnse l e e n w o o r d e n e n l e e n v e r t a l i n g e n in het G e r m a a n s
D a n k z i j de h o g e r e b e s c h a v i n g en de sterkere politieke positie v a n de R o m e i n e n is h e t a a n t a l L a t i j n s e l e e n w o o r d e n i n h e t G e r m a a n s a a n zienlijk groter d a n o m g e k e e r d . H i e r o n d e r n o e m ik de belangrijkste o v e r g e b l e v e n w o o r d e n die zijn o v e r g e n o m e n uit het g e s p r o k e n Latijn in de p e r i o d e totdat de R o m a a n s e talen h e r k e n b a a r uit elkaar gegroeid w a r e n ; het gaat d u s o m w o o r d e n die zijn g e l e e n d e r g e n s tussen h e t
39
begin v a n de jaartelling en de negende eeuw. Daarbij w o r d t geen o n d e r s c h e i d g e m a a k t t u s s e n L a t i j n e n R o m a a n s : d i t v e r s c h i l is m e e s t a l n i e t te m a k e n . E r is g e e n s p r a k e v a n e e n r i g o u r e u z e b r e u k , e n d e m e e s t e w o o r d e n z u l l e n w e l v ó ó r d e v a l v a n h e t R o m e i n s e rijk g e l e e n d z i j n , w a n t daarna h a d het R o m a a n s n o g m a a r w e i n i g invloed en uitstraling. Latijnse l e e n w o o r d e n zijn o v e r g e n o m e n n o g v o o r d a t er s p r a k e w a s v a n ' N e d e r l a n d s ' als a p a r t e t a a l . Z e z i j n o v e r g e n o m e n in e e n p e r i o d e d a t d e G e r m a a n s e t a l e n al w e l u i t e e n b e g o n n e n te g r o e i e n , m a a r t o c h n o g een grote taalkundige eenheid v o r m d e n . D e Latijnse l e e n w o o r d e n verspreidden zich vooral vanuit Gallië over het Germaanse gebied. N i e t alle l e e n w o o r d e n k o m e n i n alle G e r m a a n s e t a l e n v o o r . D a t k o m t o n d e r andere d o o r d a t de R o m e i n e n een g r o o t deel v a n het W e s t g e r m a a n s e g e b i e d h a d d e n b e z e t e n zelfs h e t K a n a a l o v e r g e s t o k e n w a r e n , m a a r zich niet b e v o n d e n o p N o o r d g e r m a a n s e grond. S o m m i g e w o o r d e n z i j n d a n o o k a l l e e n in h e t W e s t g e r m a a n s g e l e e n d . Z o v i n d e n w e L a t i j n salmo
' z a l m ' - e i g e n l i j k ' d e s p r i n g e n d e v i s ' , w a n t h e t w o o r d is
a f g e l e i d v a n satire Salm,
' s p r i n g e n ' - t e r u g in N e d e r l a n d s zalm
en
Duits
terwijl de N o o r d g e r m a a n s e talen een G e r m a a n s w o o r d g e b r u i -
k e n , v e r g e l i j k D e e n s , N o o r s laks, Z w e e d s , I J s l a n d s lax. I n h e t D u i t s is Lachs
overigens gebruikelijker: de v e r b r e i d i n g v a n het w o o r d
Salm
t o o n t d e R o m e i n s e i n v l o e d s s f e e r , w a n t Salm k o m t v o o r a l v o o r l a n g s d e R i j n . H e t L a t i j n s e merula
'merel' v i n d e n w e t e r u g in N e d e r l a n d s
merel e n in D u i t s e d i a l e c t e n als Merle: h e t w o o r d is o o r s p r o n k e l i j k t e n westen v a n de Rijn geleend. I n d e R o m e i n s e tijd w a s d e i n v l o e d v a n d e R o m e i n e n i n h e t z u i d e n het grootst, o m d a t hier R o m e i n s e kolonisten en militairen w a r e n . S o m m i g e l e e n w o o r d e n z i j n d a n o o k b l i j v e n h a n g e n in h e t z u i d e n , w a a r G e r m a a n s en R o m a a n s aan elkaar g r e n s d e n , e n h e b b e n zich niet over het hele Nederlandse taalgebied verbreid. M a a r de meeste w o o r d e n z i j n v a n d a a r u i t i n m e e r d e r e d i a l e c t e n e n t e n s l o t t e in h e t S t a n daardnederlands terechtgekomen. Bovendien had o o k het Germaanse n o o r d e n d o o r h a n d e l d i r e c t c o n t a c t m e t d e R o m e i n e n , e n o o k in h e t noorden n a m m e n Romeinse goederen en kennis (met hun over.
40
naam)
Militaire en politieke termen D e oudste l e e n w o o r d e n uit het Latijn betreffen het krijgswezen: de eerste contacten tussen d e R o m e i n e n en d e G e r m a n e n w a r e n niet v r e e d z a a m . O u d e krijgstermen die uit het Latijn s t a m m e n zijn sie, ketenen,
koker,
pijl.
D e draak
defen-
was oorspronkelijk een veldteken:
een reusachtig slangenlijf v a n beschilderde zijde dat d o o r de w i n d tot e n o r m e p r o p o r t i e s w e r d o p g e b l a z e n , o m d e vijand a n g s t a a n te j a g e n . D e n a a m w e r d vervolgens o o k v o o r een zeer groot m o n s t e r gebruikt. V e r r a s s e n d is d a t h e t w o o r d bout, d a t w e i n d e z e tijd g e l e e n d h e b b e n , h e t z e l f d e is als h e t v e e l l a t e r g e l e e n d e katapult:
katapult
betekende niet
alleen ' w e r p m a c h i n e ' , m a a r o o k datgene dat g e w o r p e n werd, dus ' w e r p t u i g , pijl, stok', v a n d a a r ' b o u t ' . I n t e r e s s a n t is d a t e e n a a n t a l z e e r o u d e o n t l e n i n g e n b e t r e f f e n d e h e t begrip 'overheersing' geen l e e n w o o r d e n zijn, m a a r leenvertalingen. Z o z i j n d e w o o r d e n heer en vorst o u d e G e r m a a n s e l e e n v e r t a l i n g e n v a n L a t i j n senior e n princeps.
Heer is g e v o r m d als v e r g r o t e n d e t r a p v a n her
' h e e r l i j k , v o o r n a a m ' , o n d e r i n v l o e d v a n L a t i j n senior
'ouder, hoger-
g e p l a a t s t e ' , g e b r u i k t als a a n s p r e e k v o r m ( h i e r v a n a f g e l e i d z i j n F r a n s seigneur,
S p a a n s senor,
I t a l i a a n s signore);
o n d e r i n v l o e d v a n L a t i j n dominus
na de kerstening werd
Heer
t e v e n s g e b r u i k t als a a n s p r e e k v o r m
v o o r G o d . Vorst w a s e i g e n l i j k voorste,
een overtreffende trap van
voor,
het b e t e k e n d e o o k 'de eerste' en w a s waarschijnlijk een vertaling v a n L a t i j n princeps,
v a n primus
' e e r s t e ' . H e t w e r k w o o r d dienen
is a f g e l e i d
v a n e e n G e r m a a n s w o o r d v o o r ' s l a a f ' , z o a l s L a t i j n servire ' d i e n e n ' e e n a f l e i d i n g is v a n servus
' s l a a f ' . D e o v e r e e n k o m s t is g e e n t o e v a l : h e t
G e r m a a n s e w o o r d is e e n v e r t a l i n g v a n h e t L a t i j n s e . D e R o m e i n s e o v e r h e e r s i n g blijkt v e r d e r n o g uit o n t l e n i n g e n zoals cijns, pacht,
premie,
salaris,
n a a m v a n ( J u l i u s ) Caesar,
tol. H e t w o o r d keizer
is a f g e l e i d v a n d e
w a t l a t e r d e b i j n a a m o f titel v a n i e d e r e
R o m e i n s e k e i z e r w e r d ; o o k d e R u s s i s c h e tsaar e n d e A r a b i s c h e
qaysar
d a n k e n h u n n a a m aan Caesar. Een heel o u d l e e n w o o r d dat uit de L a t i j n s e r e c h t s t a a l s t a m t , is zeker.
D i t k o m t v a n L a t i j n securus,
dat
o o r s p r o n k e l i j k 'vrij v a n z o r g e n o f s c h u l d e n ' b e t e k e n d e , w a t o o k i n h e t
4i
Nederlands de oudste betekenis was; vandaar ging het 'zonder zorgen, o n b e z o r g d , b e t r o u w b a a r ' b e t e k e n e n . Later w e r d het Latijnse w o o r d o p n i e u w g e l e e n d als secuur,
dat via ' b e t r o u w b a a r , zeker' de betekenis
'nauwgezet, zorgvuldig' kreeg.
Romeinse militaire en burgerlijke
nederzettingen
D e l e e n w o o r d e n betreffende het aanleggen van wegen en legerplaatsen en het vestigen v a n nederzettingen zijn o u d . Z u i d - N e d e r l a n d w a s vooral een militaire provincie, wegens de belangrijke ligging ervan v o o r h e t h a n d e l s v e r k e e r . I n d e n i e u w e provincie kampen
legden de R o m e i n e n
aan. O p v e r s c h i l l e n d e plaatsen zijn de resten v a n e e n
castellum
a a n g e t r o f f e n , e e n l e g e r p l a a t s v o o r e e n c o h o r t , d a t b e s t o n d u i t 480 m a n . I n d e l e g e r p l a a t s w o o n d e d e kastelein,
wat oorspronkelijk 'be-
w o n e r v a n e e n f o r t ' b e t e k e n d e . H e t w o o r d castellum
is e e n v e r k l e i n -
w o o r d v a n castra, d e l e g e r p l a a t s v o o r e e n l e g i o e n o f w e l t i e n c o h o r t e n . I n N e d e r l a n d is s l e c h t s é é n castra g e w e e s t , n a m e l i j k bij N i j m e g e n . E r w a r e n m e e r d e r e casteïla, e r stationes
alle l a n g s d e
rijksgrens
gelegen. V e r d e r waren
o f militaire politieposten. O p s o m m i g e plaatsen heeft m e n
eenpraetorium aangetroffen: een nederzetting met magazijnen, werkp l a a t s e n , markt
e n s l a a p p l a a t s e n . I n d e l a a t - R o m e i n s e tijd z e t t e m e n
o p v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n e e n burgus o f w a c h t t o r e n n e e r ; d i t w o o r d is v e r w a n t met en dikwijls samengevallen m e t het Nederlandse
burcht.
O p b a s i s v a n a r c h e o l o g i s c h e g e g e v e n s is g e r e c o n s t r u e e r d o p w e l k e p l a a t s e n in N e d e r l a n d t u s s e n 47 e n 270 R o m e i n s e n e d e r z e t t i n g e n l a n g s d e rijksgrens w a r e n o p g e s t e l d (zie illustratie 6). W a a r b e k e n d h e b ik de Latijnse n a a m van de plaatsen toegevoegd. V a n west naar oost:
42
6. D e R o m e i n s e c a s t r a , c a s t e l l a , s t a t i o n e s e n p r a e t o r i a in N e d e r l a n d t u s s e n 47 e n 270 ( u i t V a n Es 1981: 9 8 - 9 9 )
1.
Brittenburg
14- Maurik (Mannaricio) 15- Kesteren (Castra)
2.
Katwijk (Lugdunum)
3-
Valkenburg Z.H. (Praetorium Agrippinae) 16. Zetten
4-
Valkenburg-Woerd
17- Randwijk
5-
R o o m b u r g (Matilo)
18. Driel
6.
Alphen (Albaniana)
19- Arnhem-Meinerswijk
7-
Z w a m m e r d a m (Nigrum Pullum)
20. Huissen
CO
(Castra Herculis)
Bodegraven
21. Loowaard
9-
Woerden (Laurum)
22. Herwen (Carvium)
10. De Meern
23- Millingen
11. Utrecht (Trajectum)
24. Nijmegen (Noviomagus
12. Vechten (Fectio)
25. Heumensoord
13- Wijkbij Duurstede (Levefanum)
26. Cuijk (Ceuclum)
43
27. Rossum (Grinnes)
34. R o o m p o t
28. Grubbenvorst-Lottum
35. O u d d o r p - O u d e Wereld
29. Heerlen (Coriovallum)
36. Oostvoorne
30. Veldhoven
37. Rozenburg/Naaldwijk
31.
38. Arentsburg-Voorburg
Rijsbergen
32. Aardenburg
(Forum Hadriani)
33. Vrouwenpolder-Fort Haak
Legenda: |
= castra
•
= castella
/\
= waarschijnlijk stationes
tm
= praetorium
tO\
= waarschijnlijk praetoria
= waarschijnlijk castella
Z i e ter v e r g e l i j k i n g de P e u t i n g e r k a a r t m e t de R o m e i n s e w e e r g a v e v a n hetzelfde g e b i e d (illustratie 3). H i e r o p staan l i n k s b o v e n
Lugdunum
e n P r a e t o r i u m A g r i p p i n a e ; o n d e r d e e e r s t e A v a n F r a n c i a ligt N o v i o magus. D e n a m e n v a n Utrecht,
Nijmegen,
Kesteren
en waarschijnlijk
Maurik
zijn d o o r d e R o m e i n e n g e g e v e n e n n o g b e s t a a n d ; d e p l a a t s e n Alphen
e n Vechten
Cuijk,
gaan terug op een G e r m a a n s e n a a m ; de overige
Latijnse n a m e n zijn v e r d w e n e n . H e t blijkt dat veel plaatsen langs de R o m e i n s e w e g e n m e t n a a m en al v e r d w e n e n z i j n , b e h a l v e in L i m b u r g e n z u i d e l i j k N e d e r l a n d : d e schaarse gegevens wijzen erop dat hier langs de R o m e i n s e w e g relatief v e e l p l a a t s e n en p l a a t s n a m e n zijn b l i j v e n v o o r t b e s t a a n en er g e e n b r e u k in d e b e w o n i n g w a s bij d e b e ë i n d i g i n g v a n d e R o m e i n s e t i j d . D e n a a m Nijmegen
k o m t v a n Noviomagus,
t w e e K e l t i s c h e w o o r d e n , n a m e l i j k novio
d a t is s a m e n g e s t e l d u i t
' n i e u w ' e n magos
'veld'. Er
h e b b e n e c h t e r n o o i t K e l t e n g e w o o n d ; d e b e n a m i n g is a a n d e R o m e i n e n te d a n k e n . O o k d e n a a m v a n d e R o m e i n s e l e g e r p l a a t s
44
Lugdunum
g a a t t e r u g o p e e n K e l t i s c h w o o r d , m a a r is d o o r d e R o m e i n e n g e g e v e n . D e v o r m Lougodounon
is al i n c a . 170 n . C . o v e r g e l e v e r d ; d a a r b i j g i n g
het o m een plaats in de b u u r t v a n Katwijk, die aan het einde van de tijdens keizer C l a u d i u s g e b o u w d e o f verbeterde w e g langs de Rijn lag. D e p l a a t s k r e e g d e n a a m Lugdunum k e i z e r , Lugdunum, v a n dunum
naar de geboorteplaats van deze
h e t h u i d i g e Lyon.
Lugdunum
is e e n s a m e n s t e l l i n g
V e r s t e r k t e h o o g t e ' m e t Lug, d e n a a m v a n e e n K e l t i s c h e
g o d , e n Lugdunum
betekende dus 'versterking van de god Lug'. D e
h u m a n i s t e n m e e n d e n in de z e v e n t i e n d e e e u w ten o n r e c h t e dat m e t Lugdunum
d e p l a a t s Leiden
w a s b e d o e l d , v a n d a a r dat in veel b o e k e n
als p l a a t s v a n u i t g a v e Lugdunum
o f Lugdunum
Batavorum
werd
gedrukt.
R o n d e e n castellum muren
e n d e castra
m e t t o r e n s e n poorten.
e n wijken
b o u w d e m e n v e r s t e r k t e wallen
In het k a m p legde m e n verder
a a n , o p s l a g r u i m t e n v o o r g r a a n e n e e n molen
D e castra w a s l u x e r d a n e e n castellum, stelsel m e t pijpen
bij d e put,
'watermolen'.
en bezat o o k een waterleiding-
m e t thermen
' w a t e r b e k k e n s ' e n e e n amfitheater aterhebben
en
straten
of badhuizen met
( d e w o o r d e n thermen
en
bekkens amfithe-
w e overigens pas later geleend en niet reeds in de R o m e i n -
se t i j d ) . D e G e r m a n e n h a d d e n g e e n w a t e r l e i d i n g e n , e n d e g e w o o n t e o m w a t e r p u t t e n te g r a v e n is d o o r d e R o m e i n e n g e ï n t r o d u c e e r d . I n L i m b u r g h e e t e e n g o o t kandel
o f kanjel
e n e e n w a t e r a f v o e r e e n aat o f
aach - a l l e m a a l o n t l e e n d a a n h e t L a t i j n . H e t z u i d e l i j k e wijer ' v i j v e r ' is r e c h t s t r e e k s o n t l e e n d a a n L a t i j n vivarium,
terwijl h e t N e d e r l a n d s e
vijver VIA h e t F r a n s is g e l e e n d ; h e t is n i e t z e k e r o f wijer in d e R o m e i n s e tijd g e l e e n d is o f i e t s l a t e r , v i a d e v i s v i j v e r s d i e bij k l o o s t e r s a a n g e l e g d waren v a n w e g e de vastenwetten. D e R o m e i n e n legden verharde w e g e n aan, een innovatie v o o r de G e r m a n e n , d i e g e e n w e g e n n e t k e n d e n . Straat
k o m t van Latijn
via
strata ' g e p l a v e i d e w e g ' ; v e e l l a t e r , in d e n e g e n t i e n d e e e u w , h e b b e n w e o o k via g e l e e n d als v o o r z e t s e l , w a a r s c h i j n l i j k v i a h e t E n g e l s e n i n d e zesde naamval
( d i e e v e n e e n s via l u i d t ) m e t d e b e t e k e n i s ' o p
manier', eigenlijk 'langs de weg'.
45
die
R o n d de l e g e r k a m p e n lag een uitgestrekt gebied o f w a a r o p n i e t - m i l i t a i r e n w o o n d e n . D i t h e e t t e b i j e e n castellum
territorium de
vicus,
e e n l e e n w o o r d dat n o g v o o r k o m t in p l a a t s n a m e n (zie h i e r o n d e r d e n a a m W i j k b i j D u u r s t e d e ) . I n d e vicus
w o o n d e n handelaren, am-
b a c h t s l i e d e n , c a f é h o u d e r s e.d., en w e r d l a n d b o u w e n veeteelt b e o e f e n d o m d e m a n s c h a p p e n v a n v o e d s e l te v o o r z i e n . L a n g z a m e r h a n d o n t s t o n d e n er s t e d e n o f d i c h t b e b o u w d e g e b i e d e n , v a a k o p basis v a n i n h e e m s e nederzettingen - de G e r m a n e n k e n d e n geen steden. D e R o m e i n e n gaven de steden verschillende rangen. D e h o o g s t e w a s d i e v a n colonia;
in de N e d e r l a n d e n w a r e n er g e e n s t e d e n
d i e d e z e r a n g b e z a t e n , v a n d a a r d a t w i j h e t l e e n w o o r d kolonie
wel
h e b b e n o v e r g e n o m e n , m a a r r u i m n a d e R o m e i n s e tijd. W e l w a r e n e r v a n a f e i n d t w e e d e e e u w i n N e d e r l a n d t w e e s t e d e n m e t d e iets l a g e r e r a n g v a n municipium:
N i j m e g e n e n F o r u m H a d r i a n i bij V o o r b u r g .
D e bewoners van deze steden hadden een beperkt R o m e i n s burgerr e c h t . V o o r t s w a s er e e n a a n t a l s t e d e l i j k e a g g l o m e r a t i e s z o n d e r j u r i dische status, zoals C o r i o v a l l u m (Heerlen) en Maastricht. V a n a f eind derde e e u w gingen de steden achteruit; alleen Maastricht k e n d e een z e k e r e c o n t i n u ï t e i t d a n k z i j h e t feit d a t h i e r al e i n d v i e r d e e e u w e e n c h r i s t e l i j k e k e r k w a s . N a a s t d e s t e d e n b e s t o n d e r o o k d e vicus,
een
b e n a m i n g die b e h a l v e v o o r h e t burgerlijk terrein bij e e n l e g e r k a m p , o o k gebruikt w e r d v o o r een kruising tussen een d o r p en een stad, meestal aan een snelweg met een markt of uitspanning v o o r
een
paardenwisselplaats. D i t type k w a m n o g a l eens v o o r in Z u i d - L i m burg, bijvoorbeeld Heel, Blerick, V e n l o , Cuijk en Stein. T e n slotte w a r e n er n o g R o m e i n s e villa's. D i t w a r e n s t e n e n b o e r d e r i j e n m e t kelders,
v a a k m e t l a n d e r i j e n e n g r a a n o p s l a g p l a a t s e n , d i e in
h e t L a t i j n spicarium
h e e t t e n ; h e t w o o r d is in N e d e r l a n d s e d i a l e c t e n
b l i j v e n v o o r t l e v e n als spijker,
o o k spieker
'voorraadschuur'.
Villa's
w e r d e n in N e d e r l a n d g e b o u w d tussen eind eerste en m i d d e n d e r d e e e u w , e n k w a m e n v o o r a l in Z u i d - L i m b u r g v o o r . O p i l l u s t r a t i e 7 s t a a t a f g e b e e l d w a a r villa's zijn o p g e g r a v e n ( d e a r c h e o l o g i s c h e l i t e r a t u u r v e r m e l d t e e n s t u k o f t a c h t i g v i l l a ' s in Z u i d - L i m b u r g ) .
46
7. P l a a t s e n i n N e d e r l a n d w a a r R o m e i n s e v i l l a ' s z i j n o p g e g r a v e n (uit V a n Es 1981:180)
1.
Lemiers
16. Heer-Bakkerbos
2.
Bocholtz-Vlengendaal
3-
Simpelveld 11
17- Maastricht-Louwberg 18. Meerssen-Herkenberg
4-
Simpelveld I
56.
Kerkrade-Spekholzerheide Kaalheide-Krichelberg
21. Nuth-Vaasrade
7-
Heerlen-Bovenste
22. Hoensbroek-Schuureik
8.
Schaesberg-Overstenhof
23- Stem
Si-
Heerlen-Mezenbroek
24 Buchten-Op den Weider
19- Schimmert-Op den Bilik 20 Schimmert-Op het Steenland
lo. Voerendaal-Ten Hove
25. Holtblerik-Veldenkamp
11. Schimmert-Ravenbos
26 Groesbeek-Plasmolen
12. Voerendaal-Ubachsberg
27. Overasselt
13- Hulsberg-Heihof 14- Houthem-Rondenbos
28 Druten 29 Rijswijk
15- Houthem-Vogelzang
47
Het woord
villa
h e b b e n w e a a n d e v o r m te z i e n l a t e r v i a h e t I t a l i a a n s
g e l e e n d , m a a r h e t is w e l i n e n k e l e p l a a t s n a m e n b e w a a r d g e b l e v e n . D e Z u i d - L i m b u r g s e villa's w a r e n relatief e e n v o u d i g e , p r o v i n c i a l e w o o n h u i z e n : in G e r m a a n s e o g e n w a r e n ze natuurlijk uiterst luxe, m e t h u n thermen, mozaïeken, vloerverwarming en waterleidingen, maar het w a r e n g e e n b o u w k u n d i g e h o o g s t a n d j e s als j e z e v e r g e l i j k t m e t w a t R o m e e n a n d e r e g r o t e s t e d e n in die tijd b o d e n . D a a r g r o e i d e n villa's u i t t o t l u x e w o n i n g e n , m a a r b i j o n s is d i e v o r m n i e t g e v o n d e n , d e villa's hier w a r e n echte l a n d b o u w b e d r i j v e n . I n B e l g i ë z i j n v e e l m e e r v i l l a ' s g e v o n d e n d a n in N e d e r l a n d , v a a k g e b o u w d o p d e p l a a t s w a a r al e e n i n h e e m s e w o n i n g s t o n d . D e v i l l a ' s werden b e w o o n d d o o r R o m e i n e n of door geromaniseerde leden van de h o g e r e i n h e e m s e k r i n g e n . H e t grootste aantal villa's s t o n d in het h u i d i g e W a l l o n i ë ; in h e t V l a a m s e n o o r d e n w a r e n v a n w e g e d e b o d e m g e s t e l d h e i d m i n d e r villa's (zie illustratie 8). D a a r d o o r w a s h e t n o o r d e n minder geromaniseerd dan het zuiden.
Plaatsnamen E r z i j n L a t i j n s e w o o r d e n d i e n i e t als l e e n w o o r d z i j n o v e r g e n o m e n ( o f d i e m i s s c h i e n i n m i d d e l s als l e e n w o o r d v e r d w e n e n z i j n , w i e z a l h e t z e g g e n ) , m a a r d i e w e l v o o r k o m e n in p l a a t s n a m e n . H i e r o n d e r
een
a a n t a l v o o r b e e l d e n , alle n o g b e s t a a n d e p l a a t s n a m e n . W a n n e e r e e n p l a a t s e e n L a t i j n s e n a a m h e e f t , b e h o e f t d a t o v e r i g e n s n i e t p e r se te b e t e k e n e n d a t d i e n a a m te d a n k e n is a a n R o m e i n s e v e s t i g i n g ; z o a l s K e l t i s c h e n a m e n bij d e R o m e i n e n m o d i e u s w a r e n , w a r e n
Latijnse
n a m e n d a t s o m s bij d e G e r m a n e n . D e n a m e n h i e r o n d e r z i j n m e e s t a l w e l v a n d e R o m e i n e n a f k o m s t i g , e n h e t is d a n o o k n i e t t o e v a l l i g d a t d e m e e s t e p l a a t s e n in L i m b u r g l i g g e n . H e t w o o r d villa h e e f t in p l a a t s n a m e n d e n o r m a l e k l a n k v e r a n d e r i n g d o o r g e m a a k t ; z o g a a n d e L i m b u r g s e p l a a t s e n Vijlen,
Wijlre,
( o u d s t e v o r m Villara)
terug o p Latijn
e n h e t t w e e d e l i d v a n Nijswiller
villa ' b o e r d e r i j ' , l a t e r ' d o r p ' , r e s p e c t i e v e l i j k villarc
( v a n terrae
Wolder
villares
' d e bij e e n villa o f h o f b e h o r e n d e l a n d e n ' ) . O o k in a n d e r e l a n d e n k o m t
48
8. R o m e i n s e o v e r h e e r s i n g in B e l g i ë ( u i t d e Grote
Winklcr
Prins,
l e m m a België)
villa n o g a l e e n s v o o r i n p l a a t s n a m e n : i n F r a n k r i j k b e s t a a n v e e l n a m e n m e t Villers,
i n D u i t s l a n d m e t Weiier.
D e n a m e n zijn deels tijdens de
R o m e i n s e tijd o n t s t a a n , m a a r d a a r n a o v e r g e n o m e n e n
uitgewerkt
d o o r d e F r a n k e n , d i e ze m e e n a m e n t i j d e n s h u n v e r o v e r i n g v a n F r a n k rijk e n g e b r u i k t e n o m
e r n i e u w e p l a a t s e n m e e te b e n o e m e n .
In
Frankrijk en D u i t s l a n d zijn dergelijke n a m e n v a a k s a m e n g e s t e l d m e t een G e r m a a n s e p e r s o o n s n a a m o f m e t een G e r m a a n s w o o r d , en de n a m e n k o m e n o o k buiten het gebied v o o r waar de R o m e i n e n gevestigd waren. N i e t a l l e e n d e villa 's h e b b e n h u n s p o r e n in p l a a t s n a m e n a c h t e r g e laten, o o k andere w o o r d e n verwijzen naar de R o m e i n s e militaire of b u r g e r l i j k e a a n w e z i g h e i d . H e t G e l d e r s e Kesteren castra
' l e g e r p l a a t s ' . H e t L i m b u r g s e Kessel
' f o r t , k a s t e e l ' . D e p l a a t s Kasen ' h u i z e n ' , Kameren
gaat terug o p Latijn
k o m t van Latijn
castellum
in L i m b u r g is a f g e l e i d v a n L a t i j n
in N o o r d - B r a b a n t gaat terug o p Latijn
49
casas camera
'kamer', ook ' s t o o k p l a a t s ' , dus qua b e t e k e n i s v e r g e l i j k b a a r met haard-
stede.
Het L i m b u r g s e
Tegelen is a f g e l e i d
van L a t i j n
tegula
' t e g e l ' ; in d e
p l a a t s w a s een R o m e i n s e k l e i w a r e n i n d u s t r i e , m e t o n d e r a n d e r e dakpannen. H e t w o o r d wijk is s o m s , i n p l a a t s e n w a a r o u d e R o m e i n s e v e s t i g i n g e n w a r e n , o n t l e e n d a a n L a t i j n vicus ' h a n d e l s w i j k l a n g s e e n h e e r b a a n ' en is v a n d a a r g e b r u i k t v o o r e e n s t a p e l p l a a t s , b i j v o o r b e e l d i n h e t L i m b u r g s e Wijk
e n Blitterswijck,
e n h e t U t r e c h t s e Wijk
bij Duurstede.
a n d e r e g e v a l l e n is h e t e c h t e r e e n a f l e i d i n g v a n wijken
In
en betekent het
'bocht, inham'. P l a a t s e n z i j n s o m s n a a r h u n l i g g i n g g e n o e m d . D e n a a m Kampen O v e r i j s s e l e n Z e e l a n d is a f g e l e i d v a n L a t i j n campus Z e e u w s e Poortvliet
zit L a t i j n portus
de r i v i e r g e l e g e n Lemiers
' v e l d ' . In h e t
' h a v e n s t a d , m a r k t p l a a t s ' . H e t aan
z a l e e n a f l e i d i n g v a n L a t i j n limus
slijk' z i j n . D e p l a a t s n a a m Kadierm
in
het L i m b u r g s e
w a a r s c h i j n l i j k t e r u g o p L a t i j n calidarium
'modder,
Kadier•-en-Keer'gaat
'plaats v o o r w a r m e b a d e n ' ,
m a a r z a l v a n n a d e R o m e i n s e tijd s t a m m e n . H e t h e u v e l a c h t i g e l a n d s c h a p i n L i m b u r g w o r d t w e e r s p i e g e l d in w o o r d e n v o o r bergen en dalen. Bergen v i n d e n we in de Kelmond,
v a n L a t i j n calvum
v e r b a s t e r i n g v a n Chavémont,
montem
namen
' k a l e b e r g ' , e n Chèvremont,
v a n L a t i j n cavatum
montem
s t e i l e h e l l i n g e n d i e a f d a l e n n a a r e e n h o l l e w e g ' . I n Urmond
een
'berg met is e v e n e e n s
s p r a k e v a n mons, d a t h i e r ' v e r s t e r k t e h e u v e l ' b e t e k e n d e . D a l e n v i n d e n w e i n d e n a m e n Vaals, v a n L a t i j n valles ' d e d a l e n ' , e n b e r g e n e n d a l e n v i n d e n w e i n Schweiberg, (ex)cavata
w a a r i n h e t e e r s t e l i d is a f g e l e i d v a n L a t i j n
'uitgehold'.
N a a r d e b e g r o e i i n g w i j z e n d e L i m b u r g s e p l a a t s e n Sibbe L a t i j n s e cippus
' j o n g e a a n p l a n t ' ) e n Terblijt
(van het Latijnse
' t r i l p o p u l i e r ' ) . D e L i m b u r g s e p l a a t s n a a m Simpelveld
(van het tremula
is d o o r v o l k s -
e t y m o l o g i e o n h e r k e n b a a r v e r a n d e r d : hij g a a t n a m e l i j k t e r u g o p d e L a t i j n s e g e r e c o n s t r u e e r d e v o r m sempervivetum
'altijd g r o e n ' , v a n d a a r
'groenblijvende plant, hulstbos'. N a a r deze plaats heet de aldaar in 1930 g e v o n d e n S i m p e l v e l d - s a r c o f a a g , m e t a a n d e b i n n e n k a n t
zeer
b i j z o n d e r e a f b e e l d i n g e n in r e l i ë f v a n h e t i n t e r i e u r v a n e e n R o m e i n s e
50
villa. H e t L i m b u r g s e
Terwinselen is v a n l a t e r e d a t u m : h e t s t a m t u i t d e
M i d d e l e e u w e n e n i s a f g e l e i d v a n h e t L a t i j n s e vinicella
'kleine wijn-
gaard'. H e t w o o r d d e e l trecht,
Tricht, Maastricht,
tricht v i n d e n w e i n o u d e p l a a t s n a m e n z o a l s
Utrecht,
w a a r i n d e R o m e i n s e tijd e e n d o o r w a a d -
b a r e p l a a t s i n d e r i v i e r w a s . Tricht
k o m t v a n L a t i j n traiectum
'over-
v a a r t , o v e r g a n g ' , d a t w e i n l a t e r e tijd o o k als traject h e b b e n o v e r g e n o m e n . Z o w e l Utrecht
a l s Maastricht
werd oorspronkelijk
Trajectum
g e n o e m d ; t e r o n d e r s c h e i d i n g k r e g e n z e d e t o e v o e g i n g Maas trieth)
r e s p e c t i e v e l i j k ut(e) ' u i t , s t r o o m a f w a a r t s g e l e g e n '
H e t L i m b u r g s e Munstergeleen t e r u g o p L a t i j n monasterium
(Mase-
{Uuttrecht).
e n h e t Z u i d - H o l l a n d s e Monster
gaan
'klooster'; deze n a m e n zullen dus van n a
d e R o m e i n s e tijd s t a m m e n . Bij h e t v o r m e n v a n n i e u w e p l a a t s n a m e n g o l d h e t o n d e r d e R o m e i n e n als m o d i e u s o m K e l t i s c h e w o o r d e n te g e b r u i k e n , d a t z a g e n w e a l b i j d e p l a a t s n a m e n Nijmegen
e n Lugdunum.
A l s er d u s ergens e e n
Keltische p l a a t s n a a m g e v o n d e n w o r d t , w i l dat h e l e m a a l niet zeggen dat er o o k daadwerkelijk Kelten g e w o o n d hebben. Die h e b b e n waarschijnlijk alleen Z u i d - N e d e r l a n d b e w o o n d . D e R o m e i n e n h a d d e n een v o o r k e u r v o o r hetgebruik van het Keltische achtervoegsel
-(i)acum
in c o m b i n a t i e m e t een (Keltische, R o m e i n s e , G e r m a a n s e ) p e r s o o n s n a a m , w a t d a n z o v e e l b e t e k e n d e als ' v i l l a , l a n d g o e d v a n ...'. Blerick b i j v o o r b e e l d o n t s t a a n u i t Blariacum
v o e g s e l w e r d i n h e t N e d e r l a n d s t o t -i(c)k, Blerick,
Melick,
h e t G e l d e r s e Maurik
is
'villa v a n Blarius'. H e t achtervergelijk h e t L i m b u r g s e
e n h e t B e l g i s c h e Doornik
(het
G e l d e r s e D o o r n i k e n het U t r e c h t s e K a m e r i k zijn pas n a d e R o m e i n s e tijd o n t s t a a n e n v e r n o e m d n a a r de B e l g i s c h e plaats, respectievelijk h e t F r a n s e K a m e r i j k o f w e l C a m b r a i ) . O v e r i g e n s g a a n n i e t alle n a m e n o p -i(c)k
t e r u g o p h e t a c h t e r v o e g s e l -(i)acum:
-dijk,
-spijk
-i(c)k
k a n o o k u i t -wijk,
e.d. z i j n o n t s t a a n . H e t a c h t e r v o e g s e l - (i)acum
is l a n g s d e
F r a n s - N e d e r l a n d s e t a a l g r e n s ( w a a r d e b e w o n e r s l a n g e tijd t w e e t a l i g w a r e n ) v i a d e v o r m -iniacas
v e r a n d e r d i n -enaken.
Dit achtervoegsel
k o m t a l l e e n v o o r m e t G e r m a a n s e n a m e n e n is v a n n a d e R o m e i n s e tijd: h e t d a t e e r t u i t d e v i j f d e o f z e s d e e e u w . W e v i n d e n h e t b i j v o o r b e e l d
51
i n d e B e l g i s c h e p l a a t s n a m e n Montenaken, n a m e n Slenaken,
Beutenaken
en
Rozenaken
en de Limburgse
Etenaken.
Huizenbouw en huisraad In de l e g e r k a m p e n en de steden b o u w d e n de R o m e i n e n h u i z e n m e t muren
d i e gemetseld
w a r e n . V o o r de G e r m a n e n was dit een n i e u w i g -
heid; h u n h u i z e n w a r e n g e m a a k t v a n gevlochten takken, zoals blijkt u i t h e t G e r m a a n s e w o o r d wand,
d a t e e n a f l e i d i n g is v a n winden.
De
R o m e i n s e b o u w w i j z e v e r v i n g de i n h e e m s e niet. S o m s v o n d een soort samensmelting plaats, waarbij de i n h e e m s e h u i s v o r m bleef bestaan m a a r n u in s t e e n w e r d u i t g e v o e r d o f als R o m e i n s e t o e v o e g i n g c e n t r a l e v e r w a r m i n g , wandschilderingen o f een houten zuilengalerij kreeg. D e R o m e i n s e b o u w t e c h n i e k leverde de v o l g e n d e l e e n w o o r d e n in h e t N e d e r l a n d s o p : albast, fundament, molen,
mortel,
pek, pleister,
gips, kalk, krijt, marmer,
de huizen was v o o r de G e r m a n e n leenwoorden venster
kamer,
e n zolder.
bijvoeglijke
kerker,
post
een v e r n i e u w i n g . V a n d a a r
' d e u r p o s t ' , schouw
Bij h e t b o u w e n w e r d e n palen
naamwoord
menie,
specie e n tegel. D e R o m e i n s e i n d e l i n g v a n
kort
werd
e n pijlers
waarschijnlijk
de
'schoorsteen', gebruikt. Het
als m a a t b i j
de
h u i z e n b o u w gebruikt. D e invloed v a n de R o m e i n s e architectuur blijkt n o g u i t d e l a t e r e o n t l e n i n g e n aquaduct
'waterleiding, b r u g ' en
I n h u n n i e u w g e b o u w d e h u i z e n l e g d e n d e G e r m a n e n matten
pilaar. o p de
grond. D e R o m e i n e n b o u w d e n z o w e l in d e s t e d e n als o p h e t p l a t t e l a n d tempels; s o m s w e r d e n d e z e g e b o u w d o p e e n p l a a t s d i e bij d e G e r m a n e n al h e i l i g w a s . I n t e r e s s a n t is d a t in E i s t bij N i j m e g e n o p e e n R o m e i n s t e m p e l c o m p l e x l a t e r e e n g o t i s c h e k e r k is g e b o u w d . K e n n e l i j k b l e v e n h e i l i g e p l a a t s e n o o k n a d e k e r s t e n i n g g e w i j d , al v e r a n d e r d e d e h e i l i g heid van inhoud. V o o r t s legden de R o m e i n e n grafvelden aan. D e R o m e i n e n cremeerd e n h u n d o d e n , e n z e t t e n o p d e g r a f v e l d e n s t e n e n zerken
ofsarcofagen
'askisten'; b e g r a v e n k w a m tot de vierde e e u w nauwelijks v o o r , m a a r kreeg daarna dankzij het c h r i s t e n d o m de overhand. Overigens h e b b e n
52
sarcofaag
e n zerk d e z e l f d e h e r k o m s t . H e t w o o r d sarcofaag
k o m t via
het Latijn uit het Grieks, w a a r het 'vleeseter' betekende. Z o w e r d e n de d o o d k i s t e n g e n o e m d die g e m a a k t w a r e n v a n een steensoort uit KleinA z i ë w a a r v a n m e n m e e n d e dat hij het vlees v a n de lijken sneller d e e d verteren dan andere steensoorten. V o l g e n s anderen m o e t de n a a m f i g u u r l i j k o p g e v a t w o r d e n e n is alles w a t e e n lijk b e v a t , e e n ' l i j k e n v r e t e r ' . Zerk is v e e l e e r d e r d a n sarcofaag
o n t l e e n d , al i n d e R o m e i n s e t i j d ;
h e t is e e n v e r k o r t e v o r m v a n sarcofaag
e n is ' g r a f s t e e n ' g a a n b e t e k e -
nen. W o o r d e n v o o r huisraad die w e v a n de R o m e i n e n h e b b e n overgen o m e n , z i j n ark ' k i s t ' ( d e b e t e k e n i s is v e r n a u w d o n d e r i n v l o e d v a n d e b i j b e l s e Ark des Verbonds lier, pop, spiegel,
e n Ark van Noach),
dis, emmer,
tafel, urn, w a a r s c h i j n l i j k o o k korf. Emmer
o p L a t i j n amphora,
d a t w e l a t e r als amfoor
kooi,
gaat terug
hebben overgenomen. Het
L a t i j n s e w o o r d is o n t l e e n d a a n G r i e k s amphoreus, l i n g is v a n amphi
fakkel,
' a a n t w e e k a n t e n ' e n phoreus
dat een samenstel-
'gedragen'; de Griekse
e m m e r h a d d u s t w e e o r e n , m a a r i n d e l o o p v a n d e t i j d is d e v o r m gewijzigd, z o d a t w e n u n o g één hengsel h e b b e n (vergelijk de v o o r - en achterkant van het o m s l a g van dit b o e k ) . I n m e e r d e r e d i a l e c t e n k o m e n v o o r tijn,
tien
'watervat met oren',
teems ' m e l k z e e f e n aker ' p u t e m m e r ' . H e t l a a t s t e w o o r d g a a t t e r u g o p L a t i j n aquarium,
d a t i n d e k l a s s i e k e tijd ' w a t e r b a k ' b e t e k e n d e ; w a a r -
s c h i j n l i j k w e r d aker g e b r u i k t v o o r d e m e t a l e n e m m e r , i n t e g e n s t e l l i n g t o t d e G e r m a a n s e h o u t e n e m m e r . H e t L i m b u r g s e degel ' k o o k p a n m e t l a n g e s t e e l ' k o m t n e t als o n z e tegel e n teil v a n L a t i j n tegula
'dakpan,
b e d e k k i n g ' . L i m b u r g s teek ' t o o n b a n k , b u f f e t ' g a a t t e r u g o p theca,
d a t w e o o k k e n n e n als t w e e d e d e e l i n w o o r d e n als
Latijn
apotheek.
Handel Tussen R o m e i n e n en G e r m a n e n b e s t o n d een levendige handel, o n d e r andere over de rivieren. Bovendien h a d d e n de R o m e i n e n een vloot i n d e N o o r d z e e . V a n d a a r d a t s c h e e p s t e r m e n , z o a l s hulk, e n pont,
u i t h e t L a t i j n z i j n o v e r g e n o m e n . O o k ankeren
53
kog,
plecht
riem ' r o e i r i e m '
zijn Latijnse l e e n w o o r d e n , w a t m e n i g e e n zal v e r b a z e n o m d a t de in waterrijke g e b i e d e n e n d i c h t bij de zee w o n e n d e N e d e r l a n d e r s v a n o u d s h e r b e s c h o u w d w o r d e n als b e d r e v e n s c h e e p s l u i : d i e k e n d e n t o c h d e b a s i s b e g r i p p e n anker
e n riem w e l ? E n d a t w a s o o k z o . Anker
is
o v e r g e n o m e n o m d a t de v o r m ervan v o o r de G e r m a n e n n i e u w was. D e G e r m a n e n zetten h u n schepen vast m e t stenen aan een touw. V a n de R o m e i n s e v l o o t in de N o o r d z e e leerden ze het t w e e a r m i g e a n k e r k e n n e n . Riem
' r o e i r i e m ' is o m e e n a n d e r e r e d e n o v e r g e n o m e n : o o k
hiervoor h a d d e n de G e r m a n e n wel degelijk een w o o r d , M i d d e l n e d e r l a n d s eer ( v e r g e l i j k E n g e l s oar).
namelijk
P r o b l e e m w a s dat dit
w o o r d z o w e l ' d e u g d ' als ' r o e i r i e m ' b e t e k e n d e ; v a n w e g e d e v e r w a r r i n g is h e t i n d e l a a t s t e b e t e k e n i s v e r v a n g e n d o o r h e t a a n h e t ontleende
Latijn
riem.
D e R o m e i n e n v o e r d e n g e l d als b e t a a l m i d d e l i n . D i t l e v e r d e n i e u w e w o o r d e n o p v o o r m u n t e e n h e d e n : munt, pecuniën
e n koper, h e t m e t a a l
w a a r v a n de m u n t e n g e m a a k t w a r e n . N i e u w e m a t e n en w a r e n mud, e n mijl.
ons, pond,
m a a r o o k bunder
Z e l f s h e t w e r k w o o r d kopen
Germanen
gewichten
als o p p e r v l a k t e m a a t ,
h a n t e e r d e n h e t s y s t e e m v a n r u i l h a n d e l . Kopen
a f l e i d i n g v a n L a t i j n caupo
graad
s t a m t uit het Latijn, w a n t de is e e n
'kroegbaas, kramer', waarschijnlijk o m d a t
w i j n in e e r s t e i n s t a n t i e h é t h a n d e l s p r o d u c t w a s . D e v e r k o p e n v o n d e n p l a a t s o p d e markt,
waar de G e r m a n e n n i e u w e
p r o d u c t e n , exotische p l a n t e n en dieren leerden k e n n e n : de planten amandel,
ebbenhout,
kastanje,
pel; d e d i e r e n dam(hert), telduif),
valk, zalm.
' v l i n d e r ' e n vuur
kervel, kruizemunt,
lynx,
merel,
mus,
papaver,
pauw,
peper,
struis(vogel),
A l l e e n i n h e t z u i d e n k o m e n v o o r pul ' k i p ' ,
' b u n z i n g ' ( e e n a f l e i d i n g v a n L a t i j n fur
peptorpepel
'dief' - de
r e d e n v a n d e v e r n o e m i n g l i g t v o o r d e h a n d ) . N i e t al d e z e d i e r e n z u l l e n o v e r i g e n s v e r h a n d e l d zijn, en w a a r o m wij n a m e n v o o r v o g e l s als merel
inheemse
e n mus u i t h e t L a t i j n h e b b e n o v e r g e n o m e n , is n i e t
duidelijk. S o m m i g e dieren en planten k u n n e n t r o u w e n s o o k via de k l o o s t e r s b e k e n d zijn g e w o r d e n . D e t a m m e kat k o m t u i t E g y p t e . H i e r w e r d e n k a t t e n
eeuwenlang
a a n b e d e n , m e t als g e v o l g d a t ze i e d e r e a n g s t v o o r d e m e n s k w i j t r a a k -
54
ten. O m d a t katten heilig w a r e n , m o c h t e n ze niet geëxporteerd w o r d e n , m a a r t o e n E g y p t e o n d e r d e e l v a n h e t R o m e i n s e rijk w e r d , l e e r d e n de R o m e i n e n de huiskat kennen. Z e n a m e n katten m e e over het hele R i j k , als m u i z e n - e n r a t t e n v a n g e r s e n v o o r d e g e z e l l i g h e i d : v o o r d i e n z a t e n wezeltjes bij R o m e i n s e adellijke d a m e s o p s c h o o t , m a a r m e t d e introductie van d e kat w e r d e n deze uit het huis gebannen. D e wilde k a t t e n , d i e d e R o m e i n e n w e l k e n d e n e n d i e feles, felis
heetten (het
laatste n o g steeds d e w e t e n s c h a p p e l i j k e n a a m v o o r d e k a t ) , w a r e n o n g e s c h i k t als h u i s d i e r . V a n d e R o m e i n e n n a m e n d e G e r m a n e n d e k a t als h u i s d i e r o v e r . D e p r o d u c t e n w e r d e n o p lastdieren naar de markt gebracht, vandaar d e l e e n w o o r d e n ezel, muil(dier)
e n paard.
Wetpaard
duidde oorspron-
kelijk een extra p o s t p a a r d aan (het w o o r d k o m t v a n Latijn dus,
v a n G r i e k s para
' b i j ' e n veredus
paravere-
'postpaard'). D e Germanen
b e z a t e n w e l d e g e l i j k e e n e i g e n w o o r d , ros, m a a r d a a r m e e b e d o e l d e m e n e e n o o r l o g s p a a r d . D e p r o d u c t e n w e r d e n v e r v o e r d i n karren m e t
bussen, kisten,
schrijnen
of
zakken.
Landbouw, veeteelt en voedselbereiding T e n tijde v a n d e R o m e i n s e b e z e t t i n g leefde d e b e v o l k i n g v a n d e h u i d i g e N e d e r l a n d e n v a n d e l a n d b o u w e n veeteelt. D e R o m e i n e n brachten nieuwe landbouwtechnieken, nieuwe voedingsproducten, nieuwe bouwmethodes, nieuwe kookgewoontes. Met denieuwe met h o d e s b r a c h t e n z e o o k n i e u w e w o o r d e n o m d e z e m e t h o d e s te b e n o e men. A a n voedingsproducten graan, keker (erwt),
b r a c h t e n z e d e biet,
kool, pastinaaken
eppe
'selderie',
raap. Eve, evie als b e n a m i n g v o o r
een bepaald soort haver, d i e alleen in h e t zuiden v o o r k o m t , hangt waarschijnlijk s a m e n m e tde invoer van een nieuwe haversoort, de
Avena
strigosa,
die ten z u i d e n v a n de Rijn v e r b o u w d w e r d . T o t het
z u i d e n e n o o s t e n v a n h e t l a n d b e p e r k t i s p o o r ' p r e i ' . U i t d e z e tijd s t a m t o o k d e p l a n t n a a m wikke,
waarschijnlijk v o o r v e e v o e r gebruikt; later,
v i a d e k l o o s t e r t u i n e n , is d e z e l f d e n a a m i n B r a b a n t o p n i e u w g e l e e n d , d i t m a a l i n d e v o r m vitse. U i t a r c h e o l o g i s c h e g e g e v e n s b l i j k t v o o r t s d a t
55
d e R o m e i n e n d e t e e l t v a n s o m m i g e , al b e k e n d e g e w a s s e n m e t i n h e e m se n a m e n h e b b e n g e s t i m u l e e r d , z o a l s b r o o d t a r w e , r o g g e e n s p e l t (speltmeel w e r d v o o r b a n k e t gebruikt), d u i v e n b o n e n , haver en vlas. H e t w o o r d ui h e e f t e e n i n t e r e s s a n t e v o r m o n t w i k k e l i n g m a a k t . D e R o m e i n e n s p r a k e n v a n unio l a n d s uyen,
uyens
doorge-
'ui', w a t in het M i d d e l n e d e r -
w e r d . D e z e v o r m w e r d als m e e r v o u d
gevoeld,
d a a r o m w e r d d e k l e m t o o n t e r u g g e t r o k k e n e n w e r d er e e n e n k e l v o u d MI b i j g e v o r m d . D e d i a l e c t v a r i a n t ajuin is o n t l e e n d a a n L a t i j n e e n v i e r d e n a a m v a l v a n unio. u i , siepel,
unionem,
O o k dat andere dialectwoord voor de
is u i t h e t L a t i j n g e l e e n d , e n w a a r s c h i j n l i j k v i a d e k l o o s t e r -
t u i n e n b e k e n d g e w o r d e n . Z o u h e t a a n d e u i te d a n k e n z i j n d a t w e h e t w e r k w o o r d pellen
aan het Latijn o n t l e e n d h e b b e n ? W e h e b b e n het
o v e r i g e n s n i e t als w e r k w o o r d g e l e e n d : in h e t M i d d e l n e d e r l a n d s g i n g pelle ' v l i e s ' t e r u g o p L a t i j n pellis,
e n d a a r v a n is h e t w e r k w o o r d a f g e l e i d .
D e R o m e i n e n k e n d e n een m e e r geavanceerde a k k e r b o u w en graanb e w e r k i n g d a n d e G e r m a n e n . V a n d a a r l e e n w o o r d e n als: mijt m i j t ' , kouter
' p l o e g m e s ' , molen,
molenaar,
sikkel,
stoppel,
'hooi-
vork
(oor-
s p r o n k e l i j k ' h o o i v o r k ' , p a s l a t e r w e r d h e t v o o r e e t g e r e i g e b r u i k t ) , wan e n h e t w e r k w o o r d planten.
H e t L i m b u r g s e molster
betekent 'hoeveel-
h e i d m e e l als m a a l l o o n ' . H e t w o o r d oogst v e r d r o n g h e t G e r m a a n s e bouw,
d a t i n d i a l e c t e n is b l i j v e n v o o r t b e s t a a n .
D e b e w e r k i n g van het dorsen op l e m e n vloeren w e r d aan de R o m e i n e n ontleend (de G e r m a n e n gebruikten h o u t e n vloertjes), en d a a r m e e o o k d e n a a m v o o r h e t w e r k t u i g : d e vlegel,
en de n a a m v o o r
de
d o r s v l o e r , d i e i n z u i d e l i j k e d i a l e c t e n ere l u i d t . N a a s t ere b e s t a a t o o k h e t g e w e s t e l i j k e neer ' d o r s v l o e r ' . B e i d e w o o r d e n z i j n o n t l e e n d a a n L a t i j n area ' d o r s v l o e r , o p e n r u i m t e ' . D i t w o o r d k w a m m e e s t a l v o o r m e t e e n l i d w o o r d i n d e v e r b o g e n n a a m v a l , b i j v o o r b e e l d den eer. D a a r o m g i n g m e n d e n v a n h e t l i d w o o r d als o n d e r d e e l v a n h e t w o o r d beschouwen. D e v e r w e r k i n g v a n graan t o t b r o o d l e i d d e t o t d e l e e n w o o r d e n mik ' b r o o d ' e n zemelen.
I n L i m b u r g h e e t e e n d r a a g k o r f bot o f
e e n b r o o d m a n d e e n paander
e n e e n b a k t r o g e e n moei o f
56
moolt.
korst, buut,
U i t d e R o m e i n s e t u i n b o u w s t a m m e n kers, mispel, vrucht.
peer,
perzik
D e h o e n d e r t e e l t b r a c h t d e z i e k t e pip e n h e t w e r k w o o r d
ken. Pluim
en pluk-
is g e l e e n d i n v e r b a n d m e t d e u i t v o e r v a n g a n z e n v e r e n n a a r
R o m e , waarover Plinius berichtte. Hierbij horen dan o o k ' k u s s e n ' e n tijk
peluw
'kussenovertrek'.
E e n n i e u w e v o r m v a n boter e n kaas l e e r d e n w i j v a n d e R o m e i n e n k e n n e n - totdat de R o m e i n e n k w a m e n k e n d e n w e alleen de vloeibare k a a s v a n z u r e m e l k , n i e t d e h a r d e g e s t r e m d e k a a s . O o k boter
zal
g e l e e n d zijn o m d a t d e R o m e i n e n een n i e u w e b e r e i d i n g s w i j z e v a n dit zuivelproduct introduceerden. D o o r h a n d e l s c o n t a c t e n o f via R o m e i n s e n e d e r z e t t i n g e n zijn w o o r den voor vaatwerk en k o k e n geleend. D e R o m e i n e n voerden namelijk een n i e u w e v o r m v a n voedselbereiding in, vandaar de l e e n w o o r d e n keuken,
kok e n koken.
Koken
zal e e n a n d e r e m a n i e r v a n e t e n b e r e i d e n
z i j n g e w e e s t d a n h e t n u v e r o u d e r d e G e r m a a n s e zieden. k o o k g e r e i z i j n : beker, kelk, ketel, pan,
Namen voor
schotel.
H e t w o o r d p o f e n h e t z u i d o o s t e l i j k e d i a l e c t w o o r d oei, uul ' p o t ' g a a n t e r u g o p het Latijn. D e z e w o o r d e n zijn waarschijnlijk v e r b r e i d tezam e n m e t de introductie van het pottenbakkerswiel: deze draaischijf leerden de G e r m a n e n v a n de R o m e i n e n k e n n e n , v o o r d i e n m a a k t e n ze a a r d e w e r k uit de vrije h a n d . In h e t z u i d e n v a n het l a n d zijn bij opgravingen verschillende pottenbakkerijen gevonden waar potten m e t e e n d r a a i s c h i j f in s e r i e w e r d e n v e r v a a r d i g d .
Alcoholica
Uit b e r i c h t e n v a n Julius C a e s a r e n T a c i t u s w e t e n w e dat de G e r m a n e n e e n g e g i s t e d r a n k d r o n k e n , m a a r z o w e l d e b e r e i d i n g s w i j z e als d e n a a m d i e d e o u d e G e r m a n e n a a n d i e d r a n k g a v e n , is o n b e k e n d . T a c i t u s v e r m e l d t w e l dat het b r o u w s e l g e b a s e e r d w a s o p gerst o f a n d e r graan. In d e W e s t g e r m a a n s e t a l e n N e d e r l a n d s , D u i t s e n E n g e l s h e e t d e d r a n k bier o f e e n v a r i a n t d a a r v a n ; d e N o o r d g e r m a a n s e t a l e n g e b r u i k t e n e e n w o o r d d a t v e r w a n t is m e t h e t E n g e l s e ale. Er is e e n a a n t a l h y p o t h e s e n o v e r d e h e r k o m s t v a n h e t w o o r d bier ( v e r w a n t s c h a p m e t
57
brouwen,
a f l e i d i n g v a n e e n g e r e c o n s t r u e e r d G e r m a a n s w o o r d bewwu- ' g e r s t ' ) , m a a r h e t m e e s t w a a r s c h i j n l i j k is o n t l e n i n g a a n L a t i j n
biber
'drank'.
V o o r deze laatste suggestie pleit dat het b r o u w e n v a n bier aanvankelijk ( i n d e z e s d e , z e v e n d e e e u w ) a l l e e n p l a a t s v o n d in k l o o s t e r s , w a a r d e voertaal het Latijn was. Die andere alcoholische drank,
wijn, w a s
n i e t b e k e n d bij d e G e r m a -
n e n ; die h e b b e n ze zeker v a n de R o m e i n e n leren k e n n e n . U i t d e w i j n h a n d e l e n w i j n b o u w - v a n a f 200 v o n d a a n p l a n t v a n d e w i j n s t o k langs de M o e z e l en d e Rijn plaats - s t a m m e n de l e e n w o o r d e n
fles
(volgens s o m m i g e n echter in het Latijn uit het G e r m a a n s g e l e e n d ) , kuip,
most, pers, trechter
e n ton m e t duigen.
O o k de azijn h e b b e n w e
v a n d e R o m e i n e n l e r e n k e n n e n , v a n d a a r d e d i a l e c t w o o r d e n edik
en
eek ' a z i j n ' ( h e t w o o r d azijn h e b b e n w e l a t e r u i t h e t F r a n s g e l e e n d ) . U i t d e w i j n h a n d e l k o m t o o k h e t z e e r o u d e w e r k w o o r d ijken
'waarmerken'.
Textiel O o k de R o m e i n s e textielindustrie s t o n d o p een h o o g peil; v a n d a a r het w e r k w o o r d vollen ' b e w e r k i n g v a n w o l l e n w e e f s e l s o m z e te v e r v i l t e n ' . W o o r d e n v o o r k l e d i n g d i e u i t h e t L a t i j n k o m e n z i j n sok e n zool - d e Romeinen
voerden
het g e b r u i k van s c h o e n e n m e t zolen in.
Sok
b e t e k e n d e in h e t M i d d e l n e d e r l a n d s ' m u i l , l a g e s c h o e n v a n w o l o f v i l t ' . D e betekenis 'korte k o u s ' h e b b e n w e begin negentiende e e u w aan het D u i t s o n t l e e n d . D e speld g a a t t e r u g o p e e n v e r k l e i n i n g s v o r m v a n L a t i j n spina
' d o o r n ' , o m d a t m e n v r o e g e r d o o r n t j e s als s p e l d g e b r u i k t e .
De jaar- en weekindeling D e i n d e l i n g v a n het jaar en de w e e k h e b b e n wij v a n de R o m e i n e n o v e r g e n o m e n . T a c i t u s bericht dat de G e r m a n e n o o r s p r o n k e l i j k
in
n a c h t e n t e l d e n in p l a a t s v a n in d a g e n , e n e e n m a a n j a a r h a d d e n in p l a a t s v a n e e n z o n n e j a a r ( h e t G e r m a a n s e w o o r d maand e e n a f l e i d i n g v a n maan;
is d a n o o k
een m a a n d had oorspronkelijk de lengte van
een m a a n l o o p en w e r d pas later een twaalfde deel van een jaar). D a t
58
d e G e r m a n e n in n a c h t e n telden, blijkt n o g uit allerlei D u i t s e s a m e n s t e l l i n g e n , z o a l s Sonnabend e n Weihnachten
v o o r ' z a t e r d a g ' , Fastnacht
v o o r 'carnaval'
(letterlijk 'heilige n a c h t e n ' ) v o o r ' K e r s t m i s ' ; vergelijk
o o k E n g e l s afortnight
' v e e r t i e n d a g e n ' , v a n fourteen
nights
'veertien
nachten'. V a n de R o m e i n e n n a m e n de G e r m a n e n de tijdsindeling o p basis v a n het zonnejaar en de d a g e n over, en d a a r m e e de n a m e n v a n de w e e k d a g e n en de m a a n d e n . M e t de zeven w e e k d a g e n ontstond o o k de eenheid v a n een week. In het G e r m a a n s bestond het w o o r d al; d i t w o o r d is v e r w a n t m e t wijken
week
e n b e t e k e n d e a a n v a n k e l i j k ' (af) w i s -
seling'. T o e n de G e r m a n e n v a n de R o m e i n e n de tijdrekening
met
d a g e n e n w e k e n o v e r n a m e n , k r e e g h e t b e s t a a n d e w o o r d week
een
b e t e k e n i s e r b i j u i t L a t i j n vices,
n a m e l i j k '(af)wisseling v a n d e tijd',
'wisseling v a n de g o d h e i d die de dag beheerst' en vandaar 'terugkerende periode van zeven dagen'.
De namen van de weekdagen D e n a m e n v o o r d e d a g e n v a n de w e e k zijn heel o u d e leenvertalingen: ze d a t e r e n v a n v ó ó r de k e r s t e n i n g , w a n t er w o r d e n h e i d e n s e g o d e n n a m e n in g e n o e m d . Bij d e B a b y l o n i ë r s e n d e j o d e n b e s t o n d d e w e e k u i t z e v e n d a g e n ; d e R o m e i n e n h a d d e n oorspronkelijk een w e e k van acht dagen, namelijk zeven w e r k d a g e n en een marktdag. D e tijdrekening aan de h a n d van planeten stamt uit het M i d d e n - O o s t e n . D e Babyloniërs n o e m d e n de w e e k d a g e n naar de zeven g o d e n van de planeten: de planeet
die
z i c h t b a a r w a s o p h e t eerste u u r v a n de d a g , g a f zijn n a a m a a n die d a g . D e G r i e k e n n a m e n dit systeem over, en de R o m e i n e n v o l g d e n zoals z o v a a k het Griekse v o o r b e e l d , m a a r v e r v i n g e n de Griekse g o d e n d o o r h u n eigen g o d e n . D e eerste die de G r i e k s e g o d e n gelijkstelde
aan
R o m e i n s e t e g e n h a n g e r s , w a s L i v i u s A n d r o n i c u s in z i j n L a t i j n s e v e r t a l i n g v a n d e Odyssee
v a n H o m e r u s u i t c i r c a 250 v . C . ; h i e r i n s t o n d d e
R o m e i n s e V e n u s v o o r de Griekse A p h r o d i t e , en de R o m e i n s e Jupiter v o o r d e G r i e k s e Z e u s e t c . I n d e r e p u b l i k e i n s e tijd, d e p e r i o d e t o t 31 v . C , w e r d e n deze gelijkstellingen g e m e e n g o e d .
59
D e G e r m a n e n n a m e n de R o m e i n s e n a m e n over, m a a r vertaalden ze naar h u n eigen goden. En zo k o m e n w e aan onze weekdagen.
De
m e e s t e n a m e n w o r d e n n o g s t e e d s i n alle G e r m a a n s e t a l e n g e b r u i k t . D e Grieken n o e m d e n de dagen naar de planeten/goden zon, m a a n , Ares, H e r m e s , Z e u s , A p h r o d i t e en K r o n o s ; de R o m e i n e n stelden deze g e l i j k a a n z o n , m a a n , Mars, p l a n e t e n Uranus d e k t , Pluto
Mercurius,
e n Neptunus
Jupiter,
Venus
e n Saturnus
(de
w e r d e n pas na de M i d d e l e e u w e n ont-
z e l f s p a s in d e t w i n t i g s t e e e u w ; alle n a m e n v a n d e p l a n e t e n ,
b e h a l v e die v o o r z o n en m a a n , h e b b e n wij uit het Latijn o v e r g e n o men). N a a r d e z o n e n d e m a a n z i j n zondag
e n maandag
is e e n l e e n v e r t a l i n g v a n L a t i j n dies solis, maandag v a n L a t i j n dies lunae.
genoemd:
zondag
is e e n l e e n v e r t a l i n g
U i t de vertaling z o n d a g blijkt dat de n a m e n v o o r
d e w e e k d a g e n al v ó ó r h e t e i n d e v a n d e v i e r d e e e u w g e l e e n d m o e t e n z i j n , w a n t i n d e v i e r d e e e u w w e r d i n h e t L a t i j n dies solis d o o r h e t b i j b e l s e dies dominicus. dies dominicus v o o r zondag
d e v e r t a l i n g dag des heren,
maar ons gewone woord
is e e n v e r t a l i n g v a n h e t o u d e r e dies solis. Dies
h e e f t z i c h in h e t F r a n s o n t w i k k e l d t o t D e dinsdag
vervangen
In bijbelse c o n t e x t g e b r u i k e n w e v o o r
dominicus
dimanche.
h e e t t e in h e t L a t i j n dies Martis
'dag van Mars'. Mars was
d e g o d v a n d e l e n t e , d i e i n h e t G e r m a a n s Tiwas h e e t t e . D a a r k o m t h e t E n g e l s tuesday
v a n d a a n , dat letterlijk ' d a g v a n T i w a s ' b e t e k e n t . D e
N e d e r l a n d s e e n D u i t s e v o r m e n dinsdag,
Dienstag,
m e t e e n n, v o r m e n
een p r o b l e e m . O v e r het a l g e m e e n ziet m e n hierin de b i j n a a m v a n de g o d M a r s , n a m e l i j k thingsus
'die v a n de volksvergadering', een w o o r d
dat s a m e n h a n g t m e t het G e r m a a n s e w o o r d v o o r 'volksvergadering' d a t we b i j v o o r b e e l d v i n d e n in d e n a a m v a n h e t p a r l e m e n t i n d e S c a n d i n a v i s c h e l a n d e n , d e ting. A n d e r e n d e n k e n d a t dinsdag
n e t als
d e a n d e r e G e r m a a n s e w o o r d e n t e r u g g a a t o p T i w a s , e n d a t d e n is ontstaan o n d e r invloed v a n de n in Woensdag
woensdag.
is g e n o e m d n a a r w e e r e e n a n d e r e g o d , Wodan,
l i n g v a n L a t i j n dies Mercurii
als v e r t a -
' d a g v a n M e r c u r i u s ' . I n D u i t s l a n d is d e z e
n a a m v e r d w e n e n e n v e r v a n g e n d o o r Mittwoch,
60
letterlijk ' m i d w e e k ' ,
misschien o m d a t m e n uit religieuze o v e r w e g i n g e n b e z w a a r h a d tegen de heidense n a a m van W o d a n . I n donderdag Iovis
v i n d e n w e d e g o d Donar,
' d a g v a n J u p i t e r ' . Vrijdag
als v e r t a l i n g v a n L a t i j n
dies
is g e n o e m d n a a r d e g o d i n Freya,
als
v e r t a l i n g v a n L a t i j n dies Veneris A l l e e n zaterdag
v e r t a l i n g v a n dies, m a a r zaterl u i d t dies Saturni
'dag van Venus'.
is s l e c h t s e e n g e d e e l t e l i j k e v e r t a l i n g . Dag
is e e n
is e e n l e e n w o o r d . D e L a t i j n s e
naam
'dag van Saturnus', m a a r de G e r m a a n s e g o d e n w a r e n
o p : er w a s g e e n G e r m a a n s e t e g e n h a n g e r v a n S a t u r n u s . H e t g e b r u i k t v o o r d e z a t e r d a g Samstag
e n Sonnabend.
Samstag
Duits is e e n
w o o r d d a t d e G o t e n n a a r Z u i d - D u i t s l a n d g e b r a c h t h e b b e n , e n d a t zij o n t l e e n d h e b b e n a a n v u l g a i r G r i e k s sambaton a a n h e t H e b r e e u w s , v e r g e l i j k o n s sabbat.
( u i t sabbaton), Sonnabend
ontleend
betekent: 'de
a v o n d v o o r z o n d a g ' ; de b e n a m i n g b r e i d d e zich uit o v e r de hele z a t e r d a g . D e z e n a a m is n a a r h e t D u i t s e g e b i e d g e b r a c h t d o o r A n g e l saksische missionarissen. In het O u d e n g e l s luidde het d a t m e n g e b r u i k t e n a a s t satazrnesdazg, k e n t alleen n o g dit laatste w o o r d
sunnancefen,
sazteresdoeg - h e t h u i d i g e E n g e l s (Saturday).
De namen van de maanden Alle n a m e n v a n de m a a n d e n in de G e r m a a n s e talen zijn
Latijnse
leenwoorden. D e R o m e i n e n hebben met twee kalenders gerekend, w a t s p o r e n in de n a a m g e v i n g heeft achtergelaten. V o l g e n s de oudste kalender kende het jaar de volgende m a a n d e n : Martius, M a i u s , Iunius, Quintilis, Sextilis, S e p t e m b e r , O c t o b e r ,
Aprilis,
November,
D e c e m b e r , I a n u a r i u s , F e b r u a r i u s . M a a r t w a s d u s de eerste m a a n d v a n h e t j a a r , f e b r u a r i d e l a a t s t e . D o o r e e n p o l i t i e k e g e b e u r t e n i s is j a n u a r i d e e e r s t e m a a n d g e w o r d e n : o p h e t e i n d v a n h e t j a a r 154 v . C . b r a k e r e e n o p s t a n d u i t in S p a n j e . D e R o m e i n s e c o n s u l s m o e s t e n e r m e t h e t l e g e r h e e n o m d e o p s t a n d te o n d e r d r u k k e n , m a a r zij z o u d e n p a s e i n d f e b r u a r i a a n k o m e n , t e r w i j l z e o p 1 m a a r t , bij h e t b e g i n v a n h e t n i e u w e j a a r , m o e s t e n a f t r e d e n . E r z o u v e e l tijd v e r l o r e n g a a n v o o r d a t
de
n i e u w e consuls in Spanje z o u d e n arriveren, en dus b e d a c h t m e n een list. D e n i e u w e c o n s u l s m o c h t e n a l l e e n o p d e e e r s t e d a g v a n h e t n i e u w e
61
j a a r g e ï n s t a l l e e r d w o r d e n , d u s liet m e n h e t n i e u w e j a a r g e w o o n t w e e m a a n d e n eerder b e g i n n e n en installeerde m e n de n i e u w e
consuls
onmiddellijk. D e consuls vertrokken naar Spanje, de n i e u w e tijdreg e l i n g w e r d i n h e t h e l e R o m e i n s e rijk i n g e v o e r d e n w i j z i t t e n e r n o g m e e . G e d u r e n d e de g e h e l e M i d d e l e e u w e n g o l d e n er o v e r i g e n s v e r schillende b e g i n d a t a v a n het jaar, m a a r in het burgerlijk leven g o l d 1 j a n u a r i als b e g i n , w a t d e S p a a n s e l a n d v o o g d R e q u e s e n s i n 1575 o o k officieel v o o r de N e d e r l a n d e n heeft vastgelegd. In de o u d e R o m e i n s e kalender rekende m e n m e t m a a n m a a n d e n en b e s t o n d h e t j a a r u i t 355 d a g e n , v e r d e e l d o v e r 12 m a a n d e n . O m
het
a n d e r e jaar w e r d na februari (de laatste m a a n d ) een s c h r i k k e l m a a n d ingelast, M e r c e d o n i u s g e h e t e n (letterlijk 'die het v e r s c h u l d i g d e v o l d o e t , d i e h e t r e s t a n t v o l m a a k t ' , e e n a f l e i d i n g v a n merces
'loon, op-
brengst'). D o o r d a t de schrikkelmaanden echter willekeurig w e r d e n i n g e v o e r d , liep de t i j d r e k e n i n g steeds m e e r uit d e p a s m e t de tijd e n vielen b i j v o o r b e e l d de oogstfeesten niet m e e r in de z o m e r e n de w i j n o o g s t f e e s t e n n i e t m e e r in d e h e r f s t . D a a r o m v o e r d e J u l i u s C a e s a r (100-44 v . C . ) een k a l e n d e r h e r v o r m i n g in, de z o g e n a a m d e Juliaanse k a l e n d e r h e r v o r m i n g , die u i t g i n g v a n h e t z o n n e j a a r . Hij liet h e t eerste n a a r h e m g e n o e m d e J u l i a a n s e j a a r o p 1 j a n u a r i 45 v . C . b e g i n n e n . E e n j a a r d u u r d e n u 365 d a g e n , e n e e n s in d e v i e r j a a r w e r d e e n s c h r i k k e l j a a r v a n 366 d a g e n a a n g e h o u d e n . H e t a a n t a l m a a n d e n b l e e f o n v e r a n d e r d . T e v e n s l e g d e hij v a s t h o e v e e l d a g e n i e d e r e m a a n d t e l d e , e n d a t s y s t e e m hanteren w e n o g steeds. H o e k o m e n de R o m e i n e n aan h u n m a a n d n a m e n ? Een deel v a n de n a m e n is a f g e l e i d v a n g o d e n n a m e n , e e n d e e l v e r w i j s t n a a r h e t n u m m e r v a n d e m a a n d o f d e b e z i g h e d e n t i j d e n s d e m a a n d , e n bij t w e e m a a n d e n s p e l e n de keizers een rol. In detail: Januari
k o m t v a n L a t i j n (rnensis)
Ianuarius
'(de m a a n d ) v a n Janus'.
Janus w a s een o u d e g o d h e i d v a n de deur, v a n de in- en
uitgang,
overdrachtelijk v a n het begin en het einde. Hij w e r d voorgesteld m e t e e n s k e p t e r in d e r e c h t e r - e n e e n s l e u t e l in d e l i n k e r h a n d e n m e t t w e e g e z i c h t e n , een j o n g en e e n o u d , die tegelijkertijd v o o r - e n a c h t e r u i t k i j k e n , in d e t o e k o m s t e n in h e t v e r l e d e n . J a n u s w a s d e g o d v a n i e d e r
62
begin: het begin v a n de m a a n d , v a n de dag, v a n het zonnejaar en v a n h e t m e n s e n l e v e n . J a n u a r i is n a a r J a n u s g e n o e m d , o m d a t i n
deze
m a a n d e n d e g r o t e offerfeesten ter ere v a n d e g o d g e v i e r d w e r d e n . Februari
s t a m t v a n L a t i j n (mensis)
Februarius,
w a t letterlijk 'reini-
g i n g s m a a n d ' b e t e k e n t . D i t s t a m t n o g u i t d e tijd v ó ó r d e k a l e n d e r h e r v o r m i n g v a n C a e s a r , t o e n februari de laatste m a a n d v a n het jaar w a s : in die m a a n d w e r d e n r e i n i g i n g s r i t u e l e n g e h o u d e n ter ere v a n h e t b e g i n v a n het n i e u w e jaar. Vergelijk de N e d e r l a n d s e n a a m v o o r f e b r u a r i . Sprokkelmaand
sprokkelmaand
is o n t l e e n d a a n L a t i j n spurcalia
'reini-
g i n g s f e e s t e n , o n t u c h t i g e v o l k s f e e s t e n ' , n a a r d e f e e s t e n d i e in f e b r u a r i g e h o u d e n w e r d e n . D e L a t i j n s e n a a m spurcalia spurcus
' v u i l , s m e r i g ' , d u s d e spurcalia
is e e n a f l e i d i n g v a n
w a r e n eigenlijk de 'smerige'
feesten. Z o t o o n d e de K e r k haar m i n a c h t i n g v o o r deze feesten. D e n a a m is v o l k s e t y m o l o g i s c h g e w i j z i g d i n sprokkelmaand v a n sprokkelen,
onder invloed
w a a r b i j o n g e t w i j f e l d h e t feit d a t i n f e b r u a r i d e w i j n -
gaarden gesnoeid w e r d e n , een rol speelde. D a t februari oorspronkelijk d e l a a t s t e m a a n d v a n h e t j a a r w a s , z i e n w e t o t o p h e d e n a a n h e t feit d a t f e b r u a r i d e s c h r i k k e l m a a n d is, d e m a a n d d u s w a a r i n d e t i j d r e k e ning gecorrigeerd w o r d t , en d o o r het afwijkende aantal dagen. Maart
k o m t v a n L a t i j n (mensis)
Martius
'(de m a a n d ) van Mars'.
O o r s p r o n k e l i j k w a s m a a r t d e eerste m a a n d v a n het jaar en gewijd aan M a r s , d e o o r l o g s g o d m a a r in o u d e r e t i j d e n o o k d e v e g e t a t i e g o d . I n deze m a a n d w e r d na de w i n t e r s t o p de o o r l o g hervat; tevens begint in deze m a a n d de lente, v a n d a a r dat m e n het jaar e r m e e b e g o n . April
k o m t v a n L a t i j n (mensis)
s p r o n g v a n Aprilis
Aprilis
'(de m a a n d ) april'. D e o o r -
is o n z e k e r . E r z i j n v e r s c h i l l e n d e v e r k l a r i n g e n : h e t
w o o r d z o u a f g e l e i d zijn v a n e e n w o o r d v o o r 'af, w e g ' , e n d u s o o r spronkelijk 'de tweede, v o l g e n d e ' b e t e k e n e n , o m d a t april in de o u d e t i j d r e k e n i n g d e t w e e d e m a a n d v a n h e t j a a r w a s ; o f h e t is a f g e l e i d v a n de n a a m van de Griekse g o d i n A p h r o d i t e en z o u dus 'de m a a n d van A p h r o d i t e ' z i j n . D e r e c e n t s t e h y p o t h e s e is d a t h e t w o o r d s a m e n h a n g t m e t L a t i j n aper ' e v e r z w i j n ' , o m d a t s o m m i g e k a l e n d e r f e e s t e n m e t h e t offeren van bepaalde dieren v e r b o n d e n w a r e n .
63
Mei
k o m t v a n Latijn
(mensis)
Maius
'(de m a a n d )
van
Maius',
g e n o e m d naar M a i u s , de g o d die de g r o e i k r a c h t in de n a t u u r brengt; maius
betekent 'groot'.
Juni k o m t v a n L a t i j n (mensis)
Iunius,
'(de m a a n d ) v a n Juno'. Juno
w a s k o n i n g i n der g o d e n , de v r o u w v a n de g o d Jupiter, en o o r s p r o n kelijk een v r u c h t b a a r h e i d s g o d i n . In deze m a a n d bereikt de n a t u u r haar volle w a s d o m . Juli s t a m t v a n L a t i j n (mensis)
Julius
1
(Ae m a a n d ) v a n J u l i u s ' , n a m e l i j k
J u l i u s C a e s a r . T o t 44 v . C . l u i d d e d e n a a m (mensis)
Quintilis
'de vijfde
( m a a n d ) ' , n o g v e r w i j z e n d n a a r h e t feit d a t h e t j a a r b e g o n in m a a r t . I n 45 v . C . k w a m C a e s a r n a g r o te v e r o v e r i n g e n i n G a l l i ë e n e l d e r s t e r u g n a a r R o m e , h i e l d er e e n v i e r v o u d i g e t r i o m f t o c h t en w e r d tot d i c t a t o r v o o r het leven b e n o e m d (zie o o k ' C a e s a r ' in deel 2 v a n dit b o e k ) . Als eerbewijs b e s l o o t m e n in h e t b e g i n v a n het jaar 44 v . C . de m a a n d Q u i n t i l i s - d e g e b o o r t e m a a n d v a n C a e s a r - n a a r h e m te v e r n o e m e n e n te v e r a n d e r e n in I u l i u s . C a e s a r z e l f h e e f t d e m a a n d n i e t m e e r m e e m o g e n m a K e n : hij w e r d o p 15 m a a r t , d e I d u s v a n m a a r t , v e r m o o r d . Augustus Augustus.
is n a a r k e i z e r A u g u s t u s g e n o e m d , i n h e t L a t i j n
(mensis)
A u g u s t u s ' v e r h e v e n e ' is e e n e r e n a a m , d e e c h t e n a a m v a n d e
k e i z e r l u i d d e o o r s p r o n k e l i j k G a i u s O c t a v i u s ; hij v e r w i e r f z i j n e e r s t e p o l i t i e k e r o e m o n d e r d e n a a m O c t a v i a n u s . In d e p e r i o d e h i e r v o o r h e e t t e d e m a a n d i n h e t L a t i j n (mensis)
Sextilis
'zesde m a a n d ' (volgens
d e o u d e t i j d r e k e n i n g ) . T i j d e n s h e t l e v e n v a n k e i z e r A u g u s t u s (63 v . C . t o t 14 n . C . ) w e r d d e m a a n d S e x t i l i s te z i j n e r e r e n a a r h e m v e r n o e m d , o m d a t hij in d e z e m a a n d t o t c o n s u l w a s b e n o e m d . D e g e l e e r d e n z i j n h e t er n i e t o v e r e e n s i n w e l k j a a r p r e c i e s d e z e v e r n o e m i n g p l a a t s g e v o n d e n heeft. September,
oktober,
november
e n december
v e r w i j z e n alle n a a r d e
o u d e t i j d r e k e n i n g ; z e b e t e k e n e n in h e t L a t i j n r e s p e c t i e v e l i j k ' d e z e vende, achtste, negende, tiende ( m a a n d ) ' .
64
Woorddelen N i e t alleen w o o r d e n zijn i n d e R o m e i n s e tijd g e l e e n d uit h e t Latijn, o o k w o o r d d e l e n . D a t g i n g als v o l g t : e r w e r d e n h e e l v e e l w o o r d e n g e l e e n d m e t h e t a c h t e r v o e g s e l -arius, rius, monetarius,
ru(p)tarius,
N e d e r l a n d s molenaar,
tolenarius;
munter,
ruiter,
Latijnse
bijvoorbeeld
molina-
deze w o o r d e n w e r d e n in het tollenaar,
dus m e t de uitgang
-aar o f in v e r z w a k t e v o r m -er. D o o r d a t d e z e a c h t e r v o e g s e l s z o v a a k v o o r k w a m e n , w e r d e n z e in d e o n t l e n e n d e t a a l als z o d a n i g h e r k e n d . V e r v o l g e n s w e r d e n ze p r o d u c t i e f g e b r u i k t v o o r h e t v o r m e n n i e u w e w o o r d e n . Z o o n t s t o n d e n bakker, v a n d e e r f w o o r d e n bakken, t e r v o e g s e l -arius
leren,
leraar, minnaar
minnen.
van
ah a f l e i d i n g
I n t e r e s s a n t is d a t h e t a c h -
in d e l o o p d e r t i j d m e e r d e r e m a l e n is g e l e e n d e n i n
v e r s c h i l l e n d e v o r m e n p r o d u c t i e f is g e w o r d e n . T e n e e r s t e d u s in d e v o r m -aarl-er.
D a a r n a verschijnt het in de M i d d e l e e u w e n in aanslui-
t i n g o p e e n O u d f r a n s e d i a l e c t v o r m als -aris: notaris,
referendaris,
secretaris.
commissaris,
falsaris,
O m d a t m e n echter d a c h t dat dit een
L a t i j n s a c h t e r v o e g s e l w a s , is h e t p r o d u c t i e f g e w o r d e n i n d e v o r m i n g v a n m o d e r n Latijnse p e r s o o n s n a m e n m e t uitheemse s t a m m e n , zoals: archivaris, t o t -aarl-er
jubilaris,
missionaris,
pensionaris,
titularis.
In tegenstelling
w o r d t -aris a l l e e n g e c o m b i n e e r d m e t v r e e m d e w o o r d e n ,
niet m e t G e r m a a n s e w o o r d e n . T e n slotte v i n d e n w e in heel j o n g e w o o r d e n h e t a c h t e r v o e g s e l -arius in o n g e w i j z i g d e v o r m , v o o r n a m e l i j k in r.-k. c o n t e x t : beneficiarius,
ceremoniarius,
a c a d e m i s c h e k r i n g e n d e ordinarius
en de
lïbrarius,
vestiarius,
e n in
extraordinarius.
A l s t e g e n h a n g e r v a n d e m a n n e l i j k e p e r s o o n s n a m e n o p -er k o m e n v r o u w e l i j k e p e r s o o n s n a m e n o p -ster v o o r . O o k d i t a c h t e r v o e g s e l g a a t t e r u g o p h e t L a t i j n , e n w e l o p d e v o r m -istria. p r o d u c t i e f g e w o r d e n , v e r g e l i j k herbergierster,
H e t is n e t als
naaister,
-er
werkster.
Conclusie A l l e Latijnse w o o r d e n uit de R o m e i n s e p e r i o d e zijn r e c h t s t r e e k s d o o r m o n d e l i n g c o n t a c t geleend. Uit de g e g e v e n v o o r b e e l d e n blijkt dat ze
65
v o l l e d i g zijn i n g e b u r g e r d in h e t N e d e r l a n d s en niet m e e r h e r k e n b a a r z i j n als l e e n w o o r d e n : d e k l e m t o o n e n k l a n k e n z i j n g e h e e l a a n g e p a s t . H e t zijn vrijwel a l l e m a a l zelfstandige n a a m w o o r d e n , m e t een e n k e l w e r k w o o r d als ijken
e n m e t t w e e b i j v o e g l i j k e n a a m w o o r d e n , h e t al
g e n o e m d e kort e n v e r d e r n o g mank.
H e t is e e n r a a d s e l w a a r o m w e d i t
w o o r d uit het Latijn h e b b e n geleend in deze v r o e g e p e r i o d e (dat het w o o r d h e e l o u d is, b l i j k t u i t d e a f l e i d i n g verminken,
met een wisseling
v a n k l i n k e r , die h o g e o u d e r d o m b e w i j s t ) . W a r e n er g e e n
manke
G e r m a n e n ? D e R o m e i n e n g e b r u i k t e n h e t w o o r d niet v o o r h u n lastd i e r e n , w a n t e i g e n l i j k b e t e k e n d e mancus is e e n a f l e i d i n g v a n manus
'verminkt aan de h a n d ' - het
'hand'.
H o e v e e l w o o r d e n er g e l e e n d z i j n , z u l l e n w e n o o i t w e t e n , w a n t w e w e t e n n i e t h o e v e e l er v e r d w e n e n is - d a t is n a m e l i j k n i e t o p g e s c h r e ven. Veel w o o r d e n d u i d e n een nieuwigheid aan v o o r de G e r m a n e n , w a n t de R o m e i n e n b r a c h t e n v e r n i e u w i n g e n in l a n d b o u w , veeteelt en h u i z e n b o u w , w a t n i e t b e t e k e n d e d a t alle i n h e e m s e g e b r u i k e n v e r d w e nen. D e inheemse h u i z e n b o u w bijvoorbeeld bleef g e w o o n voortbes t a a n , zij h e t i n e n i g s z i n s a a n g e p a s t e v o r m . W e l v e r a n d e r d e d a n k z i j de R o m e i n e n de o r g a n i s a t i e v a n de m a a t s c h a p p i j . Er
ontstonden
grotere nederzettingen en een zekere arbeidsverdeling en m e c h a n i s e ring van arbeid, bijvoorbeeld d o o r de uitvinding van de draaischijf bij h e t p o t t e n b a k k e n . N i e t alle l e e n w o o r d e n z u l l e n s a m e n h a n g e n m e t
vernieuwingen.
S o m m i g e w o o r d e n z u l l e n g e w o o n m o d e w o o r d e n zijn geweest - d w e p e n m e t v r e e m d e w o o r d e n is v a n alle t i j d e n . D e m e e s t e l e e n w o o r d e n u i t d e R o m e i n s e tijd d u i d e n r e a l i a a a n , h e t zijn l e t t e r l i j k h u i s - , t u i n - en k e u k e n w o o r d e n . D e l e e n w o o r d e n h e b b e n alle b e t r e k k i n g o p h e t d a g e l i j k s l e v e n . O p v a l l e n d is d a t e r g e e n e n k e l e i n v l o e d v a n de R o m e i n s e filosofie, het R o m e i n s e culturele g e d a c h t e g o e d b e s p e u r b a a r is. D e l e e n w o o r d e n d u i d e n g e e n c u l t u r e l e , w e t e n schappelijke o f abstracte begrippen aan. Ofwel de G e r m a n e n w a r e n hier n o g niet aan toe, ofwel het gedachtegoed beperkte zich tot R o m e en o m g e v i n g , e n reikte niet tot de v e r r e b u i t e n g e w e s t e n . In een latere p e r i o d e , t o e n d e R o m e i n e n z e l f al I t a l i a n e n g e w o r d e n w a r e n e n g e e n
66
Latijn m e e r spraken, h e b b e n de N e d e r l a n d e r s wel degelijk m e t volle t e u g e n de G r i e k s - R o m e i n s e c u l t u u r tot zich g e n o m e n , z o w e l de b e g r i p p e n als d e w o o r d e n d a a r v o o r .
D e taalgrens
N a d e val v a n het R o m e i n s e rijk g i n g het v u l g a i r Latijn in d e verschillende delen v a n het v o o r m a l i g e Rijk steeds m e e r verschillen v e r t o n e n , e n g e l e i d e l i j k o n t s t o n d e n u i t h e t v u l g a i r L a t i j n d e R o m a a n s e t a l e n . Bij de v o r m i n g van onze buurtaal, het Frans, speelden de Franken een b e l a n g r i j k e r o l . D e F r a n k e n b e z e t t e n t u s s e n 4 0 0 e n 500 e e r s t N o o r d Gallië en v e r o v e r d e n kort daarna geheel Gallië en stichtten het Frank i s c h e rijk, d a t t o t d e n e g e n d e e e u w b e s t o n d e n g l o b a a l w e g h e t h u i d i g e Frankrijk, N e d e r l a n d , België, D u i t s l a n d en Noord-Italië omvatte. D e F r a n k e n b e s t o n d e n uit verschillende s t a m m e n . Z e k w a m e n uit Z u i d N e d e r l a n d en spraken in de p e r i o d e v a n de M e r o v i n g e r s (de familie d i e v a n 430 t o t 751 d e b a a s w a s ) O u d n e d e r l a n d s ; l a t e r , o n d e r
de
K a r o l i n g e r s , w e r d D u i t s de o v e r h e e r s e n d e taal. D e F r a n k e n w a r e n in d e R o m e i n s e tijd al g e r o m a n i s e e r d , w a a r d o o r z e g e m a k k e l i j k e r d o o r de inheemse bevolking geaccepteerd werden: de kloof tussen G e r m a n e n en R o m a n e n w a s niet zo g r o o t meer, en w e r d
de
vrijwel
g e d i c h t t o e n C l o v i s in 4 9 6 h e t c h r i s t e l i j k g e l o o f a a n n a m , d a t
de
R o m a n e n al e e r d e r h a d d e n a a n v a a r d . D e F r a n k e n , die ver in de m i n d e r h e i d w a r e n , n a m e n geleidelijk de R o m a a n s e taal v a n de o v e r w o n n e n w e r d e n z o Fransen
inheemse bevolking over,
i n p l a a t s v a n Franken,
en
met de v o o r het R o m a a n s
t y p e r e n d e v e r a n d e r i n g v a n k i n 5 v o o r e. W e l b r a c h t e n d e F r a n k e n a l l e r l e i i n n o v a t i e s in h e t F r a n s , z o a l s k l a n k e n e n l e e n w o o r d e n . I n h e t F r a n s b e s t a a n o n g e v e e r 500 w o o r d e n d i e o n t l e e n d z i j n a a n h e t O u d n e d e r l a n d s i n e e n fase w a a r v a n w i j g e e n g e s c h r i f t e n b e z i t t e n ; d e z e l e e n w o o r d e n k u n n e n o n s d u s iets v e r t e l l e n o v e r o n z e e i g e n taal! D e l e e n w o o r d e n b e h o r e n v o o r a l tot het g e b i e d van de administratie, leger en rechtswezen, voorts de l a n d b o u w en veeteelt en plant- en dierwe-
67
r e l d . S o m m i g e w o o r d e n h e b b e n w e in e e n l a t e r e t i j d w e e r t e r u g g e l e e n d uit het Frans. L e u k e v o o r b e e l d e n van Frankische o f O u d n e d e r l a n d s e w o o r d e n i n h e t F r a n s z i j n b i j v o o r b e e l d crèche ( o n s vouwstoel), l o p e n ' ! ) e n griep,
galopperen
( o n s krib(be)),
( v a n F r a n k i s c h wala-hlaupan,
d a t is a f g e l e i d v a n grijpen
fauteuil ofwel 'wel
en dus eigenlijk 'de ziekte
die h a r d toeslaat' betekent. B o v e n d i e n heeft het Frans twee k l a n k e n u i t h e t O u d n e d e r l a n d s g e l e e n d : d e h ( d i e in h e t v u l g a i r L a t i j n v e r d w e n e n w a s ) e n d e w. D e h, d i e t e g e n w o o r d i g i n h e t F r a n s a l l e e n a a n h e t begin v a n het w o o r d v o o r k o m t en niet meer w o r d t v i n d e n w e b i j v o o r b e e l d in haïr e n heaume,
o n s haten
uitgesproken, e n helm.
De w
is in d e l o o p d e r tijd g e w i j z i g d in g o f gu; w e v i n d e n h e m n o g i n b i j v o o r b e e l d gage e n gant ( o n s wedde
en
want).
I n d e R o m e i n s e tijd w a s d e b e v o l k i n g v a n d e N e d e r l a n d e n g e r o m a n i s e e r d , m a a r n i e t o v e r a l in g e l i j k e m a t e . I n
Belgisch-Vlaanderen,
V l a a m s - B r a b a n t en B e l g i s c h - L i m b u r g sprak het grootste deel van de b e v o l k i n g L a t i j n , in a n d e r e g e b i e d e n s p r a k a l l e e n d e b o v e n l a a g L a t i j n e n v e r d w e e n d e z e taal n a d e t e r u g t r e k k i n g v a n d e R o m e i n s e t r o e p e n . In de vierde/vijfde e e u w blijkt u i t p l a a t s n a m e n dat de g r e n s tussen h e t G e r m a a n s e n h e t L a t i j n p a r a l l e l l i e p a a n d e limes o f g r e n s z o n e , m a a r wel telkens ten z u i d e n ervan: de taalgrens liep langs de
Romeinse
g r e n s v e r d e d i g i n g in d e d i e p t e , e n h e t g e b i e d t u s s e n d e limes
en de
diepteverdediging was een soort niemandsland. T o e n de Franken naar het z u i d e n trokken en N o o r d - G a l l i ë k o l o n i seerden, werd het niemandsland bevolkt door Germaanssprekenden. In M i d d e n - B e l g i ë o n t s t o n d n u een tweetalig g e b i e d , w a a r
mensen
z o w e l G e r m a a n s als R o m a a n s s p r a k e n . U i t e i n d e l i j k g r o e i d e h i e r u i t i n de achtste e e u w de taalgrens tussen het G e r m a a n s en het R o m a a n s . D e z e t a a l g r e n s is h e t g e v o l g v a n e e n z e e r l a n g d u r i g s a m e n g a a n v a n Franken en andere G e r m a a n s e volkeren en R o m a n e n . Hierbij gingen d e R o m a n e n t e n n o o r d e n v a n d e t a a l g r e n s o p in d e G e r m a a n s t a l i g e n , e n a n d e r s o m : d e G e r m a n e n t e n z u i d e n v a n d e g r e n s g i n g e n o p in d e R o m a a n s t a l i g e n , t o t d a t d e t a a l g r e n s v a s t l a g . D a a r b i j is v o o r a l
in
Noordwest-Frankrijk een groot oorspronkelijk G e r m a a n s gebied ger o m a n i s e e r d . Uit de p l a a t s n a m e n blijkt vaak de G e r m a a n s e h e r k o m s t :
68
Zuydcoote, Dunkerque/Duinkerke, Grande-Synthe/Groot-Sinten, Gravelines/Grevelingen, Wissant ( i n 1095 Hwitsand ' w i t z a n d ' ) , Boulogne, d a t t e r u g g a a t o p N e d e r l a n d s Beunen. D e t a a l g r e n s h e e f t i n d e l o o p d e r tijd e n i g e s c h o m m e l i n g e n o n d e r g a a n , m a a r s i n d s d e v e e r t i e n d e e e u w is z e n i e t m e e r i n g r i j p e n d v e r a n d e r d . O p v a l l e n d is d a t e e n a a n t a l s y n t a c t i s c h e v e r a n d e r i n g e n i n d e R o m a a n s e e n d e G e r m a a n s e t a l e n m i n o f m e e r g e l i j k t i j d i g is o p g e t r e d e n ; w e l l i c h t is d i t e e n g e v o l g v a n d e v e r s m e l t i n g v a n d e t w e e c u l t u r e n e n is h i e r s p r a k e v a n e e n z e k e r e i n v l o e d v a n h e t v u l g a i r L a t i j n o p h e t G e r m a a n s , o f v a n d e v e r s t e r k i n g v a n e e n al b e s t a a n d e t e n d e n s . D i e t e n d e n s is d a t d e f u n c t i e s v a n n a a m v a l l e n e n v e r b o g e n v o r m e n o v e r g e n o m e n w o r d e n door omschrijvingen met lidwoorden, voorzetsels en h u l p w e r k w o o r d e n . H e t klassiek Latijn k e n d e geen bepaalde en onbepaalde lidwoorden, het G e r m a a n s en R o m a a n s wel; voorbeelden u i t N e d e r l a n d s e n F r a n s : de/het,
een - le/la, un(e).
H e t klassiek Latijn
g e b r u i k t n a a m v a l l e n , b i j v o o r b e e l d rosae V a n d e r o o s ' , R o m a a n s e e n G e r m a a n s e t a l e n g e b r u i k e n o m s c h r i j v i n g e n : N e d e r l a n d s van de
roos,
F r a n s de la rose. E e n a a n t a l w e r k w o o r d s t i j d e n d i e in h e t k l a s s i e k e L a t i j n m e t u i t g a n g e n w e r d e n w e e r g e g e v e n , w o r d e n in R o m a a n s e e n G e r m a a n s e t a l e n o m s c h r e v e n m e t h u l p w e r k w o o r d e n : h e t p a s s i e f m e t worden, t o o i d e tijd m e t hebben
omzijn ( v e r g e l i j k v u l g a i r L a t i j n ego
F r a n s f ai fait m e t ik heb gedaan; je suis venu m e t ik ben
de vol-
habeofactum,
v u l g a i r L a t i j n ego sum venitus,
Frans
gekomen).
H e t klassiek Latijn k e n d e g e e n o n b e p a a l d v o o r n a a m w o o r d , terwijl d e G e r m a a n s e e n R o m a a n s e t a l e n d a t w e l k e n n e n , e n h e t in b e i d e is afgeleid v a n het w o o r d v o o r ' m a n , m e n s ' : vergelijk N e d e r l a n d s ( v a n man),
e n F r a n s on ( u i t L a t i j n homo
men
' m a n , m e n s ' ) . In R o m a a n s e
e n G e r m a a n s e t a l e n is h e t v e r p l i c h t e e n p e r s o o n l i j k v o o r n a a m w o o r d bij d e w e r k w o o r d s v o r m e n te g e b r u i k e n , e n d a t v o o r n a a m w o o r d staat d i r e c t v o o r h e t w e r k w o o r d ( v e r g e l i j k F r a n s j'aime bemin),
t e r w i j l k l a s s i e k L a t i j n a l l e e n amo
e n N e d e r l a n d s ik
gebruikte, zonder
voor-
n a a m w o o r d ; o v e r i g e n s is in h e t S p a a n s e n I t a l i a a n s h e t p e r s o o n l i j k v o o r n a a m w o o r d niet verplicht.
69
Hen r o n d e / u i l d i e
p l a t ' t e g e n e e n g e v e l w o r d t g e p l a k t , is e e n pilaster. D e t o t o h i e r b o v e n t o o n t
h e t k a p i t e e l v a n /.o i
(
laster, n i e t d a a r b o v e n e n k e l e v e r s i e r d e p r o b e l e n e n t e n s l o t t e e e n d o o r
c o n s o l e s , a f g e w i s s e l d niet r o / e t t e n , g e d r a g e n k r o o n l i j s t . Het z o g e n a a m d e C o r i n t h i s c h e k a p i t e e l is v e r s i e r d m e t g e s t i l e e r d e a c a n t h u s b l a d e r e n en s p i r a a l v o r m i g e v o l u t e n . A l s b o v e n s t e s i c r p r o f i e l is een c i c i l i j s t h e r k e n b a a r . D e z e vrij z u i v e r k l a s s i e k e d e t a i l s t o o i e n d e g e v e l v a n e e n c h i c A m s t e r d a m s w o o n h u i s uit 1642 ( K l o v e n i e r s b u r g w a l 95).
70
Middeleeuws Latijn
T o e n uit het vulgair Latijn geleidelijk de R o m a a n s e talen o n t s t o n d e n , b e t e k e n d e dat niet het e i n d e v a n het Latijn. H e t Latijn v e r d w e e n w e l als m o e d e r t a a l , m a a r h e t w e r d d e t w e e d e t a a l v a n o n t w i k k e l d e n e n v a n de Kerk. H e t Latijn dat in de M i d d e l e e u w e n w e r d g e s c h r e v e n en als t w e e d e t a a l g e s p r o k e n , v a n o n g e v e e r 650 t o t 1500, h e e t m i d d e l e e u w s Latijn. H e t Latijn v a n de K e r k o n d e r s c h e i d d e zich v a n dat v a n de geleerden d o o r d a t het een geheel eigen w o o r d e n s c h a t bezat. Dit K e r k l a t i j n k o m t h i e r o n d e r u i t g e b r e i d ter s p r a k e . In dit s t u k gaat h e t o v e r het m i d d e l e e u w s e Latijn v a n literatoren, geleerden en v a n de overheid: veel ambtelijke
stukken werden namelijk in het
Latijn
g e s c h r e v e n , zeker in de o u d s t e p e r i o d e o n d e r Karei de G r o t e ( 7 4 2 814). L a t e r w e r d e n s t e e d s m e e r s t u k k e n i n h e t F r a n s o f N e d e r l a n d s geschreven. D e w e t e n s c h a p is altijd i n t e r n a t i o n a a l g e w e e s t , w a t i n h o u d t
dat
geleerden uit verschillende landen o p dezelfde terreinen o n d e r z o e k d o e n en g e b r u i k m a k e n v a n eikaars resultaten. D e geleerden en stud e n t e n t r o k k e n in de M i d d e l e e u w e n v a a k v a n de ene universiteit naar de andere. Ter vergemakkelijking van de c o m m u n i c a t i e gebruikten g e l e e r d e n uit alle l a n d e n d e z e l f d e taal, het Latijn, en d e z e l f d e w o o r d e n v o o r n i e u w e b e g r i p p e n . D a t laatste d o e n ze n o g steeds, m a a r in de t w i n t i g s t e e e u w h e e f t h e t E n g e l s h e t L a t i j n als i n t e r n a t i o n a l e w e t e n schapstaal verdrongen. H e t m i d d e l e e u w s e Latijn w a s een v o o r t z e t t i n g v a n h e t Latijn van d e late O u d h e i d , m a a r het k e n d e e e n eigen o n t w i k k e l i n g . O m d a t het o p l a t e r e leeftijd o p s c h o o l g e l e e r d w e r d e n n i e m a n d s m o e d e r t a a l w a s , v e r e e n v o u d i g d e m e n d e g r a m m a t i c a . D a t is d e r e d e n w a a r o m m e n s e n d i e o p s c h o o l klassiek Latijn geleerd h e b b e n , v a a k v e r b a a s d zijn dat
7i
ze, z o n d e r enige scholing, s o m m i g e m i d d e l e e u w s Latijnse
teksten
gemakkelijker k u n n e n lezen d a n klassiek Latijn! O m n i e u w e b e g r i p p e n u i t te d r u k k e n , w e r d e n n i e u w e a f l e i d i n g e n g e m a a k t v a n klassiek Latijnse w o o r d e n , o f w e r d e n w o o r d e n uit de v o l k s t a a l o p g e n o m e n . O m d a t p a s v a n a f c i r c a 1200 i n r u i m e r e m a t e N e d e r l a n d s e teksten b e k e n d zijn en N e d e r l a n d s e o o r k o n d e n v o o r n a m e l i j k d a t e r e n v a n n a c i r c a 1250, z i j n d e N e d e r l a n d s e w o o r d e n d i e i n Latijnse o o r k o n d e n v a n v o o r die d a t u m v o o r k o m e n , v a n g r o o t b e l a n g v o o r o n z e k e n n i s v a n de eigen taal. N e d e r l a n d s e w o o r d e n w e r d e n , in g e l a t i n i s e e r d e v o r m , g e b r u i k t als e r g e e n g e s c h i k t e e q u i v a l e n t e n i n h e t L a t i j n b e s t o n d e n ; in d e p r a k t i j k b l i j k t h e t v o o r a l te g a a n o m w o o r d e n v o o r m a t e n en g e w i c h t e n , juridische t e r m e n en t e r m e n v a n het dijke n p o l d e r w e z e n . V a a k s t a a t in h e t L a t i j n e e n frase t e r i n l e i d i n g v a n h e t v o l k s t a a l w o o r d , b i j v o o r b e e l d : que vulgo dicitur
dam ' w a t d o o r h e t
v o l k d a m g e n o e m d w o r d t ' , o f quam gilda vulgo appellant'wat
het v o l k
g i l d e n o e m t ' . D e o u d s t e v i n d p l a a t s v a n h e t w o o r d dam is e e n L a t i j n s e o o r k o n d e u i t 1165; dik ' d i j k ' v i n d e n w e h e t e e r s t in 1156 m e t als a f l e i d i n g dicare ' b e d i j k e n ' in 1237; gilda ' g i l d e , b r o e d e r s c h a p ' d u i k t r o n d 1115 o p i n e e n L a t i j n s e o o r k o n d e ; / z e i m r a f ' h e e m r a a d ' in 1155; ofstedi
'hofstede,
l a n d m a a t ' in 7 7 7 - 8 6 6 ; kni ' k n i e ' , m a a r in d e z e c o n t e x t ' b o c h t in r i v i e r ' i n 1156; sluse
' s l u i s ' i n 1155; e n wetteringa
'wetering,
afwatersloot'
e v e n e e n s in 1155. O o k w e r d e n N e d e r l a n d s e constructies in het Latijn o m g e z e t : exterius
' v a n b u i t e n k e n n e n ' , hoe transit
h a r t e ' , leviter indignari
mihi
scire
ad cor ' d i t g a a t m i j t e r
' l i c h t e l i j k b o o s w o r d e n ' , sibi res attrahere
'zich
een zaak aantrekken'. H e t m i d d e l e e u w s Latijn w e r d slechts d o o r een kleine g r o e p m e n s e n g e s p r o k e n e n g e s c h r e v e n . V o o r d e z e n w a s L a t i j n g e e n d o d e taal. E e n deel v a n de m i d d e l e e u w s Latijnse w o o r d e n w e r d via b o e k e n d o o r g e geven en bleef tot een kleine k r i n g beperkt. A n d e r e w o o r d e n w e r d e n m o n d e l i n g d o o r g e g e v e n in d e c o m m u n i c a t i e t u s s e n l e k e n e n o v e r heidsfunctionarissen o f geleerden, waarbij vooral artsen een belangrijke rol s p e e l d e n . Z o b e l a n d d e n d e z e w o o r d e n in h e t N e d e r l a n d s . M i d d e l e e u w s L a t i j n s e w o o r d e n w e r d e n d u s z o w e l in m o n d e l i n g als
72
in schriftelijk
contact geleend, dit in tegenstelling tot de
oudere
R o m e i n s e w o o r d e n , die w e allemaal alleen m o n d e l i n g leerden k e n nen. W a n t een v a n de belangrijkste n i e u w i g h e d e n van na de R o m e i n s e tijd w a s d e i n v o e r i n g v a n h e t L a t i j n s e a l f a b e t e n d e k u n s t v a n h e t l e z e n en schrijven.
H e t alfabet
E e n deel v a n d e G e r m a n e n bezat een eigen schrift, h e t runenschrift. V a n a f de t w e e d e e e u w n . C . zijn er in S c a n d i n a v i ë , v o o r a l D e n e m a r k e n , G e r m a a n s e inscripties g e s c h r e v e n in dit runenschrift; het w e r d niet v o o r l a n g e t e k s t e n g e b r u i k t . D e h e r k o m s t v a n d e r u n e n is o n z e k e r , m a a r h e t w a a r s c h i j n l i j k s t is d a t z e a f g e l e i d z i j n v a n h e t L a t i j n s e a l f a b e t en d o o r D e e n s e soldaten in dienst v a n het R o m e i n s e leger en d o o r h a n d e l a r e n m e e g e n o m e n zijn n a a r S c a n d i n a v i ë . V a n hieruit v e r b r e i d de het schrift zich naar a n d e r e G e r m a a n s e v o l k e r e n , in de vijfde en zesde e e u w bijvoorbeeld over Duitsland, en het w e r d d o o r de A n g e l e n en Saksen m e e g e n o m e n n a a r E n g e l a n d . In de Lage L a n d e n zijn o o k e n k e l e i n s c r i p t i e s g e v o n d e n , d i e alle F r i e s z i j n o f l a t e r g e ï m p o r t e e r d . H i e r w e r d dus niet geschreven. H e t runenschrift w e r d o p het vasteland v a n E u r o p a in de z e v e n d e en achtste e e u w w e g g e v a a g d d o o r het Latijnse alfabet, dat s a m e n m e t het christendom Europa veroverde. D e Kerk had namelijk gekozen v o o r het Latijnse alfabet. In het O o s t e n bleef het G r i e k s e alfabet zijn i n v l o e d h o u d e n . Z o w a s h e t G o t i s c h e a l f a b e t , d a t in d e v i e r d e e e u w ontwikkeld w e r d v o o r een Gotische bijbelvertaling, gebaseerd o p het G r i e k s ; h o e w e l d e G o t e n h e t r u n e n s c h r i f t k e n d e n , g o l d d a t als ' h e i dens' en w a s het dus niet geschikt v o o r een bijbelvertaling. O o k het C y r i l l i s c h e a l f a b e t , g e b r u i k t d o o r v e r s c h i l l e n d e S l a v i s c h e v o l k e r e n , is o p het Griekse geënt. In het b e g i n v a n de M i d d e l e e u w e n w a r e n de clerici z o w a t de e n i g e n die k o n d e n lezen en schrijven, en de e n i g e n m e t o n t w i k k e l i n g
en
s c h o o l k e n n i s . Zij v e r b r e i d d e n h u n k e n n i s o n d e r een klein deel v a n de
73
leken uit de betere standen. Z o w e r d het Latijnse alfabet in de N e d e r l a n d e n b e k e n d - e n n i e t a l l e e n d a a r : t e g e n w o o r d i g is h e t
Latijnse
alfabet v e r r e w e g het meest gebruikte alfabet o p de wereld. D e R o m e i n e n h a d d e n h e t alfabet, zoals zoveel, o v e r g e n o m e n v a n de G r i e k e n . D e z e n h a d d e n w e e r l e e n t j e b u u r g e s p e e l d bij d e Feniciërs. H e t Fenicisch w e r d g e s p r o k e n in het huidige L i b a n o n en w a s een Semitische taal, n a u w v e r w a n t m e t het H e b r e e u w s . H e t Fenicisch w e r d g e s p r o k e n v a n de twaalfde tot de vijfde e e u w v . C . ; daarna, tot d e vijfde e e u w n . C , n o e m t m e n deze taal P u n i s c h ( d e n k aan de Punische o o r l o g e n die R o m e in de derde en tweede e e u w v . C . m e t C a r t h a g o v o e r d e en w a a r i n o n d e r a n d e r e n H a n n i b a l m e t zijn o l i f a n t e n e e n h o o f d r o l s p e e l d e ) . H e t F e n i c i s c h e s c h r i f t is a f g e l e i d v a n d e Egyptische hiërogliefen, m a a r n u gaan w e w e l erg ver terug. H e t Fenicische schrift w a s een c o n s o n a n t e n s c h r i f t en b e z a t d u s geen tekens v o o r de klinkers. D e Grieken onderhielden v a n a f de negende e e u w v . C . h a n d e l s c o n t a c t e n m e t d e F e n i c i ë r s in L i b a n o n e n l a t e r m e t de F e n i c i s c h e k o l o n i ë n in N o o r d - A f r i k a . Z e n a m e n r o n d 900 v . C . h e t Fenicische consonantenschrift over, gebruikten bepaalde Fenicische medeklinkers v o o r de a a n d u i d i n g van klinkers en v o e g d e n
enige
k l i n k e r t e k e n s v a n e i g e n m a k e l i j t o e , z o d a t z e o p e e n a l f a b e t v a n 24 t e k e n s u i t k w a m e n . D i t a l f a b e t w e r d o m s t r e e k s 800 v . C . d o o r
de
E t r u s k e n o v e r g e n o m e n — het E t r u s k i s c h w e r d tot de v i e r d e e e u w n . C . in T o s c a n e g e s p r o k e n . V a n h e n h e b b e n de R o m e i n e n o p h u n b e u r t r o n d 700 v . C . h e t alfabet leren k e n n e n . H e t a l f a b e t h e e t n a a r d e e e r s t e t w e e l e t t e r s , d i e in h e t G r i e k s alfa e n bèta
h e t e n ; h e t w o o r d alfabet
h e b b e n w e aan Latijn
alphabetum
o n t l e e n d . D e G r i e k e n h e b b e n de v o l g o r d e v a n de letters o v e r g e n o m e n van de Feniciërs, de R o m e i n e n h e b b e n deze volgorde enigszins aangepast. O o k de n a m e n v a n de letters zijn d o o r het G r i e k s g e l e e n d uit het F e n i c i s c h ; in d e z e laatste taal h a d d e n de n a m e n een b e t e k e n i s : d e l e t t e r s w e r d e n n a m e l i j k g e n o e m d n a a r h u n v o r m . I n d e l o o p d e r tijd e n in d e v e r s c h i l l e n d e t u s s e n s t a d i a is d i e v o r m z o d a n i g g e ë v o l u e e r d , dat w e die n u meestal niet m e e r h e r k e n n e n , hoewel de n a a m 'hek' v o o r d e H n o g s t e e d s b e g r i j p e l i j k is. D e v o l g e n d e G r i e k s e l e t t e r s g a a n
74
t e r u g o p het Fenicisch (tussen haakjes staat d e F e n i c i s c h e ' b e t e k e n i s ' van d e letters):
A, a
alfa ( ' r u n d ' , n a a r d e v o r m v a n d e k o p m e t h o o r n s )
B,/3
bèta ( ' h u i s ' , v e r g e l i j k Bethlehem,
r, y
gamma
A, 6
delta
Z, £
zèta
H, n
èta
0, 6
thèta
I, i
jota
K, x
kappa
A, X
lambda
M,fi
mu
N, v
nu ( ' v i s ' )
I I , Jt
pi
('mond') ('hoofd')
letterlijk ' b r o o d h u i s ' )
('kameel') ('deur')
(niet zeker: 'steekwapen' of 'olijf) ('hek') ('slang' of 'bal') ('hand') ('holte van de hand') (waarschijnlijk 'roede v a n leraar' of 'ploegschaar')
('water')
P, Q
ro
2, alg
sigma
T, T
tau ( ' t e k e n , k r u i s ' )
('steun, schraag')
D e G r i e k s e l e t t e r s ksi (2, £), phi
(
, 0), chi ( X , %) e n psi (W, ip) h e b -
b e n g e e n F e n i c i s c h e q u i v a l e n t . D e l e t t e r s epsilon
( E , e) e n upsilon
v) b e t e k e n e n l e t t e r l i j k ' k a l e e' e n ' k a l e u ' , e n omikron
( O , o),
(Y, omega
( Q , OJ) b e t e k e n e n ' k l e i n e o ' r e s p e c t i e v e l i j k ' g r o t e o ' ; h e t t e k e n o g i n g terug op het Fenicisch, waar het 'oog' betekende. Een deel v a n de G r i e k s e letters heeft een internationale b e t e k e n i s g e k r e g e n i n d e w i s k u n d e o f d e l o g i c a , d e n k a a n pi, sigma, V e r d e r zijn s p r e e k w o o r d e l i j k e i n d e ' , ik snap er geen jota Delta
g e w o r d e n : alfa
en omega
van, s y n o n i e m m e t dat is Grieks
omega.
'begin
en
voor
mij.
' l a n d o m s l o t e n d o o r r i v i e r a r m e n ' is v i a h e t L a t i j n u i t h e t G r i e k s
geleend, o m d a t rivierdelta's, speciaal die v a n de Nijl, vaak diezelfde vorm hebben. T o e n de R o m e i n e n het alfabet via de E t r u s k e n o v e r n a m e n , b e s t o n d h e t L a t i j n s e a l f a b e t u i t 21 l e t t e r s e n w e r d h e t a l l e e n in h o o f d l e t t e r s
75
geschreven: A B C D E F H I K L M N O P Q R S T V X Z . I n
tegenstelling
t o t het G r i e k s w e r d d e èta niet g e b r u i k t v o o r de è - k l a n k m a a r v o o r de h-klank. V o o r de f-klank n a m m e n de o u d e , inmiddels v e r d w e n e n G r i e k s e d i g a m m a (f), e i g e n l i j k ' d u b b e l e g a m m a ' , o v e r . D e R o m e i n e n h a d d e n in de oudste p e r i o d e drie tekens v o o r k-klank: C, K en Q . D e C werd tevens v o o r de g-klank
de
gebruikt
( d a a r o m is z e d e d e r d e l e t t e r e n s t a a t z e o p d e z e l f d e p l a a t s als d e G r i e k s e g a m m a ) . I n d e l o o p d e r tijd v e r a n d e r d e d i t : d e C w e r d g e d u r e n d e e e n b e p a a l d e p e r i o d e alleen n o g v o o r de k - k l a n k g e b r u i k t (later w e r d ze a f h a n k e l i j k v a n h a a r p o s i t i e als s o f k u i t g e s p r o k e n , z i e h i e r o n d e r ) ; d e Q k w a m alleen v o o r in c o m b i n a t i e m e t V : Q V v o o r de klank kw; de K v e r d w e e n , b e h a l v e a a n h e t b e g i n v a n e n k e l e w o o r d e n o p ka- z o a l s
Kalendae,
d e n a a m v o o r de eerste d a g v a n de R o m e i n s e m a a n d ; en
v o o r de g - k l a n k ten slotte w e r d r o n d
230 v . C . e e n n i e u w
teken
ingevoerd: de G, eigenlijk een v o r m v a r i a n t van de C. O m d a t de Z i n m i d d e l s v e r d w e n e n w a s , k w a m d e G te s t a a n o p d e p l a a t s v a n d e Griekse zèta. D e V s t o n d i n h e t L a t i j n z o w e l v o o r d e v - k l a n k als v o o r d e u - k l a n k . Later k w a m daarnaast de v o r m v a r i a n t U o p , m a a r die w e r d eveneens v o o r z o w e l d e v - als d e u - k l a n k g e b r u i k t . I n d e t i e n d e e e u w n . C . g i n g m e n de V bij v o o r k e u r a a n h e t b e g i n v a n h e t w o o r d schrijven ( w a a r hij als v k l o n k ) , e n d e U m i d d e n in h e t w o o r d . V a n a f d e z e v e n t i e n d e e e u w w e r d h e t m i n o f m e e r r e g e l o m d e v als m e d e k l i n k e r e n d e u als k l i n k e r te g e b r u i k e n . H e t z e l f d e g e b e u r d e m e t d e I e n d e J. D e I w e r d v o o r z o w e l d e i e - als d e j - k l a n k g e b r u i k t . I n d e M i d d e l e e u w e n s c h r e e f m e n I o o k w e l als J. V a n a f de vijftiende e e u w stond J meestal aan het begin van een w o o r d e n k l o n k d a n m e e s t a l als j , t e r w i j l d e I m i d d e n in h e t w o o r d
werd
gebruikt. D a a r d o o r g i n g m e n in de l o o p v a n de zestiende e e u w de ] v o o r d e j - k l a n k s c h r i j v e n e n d e I v o o r d e i e - k l a n k ; in d e z e v e n t i e n d e e e u w w e r d d i t m i n o f m e e r r e g e l . A l e e r d e r , in d e t w a a l f d e e e u w , h a d d e i o v e r i g e n s haar p u n t j e g e k r e g e n : t o e n er e e n m a a l e e n verschil tussen kleine en h o o f d l e t t e r s b e s t o n d , g i n g m e n o p de kleine letter e e n p u n t j e z e t t e n o m d e z e te o n d e r s c h e i d e n v a n d e u in c o m b i n a t i e s
76
I
als ii, u i , i u , d i e i n h a n d s c h r i f t a n d e r s b i j n a n i e t te o n d e r s c h e i d e n waren. D e Z b e s t o n d k o r t e tijd in de o u d s t e p e r i o d e v a n h e t Latijn
en
v e r d w e e n t o e n totaal, t o t de tijd v a n C i c e r o , de eerste e e u w v . C : t o e n k w a m de Z w e e r o p in geleende Griekse w o o r d e n ter w e e r g a v e v a n d e z è t a ; i n h e t z e l d z a m e v o o r k o m e n v ó ó r d i e tijd w e r d d e z e d o o r S w e e r g e g e v e n , b i j v o o r b e e l d i n d e s t a d s n a a m Saguntum
voor
Zakyn-
thos. O o k d e X b e s t o n d al w e l , m a a r w e r d e i g e n l i j k p a s g e b r u i k t t o e n er veel G r i e k s e l e e n w o o r d e n m e t ksi o v e r g e n o m e n w e r d e n . In d e z e zelfde p e r i o d e n a m m e n uit h e t G r i e k s d e letter Y , de u p s i l o n , over, d i e v o o r d i e n n i e t b e s t o n d ; v ó ó r d i e tijd g a v e n d e R o m e i n e n d e G r i e k s e u p s i l o n w e e r m e t U. D e X , Y en Z w e r d e n achter in het alfabet gezet, w a a r m e e h e t L a t i j n s e a l f a b e t o p 23 l e t t e r s k w a m . D e R o m e i n e n n a m e n d e n a m e n v a n d e l e t t e r s (alfa, b è t a ) n i e t o v e r v a n de G r i e k e n . Klinkers s p r a k e n ze uit v o l g e n s h u n k l a n k , en d a n lang: aa, ee, 00, ie, uu. M e d e k l i n k e r s d i e a a n g e h o u d e n k u n n e n w o r d e n , s p r a k e n z e u i t als è + d e k l a n k : ef, el, em, en, er, es, eks ( l a t e r o n d e r i n v l o e d v a n d e G r i e k s e k s i t o t iks g e w o r d e n ) ; d e o v e r i g e m e d e k l i n k e r s s p r a k e n z e als m e d e k l i n k e r + ee: bee, cee, dee, gee, jee, pee, tee, vee. D e k k w a m a l l e e n v o o r i n d e c o m b i n a t i e ka, d e q a l l e e n i n qu, w a t h u n n a a m v e r k l a a r t . D e ha d a n k t z i j n n a a m a a n d e w i j z e v a n u i t s p r a a k , m e t a d e m t o c h t . D e zet is d e e n i g e l e t t e r d i e d e G r i e k s e n a a m b e h i e l d , w a a r s c h i j n l i j k o m d a t z e l a t e r g e l e e n d w e r d . H e t is d u i d e l i j k d a t w i j al o n z e letternamen aan de R o m e i n e n danken. I n d e l o o p v a n d e tijd o n t s t o n d e n e r v e r s c h i l l e n d e l e t t e r t y p e s w a a r m e e het Latijn g e s c h r e v e n w e r d . H e t o u d s t e lettertype w a s de majuskel of h o o f d l e t t e r , g e b r u i k t v o o r i n s c r i p t i e s in s t e e n e.d. D a a r n a o n t s t o n d e n lettertypes die sneller geschreven k o n d e n w o r d e n , de cursieve o f l o p e n d e s c h r i f t e n , w a a r b i j d e l e t t e r s d o o r lijntjes m e t e l k a a r v e r b o n d e n w e r d e n e n d i e b e s t o n d e n u i t e e n k l e i n e l e t t e r , d e m i n u s k e l . Bij d e cursieve schriften gebruikte m e n de majuskels n o g v o o r het schrijven v a n d e titel o f e e n k o p , in h e t L a t i j n caput; l e t t e r s kapitalen
h e t e n , v r o e g e r kapitale
77
d a t is w a a r o m d e h o o f d -
letters.
O n s lettertype, m e t het verschil tussen kleine letters en h o o f d l e t ters - geschreven aan het b e g i n (het h o o f d ) v a n een n i e u w e alinea o f zin - gaat terug o p de Karolingische minuskel. Karei de Grote, de baas v a n h e t F r a n k i s c h e rijk, w a a r t o e o o k d e L a g e L a n d e n b e h o o r d e n , v a a r d i g d e i n 789 e e n d e c r e e t u i t w a a r b i j hij h e t g e b r u i k v a n d e z e l e t t e r v o o r s c h r e e f v a n w e g e de leesbaarheid ervan en de snelheid w a a r m e e ze geschreven k o n w o r d e n . In deze m i n u s k e l w e r d e n Latijnse teksten g e s c h r e v e n , m a a r v a n a f de achtste e e u w v e r s c h e n e n er v o o r het eerst o o k teksten in de G e r m a a n s e talen. H e t Latijnse alfabet w a s niet o n t w o r p e n v o o r een G e r m a a n s e taal e n h a d d a a r d o o r e n e r z i j d s te w e i n i g e n a n d e r z i j d s te v e e l l e t t e r s . T e w e i n i g , o m d a t h e t b i j v o o r b e e l d n i e t v o o r z a g in d e N e d e r l a n d s e w k l a n k . I n o u d e t e k s t e n z i e n w e d i e d a n o o k v a a k g e s p e l d als u u o f ( d e n k a a n d e E n g e l s e b e n a m i n g doublé dubbele
u o f dubbele
w
u en vroeger in het Nederlands
v); l a t e r , v a n a f d e t i e n d e e e u w , g i n g m e n w
als
één letter schrijven. A n d e r z i j d s h a d h e t Latijn o o k letters die het N e d e r l a n d s niet n o d i g h a d : d e c, q, x e n y k o m e n n i e t v o o r in o o r s p r o n k e l i j k w o o r d e n . Alle w o o r d e n
Nederlandse
die m o m e n t e e l m e t een v a n deze letters
g e s p e l d zijn, zijn d u s g e l e e n d uit e e n a n d e r e taal. A a n v a n k e l i j k n a m m e n in N e d e r l a n d s e t e k s t e n d e L a t i j n s e c o n v e n t i e o v e r o m u e n v d o o r e l k a a r v o o r u - k l a n k e n v - k l a n k te g e b r u i k e n e n i e n j v o o r j - en ie-klank. In g e d r u k t e teksten uit de late zestiende e e u w v a n d e L e i d s e d r u k k e r L o d e w i j k E l s e v i e r is v o o r h e t e e r s t s y s t e m a t i s c h onderscheid g e m a a k t tussen de i v o o r de ie-klank en de j v o o r de j - k l a n k , en tussen de u v o o r de u - k l a n k e n de v v o o r de v - k l a n k . D a a r m e e w a s h e t g e b r u i k v a n é é n t e k e n v o o r b e i d e k l a n k e n in N e d e r landse teksten n o g lang niet v e r d w e n e n . M a a r uiteindelijk k w a m het h u i d i g e a l f a b e t m e t 26 l e t t e r s v a s t te s t a a n , v o l g e n s s o m m i g e n zelfs m e t 27 l e t t e r s , o m d a t zij d e ij a p a r t r e k e n e n . D e ij is o n t s t a a n u i t d e s p e l l i n g ii, o o k ij, v o o r d e l a n g e k l i n k e r [ i e ] , w a a r v a n d e u i t s p r a a k i n d e v i j f t i e n d e e e u w v e e l a l v e r a n d e r d e in [ e i ] . E n z o a a n v a a r d d e o o k in d i t o p z i c h t d e G e r m a a n s e w e r e l d
de
G r i e k s - R o m e i n s e e r f e n i s in d a n k e n p a s t e h a a r n a a r e i g e n b e h o e f t e
78
a a n . In de l o o p d e r tijd zijn er d o o r i n v l o e d v a n h e t F r a n s e n later o o k w e l v a n andere talen, n i e u w e klanken in het Nederlands
gekomen
( z o a l s d e n e u s k l a n k i n parfum e . d . ) , e n z i j n a a n al b e k e n d e l e t t e r s diakritische tekens toegevoegd (zoals trema, accent aigu/circonflexe/ grave, cedille, tilde) - m a a r dat valt b u i t e n de klassieke invloed waaro v e r d i t b o e k h a n d e l t . I n t e r e s s a n t is n o g w e l o m te v e r m e l d e n d a t n a d e u i t v i n d i n g v a n d e b o e k d r u k k u n s t d e v o l g o r d e w a a r i n d e letters in de letterkasten l a g e n , z o l a n g er s p r a k e w a s v a n h a n d z e t t e n , g e b a s e e r d is o p h e t L a t i j n ; d e h o o f d l e t t e r s l i g g e n b i j v o o r b e e l d i n a l f a b e t i s c h e v o l g o r d e , m a a r de J en de U , die pas later in z w a n g raakten, k o m e n na de Z.
Onderwijs
D e G e r m a n e n b i n n e n h e t R o m e i n s e rijk, e n d a n v o o r a l d e h o g e r e militairen, stuurden h u n kinderen naar school. D e G e r m a n e n buiten het Rijk, b i j v o o r b e e l d in o n z e c o n t r e i e n , g i n g e n niet n a a r s c h o o l . Zij leerden na de val v a n R o m e het s c h o o l s y s t e e m k e n n e n tegelijk m e t de kerstening. H e t w a r e n de clerici die h e n in a a n r a k i n g b r a c h t e n m e t h e t Latijnse alfabet en het f e n o m e e n b o e k . N a de val v a n het R o m e i n s e rijk w a r e n in veel delen v a n het Rijk d e s c h o l e n v e r d w e n e n . A l l e e n de clerus kreeg n o g onderwijs, o m d a t deze kennis m o e s t h e b b e n van het Latijn, i m m e r s d e taal v a n d e liturgie. Z o w e l d e k u n s t v a n het l e z e n e n s c h r i j v e n als k e n n i s v a n h e t L a t i j n w a s a a n v a n k e l i j k te d a n k e n a a n d e K e r k . Bij k l o o s t e r s w e r d e n L a t i j n s e s c h o l e n o p g e r i c h t . D a n k z i j d e K e r k b l e e f h e t L a t i j n , e n w e l h e t K e r k l a t i j n , n a d e v a l v a n R o m e in d e gehele westerse wereld een b i n d e n d e factor. B o v e n d i e n v o r m d e dit Kerklatijn een stevige b a n d m e t het antieke verleden; o m d a t m e n o p d e k a t h e d r a l e s c h o l e n o o k k l a s s i e k e a u t e u r s als V e r g i l i u s l a s , v a n w e g e h u n stilistische v o o r b e e l d f u n c t i e , b l e e f via d e K e r k klassiek c u l t u u r g o e d b e w a a r d , zij h e t u i t e r a a r d m e t e e n c h r i s t e l i j k e k l e u r i n g . C h r i s telijke a u t e u r s n a m e n
in b i j v o o r b e e l d
79
hagiografieën, lofreden
en
biografieën de stilistische en retorische m i d d e l e n v a n de klassieke topauteurs over en pasten ze aan h u n eigen doelen en ideeën aan. O o k de wetenschappelijke opvattingen van de O u d h e i d bleven via de kloosters b e w a a r d . In de M i d d e l e e u w e n m e e n d e m e n dat v o o r de opleiding van een ontwikkeld m e n s kennis nodig was van de liberales
s c h a p ' ) . D i t w a r e n e r z e v e n : k e n n i s v a n de grammatica, l o g i c a ) e n rhetorica metica,
artes
o f v r i j e k u n s t e n ( ' k u n s t ' in d e o u d e b e t e k e n i s ' t a k v a n w e t e n -
geometria,
- s a m e n h e t trivium astronomia
e n musica
dialectica
(=
g e n o e m d - , en v a n de
arith-
- s a m e n h e t quadrivium
ge-
n o e m d . D e idee d a t d e z e w e t e n s c h a p p e n n o d i g zijn v o o r e e n a l g e m e n e ontwikkeling, en de indeling en n a m e n van de w e t e n s c h a p p e n , gaan zoals zoveel terug o p de R o m e i n s e O u d h e i d , en wel die van kort na het begin van o n z e jaartelling. D e R o m e i n e n h e b b e n hierbij de Griekse g e d a c h t e v a n d e enkuklios
paideia
' a l g e m e n e , alzijdige
opvoeding'
n a g e v o l g d , m a a r h e b b e n h a a r e e n e i g e n n a a m g e g e v e n . In d e z e v e n t i e n d e e e u w is h e t G r i e k s e w o o r d a l s n o g o v e r g e n o m e n als L a t i j n encyclopaedia,
o n s encyclopedie.
D e Kerk n a m de idee dat een bepaalde
o p l e i d i n g n o o d z a k e l i j k is o v e r , e n v e r t a a l d e d i t in d e g e d a c h t e d a t e e n ontwikkelde christen een zekere a l g e m e n e eruditie m o e s t bezitten. D a a r o m w e r d e n e n c y c l o p e d i s c h e w e r k e n g e s c h r e v e n , in h e t L a t i j n , m e t s a m e n v a t t i n g e n v a n de wetenschappelijke k e n n i s v a n de klassiek e n . W e l i s w a a r w a r e n d e u i t g a n g s p u n t e n v a n d e c h r i s t e n e n - G o d is de s c h e p p e r v a n de w e r e l d , er bestaat g e e n toeval, en de m e n s h e i d w o r d t s t e e d s b e t e r t o t d a t G o d s rijk o p a a r d e k o m t - a n d e r s d a n d i e v a n d e R o m e i n e n en G r i e k e n , m a a r dat w a s geen beletsel o m w e t e n schappelijke k e n n i s over de geneeskunst, n a t u u r w e t e n s c h a p p e n , filos o f i e , r e c h t , s t a a t s i n r i c h t i n g e.d. o v e r te n e m e n , w a a r n o d i g
met
christelijke kleuring. H e t g r o o t s c h a l i g e g e b r u i k v a n b o e k e n is a a n d e K e r k te d a n k e n . A a n v a n k e l i j k s c h r e e f m e n in d e O u d h e i d o p p a p y r u s r o l l e n e n w e r d e n tijdelijke a a n t e k e n i n g e n o p m e t w a s b e s t r e k e n plankjes g e s c h r e v e n . V a n de wastafeltjes stapte m e n o v e r o p p e r k a m e n t e n b l a d e n ,
die
s a m e n g e b o n d e n k o n d e n w o r d e n : het b o e k dus. D e christenen g a v e n
80
a a n h e t g e b r u i k v a n b o e k e n d e v o o r k e u r , o m d a t ze g e m a k k e l i j k e r te r a a d p l e g e n zijn e n l a n g e r h o u d b a a r . D e kloosters v e r v u l d e n een belangrijke rol in de c o n s e r v e r i n g v a n b o e k e n : d e k l o o s t e r s l e g d e n b i b l i o t h e k e n a a n e n scriptoria,
waar
kopiisten o f afschrijvers religieuze w e r k e n overschreven. O o k p r o f a n e teksten en vele klassieke teksten zijn alleen dankzij dit m o n n i k e n w e r k b e w a a r d gebleven. D e b o e k d r u k k u n s t w e r d in E u r o p a pas o m s t r e e k s 1450 u i t g e v o n d e n e n h e t d u u r d e n o g e v e n v o o r d a t d e n i e u w e t e c h n i e k algemeen was. Pas later n a m e n de steden het o n d e r w i j s a a n leken v a n de K e r k o v e r . Er o n t s t o n d e n Duitse o f N e d e r d u i t s e scholen w a a r k i n d e r e n N e d e r lands leerden lezen en schrijven en leerden rekenen (ongeveer o n z e l a g e r e s c h o o l ) . D a a r n a a s t k w a m e n er s c h o l e n v o o r v e r v o l g o n d e r w i j s , w a a r v a n de h o o g s t e de Latijnse s c h o o l ( o o k Triviale o f G r o t e school) w a s - alleen v o o r j o n g e n s ! D e Triviale scholen heet z o naar de drie v a k k e n grammatica, trivium
dialectica
( l o g i c a ) e n rhetorica,
die s a m e n
het
g e n o e m d w e r d e n . O p deze s c h o l e n w e r d in de M i d d e l e e u w e n
Latijn, m a a r geen Grieks o n d e r w e z e n . Z e v o r m d e n een v o o r b e r e i d i n g o p d e universiteit, en w e r d e n d u s d o o r e e n k l e i n e elite b e z o c h t . D i e elite t r o k i n d e M i d d e l e e u w e n v a a k v a n u n i v e r s i t e i t n a a r u n i v e r s i t e i t . I n Z u i d - N e d e r l a n d h a d L e u v e n v a n a f 1425 e e n u n i v e r s i t e i t , i n N o o r d N e d e r l a n d w e r d d e o u d s t e u n i v e r s i t e i t , te L e i d e n , p a s i n 1575 o p g e richt. In de v e e r t i e n d e e n vijftiende e e u w v e r s c h e n e n de eerste w o o r denboekjes Latijn-Nederlands, v a n a f de vijftiende e e u w verschenen tevens Nederlands-Latijnse woordenlijstjes.
L e e n w o o r d e n uit het m i d d e l e e u w s Latijn
D e l e e n w o o r d e n uit het m i d d e l e e u w s Latijn bestrijken een b e p e r k t terrein: onderwijs, kunsten en w e t e n s c h a p p e n , wetgeving en bestuur.
81
Onderwijs
en
wetenschappen
Diverse l e e n w o o r d e n o p het gebied van het onderwijs bewijzen n o g h o e belangrijk het Latijn in het o u d s t e onderwijs w a s . Z o zijn de w o o r d e n school
e n schrijven
a l l e b e i u i t h e t L a t i j n g e l e e n d . Je k u n t n i e t
s c h r i j v e n z o n d e r t e l e z e n , e n h e t w o o r d lezen h e e f t d e h u i d i g e b e t e k e n i s a a n h e t L a t i j n t e d a n k e n : o o r s p r o n k e l i j k b e t e k e n d e lezen v e r g e l i j k aren
lezen,
uitgelezen;
l e e n d v a n L a t i j n legere
Verzamelen',
de betekenis 'schrift l e z e n ' w e r d ge-
'bijeenlezen, u i t z o e k e n ' , o o k 'schrift lezen',
n a m e l i j k 'letters stap v o o r stap v o l g e n ' . A n d e r e w o o r d e n b e t r e f f e n d e s c h r i j v e n e n s c h o o l z i j n brief, griffel,
inkt,
instrueren,
vers e n h e t w e r k w o o r d
les, lessenaar,
pen, punt,
regel, rubriek,
paar, professor,
spatie,
dichten.
U i t h e t h o g e r o n d e r w i j s s t a m m e n w o o r d e n als citaat, extract,
epistel,
publiceren,
rector,
student,
effect,
studeren
examen, en
studie.
V e r d e r h e b b e n w e de n a m e n v a n d e z e v e n vrije k u n s t e n uit h e t m i d d e l e e u w s e L a t i j n o v e r g e n o m e n : grammatica, retorica,
aritmetica,
als astrologie komeet
geometrie,
en fysica.
e n planeet.
astronomie,
dialectica/dialectiek,
en tevens w e t e n s c h a p p e n
A s t r o n o m i s c h e a a n d u i d i n g e n zijn
firmament,
D e meeste w o o r d e n betreffende het hoger onder-
wijs zijn echter in de p e r i o d e v a n de Renaissance g e l e e n d , t o e n in N o o r d - N e d e r l a n d de eerste universiteiten w e r d e n opgericht. E e n w o o r d d a t u i t h e t g i l d e n w e z e n s t a m t , is kornuit. m i d d e l e e u w s L a t i j n cornutus
Dit komt van
'gehoornd', o m d a t een nieuweling in een
h a n d w e r k s g i l d e h o r e n s d r o e g ; de o o r s p r o n k e l i j k e betekenis w a s dus 'gezel, g e n o o t (in een gilde)', v a n d a a r ' m a k k e r ' . I n d e M i d d e l e e u w e n w e r d e n a l l e r l e i bestiaria
en b o e k e n over dieren,
p l a n t e n , g e s t e e n t e n e.d. g e s c h r e v e n , m e e s t a l een v e r t a l i n g o f b e w e r k i n g v a n e e n L a t i j n s o r i g i n e e l . H e t o u d s t e e n b e k e n d s t e is Der bloemevan
naturen
J a c o b v a n M a e r l a n t (ca. 1 2 3 0 - c a . 1 3 0 0 ) . Z o k w a m e n a l l e r l e i
Latijnse n a m e n v o o r d i e r e n , p l a n t e n en edelstenen in het N e d e r l a n d s . A l eerder h a d d e n de R o m e i n e n ons laten k e n n i s m a k e n m e t n i e u w e planten en dieren, en o o k via de k l o o s t e r t u i n e n v e r b r e i d d e n
zich
p l a n t n a m e n . Enkele exotische dieren h e b b e n w e uit de bijbel leren
82
k e n n e n . H e t is d u s l a n g n i e t a l t i j d z e k e r v i a w e l k e w e g e e n b e p a a l d w o o r d h i e r g e k o m e n is. W a a r s c h i j n l i j k k e n n e n w e u i t b e s t i a r i a kanker
' k r e e f t ' , tijger,
d e p l a n t ficus
e d e l g e s t e e n t e n diamant,
robijn
en
e n d e v o g e l ibis,
boa,
en verder de
saffier.
Geneeskunde en alchimie D e m i d d e l e e u w s e geneesheren baseerden h u n kennis o p die van de R o m e i n e n , die zich w e e r o p de Grieken beriepen, en d a n vooral o p d e ' v a d e r v a n de g e n e e s k u n d e ' H i p p o c r a t e s ( r o n d 400 v . C . ) . H i p p o crates legde zijn m e d i s c h e o p v a t t i n g e n in diverse w e r k e n neer; een d a a r v a n w a s d e Aforismoi,
w a a r v a n o n s aforismen,
een verhandeling
o v e r de g e n e e s k u n d e in de v o r m van g e b o d e n en kernachtige uitsprak e n , zoals: ' W a t g e n e e s m i d d e l e n niet k u n n e n genezen, w o r d t genezen m e t het mes; wat het mes niet k a n genezen, w o r d t genezen d o o r het v u u r ; w a t h e t v u u r n i e t k a n g e n e z e n , m o e t als o n g e n e e s l i j k w o r d e n b e s c h o u w d . ' H e t e e r s t e a f o r i s m e v a n H i p p o c r a t e s l u i d t : ' d e k u n s t is lang, het leven kort'; wij k e n n e n dit a f o r i s m e v o o r a l in de Latijnse v o r m ars longa,
vita
brevis.
D e m e d i s c h e k e n n i s die H i p p o c r a t e s en a n d e r e geleerden tot d a n t o e v e r g a a r d h a d d e n , is i n é é n s y s t e e m s a m e n g e v a t d o o r d e G r i e k s e a r t s K l a u d i o s G a l e n o s ( i 3 o - c a . 210 n . C ) , m e e s t a l in g e l a t i n i s e e r d e vorm
C l a u d i u s Galenus g e n o e m d . Dit systeem ging uit van
drie
s t e l s e l s : h e t a d e r l i j k e ( b e g i n n e n d in d e l e v e r ) , h e t s l a g a d e r l i j k e e n h e t zenuwstelsel. D a a r n a a s t s t o n d d e leer centraal v a n de m e n g i n g v a n de v i e r l i c h a a m s s a p p e n o f humores
die de g e z o n d h e i d s t o e s t a n d en het
t e m p e r a m e n t v a n de m e n s b e p a l e n : slijm, b l o e d , gele gal e n z w a r t e g a l . W a n n e e r hetphlegma
o f slijm o v e r h e e r s t , krijg je e e n f l e g m a t i s c h ,
ofwel een onaandoenlijk en onverstoorbaar karakter, v a n d a a r flegma
' o n v e r s t o o r b a a r h e i d ' is g a a n b e t e k e n e n . O v e r h e e r s t d e
dat
sanguis
o f h e t b l o e d , d a n h e b je een s a n g u i n i s c h o f w e l v o l b l o e d i g , v u r i g , h e e t h o o f d i g k a r a k t e r . Bij c h o l e r i s c h e , o p v l i e g e n d e m e n s e n o v e r h e e r s t d e cholè o f g e l e g a l . E e n t e v e e l a a n melancholia,
z w a r t e gal, levert ten
s l o t t e m e l a n c h o l i e k e , z w a a r m o e d i g e m e n s e n o p ; o n s melancholie
83
is
e r a a n o n t l e e n d . H e t w o o r d temperamentum
b e t e k e n d e in het Latijn
'juiste h o e v e e l h e i d bij h e t m e n g e n ( n a m e l i j k v a n d e l i c h a a m s s a p p e n ) , j u i s t e m a a t , e v e n w i c h t ' , v a n d a a r o n s temperament moedsgesteldheid'.
'natuurlijke
ge-
D e ideeën van Galenus golden gedurende
de
g e h e l e M i d d e l e e u w e n als o n a a n t a s t b a a r , v a n d a a r d a t m e n s p r a k v a n divinus
Galenus
'de goddelijke Galenus'.
M e n m e e n d e d a t i e m a n d g e z o n d w a s als d e v e r h o u d i n g t u s s e n d e v i e r humores
j u i s t w a s . D a a r d o o r k r e e g L a t i j n humor
'vocht, vochtig-
h e i d ' de betekenis 'geestelijke toestand', en v a n d a a r ' h u m e u r , s t e m m i n g ' . I n d i e b e t e k e n i s h e b b e n w i j in d e z e v e n t i e n d e e e u w h e t F r a n s e humeur
o v e r g e n o m e n . O o k de Engelsen h e b b e n het Franse
g e l e e n d . Bij h e n k r e e g h e t d e v o r m humour, Engels
heeft
de
betekenisverschuiving
naar
'vrolijke
In het
stemming,
scherts, h u m o r ' plaatsgevonden, die wij v a n de Engelsen o v e r g e n o m e n , w a a r d o o r humor
humeur
l a t e r o o k humor.
hebben
in d e b e t e k e n i s ' v o c h t ' s l e c h t s i n z e e r
b e p e r k t e m e d i s c h e k r i n g is b l i j v e n v o o r t l e v e n . V o o r t s m e e n d e m e n dat de stand van de m a a n invloed had i e m a n d s g e e s t e s g e s t e l d h e i d . V a n d a a r d e a f l e i d i n g v a n luim m i n g ' , in h e t M i d d e l n e d e r l a n d s lune, v a n L a t i j n luna
op
'stem-
'maan'.
O m d a t a r t s e n p e r d e f i n i t i e v e e l m e t l e k e n in a a n r a k i n g k w a m e n ( e n o m d a t er in d e M i d d e l e e u w e n e e r d e r m e e r d a n m i n d e r z i e k e m e n s e n w a r e n d a n t e g e n w o o r d i g - o f g i n g e n ze a l l e m a a l e e r d e r d o o d ? ) z i j n in d e z e p e r i o d e n o g a l w a t L a t i j n s e t e r m e n in h e t N e d e r l a n d s t e r e c h t g e k o m e n , z o a l s ampul, laxeren, spatel,
medicijn, tinctuur
balsem,
medicus,
pil,
dokter,
epidemie,
praktiseren,
karbonkel,
pulver,
recept,
e n d e n a m e n v o o r l i c h a a m s d e l e n : palm
H e t L a t i j n s e w o o r d apotheca
pols.
h e b b e n w e in v e r s c h i l l e n d e v a r i a n t e n
g e l e e n d : r e c h t s t r e e k s in d e M i d d e l e e u w e n als apotheek, h e t F r a n s i n d e v o r m boetiek
en
kuur, remedie,
en indirect via
e n v i a h e t S p a a n s als bodega.
Apotheek
is
afgeleid van een Grieks w e r k w o o r d dat 'wegzetten' b e t e k e n d e , en de b e t e k e n i s s e n v a n apotheek
l u i d d e n d u s letterlijk
'het
weggezette',
vandaar 'bergplaats, bewaarplaats, zolder, kelder, magazijn'.
Oor-
s p r o n k e l i j k w e r d e n in e e n a p o t h e e k v e e l m e e r p r o d u c t e n w e g g e z e t e n v e r k o c h t dan n u , het w a s m e e r een drogisterij. In de M i d d e l e e u w e n
84
w e r d e n in de a p o t h e e k artsenijen, kruiderijen
en wijn
verkocht.
T e g e n w o o r d i g heeft de betekenis zich toegespitst tot ' g e n e e s m i d d e l e n z a a k ' . I n d e F r a n s e boutique e n i n d e S p a a n s e bodega
is d e b e t e k e n i s v e r r u i m d t o t ' w i n k e l ' ,
w o r d t n o g maar één 'geneesmiddel' ver-
kocht: wijn. M e d i s c h e k e n n i s k w a m niet alleen via het Grieks, m a a r o o k via het A r a b i s c h in het Latijn terecht. D e A r a b i e r e n bezaten in de M i d d e l e e u w e n o p het gebied v a n de geneeskunst en de wis- en n a t u u r k u n d e een v o o r s p r o n g o p de Europese wetenschappers. D e Arabieren
grepen
daarbij deels terug o p G r i e k s e m e d i s c h e , n a t u u r k u n d i g e en filosofische w e r k e n , die ze v a n a f d e n e g e n d e e e u w vertaalden in h e t A r a b i s c h . In de M i d d e l e e u w e n ging m e n h u n n a t u u r k u n d i g e en
filosofische
w e r k e n steeds vaker vertalen in het m i d d e l e e u w s Latijn. H e t zegt overigens w e l w a t over de kennis v a n het Grieks in de M i d d e l e e u w e n dat m e n v a n Griekse w e r k e n via het A r a b i s c h k e n n i s n a m ! Z o k w a m e n a l l e r l e i A r a b i s c h e l e e n w o o r d e n in h e t L a t i j n t e r e c h t . W i j h e b b e n d e z e w o o r d e n , veelal a p o t h e k e r s t e r m e n , meestal helemaal aan het einde v a n d e M i d d e l e e u w e n , s o m m i g e zelfs p a s t i j d e n s d e o v e r g e n o m e n , b i j v o o r b e e l d alchimie, timoon,
borax,
elixer,
alcohol,
soda e n o o k almanak.
amalgaam,
Renaissance, amber,
an-
D e w o o r d e n o p a(l)-
zijn
g e l e e n d m e t h e t A r a b i s c h e l i d w o o r d , d a t n i e t als z o d a n i g w e r d h e r kend.
Wiskunde D e A r a b i e r e n h e b b e n in E u r o p a h e t h u i d i g e s y s t e e m v a n
rekenen
i n g e v o e r d , d a t in d e O u d h e i d n i e t b e s t o n d e n w a a r b i j d e n u l e e n b e l a n g r i j k e r o l s p e e l t . T o t d e d e r t i e n d e e e u w g e b r u i k t e m e n in E u r o p a d e R o m e i n s e cijfers (i, v , x , e t c ) , d i e w i s k u n d i g e b e w e r k i n g e n c o m p l i c e e r d e n . D e A r a b i e r e n h e b b e n in E u r o p a d e A r a b i s c h e cijfers (1, 2,... I O , 20,... ï o o , 200...) i n g e v o e r d , e n t e v e n s d e w o o r d e n cijfer
(dat
w e v i a L a t i j n e n F r a n s g e l e e n d h e b b e n ) e n zero ( g e l e e n d v i a I t a l i a a n s e n F r a n s ) , d i e b e i d e k o m e n v a n h e t A r a b i s c h e b e g r i p sifr
'leeg',
n a m e l i j k de lege k o l o m o p het r e k e n b o r d . H e t A r a b i s c h e w o o r d w e r d
85
d u s gebruikt v o o r het t e k e n dat a a n g a f dat een b e p a a l d e positie in een getal (een e e n h e i d , tiental etc.) leeg w a s . V a n d a a r w e r d het v o o r ' n u l ' g e b r u i k t ( v e r g e l i j k F r a n s zéro ' n u l ' ) . Cijfer
w e r d bij o v e r d r a c h t v o o r
a l l e A r a b i s c h e cijfers g e b r u i k t , n i e t m e e r a l l e e n v o o r d e n u l . V i a het Latijn k e n n e n w e o o k de A r a b i s c h e w i s k u n d i g e algebra
e n algoritme.
wa-l-muqabala
Algebra
termen
is o n t l e e n d a a n d e b o e k t i t e l 'Urn
al-jabr
'leer d e r v e r g e l i j k i n g e n ' , letterlijk 'de w e t e n s c h a p v a n
de hergroepering en de vergelijking' van A l - C h o w a r i z m i , w a t eigenlijk b e t e k e n t 'hij d i e u i t C h o w a r i z m k o m t ' ( d e h u i d i g e s t a d C h i v a O e z b e k i s t a n ) . V a n z i j n n a a m is algoritme
in
afgeleid v o o r het r e k e n e n
m e t A r a b i s c h e cijfers. T e r z i j d e zij n o g g e w e z e n o p e e n a n d e r e b e l a n g r i j k e A r a b i s c h e i n b r e n g i n h e t w i s k u n d i g d e n k e n : d e u i t v i n d i n g v a n d e x als t e k e n v o o r e e n o n b e k e n d e . X h e b b e n w e v i a h e t S p a a n s g e l e e n d , in w e l k e t a a l h e t t e r u g g a a t o p A r a b i s c h sai' ' e e n d i n g , i e t s ' - d e S p a n j a a r d e n s p r a k e n v r o e g e r d e x u i t als [ s j ] , t e g e n w o o r d i g als [ k s ] , [gs] o f [ s ] . D a a r o m s c h r e v e n z e h e t A r a b i s c h e w o o r d als xai, w a t z e a f k o r t t e n t o t x. W i j h e b b e n het aldus uit schriftelijke b r o n o v e r g e n o m e n , s p r a k e n de x o p d e b i j o n s g e b r u i k e l i j k e w i j z e u i t , e n b e s c h o u w d e n h e t als d e n a a m v a n e e n l e t t e r u i t h e t a l f a b e t , n i e t als e e n a f k o r t i n g . D e s c a r t e s b r e i d d e x l a t e r u i t t o t d e r e e k s o n b e k e n d e n x, y, z.
Stadhuistaal H e t grootste aantal l e e n w o o r d e n dat w e in de M i d d e l e e u w e n h e b b e n o v e r g e n o m e n , betreft waarschijnlijk de w e t g e v i n g en de overheid. T o t d e d e r t i e n d e e e u w w e r d e n a m b t e l i j k e s t u k k e n in h e t L a t i j n g e s c h r e v e n , m a a r v a n a f d i e tijd g e b r u i k t e v o o r a l d e l a g e r e a m b t e n a r i j l a n g z a m e r h a n d steeds v a k e r N e d e r l a n d s ( o f F r a n s ) . In d e z e p e r i o d e w e r d e n a l l e r l e i documenten adviezen ceerde,
concipieerde, e e n archief
concludeerde. fiscus,
o p g e s t e l d w a a r i n m e n termijnen bullen
o f traktaten
o f register
ratificeerde,
inventaris,
kwitanties
aanlegde, en het geheel m e t een
O o k u i t d e z e tijd s t a m m e n artikel,
instantie,
specificeerde,
jurisdictie,
86
mandaat
clausule,
decreet,
duplizegel edict,
en de w e r k w o o r d e n
converseren,
deponeren,
beren, produceren,
fingeren,
genereren,
regeren e n repliceren.
moveren,
Vakantie
opponeren,
was oorspronkelijk
de d a g w a a r o p geen rechtspleging geschiedde. Bijvoeglijke w o o r d e n e n b i j w o o r d e n als alias, apert, obstinaat,
pro-
naam-
totaal s t a m m e n o o k
uit d e z e tijd. Functionarissen gaven zichzelf vaak en graag een gewichtig klinkend e L a t i j n s e n a a m : advocaat, e n meier
curator,
graaf, jurist,
' p a c h t e r ' ( e e n v e r k o r t i n g v a n maior
h e t h o f ) , notaris,
pensionaris,
H e t w o o r d datum
procurator,
lector,
domus
secretaris
en
majordomus
'opzichter over voogd.
b e t e k e n t letterlijk ' g e g e v e n ' (vergelijk het recente,
v i a h e t E n g e l s o n t l e e n d e data
'gegevens'). O n d e r oude
oorkonden
s t o n d v a a k al b i j d e R o m e i n e n : ' ( d i t s t u k , d e z e o o r k o n d e is) g e g e v e n {datum)
o p die en die dag'. M e n k w a m o p deze betekenis v a n 'gegeven'
d o o r d a t litteras dare ' e e n b r i e f g e v e n , o v e r h a n d i g e n , b e z o r g e n ' v a n z e l f 'verzenden' ging betekenen. M e n tekende de dag w a a r o p de brief v e r z o n d e n w e r d , e r o p a a n . Z o k r e e g datum ' d a g t e k e n i n g ' . I n ' e e n m a a n d na dato
'gegeven' de betekenis v a n
gebruiken we een verbogen
Latijnse n a a m v a l na een N e d e r l a n d s voorzetsel; dit k a n g e e n halve v e r t a l i n g z i j n ( L a t i j n post ' n a ' g a a t m e t d e v i e r d e n a a m v a l , d i e
datum
l u i d t ) ; w a a r s c h i j n l i j k is dato l o s g e w e e k t u i t d e L a t i j n s e c o m b i n a t i e de dato ' v a n d e d a t u m ' .
87
boven
Hen uit z a n d s t e e n g e b e e l d h o u w d e s l i n g e r v a n v r u c h t e n , een z o g e n a a m d e f e s t o e n , o p d c
A m s t e r d a m s e g e v e l uit 1642 w a a r v a n h i e r v o o r al e e n d e t a i l is a f g e b e e l d . O o k s t e n e n b l o e m s l i n g e r s w o r d e n v a a k als o r n a m e n t g e b r u i k t .
onder F e n d e t a i l uit d e d r u k v e r s i e r d e g e v e l v a n H e r e n g r a c h t 380 in A m s t e r d a m , g e b o u w d in 1890 en in g r o t e lijnen g e ï n s p i r e e r d o p d e v r o e g e F r a n s e R e n a i s s a n c e . D e g e b r u i k t e r a n k o r n a m e n t c n en sierlijsten g a a n u i t e i n d e l i j k t e r u g o p k l a s s i e k e v o o r b e e l d e n .
88
Kerklatijn
H e t christelijke g e l o o f o n t s t o n d o n d e r de j o d e n in Palestina
(een
u i t h o e k v a n h e t R o m e i n s e r i j k ) , w a a r J e z u s als M e s s i a s o f g e z a l f d e v e r s c h e e n e n h e t rijk G o d s p r e d i k t e . N a z i j n d o o d v e r b r e i d d e h e t c h r i s t e n d o m z i c h s n e l o v e r h e t R o m e i n s e rijk, m e d e d a n k z i j d e i n s p a n n i n g e n v a n de apostel P a u l u s (ca. 1 0 - 6 7 n . C . ) , die vele missiereiz e n m a a k t e . Z o w e r d d e G r i e k s - R o m e i n s e c u l t u u r , d i e al e n i g e i n v l o e d h a d o n d e r g a a n v a n ' b a r b a a r s e ' v o l k e r e n z o a l s , in o n z e c o n t r e i e n , d e Kelten en G e r m a n e n , v a n a f de tweede e e u w n.C. l a n g z a a m m a a r zeker d o o r d r e n k t m e t een christelijk-joodse invloed. H e t w o o r d v a n G o d en de christelijke geloofsartikelen w e r d e n vastg e l e g d in d e b i j b e l o f d e H e i l i g e S c h r i f t . D e z e b e s t a a t u i t t w e e d e l e n : d e p e r i o d e v ó ó r d e v e r s c h i j n i n g v a n C h r i s t u s o p a a r d e is b e s c h r e v e n i n h e t O u d e T e s t a m e n t , d a t g e s c h r e v e n is i n h e t H e b r e e u w s
en
A r a m e e s ; h e t N i e u w e T e s t a m e n t is g e s c h r e v e n i n h e t G r i e k s e n b e s t a a t uit de evangeliën en de h a n d e l i n g e n der apostelen, die v e r h a l e n o v e r het leven v a n Jezus en d e apostelen b e v a t t e n plus een v e r z a m e l i n g b r i e v e n en de A p o c a l y p s . D e j o o d s e T e n a c h (in het c h r i s t e n d o m het O u d e T e s t a m e n t g e n o e m d ) w e r d t u s s e n 250 e n 100 v . C . i n h e t G r i e k s v e r t a a l d t e n b e h o e v e v a n j o d e n in E g y p t e d i e g e e n H e b r e e u w s m e e r k e n d e n . D e z e v e r t a l i n g w o r d t d e S e p t u a g i n t ( a ) g e n o e m d ( L a t i j n Septuaginta
b e t e k e n t ' z e v e n t i g ' ) , o m d a t zij v o l g e n s h e t v e r h a a l - a c h t e r a f
v e r z o n n e n o m d e v e r t a l i n g a u t o r i t e i t te g e v e n - in 72 d a g e n is v e r v a a r d i g d d o o r 72 v e r t a l e r s d i e i e d e r in e e n a p a r t e c e l w a r e n g e p l a a t s t e n t o c h allen letterlijk d e z e l f d e v e r t a l i n g z o u d e n h e b b e n
geprodu-
ceerd. D e z e vertaling gaf de b i j b e l b o e k e n G r i e k s e n a m e n , die later in d e L a t i j n s e v e r t a l i n g als l e e n w o o r d e n o v e r g e n o m e n w e r d e n . E n z o k o m e n w e a a n d e n a m e n Pentateuch, d e v i j f h o e k e n v a n M o z e s ; Genesis,
89
letterlijk ' v i j f h o e k e n ' , n a m e l i j k letterlijk ' o o r s p r o n g , s c h e p p i n g ' ;
Exodus
' u i t t o c h t ' ; Leviticus,
d e s t a m d e r Levieten;
het bijbelboek m e t de verordeningen v o o r
Deuteronomium
d e r g e t a l l e n ; Kronieken
e n Psalmen.
' t w e e d e w e t ' ; Numeri,
het boek
Bij Deuteronomium
is e r i n d e
v e r t a l i n g o v e r i g e n s iets m i s g e g a a n . G r i e k s deuteronomion
betekent
' t w e e d e w e t ' . D i t is e e n o n j u i s t e v e r t a l i n g v a n d e H e b r e e u w s e t e k s t i n D e u t e r o n o m i u m 1 7 : 1 8 : ' z o z a l hij e e n d u b b e l [ = k o p i e ] v a n d i e w e t [...] n e m e n ' , w a t h e t G r i e k s v e r t a a l d e i n deuteronomion
touto
'deze
t w e e d e w e t ' , t e r w i j l b e d o e l d is: ' h e r h a l i n g d e r w e t ' . L a n g e tijd w a s G r i e k s d e taal v a n de K e r k , e n in de O o s t e r s e K e r k , d i e o n t s t o n d i n h e t o o s t e l i j k e R o m e i n s e rijk e n z i c h i n 1054 v a n R o m e afscheidde, speelt Grieks n o g steeds een centrale rol. In R o m e w a s de christelijke g e m e e n s c h a p tot o n g e v e e r de eerste helft v a n de d e r d e eeuw voornamelijk
Griekstalig. H e t Grieks v a n de Kerk was
k o i n e - G r i e k s . K o i n e is e e n v e r k o r t i n g v a n hè koinè dialektos,
het
letterlijk
'het g e m e e n s c h a p p e l i j k dialect, de a l g e m e e n g a n g b a r e taal'. K o i n e w a s een soort samensmelting van de verschillende Griekse dialecten ( D o risch, I o n i s c h , etc.) o p basis v a n het A t t i s c h (het dialect v a n
het
c u l t u r e e l o v e r h e e r s e n d e A t h e n e ) . In dit k o i n e - G r i e k s , g e s p r o k e n v a n o n g e v e e r 300 v . C . t o t 500 n . C , is h e t N i e u w e T e s t a m e n t g e s c h r e v e n . O m d a t m e n echter een zo groot mogelijke b e v o l k i n g wilde bereiken, w e r d e n a l l e r l e i b i j b e l v e r t a l i n g e n in h e t L a t i j n v e r v a a r d i g d . A a n v a n k e l i j k , in d e d e r d e e n v i e r d e e e u w , g e b e u r d e d i t i n
Noord-Afrika,
o m d a t m e n daar geen Grieks kende. D e bekendste en invloedrijkste b i j b e l v e r t a l i n g w e r d g e m a a k t d o o r St. H i e r o n y m u s ( 3 4 2 - 4 2 0 ) . H e t is d e z o g e n a a m d e V u l g a t a o f V u l g a a t ( v a n Vulgata
editio
'uitgave v o o r
h e t v o l k ' ) v a n ca. 4 0 0 . D e z e v e r t a l i n g is o o k in N e d e r l a n d l a n g e tijd g e b r u i k t ; z e w e r d in 1546 bij h e t c o n c i l i e v a n T r e n t e b e s t e m p e l d als e n i g e e n a u t h e n t i e k e L a t i j n s e v e r t a l i n g e n z e is t o t o p h e d e n in d e r.-k. K e r k in g e b r u i k g e b l e v e n , m a a r v a n a f 1986 i n e e n h e r z i e n e v e r s i e o n d e r d e titel Nova
Vulgata.
D e drie talen H e b r e e u w s , G r i e k s en
Latijn
g o l d e n in d e M i d d e l e e u w e n e n n o g d a a r n a als h e i l i g e t a l e n , o m d a t z e d e o u d s t e e n v o o r n a a m s t e b i j b e l t a l e n w a r e n , e n o m d a t in J o h a n n e s 19: 20 s t o n d d a t h e t o p s c h r i f t o p h e t k r u i s v a n Jezus in d e z e d r i e t a l e n was geschreven.
90
L a n g z a m e r h a n d o n t s t o n d v a n a f de tweede e e u w n . C . een speciale v o r m v a n h e t L a t i j n : h e t K e r k l a t i j n . D i t is h e t L a t i j n d a t i n d e K e r k w e r d e n deels n o g w o r d t g e s p r o k e n . N e t als de eerste Latijnse bijbelv e r t a l i n g e n o n t s t o n d h e t i n N o o r d - A f r i k a . H e t K e r k l a t i j n is o p h e t g e s p r o k e n vulgair Latijn gebaseerd en niet o p het geschreven klassieke Latijn, o m d a t de eerste b e k e e r l i n g e n tot d e a r m e r e n en de lagergeplaatsten b e h o o r d e n , en o m d a t m e n zoveel mogelijk m e n s e n wilde bereiken. Het Kerklatijn ontstond doordat het christendom c o n c e p t e n k e n d e d i e bij d e o u d e R o m e i n e n n i e t b e k e n d w a r e n . H e t h e e f t e e n eigen karakter en een eigen w o o r d e n s c h a t m e t speciale betekenissen, w a a r i n het zich o n d e r s c h e i d t v a n het 'profane' Latijn. H e t Kerklatijn heeft, behalve in de w o o r d e n s c h a t , verder de o n t w i k k e l i n g e n
van
andere v o r m e n v a n het Latijn gevolgd: in de M i d d e l e e u w e n
was
Kerklatijn d u s identiek aan m i d d e l e e u w s Latijn, uitgebreid m e t spec i f i e k e b e g r i p p e n , e n in d e R e n a i s s a n c e g r e e p h e t K e r k l a t i j n n e t als het H u m a n i s t e n l a t i j n terug naar de klassieke v o r m v a n het Latijn. N o g s t e e d s is K e r k l a t i j n d e o f f i c i ë l e t a a l v a n d e r . - k . K e r k , z o w e l i n d e l i t u r g i e als i n o f f i c i ë l e d o c u m e n t e n ; v i a h e t L a t i j n h e e f t m e n e e u w e n l a n g d e e e n h e i d v a n d e K e r k w e t e n te b e h o u d e n . M a a r s i n d s h e t Tweede
Vaticaanse Concilie
( 1 9 6 2 - 1 9 6 5 ) is i n d e l i t u r g i e o o k
de
landstaal toegestaan. N i e u w e christelijke b e g r i p p e n w e r d e n in het Kerklatijn o p verschill e n d e m a n i e r e n w e e r g e g e v e n . E n e r z i j d s w e r d e n er veel
woorden
o v e r g e n o m e n uit h e t G r i e k s . D i t w a s d e taal v a n h e t N i e u w e T e s t a m e n t , en b o v e n d i e n w a r e n de oudste christelijke
gemeenschappen
tweetalig en w e r d er in h e t G r i e k s g e p r e e k t . G e e n w o n d e r d u s dat het a a n t a l G r i e k s e l e e n w o o r d e n i n h e t K e r k l a t i j n z e e r g r o o t is. E n i g e v o o r b e e l d e n z i j n d e K e r k l a t i j n s e w o o r d e n apocalypsis charisma
' g e n a d e g a v e ' , idolatria
prophetia
' p r o f e t i e ' e n diaconus
apocalyps,
charisma,
idolatrie,
'openbaring',
' a f g o d e n d i e n s t ' , paradisus
'lusthof,
' d i a k e n ' , d o o r o n s o v e r g e n o m e n als paradijs,
profetie
en
diaken.
A n d e r z i j d s k r e g e n bestaande w o o r d e n een n i e u w e , christelijke bet e k e n i s : absolutio
' v r i j s p r a a k ' k r e e g in h e t K e r k l a t i j n d e
'kwijtschelding v a n z o n d e n d o o r de priester', vandaar ons
91
betekenis absolutie
i n d i e b e t e k e n i s ; gratia
'gunst, gunstbewijs' w e r d in het Kerklatijn
' g e n a d e , o n v e r d i e n d e g a v e v a n G o d ' , v a n d a a r o n s gratie;
sacramentum
' w a a r b o r g s o m in een rechtsgeding, krijgseed' betekent in het Kerkl a t i j n ' s a c r a m e n t , als o n d e r p a n d v a n e e u w i g l e v e n ' , o n s
sacrament.
V e r d e r m a a k t e m e n n i e u w e w o o r d e n v o o r christelijke b e g r i p p e n d o o r het v o r m e n van afleidingen of samenstellingen van bestaande w o o r d e n , z o a l s annuntiatio
'verkondiging, l e e r ' - o n s
v a n h e t w e r k w o o r d annuntiare
'melden, verkondigen', of
annunciatiepraedesti-
natio ' v o o r b e s c h i k k i n g ' , g e v o r m d v a n prae- ' v o o r ' m e t h e t z e l f s t a n d i g n a a m w o o r d destinatio
' b e p a l i n g , v a s t s t e l l i n g ' - bij o n s t o t
predestina-
tie g e w o r d e n . T o t s l o t m a a k t e v o o r a l St. H i e r o n y m u s l e t t e r l i j k e v e r t a l i n g e n v a n h e t G r i e k s e o f H e b r e e u w s e o r i g i n e e l . E e n v o o r b e e l d d a t w i j als l e e n w o o r d u i t h e t L a t i j n h e b b e n o v e r g e n o m e n , is Lucifer, b r e n g e n d ' , e e n v e r t a l i n g v a n G r i e k s phösphoros,
letterlijk 'licht-
d o o r de R o m e i n e n
gebruikt v o o r de m o r g e n s t e r en v a n d a a r v o o r de duivel, o m d a t deze i n Jesaja w o r d t v e r g e l e k e n m e t d e u i t d e h e m e l g e v a l l e n m o r g e n s t e r , v e r g e l i j k Jesaja 14: 12:
H o e zijt gij u i t d e h e m e l g e v a l l e n , gij m o r g e n s t e r , z o o n d e s d a g e r a a d s ; h o e zijt gij t e r a a r d e g e v e l d , o v e r w e l d i g e r d e r v o l k e n !
Bij Testament
m a a k t e n d e R o m e i n e n e e n v e r t a a l f o u t j e : in d e G r i e k s e
Septuaginta w e r d het H e b r e e u w s e w o o r d , dat ' v e r b o n d , b e t e k e n d e , v e r t a a l d d o o r h e t G r i e k s e diathèkè.
verdrag'
Dit Griekse w o o r d had
t w e e b e t e k e n i s s e n : ' v e r b o n d ' e n ' l a a t s t e w i l ' . In h e t L a t i j n n a m m e n a b u s i e v e l i j k d i e l a a t s t e b e t e k e n i s als u i t g a n g s p u n t e n v e r t a a l d e d i t als testamentum
'laatste wil'.
Z o w e l in d e G r i e k s e als i n d e L a t i j n s e b i j b e l v e r t a l i n g e n v a n h e t O u d e T e s t a m e n t z i j n d u i d e l i j k e s p o r e n te v i n d e n v a n d e o o s t e r s e h e r k o m s t van de bijbel: v a n w e g e het heilige karakter vertaalde m e n
namelijk
h e e l l e t t e r l i j k , e n er z i j n zelfs e n k e l e l e e n w o o r d e n m i n o f m e e r o n g e w i j z i g d v a n u i t h e t H e b r e e u w s o f A r a m e e s v i a h e t G r i e k s e n L a t i j n in h e t N e d e r l a n d s b e l a n d : alleluja,
amen,
92
hosanna,
manna.
De kerstening van de Goten H e t c h r i s t e n d o m v e r s p r e i d d e z i c h g e l e i d e l i j k o v e r h e t R o m e i n s e rijk. Steeds grotere gebieden en steeds m e e r p e r s o n e n k w a m e n e r m e e in a a n r a k i n g . C o n s t a n t i j n d e G r o t e (ca. 2 8 0 - 3 3 7 )
w
a
s
de eerste christe-
l i j k e k e i z e r v a n h e t R i j k e n hij r i e p i n 313 h e t c h r i s t e n d o m u i t als g e l i j k b e r e c h t i g d e g o d s d i e n s t . V a n a f 323 b e t w i s t t e A r i u s ( c a . 2 5 6 - 3 3 6 ) in A l e x a n d r i ë de goddelijkheid v a n het W o o r d . Zijn leer kreeg aanh a n g e r s , e n h e t a r i a n i s m e b r a c h t e e n k o r t s t o n d i g e crisis i n h e t c h r i s t e n d o m t e w e e g . I n 392 v a a r d i g d e k e i z e r T h e o d o s i u s e e n e d i c t u i t w a a r b i j hij d e h e i d e n s e e r e d i e n s t , i n c l u s i e f h e t a r i a n i s m e , v e r b o o d e n h e t r o o m s e g e l o o f als s t a a t s g o d s d i e n s t v a n h e t R o m e i n s e rijk a a n n a m . I n m i d d e l s w a s d e W e s t g o o t W u l f i l a o f U l f i l a s ( c a . 311-383) t o t h e t arianisme bekeerd. Hij w e r d tot bisschop o n d e r de G o t e n gewijd en b e k e e r d e z i j n v o l k . Z i j n b e l a n g r i j k s t e v e r d i e n s t e w a s d a t hij d e b i j b e l uit het Grieks in het G o t i s c h vertaalde. H i e r m e e w a r e n de G o t e n de eerste G e r m a n e n die een bijbelvertaling in d e volkstaal b e z a t e n . D e G o t i s c h e b i j b e l v e r t a l i n g is v e r r e w e g h e t o u d s t e in e e n G e r m a a n s e t a a l g e s c h r e v e n d o c u m e n t - pas v a n a f de achtste e e u w zijn v a n a n d e r e G e r m a a n s e talen teksten b e k e n d , o p w a t o u d e r e runeninscripties na. V o o r de bijbelvertaling
o n t w i e r p W u l f i l a zelfs e e n e i g e n
Gotisch
alfabet, gebaseerd o p het Griekse alfabet en a a n g e v u l d m e t w a t Latijnse tekens en runentekens. D e ontwikkeling van het Gotisch werd bruusk a f g e b r o k e n d o o r d a t de G o t e n (die b e s t o n d e n uit t w e e g r o e p e n ) d o o r andere volkeren onder de voet w e r d e n gelopen. D e O o s t g o t e n w e r d e n in de zesde e e u w d o o r B y z a n t i u m w e g g e v a a g d (alleen o p de K r i m b l e e f tot de a c h t t i e n d e e e u w e e n restantje o v e r ) , e n de laatste W e s t g o t e n v e r d w e n e n b e g i n a c h t s t e e e u w d o o r d e A r a b i s c h e i n v a l l e n in Spanje. T o c h heeft het G o t i s c h s p o r e n nagelaten. V i a het G o t i s c h , m i s s c h i e n o o k via Z u i d - D u i t s l a n d o f T r i e r , zijn e n k e l e
maar
religieuze
t e r m e n in h e t b e g i n v a n d e k e r s t e n i n g d i r e c t u i t h e t G r i e k s in h e t G e r m a a n s geleend. V a n u i t Z u i d - D u i t s l a n d verbreidde het Griekse m o d e w o o r d kerk
z i c h o v e r h e t G e r m a a n s e g e b i e d . Kerk
93
komt van
G r i e k s kuriakon,
e e n a f l e i d i n g v a n kurios
e i g e n l i j k ' h u i s d e s H e r e n ' . O o k paap
gaat, waarschijnlijk via
G o t i s c h , t e r u g o p e e n G r i e k s w o o r d . Paap, w e r d n e t als R u s s i s c h pope
'heer', dus het betekent het
een heel o u d leenwoord,
v o o r de lagere geestelijkheid
gebruikt;
vandaar w e r d het een scheldwoord v o o r 'katholiek'. D e G o t e n vert a a l d e n G r i e k s baptizein w o o r d dopen,
' d o p e n ' (denk aan de baptisten) m e t het
d a t v o o r d i e n al b e s t o n d als ' o n d e r d o m p e l e n ' - a a n v a n -
kelijk g e b e u r d e d o p i n g d o o r algehele o n d e r d o m p e l i n g . D e
nieuwe
leenbetekenis verbreidde zich vanuit het Gotisch naar andere Germ a a n s e talen. E e n l a a t s t e o n t l e n i n g a a n h e t G r i e k s is heiden
'ongelovige',
dat
w a a r s c h i j n l i j k t e r u g g a a t o p G r i e k s ta ethn'e ( i n h e t l a a t - G r i e k s u i t g e s p r o k e n m e t h-) ' d e h e i d e n e n ' , l e t t e r l i j k ' d e v o l k e r e n ' . H e t w e r d v i a het G o t i s c h verbreid. H e t w o o r d w e r d in v e r b a n d g e b r a c h t m e t
heide
' v e l d ' e n o p g e v a t als ' b e h o r e n d t o t e e n v r e e m d ( n i e t - c h r i s t e l i j k ) v o l k , o p h e t o n b e b o u w d e l a n d l e v e n d ' . D a a r o m is v a a k g e d a c h t d a t e e n l e e n v e r t a l i n g is v a n L a t i j n paganus.
Paganus
maakte
heiden
dezelfde
betekenisontwikkeling door van 'dorps, dorpeling' naar 'ongelovige'. M a a r o m d a t L a t i j n paganus
p a s i n d e v i e r d e e e u w is o p g e k o m e n , k a n
het niet het v o o r b e e l d v a n h e t o u d e r e G e r m a a n s e w o o r d zijn g e w e e s t . Z o h e b b e n w e via de G o t e n t o c h n o g e n k e l e l e e n w o o r d e n uit het Grieks gekregen. H e t gaat d a n niet o m klassiek Griekse w o o r d e n m a a r o m w o o r d e n uit het k o i n e - G r i e k s . V e r r e w e g de m e e s t e G r i e k s e religieuze w o o r d e n h e b b e n w e echter via het Latijn geleend.
D e kerstening van de Nederlanden
D e k e r s t e n i n g b e r e i k t e d e N e d e r l a n d e n p a s n a d e R o m e i n s e tijd; a l l e e n in M a a s t r i c h t w a s in d e v i e r d e e e u w e e n b i s s c h o p s z e t e l . D e k e r s t e n i n g v a n d e N e d e r l a n d e n v o n d p l a a t s e n i g e tijd n a 496. In d a t j a a r liet C l o v i s z i c h in R e i m s d o p e n . C l o v i s w a s d e F r a n k i s c h e v o r s t u i t h e t g e s l a c h t v a n d e M e r o v i n g e r s d i e v a n 481 t o t 511 h e e r s t e o v e r h e t F r a n k i s c h e rijk, d a t g l o b a a l b e s t o n d u i t h e t h u i d i g e F r a n k r i j k , N e d e r l a n d , B e l g i ë ,
94
Duitsland en Noord-Italië. N a de Franken van Clovis bekeerden o o k de andere G e r m a a n s e volkeren die zich o p R o m a a n s gebied b e v o n d e n - de G o t e n , V a n d a l e n , B o u r g o n d i ë r s e n L o m b a r d e n - zich tot het c h r i s t e n d o m . R o n d 600 g i n g e n d e eerste A n g e l s a k s i s c h e v o r s t e n tot het christendom over. L a n g z a m e r h a n d w e r d de gehele bevolking v a n de
Nederlanden,
inclusief Friesland, bekeerd. Aanvankelijk v o n d kerstening
plaats
v a n u i t h e t F r a n k i s c h e rijk, w a a r v a n w i j d e e l u i t m a a k t e n , h o e w e l w e aan de periferie lagen. D e z e n d i n g van de Frankische missionarissen v i e l e c h t e r n i e t i n g o e d e a a r d e v a n w e g e h e t t a a l v e r s c h i l : zij s p r a k e n e e n R o m a a n s e taal, die niet b e g r e p e n en niet g e w a a r d e e r d w e r d . M e e r effect h a d de missie die v a n a f de achtste e e u w v a n u i t E n g e l a n d o p gang k w a m . D e Angelsaksische missionarissen, zoals Bonifatius en W i l l i b r o r d , s p r a k e n een taal die d o o r de N e d e r l a n d e r s en Friezen begrepen werd, en h a d d e n daardoor m e e r succes, h o e w e l de Friezen h e t l a n g s t w e e r b a r s t i g b l e v e n e n B o n i f a t i u s i n 754 b i j D o k k u m v e r moordden. D e Angelsaksische missionarissen s p r a k e n in de liturgie Latijn. D a t is d e r e d e n w a a r o m w e v a n h e n e n k e l e L a t i j n s e l e e n w o o r d e n h e b b e n o v e r g e n o m e n ( u i t d e v o r m h i e r v a n b l i j k t d a t w e ze n i e t r e c h t s t r e e k s u i t h e t L a t i j n g e l e e n d h e b b e n ) . D e w o o r d e n bisschop
e n delgen
w i s s e n , v e r n i e t i g e n ' h e b b e n w e v i a O u d e n g e l s biscop
e n dilgian
l e e n d , w a a r h e t o n t l e n i n g e n a a n L a t i j n episcopus h e t w o o r d kerstmis
ge-
e n delëre w a r e n . O o k
is w e l l i c h t te d a n k e n a a n d e A n g e l s a k s i s c h e m i s s i e ,
v e r g e l i j k E n g e l s christmas.
M a a r z e k e r is d i t n i e t , w a n t i n h e t N e d e r -
l a n d s is d e k l a n k o n t w i k k e l i n g v a n Christus v e r g e l i j k kerstenen;
'uit-
n a a r kerst-
regelmatig,
d a n z o u alleen de samenstelling o p Angelsaksische
invloed duiden. In h u n
preken
spraken
de Angelsaksische
missionarissen
hun
m o e r s t a a l . U i t die p r e k e n h e b b e n w e e n k e l e l e e n v e r t a l i n g e n uit h e t L a t i j n o v e r g e n o m e n , n a m e l i j k ootmoed Ootmoed
e n w a a r s c h i j n l i j k heilige
g a a t t e r u g o p O u d e n g e l s êaömêdu,
L a t i j n humilitas,
e n heilige
E n g e l s e n h e t L a t i j n s e spiritus
geest
o p E n g e l s holy ghost,
sanctus
95
geest.
een leenvertaling v a n
vertaalden.
waarmee
de
V e r r e w e g de meeste Nederlandse religieuze t e r m e n gaan
echter
direct terug o p het Kerklatijn, niet via het Angelsaksisch. D e w o o r d e n die het c h r i s t e n d o m betreffen zijn v o o r a l m o n d e l i n g v e r b r e i d , via p r e d i k i n g en c o n t a c t e n tussen m o n n i k e n en leken, e n ze d a t e r e n v o o r a l v a n a f de zevende eeuw, toen het c h r i s t e n d o m zich een sterke positie h a d v e r w o r v e n . In de M i d d e l e e u w e n k o n d e n h o g e geestelijken g o e d Latijn schrijven en s p r e k e n ; bij d e lagere geestelijkheid w a s de k e n n i s v a n het Latijn veel geringer. Z o h o o r d e B o n i f a t i u s eens h o e e e n p r i e s t e r e e n d o o p p l e c h t i g h e i d u i t v o e r d e in nomine et spiritus
sancti,
in nomine
patris
etfilia
patria
w a a r b i j hij d e L a t i j n s e n a a m v a l l e n e n g e s l a c h t e n v a n et filii et spiritus
( b o v e n d i e n b e t e k e n t patria
sancti
h o p e l o o s d o o r elkaar haalde
' v a d e r l a n d ' tnfilia
'dochter'!).
N o c h in d e N e d e r l a n d e n n o c h e l d e r s v e r d r o n g h e t
christendom
o v e r i g e n s alle h e i d e n s e g e b r u i k e n , w o o r d e n o f b e g r i p p e n . O o k d i t maal gold dat het nieuwe zich assimileerde met het oude. Z o bleven diverse h e i d e n s e feestdagen g e w o o n bestaan, m a a r ze k r e g e n
een
christelijke i n h o u d . D e christelijke b o e t e g a n g e n naar p e l g r i m s o o r d e n leken op de Grieks-Romeinse
gewoonte
om
in h e t v o o r j a a r
een
b e d e g a n g d o o r d e a k k e r te h o u d e n e n d e g o d e n o m v r u c h t b a a r h e i d te s m e k e n : in b e i d e g e v a l l e n g i n g m e n b l o o t s v o e t s , m e t l o s h a n g e n d h a a r e n in z a k a c h t i g e g e w a d e n , e n in b e i d e g e v a l l e n h o o r d e bij h e t ritueel een vastenperiode. In s o m m i g e w o o r d e n hield h e t h e i d e n d o m h a r d n e k k i g stand.
Kerst-
mis m a g d a n d e S t a n d a a r d n e d e r l a n d s e b e n a m i n g z i j n , in d i a l e c t e n b l e e f d e o u d e G e r m a a n s e , v o o r c h r i s t e l i j k e t e r m midwinter
bewaard.
H e t lukte de Kerk, o n d a n k s h e r h a a l d streven v a n a f de vierde e e u w , n o c h in d e G e r m a a n s e n o c h in d e R o m a a n s e l a n d e n o m alle n a m e n v a n d e w e e k d a g e n , d i e n a a r h e i d e n s e g o d h e d e n w a r e n v e r n o e m d , te w i j z i g e n . W e l w e r d in d e v i e r d e e e u w L a t i j n dies solis ' z o n d a g ' v e r v a n g e n d o o r dies dominicus'd&g
van de Heer'. D e wijziging van deze n a a m
( n i e t d o o r g e d r o n g e n t o t d e G e r m a a n s e w e r e l d ) zal g e l u k t zijn d o o r d a t d e f u n c t i e v a n d e z o n d a g z i c h w i j z i g d e : in d e R o m e i n s e tijd w a s d e z o n d a g g e e n vrije d a g , m a a r de c h r i s t e n e n m a a k t e n d e z e d a g tot e e n vreugdedag w a a r o p de opstanding van Christus werd herdacht. O p
96
deze dag w e r d aanvankelijk gewerkt. Tijdens de regering v a n C o n s t a n t i j n , i n d e v i e r d e e e u w , b e g o n m e n s t e e d s m e e r a r b e i d s r u s t te h o u d e n o p z o n d a g . E e r s t m o c h t e n er g e e n r e c h t s z a k e n
gehouden
w o r d e n , d a a r n a geen militaire o e f e n i n g e n , en ten slotte gold
de
z o n d a g s r u s t v o o r alle w e r e l d l i j k e b e z i g h e d e n b e h a l v e de ( w e e r s a f h a n kelijke) oogst. T e g e n d e tijd d a t er N e d e r l a n d s e n i e t - r e l i g i e u z e t e k s t e n g e s c h r e v e n w e r d e n , v a n a f 1200, h a d h e t c h r i s t e n d o m de h e i d e n s e
Germaanse
g o d e n totaal v e r d r e v e n . In het M i d d e l n e d e r l a n d s k o m e n geen e d e n o f v l o e k e n v o o r w a a r i n zij g e n o e m d w o r d e n . R e e d s t o e n w e r d , n e t als n u , g e v l o e k t bij G o d , C h r i s t u s , d e h e i l i g e n e n d e d u i v e l . W e l liet m e n in d e r i d d e r r o m a n s d e m o h a m m e d a n e n h u n g o d e n a a n r o e p e n , w a a r uit echter blijkt h o e vaag de kennis over het m o h a m m e d a a n s e g e l o o f w a s . M o h a m m e d w e r d a a n g e r o e p e n i n d e v o r m Mamet, naast m e e n d e m e n dat de m o h a m m e d a n e n k e n n e n , t e r w i j l Mahoen
s l e c h t s e e n n a a m s v a r i a n t v a n Mamet
v e n d i e n liet m e n d e m o h a m m e d a n e n Apollijn (!) A p o l l o —, Jupetijn, e n Tervogan(t)
maar daar-
een g o d h e i d
jupiterre
o f Jovijn
Mahoen is. B o -
aanroepen - de Griekse
- d e R o m e i n s e (!) J u p i t e r - ,
- e e n v e r b a s t e r i n g v a n Trismegistus,
een b i j n a a m v a n
de Griekse god H e r m e s .
Oude
bijbelvertalingen
D e missionarissen zullen waarschijnlijk
de bijbel deels, o f tevens,
w e e r g e g e v e n h e b b e n in d e v o l k s t a a l , h e t N e d e r l a n d s , d u s e e n m i n o f m e e r letterlijke vertaling h e b b e n g e m a a k t . D i t w a r e n d a n vertalingen v a n de Latijnse tekst, w a n t eind vierde e e u w w a s de kennis van het Grieks v e r d w e n e n en w e r d e n Griekse (religieuze,
filosofische
en lite-
r a i r e ) t e k s t e n s l e c h t s in L a t i j n s e v e r t a l i n g g e l e z e n . A a n v a n k e l i j k m a a k te m e n m o n d e l i n g e v e r t a l i n g e n i n d e v o l k s t a a l , m a a r al g a u w w e r d e n d e z e o o k o p g e s c h r e v e n . N i e t v o o r n i e t s zijn d e o u d s t e N e d e r l a n d s e teksten v a n enige o m v a n g die b e w a a r d g e b l e v e n zijn, religieuze teksten. V o o r a l
d e Wachtendonkse
Psalmen
97
uit de tiende e e u w
zijn
v a n w e g e h u n o m v a n g belangrijk. T e r stichting v a n de leken verschen e n er o o k v e r t a l i n g e n v a n h e i l i g e n l e v e n s . D e h o u d i n g v a n de K e r k tegenover bijbelvertalingen in de volkstaal w a s zeer ambivalent: enerzijds wilde m e n natuurlijk zoveel m o g e l i j k m e n s e n bereiken, anderzijds achtten de kerkelijke autoriteiten het gevaar g r o o t dat leken d o o r het lezen v a n de bijbel tot o p v a t t i n g e n z o u d e n k o m e n die de K e r k v e r w i e r p , w a n t alleen de K e r k b e p a a l d e h o e de Schrift uitgelegd m o e s t w o r d e n . D e dertiende- en veertiende-eeuwse mystici h a d d e n een duidelijke o p i n i e o v e r h e t g e b r u i k v a n d e volkstaal. Zij w a r e n e r v o o r , en ze w a r e n tegen het g e b r u i k v a n het Latijn, o m d a t d a a r m e e m i n d e r
mensen
bereikt w e r d e n . In de m y s t i e k w o r d t gestreefd naar een hartstochtelijke v e r e n i g i n g v a n de m e n s m e t G o d ; d e z e k a n g e p a a r d g a a n m e t extase, v i s i o e n e n en o p e n b a r i n g e n . In de twaalfde e e u w k w a m
in
D u i t s l a n d een sterke m y s t i e k e b e w e g i n g o p , die v o o r a l g e d r a g e n w e r d door v r o u w e n . H e t gebruik van de volkstaal had daardoor o o k een p r a k t i s c h e r e d e n : r e l i g i e u z e v r o u w e n m o c h t e n niet altijd d e e l n e m e n a a n het k l o o s t e r o n d e r w i j s en k e n d e n m e e s t a l w e i n i g Latijn. Zij s c h r e v e n dus in het Nederlands. H u n w e r k w e r d soms vervolgens in het L a t i j n v e r t a a l d . D a t is g e b e u r d m e t e e n a u t o b i o g r a f i e v a n d e b e r o e m d e n o n B e a t r i j s v a n N a z a r e t h ( 1 2 0 0 - 1 2 6 8 ) , d i e w e a l l e e n in e e n L a t i j n s e v e r t a l i n g k e n n e n : Vita
venerabilis
ac Deo
dilecte
Beatricis
'Het leven
van de heilige en d o o r G o d v e r k o r e n Beatrijs'. D e vertaling - v o o r z o v e r b e k e n d d e e e r s t e v e r t a l i n g v a n e e n M i d d e l n e d e r l a n d s e t e k s t in h e t L a t i j n - is d o o r e e n g e e s t e l i j k e v e r v a a r d i g d , w a a r b i j hij d i s c u t a b e l e p a s s a g e s h e e f t b e w e r k t e n , n a a r v e r l u i d t , v o o r alle z e k e r h e i d n a v e r taling het origineel heeft vernietigd. W a n t de mystici liepen het risico o p d e b r a n d s t a p e l t e r e c h t te k o m e n , als z e n i e t o p h u n w o o r d e n p a s t e n . D e N e d e r l a n d s e m y s t i c i , v a n w i e Jan v a n R u u s b r o e c , d e
begijn
H a d e w y c h , G e e r t G r o o t e e n Jan v a n L e e u w e n d e b e k e n d s t e
zijn,
w e r d e n d o o r D u i t s e m y s t i c i z o a l s M e i s t e r E c k a r t ( c a . 1 2 6 0 - c a . 1327) b e ï n v l o e d , o o k in h u n w o o r d k e u s . D e m y s t i c i b e d a c h t e n
nieuwe
w o o r d e n v o o r m y s t i e k e b e g r i p p e n . M e e s t a l w a r e n dit vertalingen v a n o f v o r m i n g e n n a a r een Latijns b e g r i p . D e N e d e r l a n d s e en
98
Duitse
w o o r d e n k o m e n m e t e l k a a r o v e r e e n , e n v a a k z a l h e t D u i t s als v o o r beeld v o o r het Nederlands hebben gediend. D e oudste bijbelvertalingen b e s t o n d e n uit handschriften die g e k o p i e e r d w e r d e n , w a t als e e n z e e r z i n v o l l e t i j d s b e s t e d i n g v a n k l o o s t e r lingen werd gezien. M a a r het bleef natuurlijk gaan o m kleine oplagen. P a s m e t d e b o e k d r u k k u n s t v e r a n d e r d e d a t . H e t is g e e n t o e v a l d a t h e t eerste g e d r u k t e N e d e r l a n d s t a l i g e b o e k een bijbel w a s , en w e l
de
z o g e n o e m d e D e l f t s e b i j b e l v a n 1477. D e z e b i j b e l b e s t o n d u i t e e n vertaling v a n het O u d e T e s t a m e n t z o n d e r de psalmen, en de gedrukte tekst w a s gebaseerd o p een allang bestaand handschrift. D e m e e s t e b i j b e l v e r t a l i n g e n b l e v e n zeer d i c h t bij d e b r o n t e k s t , die tot de R e n a i s s a n c e altijd e e n Latijnse tekst w a s . Er w e r d e n d u s Latijnse l e e n w o o r d e n en Latijnse constructies o v e r g e n o m e n , en samengestelde w o o r d e n w e r d e n letterlijk in h e t N e d e r l a n d s vertaald. D e (herv o r m d e ) bijbelvertalingen die in de Renaissance g e m a a k t zijn, w o r d e n v e r d e r o p g e n o e m d . D i t stuk gaat over de p e r i o d e tot de Renaissance en hervorming.
Invloed van het Kerklatijn
D e h i e r o n d e r g e n o e m d e w o o r d e n v o r m e n s l e c h t s e e n sample
en zijn
g e k o z e n v a n w e g e h u n o u d e r d o m : ze z i j n alle g e l e e n d i n d e M i d d e l e e u w e n . D a a r n a is h e t a a n t a l r e l i g i e u z e l e e n w o o r d e n u i t h e t L a t i j n n o g s l e c h t s g e r i n g : d e r e l i g i e u z e w o o r d e n s c h a t is g e v o r m d e n h e t opkomend
p r o t e s t a n t i s m e b e v o r d e r t d e v o l k s t a a l . E r is é é n
later
geleend w o o r d dat in seculiere k r i n g e n een o n g e k e n d e populariteit h e e f t g e k r e g e n : propaganda. Congregatio
de Propaganda
D i t w o o r d is e e n v e r k o r t i n g v a n
Sacra
Fide ' h e i l i g e c o m m i s s i e v o o r d e v e r b r e i -
d i n g v a n h e t g e l o o f ' , e e n c o m m i s s i e v a n k a r d i n a l e n d i e i n 1622 d o o r Gregorius x v w e r d ingesteld. Religieuze t e r m e n zijn in d e M i d d e l e e u w e n o o k uit h e t F r a n s gel e e n d . D i e n o e m i k h i e r n i e t , e n d a t is d e r e d e n w a a r o m b i j v o o r b e e l d
99
o n d e r de geleende t e r m e n v o o r k e r k g e b o u w e n
dom
kathedraal
en
ontbreken.
Betekenisontleningen
en leenvertalingen
Het christendom bracht een golf van nieuwe ideeën en begrippen m e t zich mee. D e verkondigers wilden het geloof zo breed mogelijk b e k e n d m a k e n e n z o v e e l m o g e l i j k v e r d u i d e l i j k e n . H e t is n i e t t o e v a l l i g d a t i n d e z e p e r i o d e h e t w o o r d duiden
g e m a a k t w e r d . Duiden
is a f g e l e i d v a n
e e n G e r m a a n s w o o r d v o o r ' v o l k ' d a t w e n o g v i n d e n i n Duits, e n h e t is g e v o r m d n a a r h e t v o o r b e e l d v a n L a t i j n vulgare
Diets,
'duiden', een
a f l e i d i n g v a n vulgus ' v o l k ' . O o r s p r o n k e l i j k b e t e k e n d e duiden
dus 'voor
het v o l k duidelijk m a k e n ' . In de o u d s t e p e r i o d e v a n de k e r s t e n i n g k e n d e b u i t e n de clerici n a u w e l i j k s i e m a n d L a t i j n ( e n al h e l e m a a l n i e m a n d G r i e k s e n H e b r e e u w s ) . D e taal v a n de liturgie w a s het Latijn, m a a r de
preken
w e r d e n in de volkstaal g e h o u d e n . O m geen o n g e w e n s t e k l o o f m e t de te b e k e r e n m a s s a te s c h e p p e n , g e b r u i k t e n d e g e e s t e l i j k e n k e n n e l i j k bij v o o r k e u r N e d e r l a n d s e w o o r d e n . D a t blijkt uit de vele b e t e k e n i s o n t l e n i n g e n e n l e e n v e r t a l i n g e n d i e ze v a n L a t i j n s e w o o r d e n m a a k t e n . Bij b e t e k e n i s o n t l e n i n g g a v e n d e c l e r i c i e e n b e s t a a n d
Nederlands
w o o r d een n i e u w e betekenis o p basis v a n een Latijns religieus b e g r i p . E e n v o o r b e e l d d a a r v a n is h e t w o o r d biecht.
D i t w o o r d b e s t o n d al als
rechtsterm m e t de betekenis 'plechtige uitspraak, verplichting d o o r z o ' n uitspraak', en kreeg na de kerstening de huidige b e t e k e n i s v a n L a t i j n confessio, kennen. O o k
vroom
christelijke
d a t w e t e v e n s als h e t l e e n w o o r d
w a s al v o o r d e k e r s t e n i n g bij d e
bekend. D e oudste betekenis was 'bevorderlijk, nuttig, o n d e r i n v l o e d v a n L a t i j n pius
confessie
Germanen deugdelijk';
' g o d v r u c h t i g ' k r e e g het de
huidige
betekenis. Bij l e e n v e r t a l i n g w e r d h e t L a t i j n s e r e l i g i e u z e b e g r i p in h e t N e d e r l a n d s v e r t a a l d . V o o r b e e l d e n d a a r v a n z i j n vagevuur e e r s t e d e e l v a n vagevuur e n uitvaagsel);
vagevuur
e n boterbriefje.
Het
is vegen, vagen ' r e i n i g e n ' ( v e r g e l i j k
wegvagen
is e e n v e r t a l i n g v a n K e r k l a t i j n
purgatori-
100
us/purgationis
ignis, l e t t e r l i j k ' r e i n i g e n d v u u r ' . Boterbriefje
t a l i n g v a n L a t i j n litterae
butyricae,
is e e n v e r -
d a t o o r s p r o n k e l i j k b e t e k e n d e 'af-
l a a t b r i e f d i e v e r g u n n i n g g a f o m t i j d e n s d e v a s t e n z u i v e l p r o d u c t e n te eten' en v a n d a a r d e b e t e k e n i s ' v e r g u n n i n g , officieel d o c u m e n t ' kreeg. Bij d e z e v e r t a l i n g e n w o r d t h e t L a t i j n w o o r d ( d e e l ) v o o r w o o r d ( d e e l ) v e r t a a l d . I n a n d e r e g e v a l l e n is e e n v e r t a l i n g w a t v r i j e r : g e e f t L a t i j n trinitas
drie-eenheid
w e e r , d a t letterlijk ' d r i e h e i d ' en niet d r i e - e e n h e i d
b e t e k e n t ; rozenkrans
g e e f t L a t i j n rosarium
w e e r , w a t e e n a f l e i d i n g is
v a n rosa ' r o o s ' , w a a r a a n d o o r o n s krans is t o e g e v o e g d - i n h e t L a t i j n ontbreekt het element 'krans'. H e t Kerklatijn was beïnvloed d o o r het H e b r e e u w s en het Grieks, en het wekt d a a r o m geen verbazing dat s o m m i g e betekenisontleningen v a n G r i e k s naar Latijn naar N e d e r l a n d s gaan. In het N i e u w e Testam e n t is al s p r a k e v a n broedervoor w e e r d a n k t a a n G r i e k s phratèr.
h e t L a t i j n s e frater, O n s geloof
dat zijn betekenis
d a n k t zijn b e t e k e n i s a a n
L a t i j n fides, e i g e n l i j k ' t r o u w ' , d a t o p z i j n b e u r t d e r e l i g i e u z e b e t e k e n i s h e e f t o n t l e e n d a a n G r i e k s pistis;
dienst
d a t z i j n b e t e k e n i s a a n G r i e k s diakonia
k o m t v a n Latijn
ministerium,
dankt.
V o o r leenvertalingen geldt hetzelfde: s o m m i g e daarvan vinden w e i n m e e r d e r e t a l e n t e r u g : o n s hemelrijk regnum
caelorum,
ouranön
is; lankmoedig
N e d e r l a n d s e lank
is e e n v e r t a l i n g v a n
Latijn
d a t w e e r e e n v e r t a l i n g v a n G r i e k s basileia
ton
is e e n v e r t a l i n g v a n L a t i j n longanimus
is e e n v a r i a n t v a n lang),
v e r t a l i n g is v a n G r i e k s makrothumos.
(het
w a t o p zijn b e u r t
een
D e h e u v e l bij J e r u z a l e m w a a r
C h r i s t u s w e r d g e k r u i s i g d , h e e t t e i n h e t G r i e k s e n v a n d a a r in h e t L a t i j n Golgotha,
t e r w e e r g a v e v a n A r a m e e s gülgalta
"schedel'; de berg heette
z o n a a r z i j n v o r m . I n h e t L a t i j n is d i t b o v e n d i e n v e r t a a l d als locus
' s c h e d e l p l a a t s ' , w a a r v a n bij o n s h e t l e e n w o o r d Calvarië
leenvertaling
Calvariae en de
Schedelberg.
H i e r m e e is h e t p r o c é d é v a n b e t e k e n i s o n t l e n i n g e n l e e n v e r t a l i n g w e l d u i d e l i j k g e w o r d e n . H i e r o n d e r g e e f ik n i e t m e e r t e l k e n s d e L a t i j n s e v o r m e n w a a r o p de Nederlandse w o o r d e n of betekenissen teruggaan; d i e z i j n in h e t r e g i s t e r a c h t e r i n te v i n d e n .
101
A a n betekenisontlening danken de volgende w o o r d e n h u n religieuz e i n h o u d : bekennen,
bekentenis,
bidden,
boete,
deugd,
dienst
'gods-
d i e n s t o e f e n i n g ' , gelo ven, genade,
God, hel, hemel,
roeping,
e n ziel. H e t g a a t h i e r b i j o m b a s i s b e -
Schepper,
troost,
vasten
herder•''zielenherder'',
g r i p p e n v a n het christelijk geloof. Leenvertalingen v a n religieuze Latijnse b e g r i p p e n h e b b e n de v o l g e n d e w o o r d e n o p g e l e v e r d : aanbidden, belijder,
beschermengel,
wetensvrijheid,
eenvoudig,
godsoordeel,
heid e n wederopstanding.
almachtig,
erfzonde,
grootmoedig,
alwetend,
geduld,
bekeren,
gehoorzaam,
voorbeschikking,
ge-
voorzienig-
O o k hier gaat het o m essentiële religieuze
b e g r i p p e n . V e e l , m a a r niet alle, l e e n v e r t a l i n g e n e n b e t e k e n i s o n t l e n i n gen k o m e n uit de bijbel en zullen d u s via bijbelvertalingen
bekend
g e w o r d e n zijn. D o o r d e m y s t i c i g e m a a k t e l e e n v e r t a l i n g e n z i j n : hebbelijk s c h o o n ' , deugdzaam,
eenheid,
inblik,
indruk,
inlichten
'wellevend,
(oorspronkelijk
' d ó ó r d r i n g e n v a n het goddelijke l i c h a a m in het menselijke g e m o e d ' ) , inval,
inwendig,
inzien,
Kerkelijke
medeweten,
menigvuldigheid
functionarissen
en
en
toeval.
instituties
T o e n d e m e n s e n e e n m a a l b e k e e r d w a r e n , w o o n d e n zij k e r k d i e n s t e n bij en h o o r d e n hier telkens o p n i e u w dezelfde Latijnse bijbelteksten, g e b e d e n en gezangen. Daarbij k w a m dat de kennis v a n het Latijn zich o o k b u i t e n de kloosters uitbreidde, h o e w e l slechts o n d e r de h o g e r e k r i n g e n e n g e l e e r d e n . A l m e t al v e r b r e i d d e d e k e n n i s v a n
het-
e l e m e n t a i r e - Latijn z i c h , e n n u w e r d e n er steeds m e e r Latijnse l e e n w o o r d e n o v e r g e n o m e n en n a m het aantal leenvertalingen en beteken i s o n t l e n i n g e n af. U i t e i n d e l i j k h e e f t h e t a a n t a l r e l i g i e u z e l e e n w o o r den verre de o v e r h a n d gekregen. D e e e r s t e n m e t w i e w i j in a a n r a k i n g k w a m e n , w a r e n d e f u n c t i o n a rissen v a n de \ . j r k . H u n n a m e n zijn d u s veelal in e e n heel v r o e g s t a d i u m g e l e e n d : abdis,
abt, apostel,
diaken,
kanunnik,
frater,
leek, martelaar,
heremiet, monnik,
bisschop, kapelaan,
non, pater, patriarch,
102
clericus,
clerus,
deken,
kardinaal,
klerk,
koster,
pelgrim,
prelaat,
presby-
ter, priester,
prior,
profeet,
- v a d e r : meter e n peter.
vicaris
en de n a m e n voor d o o p m o e d e r en
Paus h e b b e n w e o n t l e e n d a a n e e n n i e t o v e r g e -
l e v e r d e L a t i j n s e b i j v o r m pabes
o f iets d e r g e l i j k s , a n d e r s is d e s n i e t te
v e r k l a r e n , w a n t d e v o r m l u i d d e i n h e t L a t i j n papa.
L a t i j n papa
werd
gebruikt v o o r de h o g e r e geestelijken, en allengs alleen v o o r de hoogste. V a n a f 1075 w e r d d i t o f f i c i e e l : t o e n b e p a a l d e G r e g o r i u s v u d a t
papa
a l l e e n als titel v o o r d e b i s s c h o p v a n R o m e m o c h t w o r d e n g e b r u i k t . H e t L a t i j n s e w o o r d is o n t l e e n d a a n G r i e k s pap(p)as,
dat echter v o o r
de lagere geestelijkheid w e r d gebruikt en dat wij direct o f via het G o t i s c h u i t h e t G r i e k s h e b b e n o v e r g e n o m e n als
paap.
O p v a l l e n d is d a t alle n a m e n v o o r h o o g w a a r d i g h e i d s b e k l e d e r s o n d a n k s h u n o u d e r d o m Latijnse l e e n w o o r d e n zijn, geen leenvertalingen o f b e t e k e n i s o n t l e n i n g e n . W a a r s c h i j n l i j k k l o n k d e L a t i j n s e titel b e t e r ( z o a l s t e g e n w o o r d i g e e n E n g e l s e t i t e l als sales manager d a n d e N e d e r l a n d s e titel verkoopleider])
beter klinkt
o f h a d een vernederlandste
n a a m een heidense connotatie. M i s s c h i e n speelt v o o r s o m m i g e v a n d e z e w o o r d e n o o k m e e d a t z e n i e t i n d e b i j b e l , e n d u s o o k n i e t in b i j b e l v e r t a l i n g e n , v o o r k o m e n . P a s later zijn er o p dit g e b i e d e n k e l e leenvertalingen g e k o m e n , zoals het dertiende-eeuwse
minderbroeder.
D e m o n n i k e n o n d e r s c h e i d d e n z i c h d o o r h u n g e s c h o r e n kruin d o o r h u n k l e d i n g v a n d e g e w o n e b e v o l k i n g : albe, kazuifel,
mantel,
L a t i j n punctus
bef, habijt,
en kap,
muts, pels, stool o f ' s t o l a . Bont ' m e e r k l e u r i g ' k o m t v a n 'gestippeld' en ging 'meerkleurig' betekenen v a n w e g e
de v e e l k l e u r i g e stiksels o p kerkelijke g e w a d e n . Later w e r d het w a a r schijnlijk tevens v o o r 'pelswerk' gebruikt (dit k a n echter o o k o n t l e e n d z i j n a a n h e t D u i t s ) . O o k d e k l e u r e n scharlaken
e n purper
zullen wel
verwijzen naar de kleding van s o m m i g e prelaten. V a n a f de t w e e d e helft van d e vierde e e u w stichtten d e m o n n i k e n o v e r a l kloosters
e n abdijen,
w a a r z e ascese b e t r a c h t t e n , o n d e r a n d e r e
d o o r d e g e l o f t e v a n h e t celibaat in concilie
o f kapittel
d a a r relikwieën absolveerden
a f te l e g g e n . D e c l e r i c i k w a m e n b i j e e n
e n t r o k k e n in processies
naar heilige plaatsen o m
te b e z i c h t i g e n . Z e d e d e n penitentie,
d e z o n d a a r s e n d e e l d e n aalmoezen
103
uit.
hielden
vigilie,
D e geestelijken b o u w d e n allerlei kerkelijke g e b o u w e n , zoals ken, hospitaals,
munsters
z o e e n parochie
en pastorieën,
o f monasteria,
rond zich. N a m e n v o o r onderdelen van deze g e b o u -
w e n e n h e t i n w e n d i g e v a n e e n k e r k z i j n altaar, krocht
basilie-
en v e r z a m e l d e n
e n d e j o n g e r e o n t l e n i n g crypte,
refter, sacristie,
tabernakel
e n troon.
cel, crucifix,
e n v e r d e r kroon,
kluis, kruis,
Uit de bijbel h e b b e n w e
koor, orgel,
synagoge
leren k e n n e n . H e t w o o r d kapel L a t i j n capella
heeft een bijzondere geschiedenis: het k o m t v a n
' m a n t e l t j e ' ( e e n v e r k l e i n w o o r d v a n cappa
'kap, mantel
m e t k a p ' , d a t w i j als kap o n t l e e n d h e b b e n ) . D e h e i l i g e M a r t i n u s , d i e i n 371 b i s s c h o p v a n T o u r s w e r d , g a f e e n s d e h e l f t v a n z i j n m a n t e l a a n e e n a r m e m a n . N a z i j n d o o d w e r d z i j n m a n t e l als r e l i k w i e d o o r d e F r a n k i s c h e v o r s t e n v e r e e r d e n w e r d capella
ook gebruikt voor
k a m e r w a a r d e m a n t e l b e w a a r d w e r d ; v a n a f o n g e v e e r 800 g i n g
de
capella
'klein k e r k g e b o u w v o o r familiegebruik' betekenen. D e priester van e e n capella
w e r d kapelaan
genoemd.
D e n a m e n v a n d e k l o o s t e r o r d e n g a a n alle t e r u g o p e e n b e n a m i n g ; d e b e k e n d s t e z i j n d e augustijnen, nen, franciscanen,
jezuïeten
en
benedictijnen,
Latijnse dominica-
karmelieten.
D e k l o o s t e r l i n g e n k w e e k t e n in d e k l o o s t e r t u i n e n v e e l t o t d a n t o e o n b e k e n d e p l a n t e n e n g e n e e s k r a c h t i g e k r u i d e n , z o a l s acacia, basilicum, rabarber,
kamperfoelie,
kervel, lavendel,
roos, tijm, venkel.
palm,
peterselie,
O o k leerde m e n via de kloosters de n a m e n
v o o r p r o d u c t e n k e n n e n : gember, en
lelie, moerbei,
akelei,
pap,
olie, petroleum
'minerale olie'
zijde.
Bijbel,
kerkdienst,
gebeden
en
feestdagen
Het w e k t geen verbazing dat de n a m e n v o o r gebeden en v o o r de H e i l i g e S c h r i f t alle u i t h e t L a t i j n s t a m m e n , v e r g e l i j k brevier,
catechismus,
evangelie,
legende,
psalm
e n testament.
bijvoorbeeld Het w o o r d
bijbel k o m t u i t h e t F r a n s , n i e t u i t h e t L a t i j n ; in d e M i d d e l e e u w e n w a s d e g e w o n e b e n a m i n g heilige schriftuur,
als v e r t a l i n g v a n sacra
scriptura.
G e b e d e n o f l i e d e r e n zijn dikwijls g e n o e m d n a a r de b e g i n w o o r d e n v a n
104
h e t g e b e d : h e t angelus, magnificat
h e t credo
v e r t a l i n g h i e r v a n h e t onzevader, requiem,
' g e l o o f s b e l i j d e n i s ' , h e t gloria,
' l o f z a n g v a n M a r i a ' , h e t miserere,
h e t Ave-Maria
h e t paternoster
d e confiteor
o f als v e r t a l i n g h e t
het
o f de
'schuldbelijdenis', het weesgegroetje.
D e gebedstijden en d e n a m e n h i e r v o o r zijn een v o o r t z e t t i n g van de dagindeling uit de klassieke O u d h e i d . D e G r i e k e n en
Romeinen
r e k e n d e n m e t v a r i a b e l e u r e n : d e tijd d a t h e t l i c h t w a s , d u s t u s s e n z o n s o p g a n g e n z o n s o n d e r g a n g , w e r d in t w a a l f gelijke d e l e n v e r d e e l d , w a a r d o o r een u u r in de winter korter d u u r d e dan in de
zomer.
V e r v o l g e n s v e r d e e l d e m e n d e d a g i n v i j f d e l e n : hij b e g o n m e t z o n s o p g a n g ( L a t i j n mane) vespera),
en e i n d i g d e m e t z o n s o n d e r g a n g o f n a c h t (Latijn
en daartussen telde m e n het derde, zesde en negende uur.
D e z e indeling w e r d d o o r de christenen v o o r h u n gebedstijden overg e n o m e n . D e d a g b e g o n m e t d e metten
'eerste deel v a n het dagelijks
b r e v i e r g e b e d ' , e e n v e r b a s t e r i n g u i t K e r k l a t i j n ad matutinam
horam
' v o o r h e t v r o e g e u u r ' , e n e i n d i g d e bij z o n s o n d e r g a n g m e t d e
vesper.
O p h e t d e r d e u u r (hora tertio) b a d m e n d e terts, o p h e t z e s d e u u r sexta)
d e sext e n o p h e t n e g e n d e (hora
nona)
d e none.
(hora
H e t zesde uur
v i e l s t e e d s o p h e t m i d d a g u u r , v a n d a a r d a t i n h e t S p a a n s siësta
'mid-
d a g s l a a p j e ' is g a a n b e t e k e n e n . H e t n e g e n d e u u r viel na de m i d d a g , m a a r w a n n e e r h i n g af v a n het s e i z o e n : i n d e z o m e r n a d r i e u u r 's m i d d a g s . V a n h e t n e g e n d e u u r k o m t n i e t a l l e e n d e n a a m v o o r h e t g e b e d none,
m a a r o o k noen
voor
' m i d d a g u u r ' en ' m i d d a g m a a l ' . In de k l o o s t e r s v o e r d e m e n n a m e l i j k e e n d e r d e m a a l t i j d in - d e G e r m a n e n a t e n t w e e m a a l d a a g s , 's o c h t e n d s e n 's a v o n d s . T o e n d e u r e n v a s t k w a m e n
te l i g g e n e n
de
k e r k d i e n s t e n e n d e h o o f d m a a l t i j d v e r s c h o v e n , k r e e g noen d e h u i d i g e b e t e k e n i s v a n t w a a l f u u r 's m i d d a g s ( v e r g e l i j k o o k E n g e l s noon afternoon)
d e n w e l vaker o p de maaltijd o v e r g e d r a g e n , vergelijk o n s D e z e d a g i n d e l i n g , m e t d e v i j f g e b e d e n metten, vesper,
en
en tevens van de m i d d a g m a a l t i j d . N a m e n v a n tijden w o r twaalf-uurtje.
terts, none,
w e r d v o o r het breviergebed tot zeven gebeden
sext
en
uitgebreid,
o m d a t i n d e b i j b e l g e s c h r e v e n staat: ' z e v e n m a a l p e r d a g p r i j s i k U w n a a m ' . Z o k w a m e n e r b i j d e priem
'eerste u u r v a n het k o o r - o f b r e -
105
v i e r g e b e d ' ( v a n L a t i j n prima completen
( L a t i j n completa
hora ' e e r s t e u u r ' ) e n als l a a t s t e g e b e d d e 'voltooid'). Overigens verschoven in de
l o o p d e r t i j d d e g e b e d s t i j d e n , e n w e r d e n o o k n o g d e lauden laudes
(van Latijn
'lof') gebeden.
T o e n in de veertiende e e u w het u u r w e r k w e r d u i t g e v o n d e n , k w a m er e e n v a s t u u r d a t w e r d o n d e r v e r d e e l d i n m i n u t e n e n s e c o n d e n ; d e w o o r d e n uur,
minuut
e n seconde
h e b b e n w e o v e r g e n o m e n uit het
Frans, niet uit het Latijn. V e e l l e e n w o o r d e n b e t r e f f e n d e k e r k d i e n s t : absolutie, munie, preek,
eucharistie, sacrament
hostie,
litanie,
e n zegen(en).
mis,
missaal,
benedictie,
monstrans,
comofferen,
N a a r het lijden v a n C h r i s t u s o f zijn
v o l g e l i n g e n v e r w i j z e n kastijden,
martelen,
pijn e n plaag. D e l a a t s t e t w e e
w o o r d e n h e b b e n allang geen religieuze connotatie meer. N i e t a l t i j d b e g r e p e n d e g e l o v i g e n p r e c i e s w a t d e p a s t o o r in d e k e r k v e r t e l d e : d a t d e s l o t w o o r d e n a a n h e t e i n d v a n d e k e r k d i e n s t ite,
missa
est b e t e k e n d e n d a t z e m o c h t e n g a a n , d a a r o p w a s m e n w e l g e s p i t s t . W a t h e t e x a c t b e t e k e n d e ( ' g a a t h e e n , d e b i j e e n k o m s t is o p g e h e v e n ' ) , w i s t e n m a a r w e i n i g e n , e n d a a r o m w e r d mis g e ï s o l e e r d e n k r e e g h e t w o o r d de betekenis 'kerkdienst'. D e o v e r d r a c h t v a n een Latijns w o o r d d o o r de geestelijken aan het v o l k l i e p s o m s u i t o p e e n j a m m e r l i j k e m i s l u k k i n g . D a t is g e b e u r d m e t kwibus.
D i t is w a a r s c h i j n l i j k h e t L a t i j n s e quibus,
n a a m v a l m e e r v o u d v a n qui ' w e l k e ' o f quis k e r k l i e d m e t d e t e k s t cum
quibus
'met wie', dat d o o r het volk w e r d
v e r s t a a n als ' k o m , k w i b u s ' , w a a r d o o r kwibus persoonsnaam.
de derde of zesde
'wie', m i s s c h i e n uit e e n
in g e b r u i k r a a k t e als
H e t k a n o o k zijn dat m e n , o m d a t
m e n het
b e g r e e p , h e t ' g e k ' v o n d k l i n k e n , e n v a n d a a r g i n g s p r e k e n v a n wat rare kwibus.
I n h e t E n g e l s is v a n quibus,
v o o r k w a m , quibble
niet een
d a t v e e l in j u r i d i s c h e t e k s t e n
'haarkloverij' afgeleid.
K e r k e l i j k e f e e s t d a g e n o f f e e s t t i j d e n v i n d e n w e t e r u g in d e l e e n w o o r d e n advent,
Epifanie,
Kerstmis,
l e e n v e r t a l i n g e n Aswoensdag,
Pasen,
Hemelvaart,
Pinksteren, Lichtmis
sabbat en
en in de
Palmzondag.
D e vasten leverden o o k enkele l e e n w o o r d e n o p . Iedere m o n n i k k r e e g e e n a f g e p a s t e p o r t i e , v a n d a a r spijs, v a n L a t i j n spesa
106
uit expensa
'het
afgewogene,
afgepaste'. V a n w e g e
de eetvoorschriften,
waarbij
op
s o m m i g e d a g e n geen vlees gegeten m o c h t w o r d e n , w e r d e n de vissoort e n barbeel,
lamprei,
murene,
oester b e k e n d , e n strikt
als a a n d u i d i n g
v o o r de strengheid v a n de voorschriften. Leuke betekenisontwikkel i n g e n v i n d e n w e i n nuchter
e n kuis.
Kuis
k o m t v a n Latijn
conscius
'bewust', v a n d a a r 'dat w a t past o f b e t a a m t ' , en v a n d a a r ten slotte 'kuis'. Nuchter
komt
v a n L a t i j n nocturnus
'nachtelijk', o m d a t de m o n n i k e n
t i j d e n s d e n a c h t d i e n s t , h e t officium e n d u s n u c h t e r w a r e n . O o k zuiver sobrius
nocturnum,
niet gegeten h a d d e n
gaat terug o p het Latijn, en wel o p
' n u c h t e r , n i e t d r o n k e n , m a t i g , i n g e t o g e n ' ; v a n d a a r is h e t ' p u u r ,
helder, s c h o o n ' gaan b e t e k e n e n . Hetzelfde w o o r d h e b b e n w e via het F r a n s als sober
geleend.
D e bijbel l e v e r d e allerlei l e e n w o o r d e n o p , b i j v o o r b e e l d v o o r b o d e s v a n G o d , d e engelen, cherubijnen
e n serafijnen.
waarvan rangen en standen
bestaan:
O o k uit de Schrift k o m e n n a m e n v o o r de
d u i s t e r e k r a c h t e n , d e duivel,
Beëlzebub,
Lucifer,
Satan e n z i j n
demonen.
V i a de bijbel w e r d e n o n b e k e n d e dieren g e ï n t r o d u c e e r d , zoals medaris,
kameel
mirre, palm,
e n leeuw,
de
o n b e k e n d e p l a n t e n z o a l s aloë, alsem,
e n d e s t e e n s o o r t e n amethist
en jaspis.
droceder,
Hierbij ging soms
w a t mis. B e d e n k dat de G e r m a n e n geen idee h a d d e n h o e een bepaald dier eruitzag: ze k o n d e n niet in d e d i e r e n t u i n gaan kijken. D a a r d o o r w e r d soms de n a a m v a n een dier met een andere soort v e r b o n d e n . Z o n a m e n d e G o t e n v a n d e R o m e i n e n h e t G r i e k s e w o o r d elephas o v e r . I n h e t G o t i s c h l u i d d e d i t ulbandus. e e n ulbandus
'olifant'
D e G o t e n wisten alleen dat
een groot lastdier w a s uit het zuiden en oosten. T o e n
dan ook rondtrekkende handelaren kamelen meebrachten, noemden z e d e z e ulbandus.
B i s s c h o p W u l f i l a v e r t a a l d e in zijn G o t i s c h e bijbel-
v e r t a l i n g h e t G r i e k s e kamèlos
' k a m e e l ' c o n s e q u e n t m e t ulbandus,
d u s eigenlijk 'olifant' w a s . D e fout w e r d o v e r g e n o m e n d o o r
wat het
O u d h o o g d u i t s en O u d e n g e l s , e n pas t o e n ivoren v o o r w e r p e n g e ï m porteerd w e r d e n en de handelaren de o o r s p r o n g hiervan uitlegden, w e r d de fout gecorrigeerd. T o e n w a s het v o o r de Slavische v o l k e r e n al te laat: zij h a d d e n h e t G o t i s c h e w o o r d o v e r g e n o m e n v o o r d e k a m e e l : in h e t O u d r u s s i s c h l u i d d e h e t vel'blud
107
( h e t e e r s t e d e e l is v e r a n d e r d
o n d e r i n v l o e d v a n velikij
'groot, e n o r m ' ) , en een m o d e r n e Russische
kameel of dromedaris heet een
verbljud.
Overige religieuze woorden M e n s e n d i e e e n a n d e r g e l o o f a a n h i n g e n , w e r d e n ketters d o o r d e inquisitie
v e r v o l g d e n geëxcommuniceerd.
k o m t v a n d e n a a m v a n d e s e k t e d e r Cathari,
g e n o e m d en
Het woord
ketter
d i e in d e t w a a l f d e e e u w
n a a r Italië k w a m e n w a a r v a n d e n a a m a f g e l e i d w a s v a n G r i e k s
katharos
'rein'. D e K e r k bracht o o k een aantal geleende w e r k w o o r d e n , die een aardig b e e l d g e v e n v a n w a t e r i n d e K e r k s p e e l d e : blasfemeren, consacreren, nunciëren, dijen
corrumperen, sublimeren,
e n (ver)maledijen
laven, tempteren,
ordineren,
prediken,
trachten,
veinzen
celebreren,
promoveren,
re-
e n vieren.
Bene-
e n male
dicere,
k o m e n v a n L a t i j n bene dicere
'goed spreken' respectievelijk 'kwaad spreken'. E r w e r d e n u i t h e t K e r k l a t i j n a l l e r l e i w o o r d e n g e l e e n d m e t als e e r s t e d e e l aarts-, z o a l s aartsbisschop, v a n L a t i j n arci-
aartsengel,
(waarschijnlijk
o n t l e n i n g a a n G r i e k s archik r e e g aarts- v i a aartsketter
aartsvader.
D i t aarts-
kwam
u i t g e s p r o k e n als [ a r t s i e ] ) , d a t e e n
'eerste, v o o r n a a m s t e ' w a s .
Misschien
de betekenis ' i e m a n d m e t een zeer slechte
h o e d a n i g h e i d ' ; het k a n o o k aanvankelijk schertsend in een dergelijke b e t e k e n i s g e b r u i k t z i j n . In i e d e r g e v a l w e r d h e t v o o r v o e g s e l p r o d u c t i e f in d e o n g u n s t i g e w o o r d e n aartsbedrieger, aartsvijand. aartsdom,
aartsdeugniet,
aartsdomoor,
D a a r n a w e r d e n b i j v o e g l i j k e n a a m w o o r d e n g e m a a k t als aartsvijandig,
e n v a n d a a r w e r d aarts-
bijvoeglijke n a a m w o o r d e n g e c o m b i n e e r d .
io8
m e t alle m o g e l i j k e
boven
In d c O u d h e i d w e r d n a e e n
gewonnen
v e l d s l a g een deel van de buit g e b r u i k t o m ter p l a a t s e e e n m o n u m e n t , e e n t r o f e e , o p te r i c h t e n . D e G r i e k e n g i n g e n er o p d e n d u u r toe o v e r o m d e b u i t in g e b e e l d h o u w d e v o r m te v e r e e u w i g e n , en d i e g e w o o n t e h e e f t z e e r l a n g s t a n d g e h o u d e n . t ) i l i r o n t o n v a n een z i j g e v e l v a n d c A m s t e r d a m se O r a n j e - N a s s a u k a z c r n e Mulderplcin)
( a a n het Ir. J a k o b a
toont een R o m e i n s
aandoende
w a p e n r u s t i n g , v a a n d e l s , s p e r e n en t w e e a n a chronistische
kanonlopen.
De
kazerne
is in
1810-1813 g e b o u w d , ten tijde v a n N a p o l e o n .
hiernaast
h e n d e t a i l v a n d e r u g v a n d e e l 11 van
de eerste W i n k l e r
Prins e n c y c l o p e d i e
(1881).
O n d e r e e n m e d a i l l o n m e t e e n v e r m o e d e l i j k als (Srieks b e d o e l d v r o u w e n k o p j e z i t t e n t w e e griff i o e n e n r u g a a n r u g . D e g r i f f i o e n w a s een f a b e l d i e r uit d e O o s t e r s e en l a t e r o o k d e
Griekse
m y t h o l o g i e , m e t het l i c h a a m v a n e e n l e e u w en d e k o p en d e v l e u g e l s v a n e e n a r e n d .
Deze
v e r w i j z i n g e n n a a i d e O u d h e i d d i e n e n o m het -
verheven, geleerde karakter van de e n c y c l o p e d i e te b e n a d r u k k e n .
De Renaissance
D e R e n a i s s a n c e e n h e t H u m a n i s m e v e r b r e i d d e n z i c h v a n u i t Italië e n k w a m e n g l o b a a l w e g v a n a f 1500 i n d e N e d e r l a n d e n . R e n a i s s a n c e b e t e k e n t letterlijk ' w e d e r g e b o o r t e ' . D e R e n a i s s a n c e w a s een v e r n i e u w e n de s t r o m i n g in de k u n s t , letteren en w e t e n s c h a p die g e p a a r d g i n g m e t een idealisering v a n de 'klassieke' cultuur van de Grieken en R o m e i nen. D e Renaissance hing n a u w samen m e t het H u m a n i s m e .
Dit
laatste v o r m d e de wijsgerige, w e t e n s c h a p p e l i j k e richting b i n n e n d e Renaissance. Het was een intellectuele s t r o m i n g die de
menselijke
w a a r d e en w a a r d i g h e i d centraal stelde. In de M i d d e l e e u w e n
moest
i e d e r e k u n s t u i t i n g e e n m o r e l e les b e v a t t e n , i n d e R e n a i s s a n c e g i n g h e t o m het esthetische plezier, het scheppen v a n s c h o o n h e i d w e r d doel. D e m e n s k w a m i n h e t m i d d e l p u n t te s t a a n i n p l a a t s v a n G o d , e n d a a r o m n a m m e n niet m e e r alles v o e t s t o o t s a a n , m a a r g i n g m e n z e l f de wereld o m zich heen onderzoeken. Als v o o r b e e l d van dit eigen o n d e r z o e k k u n n e n de geneeskunst en a n a t o m i e g e l d e n . G e d u r e n d e d e M i d d e l e e u w e n h a d m e n slaafs d e medische kennis v a n de klassieken gevolgd. M e n was ervan overtuigd dat m a n n e n m e e r tanden h e b b e n dan v r o u w e n , o m d a t Aristoteles dit g e z e g d z o u h e b b e n - n i e m a n d die eens k e e k of dat klopte.
Maar
tijdens de Renaissance b r a k de kritische zin d o o r . D e w e r e l d b e r o e m d e a n a t o o m A n d r e a s Vesalius, eigenlijk A n d r i e s v a n W e s e l (1515-1564) v o e r d e zelf secties o p lijken uit, en k w a m er z o a c h t e r dat de a n a t o mische beschrijvingen v a n Galenus, waaraan tot dan toe nooit getwijf e l d w a s , o n j u i s t h e d e n b e v a t t e n . In 1543 p u b l i c e e r d e hij h e t e e r s t e m o d e r n e b o e k o v e r d e a n a t o m i e v a n d e m e n s , g e t i t e l d De corporis
fabrica
libri
septem
humani
('Zeven b o e k e n over de b o u w van het
menselijk l i c h a a m ' ) . D i t b o e k k o s t e h e m zijn h o o g l e r a a r s b a a n , w a n t v o o r de m e e s t e n w a s G a l e n u s n o g steeds een g o d .
H e t werk, o f althans de verkorte versie
corporisfabrica epitome, d i e
(Librorum) de humani
e v e n e e n s i n 1543 v e r s c h e e n , w e r d i n d i v e r s e
t a l e n v e r t a a l d . I n 1569 v e r s c h e e n in B r u g g e e e n N e d e r l a n d s e v e r t a l i n g , getiteld
Dat epitome ofte cort begriip der anatomien.
D e vertaler was
d e a r t s Jan W o u t e r s ( 1 5 3 9 - n a 1598), d i e o o k h e t v o o r w e r k s c h r e e f . H e t b o e k begint o n d e r andere m e t een Missive (brief), waarin W o u t e r s f u l m i n e e r t t e g e n c h i r u r g i j n e n - e e n s l a g m e n s e n w a a r t o e hij z e l f o o k b e h o o r t ! Z i j s n e d e n n i e t zelf, m a a r l a z e n er a l l e e n o v e r . I n h e r t a a l d e v o r m : ' M i s s c h i e n z i j n z e b a n g h u n h a n d e n v u i l te m a k e n , w a t e c h t e r (als m e n v a n z i c h z e l f n i e t al te o n h a n d i g ( " h a n d e l o o s " ) is) w e l z u i v e r z o n d e r m o e i t e g e d a a n k a n w o r d e n . ' I n t e r e s s a n t is h o e d e M i s s i v e eindigt. W o u t e r s wijst o p b e p a a l d e m e d i s c h e h a n d e l i n g e n die g e e n m e d i s c h e , m a a r e e n g e l d e l i j k e a c h t e r g r o n d h e b b e n e n hij z e g t h i e r dreigend:
Ik s p r e e k n u e v e n n i e t o v e r h e t n a a i e n v a n d e z e n u w e n m e t g o u d e n naalden dat ze d o e n , de kaakslagen v o o r de dislocatie v a n de kaak, e n h e t k r a k e n v a n d e g e w r i c h t e n z o n d e r d a t er iets m i s is, m a a r o m t e r w i l l e v a n h e t g e l d e e n g e l u i d te m a k e n a l s o f h e t g e w r i c h t o p z ' n p l a a t s g e s p r o n g e n is. M a a r al is h e t w a a r d a t zij d o o r z u l k e s l e c h t h e i d , a f p e r s i n g e n o v e r l a s t d i e zij d e p a t i ë n t e n a a n d o e n n i e t n e t als Aesculapius d o o r de bliksem en de h a n d G o d s getroffen
zullen
w o r d e n , zij z u l l e n n i e t t e m i n h u n v e r d i e n d e l o o n t e n s l o t t e e e n m a a l krijgen.
I n d e m a r g e v o e g t hij t o e :
A e s c u l a p i u s is d o o r J u p i t e r m e t e e n b l i k s e m g e v e l d o m d a t hij d e m e n s e n d i e hij h a d g e h o l p e n te v e e l o v e r l a s t b e z o r g d e .
D a a r n a b l i j k t w a a r o m hij h e t w e r k in h e t N e d e r l a n d s h e e f t v e r t a a l d :
D o o r d e z e e n s o o r t g e l i j k e o o r z a k e n d a n b e n ik e r t o e a a n g e s p o o r d o m t e n s l o t t e t o c h d i t Epitome
na r u i m vijf jaar d o o r mij vertaald
112
i n d r u k te l a t e n v e r s c h i j n e n , o p d a t d e g o e d e g e z e l l e n e n l i e f h e b b e r s der chirurgie tegen geringe vergoeding voortaan makkelijker het w e z e n en de w a r e g r o n d s l a g v a n die w e t e n s c h a p k u n n e n verkrijgen en d o o r g e v e n , en z o o n t d e k k e n wat v o o r d w a a s h e i d vele k w a k z a l vers ten nadele v a n de patiënten dagelijks u i t k r a m e n . O o k
de
g e w o n e b u r g e r z a l d i t m o e t e n l e z e n , o p d a t hij n i e t m e e r z o m a k k e lijk gelooft dat h e t alleen g o e d e k o k s zijn die l a n g e m e s s e n d r a g e n .
I n h e t k o r t e L a t i j n s e w o o r d v o o r d e l e z e r v e r d e d i g t hij h e t v e r t a l e n v a n m e d i s c h e w e r k e n m e t een b e r o e p o p H i p p o c r a t e s . M e n s e n die v i n d e n dat de heilige m e d i s c h e kunst ontwijd z o u w o r d e n d o o r het feit d a t i e d e r e e n z e k a n l e z e n , z i t t e n e r n a a s t , w a n t h e t g e h e i m zit n i e t in de r o n k e n d e Latijnse o f Griekse w o o r d e n . W o u t e r s v e r k l a a r t d i t alles z o n a d r u k k e l i j k , o m d a t d e z e h o u d i n g i n z i j n tijd a b s o l u u t n o g g e e n g e m e e n g o e d w a s . V e e l a r t s e n v o n d e n d a t het v o o r de leken beter was maar zo m i n mogelijk medische kennis o p te d o e n . Z o w i j s t d e a r t s C o r n e l i s B o n t e k o e ( 1 6 4 0 - 1 6 8 5 ) , in z i j n Tractaat
van het Excellenste
Kruyd
Thee u i t 1 6 7 8 , o p h e t g e v a a r v a n h e t
g e b r u i k van N e d e r l a n d s in wetenschappelijke w e r k e n :
[...] h e t is e e n m i s d a a d o m i e t s o v e r m e d i c i j n e n te o p e n b a r e n a a n p e r s o n e n die deze [medische] b e v o e g d h e i d niet h e b b e n o f zich niet d a a r o p p r e p a r e r e n . H e t is e e n g r o t e f o u t , e n g e v a a r l i j k e r d a n m e n d e n k t , o m t r a k t a t e n o v e r m e d i c i j n e n te s c h r i j v e n o f te v e r t a l e n i n e e n a n d e r e t a a l d a n h e t L a t i j n , d a t d e a l g e m e e n g e b r u i k t e t a a l is e n b l i j v e n m o e t v a n alle g e l e e r d e n , o m d a t h e t d e s c h a t k a m e r is v a n a l l e o u d e en n i e u w e geleerdheid. Men
m o e t een afkeer
en afschuw h e b b e n van deze
kwalijke
g e w o o n t e in D u i t s l a n d , F r a n k r i j k , E n g e l a n d , H o l l a n d e n e l d e r s . M e n h o o r t uit consideratie v o o r de s c h a d e die de m e n s e n h i e r d o o r l i j d e n , bij s p e c i a a l e d i c t h e t m a k e n v a n b o e k e n d i e u i t s l u i t e n d v o o r g e l e e r d e n v a n n u t z i j n , h e l e m a a l te v e r b i e d e n . V o o r w i e t o c h z i j n b o e k e n o v e r m e d i c i j n e n , c h e m i e , a n a t o m i e e n z . v a n n u t in o n s l a n d anders d a n v o o r m e n s e n die uit zinledige n i e u w s g i e r i g h e i d d i n g e n
113
w i l l e n o n d e r z o e k e n d i e zij n o c h k e n n e n n o c h h o o r d e n te w e t e n ? W a t l e v e r e n d i e in h e t N e d e r l a n d s v e r t a a l d e b o e k e n a n d e r s o p d a n w a a n w i j z e m e n s e n , kwakzalvers en apothekers die d o o r doktertje te s p e l e n v e e l e e r m o o r d e n a a r s w o r d e n , w a t p r o d u c e r e n z e a n d e r s dan o n v o l m a a k t e chirurgijnen, m e n s e n die m e t het leven en de g e z o n d h e i d spelen?
D e z e discussie - m o e t w e t e n s c h a p p e l i j k w e r k uit het Latijn in d e volkstaal v e r t a a l d w o r d e n o f niet? - w e r d in veel m e e r v a k g e b i e d e n g e v o e r d , e n d e h i e r g e g e v e n a r g u m e n t e n g e l d e n d a n o o k als i l l u s t r a t i e v a n de g e d a c h t e v o r m i n g h i e r o m t r e n t in de Renaissance. T i j d e n s de R e n a i s s a n c e w e r d e n in N o o r d - N e d e r l a n d de eerste u n i versiteiten opgericht. M e e r m e n s e n v o l g d e n (hoger) onderwijs, en het o n d e r w i j s w e r d m e e r d o o r en v o o r leken, terwijl in de M i d d e l e e u w e n h e t kerkelijk s t e m p e l n o g erg g r o o t w a s . D o o r d a t er z i c h
nieuwe
onderzoeksgebieden o p e n d e n en de mens nieuwe kennis opdeed, had m e n n i e u w e b e g r i p p e n n o d i g o m e r d e o n t d e k k i n g e n m e e te b e n o e m e n . S o m m i g e geleerden (van wie H u g o de G r o o t en S i m o n Stevin w e l de b e k e n d s t e zijn) k o z e n b e w u s t v o o r een N e d e r l a n d s e w o o r d e n schat, m a a r a n d e r e n prefereerden Latijnse l e e n w o o r d e n - tenslotte v e r s c h e e n veel w e r k n o g steeds ( o o k ) in het Latijn. V e e l v a n
de
w o o r d e n die toen geleend zijn, w o r d e n n o g steeds in het N e d e r l a n d s gebruikt. Pas in de Renaissance k w a m m e n m e t veel aspecten v a n de ' h o g e r e ' c u l t u u r v a n d e G r i e k e n e n R o m e i n e n in a a n r a k i n g - e e n c u l t u u r d i e i n m i d d e l s al d u i z e n d j a a r v e r d w e n e n w a s . V e e l k e n n i s v a n d e O u d h e i d w a s in d e M i d d e l e e u w e n w e g g e z a k t , z o z e e r zelfs d a t i n h e t b e g i n v a n de M i d d e l e e u w e n een preekschrijver m e e n d e dat V e n u s , de Romeinse liefdesgodin, een m a n was - waarschijnlijk
in d e z e w a a n
gebracht
v a n w e g e d e u i t g a n g -us, d i e m e e s t a l h e t m a n n e l i j k g e s l a c h t a a n g e e f t . Klassieke l i t e r a t u u r w a s tijdens de M i d d e l e e u w e n uit het o o g v e r d w e n e n , m a a r w e r d n u h e r o n t d e k t . In de k l o o s t e r s z o c h t en v o n d m e n tot dan o n b e k e n d e m a n u s c r i p t e n van klassieke auteurs. G r o t e geleerden, vooral Italianen zoals Francesco Petrarca (1307-1374), G. P o g g i o
114
B r a c c i o l i n i (1380-1459) en L o r e n z o V a l l a (1407-1463), m a a r o o k o n z e eigen D e s i d e r i u s E r a s m u s (1469-1536), g a v e n klassieke w e r k e n uit, aanvankelijk in m a n u s c r i p t v o r m m a a r n a de u i t v i n d i n g v a n de b o e k d r u k k u n s t o m s t r e e k s 1450 i n d r u k , w a a r d o o r d e z e u i t g a v e n
zich
k o n d e n v e r h e u g e n in een r u i m e verspreiding. D e klassieke legenden, m y t h e n en g o d e n gingen een belangrijke rol s p e l e n in d e l i t e r a t u u r , o o k i n d e v o l k s t a a l . I n g e d i c h t e n w e r d e n d e muzen
e n d e a a n h e n g e w i j d e b e r g e n Parnassus
e n Helicon
bejubeld.
Pas n u leerde m e n klassieke k u n s t k e n n e n , die e e u w e n l a n g begraven was geweest en waarnaar m e n n u ging zoeken. M e t de kunst leerde m e n de termen k e n n e n uit de b e e l d h o u w k u n s t , de schilderkunst, de a r c h i t e c t u u r e t c . I n d e R o m e i n s e tijd h a d m e n w e l k e n n i s g e m a a k t m e t de b o u w k u n s t v a n de R o m e i n e n , m a a r dat b e t r o f relatief e e n v o u d i g e nutsgebouwen. T i j d e n s de Renaissance w e r d e n vele literaire w e r k e n vertaald in de volkstaal, m a a r m e n g i n g o o k zelf schrijven in de trant v a n de klassieke s c h r i j v e r s v o l g e n s h e t R e n a i s s a n c e - i d e a a l v a n d e imitatio,
de creatieve
n a v o l g i n g v a n een literair v o o r b e e l d . Sterker n o g : t r o u w aan p r i n c i p e v a n d e aemulatio,
het
de wedijver met een voorganger met het
d o e l d e z e te o v e r t r e f f e n , d e e d m e n z i j n b e s t d e k l a s s i e k e v o o r b e e l d e n te v e r b e t e r e n . S o m m i g e l i t e r a t o r e n s c h r e v e n o o r s p r o n k e l i j k w e r k i n z o w e l h e t N e d e r l a n d s als h e t L a t i j n , e n b o v e n d i e n h i e l d e n s c h r i j v e r s z i c h b e z i g m e t h e t v e r t a l e n e n b e w e r k e n v a n L a t i j n s e w e r k e n in d e v o l k s t a a l . D e i n v l o e d v a n h e t L a t i j n o p c o m p o s i t i e , stijl, g e n r e , m e t r u m , metaforen en w o o r d k e u s was dus heel groot.
De hervorming
O n g e v e e r tegelijk m e t de Renaissance k w a m de h e r v o r m i n g o p . D e z e gaf een stimulans aan het gebruik van de volkstaal; m e n wilde zoveel m o g e l i j k m e n s e n bereiken, en dat lukte beter in de volkstaal d a n in h e t Latijn. D e v o o r a a n s t a a n d e h u m a n i s t D e s i d e r i u s E r a s m u s , die z e l f in h e t L a t i j n s c h r e e f , p r o p a g e e r d e d a n o o k h e t g e b r u i k v a n d e v o l k s -
115
taal, het N e d e r l a n d s d u s , v o o r g o d s d i e n s t o n d e r r i c h t en v o o r
het
vertalen v a n de bijbel. G r o o t w a s de invloed v a n de Duitse k e r k h e r v o r m e r M a a r t e n Luther (1483-1546), die de Duitsers w e l 'schepper v a n o n z e schrijftaal' o f ' e e n v a d e r v a n de Duitse taal' n o e m e n . Luthers vertaling v a n het N i e u w e T e s t a m e n t v e r s c h e e n in 1521, d e v e r t a l i n g v a n h e t O u d e
Testament
v o l g d e i n d e l e n t o t 1532. A l i n 1523 v e r s c h e n e n in A n t w e r p e n
en
A m s t e r d a m Nederlandse vertalingen van Luthers N i e u w e Testament. H i e r n a v o l g d e n n o g m e e r g e h e l e o f g e d e e l t e l i j k e v e r t a l i n g e n in h e t N e d e r l a n d s . I n 1535 v e r s c h e e n e e n v e r t a l i n g v a n d e c o m p l e t e L u t h e r bijbel, v a n de h a n d v a n Jacob v a n Liesvelt. H o e w e l er in de t w e e d e helft v a n d e z e s t i e n d e en b e g i n z e v e n t i e n d e e e u w vele b i j b e l v e r t a l i n g e n b e s t o n d e n , w a s er o n d e r d e p r o t e s t a n t e n behoefte aan een g e z a g h e b b e n d e vertaling van de gehele bijbel die de H e b r e e u w s e en G r i e k s e g r o n d t e k s t g e t r o u w v o l g d e en die niet, zoals veel v a n de o u d e r e bijbelvertalingen, gebaseerd w a s o p een Latijnse bijbelvertaling. D e n i e u w e vertaling werd gefinancierd en geautoriseerd d o o r de S t a t e n - G e n e r a a l , v a n d a a r dat ze de
Statenvertaling
w o r d t g e n o e m d . D e v e r t a l i n g v e r s c h e e n in 1637 e n h e e f t e e n e n o r m e en blijvende invloed uitgeoefend o p het N e d e r l a n d s , d o o r d a t
het
g r o o t s t e d e e l v a n d e p r o t e s t a n t e n d e z e t e k s t t o t in d e t w i n t i g s t e e e u w g e b r u i k t heeft.
Humanistenlatijn
D e h u m a n i s t e n zetten zich in de N e d e r l a n d e n m a a r o o k elders aftegen h e t m i d d e l e e u w s L a t i j n , o m d a t z e v o n d e n d a t d i t te v e r w a s a f g e d w a a l d v a n h e t k l a s s i e k e L a t i j n . D e b e w e g i n g b e g o n in Italië. H i e r z o u o o k d e t e r m potjeslatijn
zijn
o n t s t a a n , en wel tijdens een ruzie tussen
de
Italianen L o r e n z o Valla en G. P o g g i o Bracciolini. D e h u m a n i s t Valla ijverde v o o r de o p l e v i n g van het klassiek
Latijn en bestreed
het
o n t a a r d e ' p o t j e s l a t i j n ' d a t in d e k l o o s t e r s g e s p r o k e n w e r d , v o o r a l d o o r d e l e k e b r o e d e r s in d e k l o o s t e r k e u k e n s . V e r g e l i j k b a r e
116
uitdrukkingen
v o o r ' s l e c h t L a t i j n ' z i j n keukenlatijn
e n monnikenlatijn.
Keukenlatijn
w a s o o r s p r o n k e l i j k het Latijn v a n de ongeletterde k e u k e n h u l p e n in kloosters die het Latijn v a n de recepten nauwelijks b e g r e p e n . kenlatijn
Monni-
w a s het Latijn v a n m o n n i k e n die een m e n g e l m o e s m a a k t e n
v a n h u n m o e d e r t a a l en h e t w e i n i g e Latijn dat ze k e n d e n . H e t Latijn w a s d u s niet m e e r w a t het geweest was. D e h u m a n i s t e n b e s l o t e n e r iets a a n te d o e n . Z i j g i n g e n e e n n i e u w e v o r m v a n h e t L a t i j n gebruiken, die o p het klassieke voorbeeld
teruggreep, en
daarbij
n a m e n ze d e g r o t e k l a s s i e k e s c h r i j v e r s z o a l s C i c e r o als v o o r b e e l d . Z o o n t s t o n d het Humanistenlatijn. Dit was de voertaal van geleerden en l i t e r a t o r e n v a n o n g e v e e r 1500 t o t i n d e z e v e n t i e n d e e e u w , m e t u i t l o p e r s t o t in d e t w i n t i g s t e e e u w . W e t e n s c h a p p e l i j k e w e r k e n w e r d e n i n het Humanistenlatijn geschreven, en redes w e r d e n erin uitgesproken. T o e n de neerlandicus Matthias de Vries, grondlegger van het denboek
der Nederlandsche
Woor-
taal, n o g i n 1874 als r e c t o r m a g n i f i c u s v a n
de Leidse universiteit een r e d e v o e r i n g m o e s t h o u d e n in het Latijn, b e r e i d d e hij z i c h v o o r d o o r e e n j a a r l a n g e l k e d a g C i c e r o te l e z e n . H e t teruggrijpen v a n h e t H u m a n i s t e n l a t i j n o p het klassieke Latijn had niet zozeer invloed o p de v o r m v a n de Nederlandse ontleningen a a n h e t L a t i j n . H e t g i n g bij d i t t e r u g g r i j p e n t o c h v o o r a l o m z i n s c o n s t r u c t i e s , g r a m m a t i c a l e c o n s t r u c t i e s , stijl, n e e r l a n d i s m e n e.d., d i e j u i s t ( o n g e w e n s t e ) i n v l o e d v a n het N e d e r l a n d s o p het Latijn weerspiegeld e n , niet a n d e r s o m . D a a r n a a s t echter h e b b e n de h u m a n i s t e n
de
w o o r d e n s c h a t v a n het Latijn verrijkt d o o r v a n klassiek Latijnse w o o r d e n n i e u w e s a m e n s t e l l i n g e n en afleidingen d o o r m i d d e l v a n v o o r - en a c h t e r v o e g s e l s te m a k e n . H e t g i n g h i e r o m b e n a m i n g e n v o o r n i e u w e z a k e n , z o a l s typographia,
o n s typografie,
als t e r m b i n n e n d e n e t o n t -
d e k t e b o e k d r u k k u n s t . E e n d e e l v a n d e z e n i e u w e L a t i j n s e w o o r d e n is als l e e n w o o r d d o o r h e t N e d e r l a n d s o v e r g e n o m e n . D o o r h u n b e z i n n i n g o p het Latijn gaven de h u m a n i s t e n b o v e n d i e n e e n a a n z e t t o t b e z i n n i n g o p d e v o l k s t a l e n , o o k al b l e v e n z e z e l f h e t L a t i j n g e b r u i k e n als i n t e r n a t i o n a l e w e t e n s c h a p s t a a l . D e n i e t - h u m a n i s t i s c h e r e n a i s s a n c i s t e n p r e f e r e e r d e n v e e l a l d e v o l k s t a a l , e n zij v o l g d e n d e h u m a n i s t e n n a in h u n s t r e v e n t o t v e r b e t e r i n g v a n h e t t a a l g e -
"7
b r u i k . A l l e e n r i c h t t e n zij h u n s t r e v e n n i e t o p h e t L a t i j n m a a r o p d e eigen taal. D i t resulteerde in een l a w i n e v a n publicaties w a a r i n m e n p o g i n g e n deed de spelling, w o o r d e n s c h a t en g r a m m a t i c a van
het
N e d e r l a n d s vast te leggen.
Grieks
T o t n u t o e k o m t h e t G r i e k s e r in d i t b o e k b e k a a i d af. D a t k o m t d o o r d a t de i n v l o e d v a n het Grieks tot de Renaissance uitsluitend via de zeef v a n het Latijn heeft p l a a t s g e v o n d e n . D a t m a a k t de invloed niet geringer: uit het register a c h t e r in dit b o e k blijkt h o e e n o r m het G r i e k s het Latijn heeft b e ï n v l o e d . V a n rechtstreekse o n t l e n i n g e n uit het Grieks w a s tot n u toe e c h t e r g e e n sprake. In de M i d d e l e e u w e n k e n d e m e n g e e n G r i e k s , en m e n k w a m daar o o k ruiterlijk v o o r uit. K o p i i s t e n die in een Latijnse tekst G r i e k s e citaten t e g e n k w a m e n , s l o e g e n die o v e r o f m a a k t e n e r e e n p o t j e v a n ; z e s c h r e v e n e r d a n bij
leguntur,
graeca (sunt), non
w a t b e t e k e n t ' h e t is G r i e k s e n w o r d t d u s n i e t
gelezen'.
H i e r m e e b e d o e l d e n z e : h e t is te m o e i l i j k e n d a a r o m s l a a n w e h e t o v e r . D i t is e e n g e v l e u g e l d e u i t d r u k k i n g g e w o r d e n . G r i e k s e t e k s t e n w a r e n in d e M i d d e l e e u w e n d u s u i t s l u i t e n d v i a L a t i j n s e b r o n e n v e r t a l i n g e n bekend. In de R e n a i s s a n c e , m e t zijn h e r n i e u w d e a a n d a c h t v o o r de klassieke O u d h e i d , veranderde de positie van het Grieks. Het Grieks
werd
o n d e r w e z e n ( h o e w e l v e e l m i n d e r d a n h e t L a t i j n ) . Z o w e r d in L e u v e n , w a a r al v a n a f 1425 e e n u n i v e r s i t e i t w a s , r o n d 1517 h e t C o l l e g i u m T r i lingue o p g e r i c h t v o o r de studie v a n het Latijn, Grieks en H e b r e e u w s . D e k l a s s i e k e n w e r d e n w e e r in h e t o r i g i n e e l g e l e z e n , e n o o k d e h e r vormde
bijbelvertalingen - die
uitgingen
van
de
oorspronkelijke
G r i e k s e en H e b r e e u w s e tekst en niet v a n de Latijnse V u l g a a t v e r t a l i n g - leidden ertoe dat de kennis van het Grieks t o e n a m . N a de u i t v i n d i n g v a n de b o e k d r u k k u n s t ging m e n o o k
Griekse
teksten d r u k k e n , m a a r dat w a s n o g niet zo e e n v o u d i g : het alfabet m e t zijn vele a c c e n t t e k e n s en h o g e k o m m a ' s (spiritus lenis en spiritus
118
asper) leverde nogal wat p r o b l e m e n op, en o o k het v i n d e n
van
m a n u s c r i p t e n w a s geen sinecure. In V e n e t i ë specialiseerde d r u k k e r A l d u s M a n u t i u s (1449-1515) zich in d e uitgave v a n Griekse teksten. H i j z o r g d e v o o r d e e e r s t e d r u k v a n b i j n a alle b e l a n g r i j k e
Griekse
a u t e u r s , w a a r m e e hij ze aan d e vergetelheid o n t t r o k . M a n u t i u s w e r d bij zijn u i t g a v e n g e h o l p e n d o o r b e l a n g r i j k e w e t e n s c h a p p e r s uit zijn tijd, e n h i j r i c h t t e e e n c l u b o p t e r b e v o r d e r i n g v a n d e s t u d i e v a n h e t G r i e k s . O n z e l a n d g e n o o t D e s i d e r i u s E r a s m u s leerde zijn G r i e k s bij M a n u t i u s . I n 1516 p u b l i c e e r d e E r a s m u s b i j e e n a n d e r e u i t g e v e r d e eerste g e d r u k t e versie v a n de G r i e k s e tekst v a n h e t N i e u w e T e s t a m e n t , w a a r m e e de originele tekst beschikbaar k w a m . D e belangstelling v o o r het Grieks n a m dus toe, maar bleef beperkt tot een kleine kring. Tijdens de Renaissance w e r d e n Griekse w o o r d e n n o g steeds v o o r n a m e l i j k via het Latijn o v e r g e n o m e n . Pas later, v o o r a l v a n a f d e n e g e n t i e n d e e e u w , g i n g m e n e r t o e o v e r n i e u w e w o o r d e n te m a k e n d i r e c t o p g r o n d v a n G r i e k s e e l e m e n t e n , zie d a a r v o o r h i e r o n der. P a s in d e n e g e n t i e n d e e e u w v e r s c h e n e n er w o o r d e n b o e k e n klass i e k G r i e k s - N e d e r l a n d s e n v i c e v e r s a . O v e r i g e n s v e r s c h e n e n er in d e z e e e u w w e l m e t e e n e e n h e l e b o e l . V ó ó r die tijd zal m e n g e b r u i k g e m a a k t h e b b e n van Latijns-Griekse en Grieks-Latijnse w o o r d e n b o e k e n . T e r vergelijking: de eerste w o o r d e n b o e k j e s L a t i j n - N e d e r l a n d s v e r s c h e n e n in de veertiende en vijftiende eeuw; v a n a f de vijftiende e e u w verschenen tevens Nederlands-Latijnse woordenlijstjes en w o o r d e n b o e k e n . D e e e r s t e N e d e r l a n d s t a l i g e G r i e k s e g r a m m a t i c a v e r s c h e e n in 1815. Voordien
b e s t o n d e n w e l Latijnstalige
Griekse grammatica's
voor
schoolgebruik: m e n veronderstelde d u s kennis van het Latijn a a n w e zig. Grieks w e r d pas in de n e g e n t i e n d e e e u w een v o l w a a r d i g v a k o p de m i d d e l b a r e s c h o o l , t o e n i n 1876 h e t g y m n a s i u m w e r d o p g e r i c h t . A l v a n a f het eind van de M i d d e l e e u w e n b e s t o n d de Latijnse school. Hier leerde m e n Latijn, en vanaf de Renaissance k w a m daar wel Grieks bij, m a a r dat bleef tot de negentiende e e u w t o c h zeer beperkt. O o k o p het g y m n a s i u m b e g i n t m e n m e t L a t i j n , e n p a s als d e l e e r l i n g e n d a a r v a n de g r o n d b e g i n s e l e n o n d e r de knie h e b b e n , gaat m e n over o p Grieks.
119
Invloed van het Humanistenlatijn D e l e e n w o o r d e n uit het H u m a n i s t e n l a t i j n bestrijken o n g e v e e r dezelfd e t e r r e i n e n als d i e v a n h e t m i d d e l e e u w s L a t i j n : o n d e r w i j s , k u n s t e n e n w e t e n s c h a p p e n , w e t g e v i n g en b e s t u u r . A l l e e n w o r d e n het er n u z o v e e l , dat er g e e n s p r a k e m e e r v a n e n i g e v o l l e d i g h e i d k a n zijn. T o t n u t o e is h e t g r o o t s t e d e e l v a n d e l e e n w o o r d e n , i n i e d e r g e v a l d e belangrijkste en bekendste, g e n o e m d ; v a n a f n u w o r d t telkens een selectie g e g e v e n . O v e r i g e n s m o e t w e l b e d a c h t w o r d e n dat o o k uit de v o o r g a a n d e p e r i o d e alleen die l e e n w o o r d e n zijn g e n o e m d die zijn blijven v o o r t l e v e n in h e t N e d e r l a n d s . Er w a r e n er n o g veel m e e r , m a a r die zijn i n m i d d e l s a l w e e r v e r d w e n e n . E e n aantal Latijnse l e e n w o o r d e n is a l l e e n n o g i n d i a l e c t e n b e w a a r d g e b l e v e n , z o a l s d e b o v e n g e n o e m d e L i m b u r g s e kandel
o f kanjel
' g o o t ' e n aat o f aach ' w a t e r a f v o e r ' . N u d e
w o o r d e n s c h a t van de dialecten steeds m e e r vernederlandst, zullen deze w o o r d e n waarschijnlijk alsnog verdwijnen.
Onderwijs en wetenschappen In de h u m a n i s t i s c h e p e r i o d e o n t s t o n d h e t universitair e n h o g e r o n derwijs in N e d e r l a n d , m e t de t e r m i n o l o g i e die d a a r m e e
verband
h o u d t . H e t h u i d i g e o n d e r w i j s gaat q u a n a a m g e v i n g (en inrichting) g e d e e l t e l i j k o p d e h u m a n i s t i s c h e p e r i o d e t e r u g : academie, docent,
doctrine,
kandidaat,
klas, tentamen,
thema,
thesis.
w e t e n s c h a p p e l i j k e t e r m e n z i j n b i j v o o r b e e l d abstraheren, discuteren,
impliceren,
recensie,
reflecteren;
hieronder. Wetenschappelijke G r i e k s t e r u g g a a n z i j n atoom, cynisch,
dilemma,
dogma,
aura,
amanuensis,
zie o o k de s t a d h u i s w o o r d e n
woorden
die via het Latijn o p
axioma,
programma,
diploma, Algemene
basis, criterium,
schema,
systeem
en
het
criticus, thesis.
D e meeste geleerde g r a m m a t i c a l e t e r m e n gaan terug o p het Latijn, w a t n i e t v r e e m d is, w a n t d e N e d e r l a n d s e g r a m m a t i c a is o p d e L a t i j n s e g e b a s e e r d . V a n d a a r l e e n w o o r d e n als actief, adjectief, paratief, neutrum,
conjunctief participium,
femininum,
flexie,
passief, pluralis,
120
genus,
adverbium,
imperatief,
presens,
pronomen,
com-
masculinum, relativum,
simplex,
singularis,
substantief,
syntaxis,
verbum.
Ik g e e f d e v e r n e d e r -
landste v o r m e n ; veelal zijn o o k de Latijnse v o r m e n n o g b e k e n d , zoals adjectivum. genitief,
V o o r t s de n a a m v a n de Latijnse naamvallen:
datief, accusatief,
vocatief, ablatief.
nominatief,
Veel grammaticale termen
z i j n t e v e n s i n h e t N e d e r l a n d s v e r t a a l d , b i j v o o r b e e l d bijwoord, woord,
eigennaam,
onderschikking,
lidwoord,
rededeel,
ging, voornaamwoord,
medeklinker,
telwoord,
voorzetsel
naamval,
tussenwerpsel,
e n vraagteken.
deel-
nevenschikking,
verbuiging,
vervoe-
D e meeste grammati-
c a l e t e r m e n h e e f t h e t L a t i j n o v e r i g e n s als l e e n v e r t a l i n g u i t h e t G r i e k s o v e r g e n o m e n . B e t e k e n i s o n t l e n i n g l e v e r d e buiging,
geslachten
onzijdig
op. I n a c a d e m i s c h e k r i n g e n is h e t g e b r u i k v a n L a t i j n n o g h e e l g e w o o n : abactis,
alma
doctorandus, numerus studium
mater,
assessor,
emeritus,
fixus,
preses,
generale,
auditor,
extraneus,
lustrum,
promovendus,
(summa)
cum laude,
L a t i j n s e f u n c t i e n a m e n conrector,
corona,
decaan,
mentor,
rector
dies
numerus
magnificus,
syllabus
copromotor,
D a n k z i j s t u d e n t e n zijn w o o r d e n als hospes,
(natalis), clausus, stipendium,
en d e ( n i e t - k l a s s i e k e ) coreferent hospita,
en
opponens.
hospiteren
en
mensa a l g e m e e n b e k e n d g e w o r d e n . O n d e r c o r p s s t u d e n t e n is o o k mos 'gebruik, g e w o o n t e ' in gebruik, het e n k e l v o u d van
mores.
Behalve deze 'serieuze' Latijnse w o o r d e n , g e b r u i k e n de studenten o o k in h u n
informele
taal allerlei v e r b a s t e r d e Latijnse
woorden.
B i j v o o r b e e l d d e s c h e l d w o o r d e n feut v o o r e e n n o v i e t , v a n L a t i j n / o e t w s , en
fcw/'flauwekul,
f l a u w e v e n t ' v a n Latijn culleus
'(leren) zak', vandaar
' t e e l b a l ' e n a l d u s n a a r a n a l o g i e v a n zak g e b r u i k t v o o r ' e e n f l a u w e v e n t ' . H e t w e r k w o o r d jokken lijk E n g e l s joke)
betekende oorspronkelijk 'schertsen' (verge-
e n o n t s t o n d in s t u d e n t e n k r i n g e n als o n t l e n i n g a a n
L a t i j n iocus ' g r a p , s c h e r t s ' . S t u d e n t e n s t o n d e n en staan b e k e n d o m h u n d r i n k e n en feestvieren, e n d a t is in h u n v o c a b u l a i r e te m e r k e n . Fuif
is o o r s p r o n k e l i j k
een
s t u d e n t e n w o o r d , o n t s t a a n r o n d 1850. D e h e r k o m s t v a n d i t w o o r d is o n z e k e r , m a a r g e s u g g e r e e r d w o r d t wel een afleiding v a n Latijn ' i k v e r w a r m , v e r k w i k ' . Proost u i t L a t i j n prosit
foveo
is in d e s t u d e n t e n t a a l s a m e n g e t r o k k e n
' m o g e h e t n u t t i g z i j n , m o g e h e t b e k o m e n ' ; h i e r v a n is
12]
proosten
a f g e l e i d . H e t g e v o l g v a n te v e e l ad fundum
drinken 'tot de
b o d e m d r i n k e n ' w a s e e n kater ' z i e k g e v o e l n a d r i n k g e l a g ' . D i t is v a n oorsprong een Duits studentenwoord, een v e r v o r m i n g van catarrhus delirium
Of
o o k uit s t u d e n t e n t a a l k o m t , w e e t ik niet. In ieder geval heeft
h e t o u d s t e c i t a a t v a n in de lorum lorum
Latijn
' o n t s t e k i n g , k o u ' o n d e r i n v l o e d v a n d e d i e r n a a m kater.
zijn b e t r e k k i n g o p s t u d e n t e n . D i t de
is e e n v e r b a s t e r i n g v a n delirium
(je h ó ó r t h e t i e m a n d m e t d i k k e
t o n g z e g g e n ) , w a a r i n de- als l i d w o o r d w e r d o p g e v a t . O o k in bonis
(zijn)
' i n g o e d e n d o e n ( z i j n ) ' , in b i j v o o r b e e l d een
man
in bonis, s t a m t u i t d e s t u d e n t e n t a a l . V a a k w o r d t d e z e u i t d r u k k i n g f o u t g e b r u i k t : in p l a a t s v a n bonis,
w a t d e v e r b o g e n v o r m v a n bonus
'goed'
is, w o r d t d e o n v e r b o g e n v o r m bonus g e b r u i k t e n s p r e e k t m e n v a n ' e e n m a n in b o n u s ' . W a a r s c h i j n l i j k is h i e r s p r a k e v a n v e r w a r r i n g m e t h e t w o o r d bonus
' u i t k e r i n g ' , d a t e c h t e r e e n z e l f s t a n d i g n a a m w o o r d is m e t
e e n a n d e r e b e t e k e n i s e n d a t b o v e n d i e n v i a h e t E n g e l s is g e l e e n d . L a t i j n s e n a a m v a l l e n l e i d e n w e l v a k e r t o t p r o b l e m e n : l a a t s t las i k e e n in memorium
in p l a a t s v a n e e n in
memoriam.
S t u d e n t e n m a a k t e n zelfs n a m a a k - L a t i j n s e u i t d r u k k i n g e n , z o a l s in barïbus
v o o r ' i n b a a r g e l d ' e n d e o n z i n f o r m u l e hocus-pocus
(pas),
die
z w e r v e n d e s t u d e n t e n al i n d e z e s t i e n d e e e u w b e d a c h t e n e n d i e w e l l i c h t e e n v e r b a s t e r i n g w a s v a n d e bij d e r.-k. e u c h a r i s t i e v i e r i n g u i t g e s p r o k e n f o r m u l e hoe est enim
corpus
meum
' w a n t d i t is m i j n l i c h a a m ' .
E e n o n v e r w a c h t e o n t l e n i n g a a n h e t L a t i j n is h e t w e r k w o o r d
kakken,
v a n L a t i j n cacare ' z i j n b e h o e f t e d o e n ' . D i t w o o r d k o m t u i t d e k i n d e r t a a l e n is w a a r s c h i j n l i j k o v e r g e n o m e n d o o r l e e r l i n g e n d i e o p s c h o o l Latijn leerden en het w o o r d s c h e r t s e n d o f e u f e m i s t i s c h in het N e d e r lands gingen gebruiken.
Wetenschappelijke
leenvertalingen
In de R e n a i s s a n c e w i l d e n velen de volkstaal, het N e d e r l a n d s , dezelfde w a a r d e e n s t a t u s g e v e n als h e t L a t i j n - o f zelfs e e n h o g e r e w a a r d e e n status. D a a r v o o r m o e s t het N e d e r l a n d s beregeld w o r d e n . B o v e n d i e n m o e s t e n er w o o r d e n w o r d e n b e d a c h t o m de vele l e e n w o o r d e n uit h e t
122
L a t i j n ( e n F r a n s ) , w a a r v a n s o m m i g e n g r u w d e n , te v e r v a n g e n , e n o m d e v e l e m a a t s c h a p p e l i j k e v e r n i e u w i n g e n te b e n o e m e n . V e e l w e t e n schappelijke e n literaire w e r k e n , tot d a n toe grotendeels in het Latijn geschreven, w e r d e n vertaald, en o o k d a a r d o o r o n t s t o n d er behoefte aan een eigen N e d e r l a n d s e w o o r d e n s c h a t . V o o r een deel w e r d in die behoefte voorzien door het m a k e n van leenvertalingen of beteken i s o n t l e n i n g e n v a n Latijnse w e t e n s c h a p s t e r m e n . H e t aantal h i e r v a n is v a n a f d e R e n a i s s a n c e z e e r g r o o t , e n d a n k i j k e n w e a l l e e n n o g m a a r n a a r d e t e r m e n die tot o p h e d e n zijn b l i j v e n v o o r t b e s t a a n . H i e r k a n slechts een selectie g e g e v e n w o r d e n . In plant- en d i e r n a m e n v i n d e n w e bijvoorbeeld de leenvertalingen bereklauw, zeehond
duizendpoot, en
kruidje-roer-me-niet,
passiebloem,
steenbreek,
zeepaard.
O p h e t g e b i e d v a n d e filosofie w a r e n d e R o m e i n e n z e e r s c h a t p l i c h t i g aan het G r i e k s , en wij w e e r via h e n . D e
filosoof
(1861-1947) zei niet v o o r niets: ' D e E u r o p e s e
A.N.
filosofische
Whitehead traditie k a n
h e t b e s t g e k a r a k t e r i s e e r d w o r d e n als e e n r e e k s v o e t n o t e n bij P l a t o . ' M a r c u s Tullius C i c e r o (106-43 v.C.) vertaalde en bewerkte vele Griekse
filosofische
w e r k e n v a n v o o r a l Plato e n Aristoteles uit de vijfde/
vierde e e u w v . C . in het Latijn en b e z o r g d e d a a r m e e het Latijn een filosofische
w o o r d e n s c h a t . E e n d e e l v a n d e G r i e k s e w o o r d e n n a m hij
als l e e n w o o r d o v e r , e e n a n d e r d e e l v e r t a a l d e h i j . S o m m i g e w o o r d e n h e b b e n wij o p o n z e b e u r t w e e r uit het Latijn vertaald, bij v o o r b e e l d hoedanigheid quantitas,
e n hoeveelheid
als v e r t a l i n g v a n C i c e r o ' s qualitas
d i e w e e r v e r t a l i n g e n w a r e n v a n G r i e k s poiotès
en
W e h e b b e n d e L a t i j n s e w o o r d e n o o k n o g als d e l e e n w o o r d e n e n kwantiteit
o v e r g e n o m e n . V a n G r i e k s ousia
als
posotès. kwaliteit
'aard, w e z e n ' , letterlijk
' z i j n d e ' , m a a k t e C i c e r o d e l e e n v e r t a l i n g essentia, v o r m v a n e e n l e e n w o o r d als essentie
en
d i e w e k e n n e n in d e
e n in d e v o r m v a n e e n v e r t a l i n g
wezen.
Andere leenvertalingen afleiden,
gezichtspunt,
uit de
levensloop,
filosofie
e n p s y c h o l o g i e zijn
tegenspraak,
werp.
123
uiteenzetten
en
nog voor-
Tijdens de Renaissance ging m e n de R o m e i n s e wetgeving bestuderen e n d a t is z o g e b l e v e n . T o t o p h e d e n w o r d t R o m e i n s r e c h t o p
de
universiteit o n d e r w e z e n . O p het gebied van de wetgeving h e b b e n w e u i t h e t L a t i j n v e r t a a l d : genoegdoening, recht e n vooroordeel. gevolmachtigde, sluit e n
privaatrecht,
strafrecht,
S t a a t k u n d i g e t e r m e n z i j n gemeente,
hoofdstad,
instelling,
stadhouder,
volkengemenebest,
vaderland,
volksbe-
volmacht.
D e l e t t e r k u n d e g e b r u i k t d e l e e n v e r t a l i n g e n bloemlezing, plaats,
handschrift,
naschrift
e n samenspraak.
B e t e k e n i s o n t l e n i n g le-
v e r d e d e l e t t e r k u n d i g e b e t e k e n i s v a n maat voet ' v e r s v o e t ' ( n a a r L a t i j n
gemeen-
( n a a r L a t i j n metrum)
en
pes).
In de z e s t i e n d e e e u w zijn veel w i s k u n d i g e t e r m e n v e r n e d e r l a n d s t , vooral d o o r S i m o n Stevin (1548-1620), m a a r o o k dankzij de rekenboekjes die o p scholen w e r d e n gebruikt. V a a k zocht m e n v o o r verned e r l a n d s i n g zijn t o e v l u c h t tot een leenvertaling, e n zo k e n n e n aftrekken, teller,
bewijs,
uitkomen
driehoek,
halveren,
e n veelhoek.
kegelsnede,
noemer,
A a n betekenisontlening danken de vol-
g e n d e w o o r d e n h u n w i s k u n d i g e b e t e k e n i s : as, breuk, straal,
vlak, wortel
en
we
oppervlakte,
delen,
hoek,
zijde.
T o t besluit een aantal algemene leenvertalingen en betekenisontlen i n g e n u i t d e w e t e n s c h a p p e l i j k e o f a m b t e l i j k e sfeer d i e w e n o g d a g e lijks g e b r u i k e n , z o n d e r d a t w e o n s b e w u s t z i j n v a n h u n h e r k o m s t : ceremoniemeester,
erelid, evenwicht,
nis, voorschrift,
voorzitter,
ezelsbrug,gezegde,
weldaad,
welgevallen,
d e b i j v o e g l i j k e n a a m w o o r d e n aangedaan, lijk, bedreven, letterd,
gematigd,
welwillend, staande
bescheiden,
meerderjarig,
woordenschat.
aanwezig,
afwezig,
eenvormig,
minderjarig,
de vergadering;
deelnemen,
herstellen,
op staande
omzichtig,
124
voornaam
geen
niettegenstaande,
voet), e n d e w e r k w o o r d e n
inboezemen,
ontvouwen.
Voorts afzichte-
eigenhandig,
d e v o e g w o o r d e n o f v o o r z e t s e l s gesteld,
(staande
bevestigen,
buitengewoon,
majesteitsschen-
inlijven,
ontwerpen
en
Boekdrukkunst A a n het einde v a n de M i d d e l e e u w e n w e r d de b o e k d r u k k u n s t uitgev o n d e n . T o t d i e tijd w e r d e n t e k s t e n m e t d e h a n d
overgeschreven.
L a t i j n s e l e e n w o o r d e n d i e te m a k e n h e b b e n m e t b o e k e n , b o e k d r u k e n h e t c o r r i g e r e n v a n d r u k p r o e v e n z i j n a d d e n d a , apostrof, blanco,
colofon,
corrigenda,
en de
ex-libris,
impressum,
imprimatur,
komma,
pagina
u i t r o e p sic! V o o r t s d e b o e k f o r m a t e n e n a a n d u i d i n g v a n p a g i n a ' s octavo,
quarto,
folio,
recto, verso ( a l l e m a a l g e l e e n d i n d e v e r b o g e n v o r m e n
g e ï s o l e e r d u i t d e v e r b i n d i n g e n in folio,
octavo,
quarto,
enz.).
T o t o p h e d e n is L a t i j n d e i n t e r n a t i o n a l e w e t e n s c h a p p e l i j k e t a a l d i e g e b r u i k t w o r d t bij h e t citeren e n v e r w i j z e n n a a r b o e k e n , w a a r v o o r a f k o r t i n g e n g e b r u i k t w o r d e n als et al. (idem),
i.v. (in voce),
(sine anno),
l.c. (loco citato),
s.l. (sine loco), s.l.e.a.
(et alii),
op.cit.
ibid.
(ibidem),
id.
passim,
s.a.
(opere citato),
(sine loco et anno),
s.v. (sub
voce).
Klassieke Oudheid en klassieke letterkunde Tijdens de Renaissance idealiseerde m e n de klassieke O u d h e i d en ging m e n de klassieken lezen. D a a r d o o r n a m m e n allerlei t e r m e n uit d e k l a s s i e k e s t a a t s i n d e l i n g o v e r , z o a l s centurio, magistraat,
patriciër,
senator,
tribuun,
consul,
dictator,
imperator,
veteraan.
D e R o m e i n s e letterkunde en mythologie leunden zwaar o p de Griekse. V i a h e t L a t i j n h e b b e n w e d a n o o k d e v o l g e n d e G r i e k s e w o o r d e n o p het gebied van klassieke m y t h e n en cultuur leren k e n n e n : hydra,
kolos,
labyrint,
mausoleum,
museum,
orakel,
sfinx,
trofee; v o o r t s u i t d e l e t t e r k u n d e bibliothecaris,
trum,
muze,
mythe,
ritme
amazone,
pantheon,
sater,
bibliotheek,
me-
en de zeer Grieks k l i n k e n d e w o o r d e n die
echter blijkens h u n spelling waarschijnlijk t o c h via het Latijn g e l e e n d apocope,
chiasme,
glos, onomatopee,
syncope.
zijn
V r i j w e l alle l i t e -
raire genres h e b b e n w e , q u a i n h o u d en q u a n a a m , v a n de R o m e i n e n leren k e n n e n , die ze w e e r v a n de G r i e k e n h e b b e n , vergelijk komedie,
proza,
tragedie.
D a t g e l d t o o k v o o r poëzie,
drama,
m a a r de v o r m van
dit w o o r d s t a m t uit h e t F r a n s . O v e r i g e n s h e b b e n w e o o k veel literaire
125
t e r m e n rechtstreeks uit het Grieks geleend en niet via het Latijn, zoals h i e r o n d e r zal blijken.
Geneeskunde D e g e n e e s k u n d e m a a k t e tijdens de Renaissance een w e d e r g e b o o r t e d o o r e n m e d i s c h e w e r k e n w e r d e n v o o r l e k e n v e r t a a l d . D i t alles l e i d d e t o t n i e u w e l e e n w o o r d e n o p d i t g e b i e d , z o a l s bronchiën, feces, placenta,
pus,
tonsil,
e n a a n d o e n i n g e n angina, lepra, lues, lupus,
tumor
vomeren, cholera,
en
watten
diabetes,
crisis,
dosis,
en de n a m e n v o o r ziektes epilepsie,
fijt, hernia,
herpes,
tyfus.
I n d e m e d i c i j n e n is h e t a a n t a l l e e n v e r t a l i n g e n l o g i s c h e r w i j s g r o o t , ten b e h o e v e v a n c o m m u n i c a t i e m e t de leek. D e v o l g e n d e m e d i s c h e t e r m e n z i j n u i t h e t L a t i j n v e r t a a l d : baarmoeder, darm,
eierstok,
vlies, sleutelbeen,
gerstekorrel,
hersenpan,
snijtanden,
v a n L a t i j n os sacrum,
tegengif.
bindweefsel,
keizersnede,
blinde-
moederkoek,
H e t heiligbeen
net-
is e e n v e r t a l i n g
d a t w e e r e e n v e r t a l i n g is v a n G r i e k s hiëron
osteon.
H e t b e e n is z o g e n o e m d o m d a t i n d e O u d h e i d d i t d e e l v a n d i e r e n a a n de g o d e n w e r d geofferd.
Stadhuistaal H e t aantal algemene juridische en ambtelijke t e r m e n dat na de M i d d e l e e u w e n u i t h e t L a t i j n is o v e r g e n o m e n , is z o e n o r m d a t e r g e e n b e g i n n e n a a n is z e o p te s o m m e n , n o g a f g e z i e n v a n h e t feit d a t d a t b u i t e n g e w o o n v e r v e l e n d l e z e n is. D e t o e n a m e z a l m e d e te v e r k l a r e n z i j n u i t h e t feit d a t s t e e d s m e e r o f f i c i ë l e s t u k k e n in h e t N e d e r l a n d s w e r d e n geschreven. Z o besloten de S t a t e n - G e n e r a a l b i j v o o r b e e l d in 1582 o m d e m e e s t e d o c u m e n t e n v o o r t a a n i n h e t N e d e r l a n d s i n p l a a t s v a n in h e t F r a n s te s c h r i j v e n . T e r i l l u s t r a t i e e e n rijtje z e l f s t a n d i g e n a a m w o o r d e n d i e t e r u g g a a n o p h e t L a t i j n : adagium, combinatie, domicilie,
administrator,
conferentie, functie,
impuls,
conflict,
agenda,
consument,
interesse,
massa,
126
assistent,
codex,
correspondentie, notitie,
noviteit,
collega, decorum,
leges,
maxi-
mum,
minimum,
referendum, vacature,
negotie,
nihil, novum,
sector, spectrum,
subject,
odium,
pauper,
subsidie,
product,
surrogaat,
project,
tabel,
traditie,
vacuüm.
W e r k w o o r d e n die w e dagelijks in de k r a n t lezen, zijn: articuleren,
attenderen,
ren, introduceren, ren, reduceren,
demonstreren,
modificeren, seponeren,
detineren,
negeren,
vigeren.
presteren,
abstraheren,
fungeren,
interrumpe-
provoceren,
rectifice-
E e n e n k e l e m a a l k o m j e zelfs e e n
v e r b o g e n L a t i j n s e w e r k w o o r d s v o r m t e g e n , i n b i j v o o r b e e l d 'dixit
de
N e d e r l a n d s e m i n i s t e r v a n B u i t e n l a n d s e Z a k e n ' , o f als o v e r t u i g e n d e a f s l u i t i n g v a n e e n u i t s p r a a k o f t o e s p r a a k : dixi o f d e v e r t a l i n g h i e r v a n ik heb
gezegd.
Bijvoeglijke n a a m w o o r d e n die v a n a f de Renaissance zijn geleend, z i j n acuut,
adequaat,
dominant,
gratis, humaan,
significant.
attent,
bonafide, malafide,
clandestien, obligaat,
consistent,
paraat,
relatief,
Latijnse b i j w o o r d e n die w e n o g steeds in
t e k s t e n a a n t r e f f e n , z i j n ergo, g e b r u i k van junior
e n senior
interim,
verbatim
desolaat, resoluut,
Nederlandse
e n plusminus.
Het
a c h t e r e i g e n n a m e n is e e n i n n o v a t i e v a n
het Humanistenlatijn. U i t a m b t e l i j k e s t u k k e n s t a m m e n a f k o r t i n g e n als A.D. v o o r Domini,
d.d. v o o r de dato, etc. v o o r etcetera,
N.N. v o o r Nomen
Nescio,
L.S. v o o r Lectori
P.S. v o o r postscriptum
Anno Salutem,
(letterlijk ' n a g e s c h r e -
ven'). D e u i t d r u k k i n g w a a r a a n d i t b o e k z i j n titel o n t l e e n t , nota bene, is als v o l g t o n t s t a a n . Nota w o o r d notare,
is d e g e b i e d e n d e w i j s e n k e l v o u d v a n h e t w e r k -
d a t o o k in h e t k l a s s i e k L a t i j n al o n d e r m e e r ' o p m e r k e n ,
b e m e r k e n ' b e t e k e n d e ( e n d a t w i j v i a h e t F r a n s in e e n a n d e r e b e t e k e n i s h e b b e n g e l e e n d als noteren).
H e t b i j w o o r d bene b e t e k e n t ' w e l , g o e d ' ,
e n d e b e t e k e n i s v a n nota bene l u i d t d u s ' m e r k g o e d o p , let w e l ! ' H o e w e l d e z e u i t d r u k k i n g in k l a s s i e k L a t i j n z o n d e r m e e r v o o r s t e l b a a r is, h e b b e n w e n i e t g e v o n d e n d a t zij d a a r al g e b r u i k t w e r d als v a s t e a a n d a c h t t r e k k e r . I n h e t m i d d e l e e u w s L a t i j n g e b r u i k t e m e n nota ( z o n d e r
bene),
e n d a t nota d o e t e i n d v e e r t i e n d e , b e g i n v i j f t i e n d e e e u w , in d e L a t i j n s e v o r m e n b e t e k e n i s , z i j n i n t r e d e in E n g e l s e , F r a n s e e n N e d e r l a n d s e t e k s t e n . H e t is n o g t o t in d e t w i n t i g s t e e e u w in g e b r u i k g e b l e v e n .
127
D a a r n a a s t verschijnen in de zeventiende e e u w allengs in deze drie t a l e n - l a t e r o o k i n h e t D u i t s - d e v o r m nota bene e n d e b i j b e h o r e n d e a f k o r t i n g N.B. Z o a l s d e m e e s t e w o o r d e n e n u i t d r u k k i n g e n h e e f t o o k nota bene i n h e t N e d e r l a n d s e e n b e t e k e n i s o n t w i k k e l i n g d o o r g e m a a k t . O o r s p r o n k e l i j k g e b r u i k t o m n e u t r a a l e r g e n s d e a a n d a c h t o p te v e s t i g e n , k a n h e t t e g e n w o o r d i g o o k a a n g e v e n d a t iets w e r k e l i j k d e s p u i g a t e n u i t l o o p t , z o a l s in: ' D e k a t t e n a t e n g e e n h a p v a n d a t d u r e v o e r , e n ik w a s er n o t a b e n e e e n heel e i n d v o o r o m g e f i e t s t . ' S o m m i g e n g e v e n in deze j o n g e r e betekenis de v o o r k e u r aan de v o r m
notabene.
S o m m i g e v e r b o g e n Latijnse n a a m v a l l e n zijn l o s g e w e e k t v a n h u n c o n t e x t . Z o is medio
'midden
eigenlijk de zesde n a a m v a l v a n
medius.
H e t k w a m a l t i j d v o o r in v a s t e v e r b i n d i n g e n z o a l s medio ' m i d d e n n o v e m b e r ' o f medio
mense
novembri
'in het m i d d e n v a n d e m a a n d ' .
O o k n a d a t d e m a a n d n a m e n v e r n e d e r l a n d s t w a r e n , b l e e f medio g e b r u i k . O p d e z e l f d e w i j z e z i j n primo d i n g e n als primo, We
ultimo
mense
e n ultimo
in
o n t s t a a n uit v e r b i n -
'in h e t b e g i n , e i n d e v a n d e m a a n d ' .
h e b b e n diverse voorzetsels uit het Latijn g e l e e n d , w a t
heel
b i j z o n d e r is, o m d a t v o o r z e t s e l s e e n b e l a n g r i j k e b o u w s t e e n bij h e t m a k e n van z i n n e n v o r m e n , en je dus v e r w a c h t dat h i e r v o o r 'eigen' w o o r d e n , dus e r f w o o r d e n , z o u d e n w o r d e n gebruikt. U i t het Latijn k e n n e n w e d e v o l g e n d e v o o r z e t s e l s , d i e w e l v o o r a l in a m b t e l i j k e n o f f i c i e e l t a a l g e b r u i k v o o r k o m e n e n m i n d e r in s p r e e k t a a l : circa, per, pro, qua e n versus.
( L a t i j n s e ) v e r b i n d i n g e n , z o a l s ad hoe, ad hominem interim, officio
cum
annexis,
contra,
A n d e r e v o o r z e t s e l s k e n n e n w e a l l e e n in v a s t e
cum
suis,
' a m b t s h a l v e ' , extra muros
ex absurdo
' o p d e m a n a f ' , ad
'uit het o n g e r i j m d e ' ,
e n intra muros
ex
'buiten en b i n n e n de
m u r e n ' , inter alia ' o n d e r a n d e r e ' , sine qua non e n sub
rosa.
T o t slot w o r d e n verschillende v a n o o r s p r o n g Latijnse v o o r v o e g s e l s tot o p h e d e n gebruikt v o o r de v o r m i n g van n i e u w e , veelal geleerde w o o r d e n , b i j v o o r b e e l d contra-,
extra-,
inter-,
interim-,
pro-,
trans-,
ultra-
e n vice-,
quasi-,
semi-,
sub-,
l i n g e n als contra-expertise, stuur,
loco-burgemeester,
super-,
extradik,
interdepartementaal,
multimiljonair,
128
pro-Iraans,
loco-,
multi-,
in s a m e n s t e l interimbequasi-geleerd,
semi-officieel, voorzitter.
subhoofd,
supermacht,
transcultureel,
ultradun
en
vice-
H i e r u i t b l i j k t w e l h o e g r o o t d e L a t i j n s e i n v l o e d w a s e n is.
Latijnse constructies T i j d e n s de Renaissance n a m e n N e d e r l a n d s e t a a l k u n d i g e n het Latijn als v o o r b e e l d . D e N e d e r l a n d s e g r a m m a t i c a w e r d o p L a t i j n s e l e e s t g e s c h o e i d , b i j v o o r b e e l d i n d e Twe-spraack terkunst
vande
Nederduitsche
Let-
u i t 1584, d e b e l a n g r i j k s t e g r a m m a t i c a u i t d e z e s t i e n d e e e u w ,
g e s c h r e v e n d o o r H.L. Spiegel (1549-1612). H e t Latijn k e n d e zes n a a m vallen en drie geslachten, en z o z o u het N e d e r l a n d s o o k m o e t e n zijn. H o e w e l er in N o o r d - N e d e r l a n d g e e n v e r s c h i l m e e r b e s t o n d t u s s e n d e eerste en d e v i e r d e n a a m v a l , stelde Spiegel v o o r het (spelling)verschil t u s s e n de e n den te v e r h e f f e n t o t e e n g r a m m a t i c a a l v e r s c h i l . D i t e n a n d e r e v o o r s t e l l e n w e r d e n s e r i e u s g e n o m e n , e n n o g in d e z e v e n t i e n d e en achttiende e e u w , toen in de spreektaal het n a a m v a l s s y s t e e m g r o tendeels v e r d w e n e n was, hield m e n
in d e s c h r i j f t a a l v a s t a a n
de
n a a m v a l l e n e n v o e r d e m e n z e g e w o o n i n w a a r z e o n t b r a k e n . U i t De Nederduytsche
Grammatica
ofte Spraec-konst
van Christiaen van H e u -
le u i t 1625 s t a m t h e t k u n s t m a t i g e v e r s c h i l t u s s e n hun e n hen, d a t n o g steeds zoveel m e n s e n h o o f d b r e k e n s bezorgt. D e literator P.C. H o o f t ( 1 5 8 1 - 1 6 4 7 ) w i l d e d i t zelfs u i t b r e i d e n t o t h e t e n k e l v o u d e n h i e r v o o r hum
n a a s t hem
gebruiken.
V e r d e r n a m m e n enkele Latijnse constructies over, die in ambtelijke taal t o t o p h e d e n w e l a a n g e t r o f f e n w o r d e n , b i j v o o r b e e l d p a r t i c i p i u m constructies in plaats v a n een bijzin a b s o l u t u s ' g e n o e m d ) : ik als politieagent zijnde,
sloot de voorzitter
de vergadering.
v a n d e z e c o n s t r u c t i e s z i j n : eerlijk/ronduit alles in aanmerking gezien gehoord
de situatie, de
genomen, ijs en weder
(in het Latijn d e zijnde
o f niets meer aan de orde
Geaccepteerde overblijfselen gezegd,
openhartig
op de keper beschouwd, dienende
'ablativus
strikt
e n in a m b t e l i j k
gesproken, genomen, taalgebruik
beraadslagingen.
Infinitiefconstructies m e t een lijdend v o o r w e r p (in d e Latijnse g r a m m a t i c a ' a c c u s a t i v u s c u m i n f m i t i v o ' g e n o e m d ) k o m e n in h e d e n d a a g s
129
N e d e r l a n d s alleen n o g v o o r in versteende u i t d r u k k i n g e n , zoals meent
zijn
uil een valk te zijn,
w a a r n e m i n g (horen, voelde
hem
zien, voelen):
bewegen.
a l l e e n e e n dat-zin.
ikzaghem
lopen, hoorde
soms gebeurd
hem
zingen,
In a n d e r e gevallen g e b r u i k e n w e t e g e n w o o r d i g
In de z e v e n t i e n d e e e u w k w a m de Latijnse c o n s t r u c -
t i e v e e l v u l d i g v o o r , b i j v o o r b e e l d : ik wil niet ontkennen wijlen geschiedt
elk
e n bij w e r k w o o r d e n v a n zintuiglijke
zulk niet
te zijn i n p l a a t s v a n ik wil niet ontkennen
soms-
dat zoiets
niet
is. D e S t a t e n v e r t a l i n g h e e f t h e t g e b r u i k v a n d e r g e l i j k e
constructies b e v o r d e r d . W a a r m e e w e o p de i n v l o e d v a n de h e r v o r ming komen.
Invloed van de hervorming Er b e s t o n d een r u i m e religieuze w o o r d e n s c h a t v o o r d a t de h e r v o r m i n g zich aandiende. Dankzij de h e r v o r m i n g , en m e t n a m e dankzij
de
l u t h e r s e b i j b e l v e r t a l i n g , is d i e w o o r d e n s c h a t n o g v e r d e r u i t g e b r e i d m e t Duitse en Franse w o o r d e n . Dit b o e k gaat echter o v e r de i n v l o e d v a n het Latijn en Grieks. N i e u w e hervorming
nauwelijks
Latijnse l e e n w o o r d e n heeft
gebracht, o m d a t de h e r v o r m i n g juist
de het
gebruik van de volkstaal bevorderde. N i e u w waren de l e e n w o o r d e n protestant,
remonstrant
e n reformatie,
d e l e e n v e r t a l i n g hervorming
b e t e k e n i s v e r s c h i l t u s s e n hervormd l e e n w o o r d e n w a r e n classis e n
w a a r v a n in d e a c h t t i e n d e e e u w
g e m a a k t w e r d ( o v e r i g e n s is e r n u e e n e n gereformeerd^.).
Andere nieuwe
moderamen.
V e r d e r k r e g e n s o m m i g e al b e s t a a n d e w o o r d e n d a n k z i j d e h e r v o r m i n g e e n n i e u w e p r o t e s t a n t s e b e t e k e n i s , b i j v o o r b e e l d dominee, e n predikant.
D e v e r t a l i n g ouderling
v o o r L a t i j n senior
diaken
kreeg binnen
de protestantse K e r k een n i e u w e betekenis. T w e e u i t g a n g s p u n t e n v a n de vertalers v a n de h e r v o r m d e Statenbijb e l u i t 1637 w a r e n d a t h e t g e b r u i k v a n F r a n s e e n L a t i j n s e l e e n w o o r d e n z o v e e l m o g e l i j k v e r m e d e n d i e n d e te w o r d e n e n d a t d e G r i e k s e e n H e b r e e u w s e g r o n d t e k s t z o letterlijk m o g e l i j k g e v o l g d m o e s t w o r d e n . D a t laatste heeft ertoe geleid dat er d a n k z i j de Statenbijbel een aantal
130
Griekse (en H e b r e e u w s e )
constructies in het N e d e r l a n d s
bekend
g e w o r d e n is. Z o is d e u i t d r u k k i n g zich niet onbetuigd v a n G r i e k s ouk hamarturèton
heauton
laten e e n l e t t e r l i j k e v e r t a l i n g
poiein.
V o o r a l het gebruik van
d e e l w o o r d e n w a s k e n m e r k e n d v o o r het G r i e k s , v a n d a a r dat de Stat e n b i j b e l s p r e e k t v a n en aldaar zwijnen,
weidende
was een grote
kudde
in plaats v a n 'en daar w e i d d e een grote
aan de bergen
kudde
z w i j n e n ' ; s p r e e k w o o r d e l i j k g e w o r d e n is {de stem van) een roepende de woestijn.
H e t g e b r u i k v a n h e t m e e r v o u d de hemelen
in
voor 'hemel'
w a s i n h e t H e b r e e u w s g e b r u i k e l i j k , e n is v a n d a a r i n h e t G r i e k s , L a t i j n , N e d e r l a n d s en andere E u r o p e s e talen overgegaan. V e r r e w e g h e t b e k e n d s t is d e z o g e n a a m d e b i j b e l s e o f H e b r e e u w s e g e n i t i e f , d i e w e v i n d e n i n : de God heilige
der heiligen,
knecht
der knechten,
de hemel
der goden,
der hemelen,
een koning
de Heer
IJdelheid
der koningen,
der heren,
der IJdelheden,
het lied der liederen
voor
h e t H o o g l i e d v a n S a l o m o . N a a r a n a l o g i e z i j n g e v o r m d het Boek boeken,
de dag der dagen,
heiligheid
der heiligheden.
het een
der
O o k het Latijn
heeft d e z e c o n s t r u c t i e o v e r g e n o m e n , e n wellicht h e b b e n w e haar via h e t Latijn g e l e e n d . In ieder geval k e n n e n w e s o m m i g e u i t d r u k k i n g e n o o k i n d e L a t i j n s e v o r m , b i j v o o r b e e l d Canticum d e r z a n g e n ' o f ' l i e d d e r l i e d e r e n ' , vanitas i j d e l h e d e n ' e n sanctum
sanctorum
Canticorum
vanitatum
'zang
'ijdelheid
der
'het Heilige der Heiligen', v o o r het
'Allerheiligste', een vertrek in de t e m p e l v a n de Israëlieten w a a r i n de A r k des V e r b o n d s stond. D a t d e z e o v e r t r e f f e n d e t r a p n o g leeft in h e t N e d e r l a n d s ( e n in a n d e r e W e s t - E u r o p e s e talen), blijkt uit het veelvuldige g e b r u i k in k r a n t e n en t i j d s c h r i f t e n v a n a n a l o g e c o n s t r u c t i e s als de ramp der rampen, der vragen,
de Tekst der Teksten
e n de Tocht
der
de
vraag
tochten.
Invloed van het Grieks
H e t a a n t a l l e e n w o o r d e n u i t h e t G r i e k s blijft g e r i n g , o o k t i j d e n s e n n a de R e n a i s s a n c e . D a a r b i j m o e t het v o l g e n d e b e d a c h t w o r d e n . In d e z e
131
p e r i o d e b e s t o n d het klassieke Grieks niet m e e r (dit w a s g e s p r o k e n tot i n d e e e r s t e e e u w e n v . C . ) , s t e r k e r n o g : als l e v e n d e t a a l w a s h e t al a n d e r h a l f m i l l e n n i u m v e r d w e n e n . D e s i t u a t i e is h e e l a n d e r s d a n m e t het Latijn. Klassiek Latijn b e s t o n d w e l i s w a a r o o k niet m e e r , m a a r g e d u r e n d e alle t w i n t i g e e u w e n d a t w e c o n t a c t h a d d e n m e t h e t L a t i j n , b e s t o n d e r e e n v a r i a n t v a n d i t L a t i j n z o w e l in g e s c h r e v e n als i n g e s p r o k e n v o r m , en tot in de twintigste e e u w was een b e p a a l d e laag v a n de b e v o l k i n g v o o r t d u r e n d m i n o f m e e r tweetalig, terwijl n i e m a n d o o i t tweetalig (klassiek) Grieks en N e d e r l a n d s w a s . L e e n w o o r d e n uit het G r i e k s k o m e n d u s niet uit l e v e n d , g e s p r o k e n G r i e k s , m a a r uit e e n d o d e taal en zijn p e r definitie b o e k e n w o o r d e n .
Leenwoorden uit het Grieks Directe o n t l e n i n g e n aan het G r i e k s in de h u m a n i s t i s c h e
periode
betreffen v o o r a l veel literaire en t a a l k u n d i g e t e r m e n , w a t het g e v o l g is v a n h e t feit d a t d e h e l e r e t o r i c a e n s t i l i s t i e k t e r u g g a a n o p d e G r i e k s e . H e t zijn v a a k zeer specialistische b e g r i p p e n , die alleen d o o r de v a k m a n g e b r u i k t w o r d e n . G r i e k s e taal- en l e t t e r k u n d i g e t e r m e n zijn b i j v o o r b e e l d : acrostichon, epenthesis, exegese,
epigoon,
idioticon,
metathesis, prolegomena,
mimesis,
anakoloet,
antoniem,
epitheton,
epizeuxis,
idiosyncrasie,
lexicon,
onomasticon,
prothesis,
topos,
asyndeton,
epos, etymologicon, litotes,
oxymoron,
zeugma.
chrestomathie, etymon,
metafrase,
metalepsis,
palindroom,
paroniem,
Zelfs m e e r w o o r d i g e
k i n g e n z i j n u i t h e t G r i e k s o v e r g e n o m e n , z o a l s hapax
uitdruklegomenon,
letterlijk ' e e n m a a l g e n o e m d ' , v o o r een slechts e e n m a a l a a n g e t r o f f e n , o p z i c h z e l f s t a a n d w o o r d , e n hysteron
proteron
v o o r een bepaalde
s t i l i s t i s c h e w e n d i n g , l e t t e r l i j k : ' h e t l a a t s t e ( g e p l a a t s t als) h e t e e r s t e ' . O o k i n d e s t a a t s i n r i c h t i n g is d e G r i e k s e i n v l o e d g r o o t . T i j d e n s d e R e n a i s s a n c e w e r d e n w o o r d e n als aristocratie, plutocratie
o v e r g e n o m e n , en later w e r d e n naar a n a l o g i e
m i n g e n g e m a a k t z o a l s infocratie, mediacratie,
autocratie,
panlocratie,
fallocratie,
pornocratie,
cratie.
132
fysiocratie,
sociocratie,
theocratie
democratie, nieuwvorkleptocratie, en
techno-
E e n k l e i n a a n t a l w o o r d e n is z o w e l r e c h t s t r e e k s u i t h e t G r i e k s g e l e e n d als v i a e e n a n d e r e t a a l . R e c h t s t r e e k s z i j n b i j v o o r b e e l d psalterion,
stadion
g e l e e n d , v i a h e t Latijn zijn dezelfde w o o r d e n g e psalter(ium),
l e e n d i n d e v o r m duivels, b e t e k e n i s v e r s c h i l : stadion t r i b u n e s ' , stadium
diabolisch,
stadium.
H e t laatste w o o r d m e t
w o r d t gebruikt v o o r een 'sportterrein m e t
v o o r een 'tijdperk'. In h e t Grieks b e t e k e n d e
stadion
'een b e p a a l d e afstand, r e n b a a n ' , in h e t Latijn heeft h e t tevens d e b e t e k e n i s ' e e n b e p a a l d e tijd' g e k r e g e n , w a a r s c h i j n l i j k v i a 'tijd n o d i g o m e e n b e p a a l d e a f s t a n d a f te l e g g e n ' . Ookparabool v e r s c h i l l e n d e b e t e k e n i s s e n : parabel
e n parabel
hebben
'gelijkenis' h e b b e n w e via de bijbel
o n t l e e n d a a n h e t L a t i j n , p a r a b o o l is e e n b e t r e k k e l i j k j o n g w e t e n s c h a p pelijk w o o r d v o o r 'kegelsnede', direct o n t l e e n d a a n h e t Grieks. D a t chiton
d i r e c t g e l e e n d is e n h e t z e l f d e w o o r d is als tunica,
is n i e t d i r e c t
te z i e n ; i n h e t L a t i j n is d e b e g i n k l a n k ch- t o t kt- g e w o r d e n e n v e r v o l g e n s v e r e e n v o u d i g d t o t t-.
Leenvertalingen uit het Grieks V a n Griekse wetenschappelijke termen werden o o k leenvertalingen g e m a a k t , o m d e z e l f d e r e d e n e n als w a a r o m d i t b i j L a t i j n s e
weten-
s c h a p s t e r m e n gebeurde: o m puristische r e d e n e n - liever e e n 'eigen' w o o r d d a n e e n l e e n w o o r d - e n ter verduidelijking v a n h e t moeilijke Griekse woord. D e m e e s t e v e r t a l i n g e n v a n G r i e k s e w o o r d e n k e n n e n w e o o k als l e e n w o o r d , meestal geleend via het Latijn, s o m s o o k via h e t Frans; ik v e r m e l d ze h i e r o n d e r . D e v e r t a l i n g e n zijn echter direct v a n het G r i e k s e w o o r d g e m a a k t , niet v a n h e t Latijnse o f Franse, w a n t de samenstellende delen h e b b e n alleen in het Grieks betekenis. D e vertalingen k o n d e n d u s pas gemaakt w o r d e n toen m e n Grieks kende, vanaf de R e n a i s s a n c e . I n h e t G r i e k s b e s t a a t melancholia t w e e d e l e n , n a m e l i j k melas d u s m e t zwartgalligheid mélancolie
' z w a r t ' e n cholc
( o n s melancholie)
' g a l ' , e n melancholia
v e r t a a l d w o r d e n . L a t i j n melancholia
uit kan
en Frans
b e t e k e n e n w e l i s w a a r h e t z e l f d e als h e t G r i e k s e w o o r d , m a a r
h e t zijn geen s a m e n s t e l l i n g e n - n o c h i n h e t Latijn, n o c h in h e t F r a n s
133
b e s t a a n w o o r d e n als
melas
en
cholè
m e t de betekenissen 'zwart' en
'gal'. H e t a a n t a l v e r t a l i n g e n v a n G r i e k s e w o o r d e n is v e e l g e r i n g e r d a n d a t v a n Latijnse w o o r d e n . Een aantal religieuze vertalingen verwijst n o g naar de i n v l o e d die het G r i e k s o p de religieuze w o o r d e n s c h a t heeft g e h a d : godgeleerdheid
is e e n v e r t a l i n g v a n G r i e k s theologia,
is e e n v e r t a l i n g v a n orthodoxos
e n wederdoper
G r i e k s e w e r k w o o r d anabaptizein
' o p n i e u w d o p e n ' - het Grieks k e n d e
hiervan geen zelfstandig n a a m w o o r d , anabaptista
rechtzinnig
is e e n v e r t a l i n g v a n h e t
het m o d e r n
Latijn
maakte
v o o r 'wederdoper'. W e k e n n e n de Griekse w o o r d e n o o k
als l e e n w o o r d e n v i a h e t L a t i j n : theologie,
orthodox
en
anabaptist.
G e z i e n de grote i n v l o e d v a n het G r i e k s o p de filosofie en t a a l k u n d e w e k t het geen verbazing dat die w e t e n s c h a p s g e b i e d e n enkele leenvert a l i n g e n h e b b e n o p g e l e v e r d , z o a l s wijsbegeerte g e n v a n G r i e k s philosophia, sophos,
e n wijsgeer als v e r t a l i n -
letterlijk 'liefde tot wijsheid' e n
letterlijk 'vriend v a n wijsheid', die o o k via het Latijn g e l e e n d
z i j n ah filosofie
en filosoof. Alleenspraak
levensbeschrijvingvan
biographia,
d e n k e n n e n w e monoloog,
is e e n v e r t a l i n g v a n
lettergreep
biografie
en
v a n sullabè.
monologos,
Als leenwoor-
syllabe.
Er zijn e e n p a a r m e d i s c h e t e r m e n uit het G r i e k s v e r t a a l d : voor
G r i e k s pankreas
' a l v l e e s ' e n olifantsziekte
asis ( e e n a f l e i d i n g v a n elephas
e n wereldburger
door Diogenes schrijven
alvleesklier
voor Grieks
elephanti-
'olifant').
U i t d e p o l i t i e k s t a m m e n alleenheerser narch)
philo-
v o o r kosmopolitès
v o o r monarchos
(vierde eeuw v.C.). Onderwijstermen
als v e r t a l i n g v a n kalligraphia
e n leerstoel
' s t o e l , z e t e l ' , d a t w e v i a h e t L a t i j n als cathedra ( h e t w o o r d z i t o o k in kathedraal;
(ons
( o n s kosmopoliet), zijn
schoon-
voor Grieks
kathedra
h e b b e n leren k e n n e n
d a t is e e n k e r k m e t e e n
zetel).
134
mo-
bedacht
bisschops-
Latijnse en Griekse persoons- of godennamen die soortnamen zijn geworden In de R e n a i s s a n c e zijn v e r s c h i l l e n d e n a m e n v a n p e r s o n e n en g o d e n u i t d e O u d h e i d t o t s o o r t n a m e n g e w o r d e n , w a t z e i n d e k l a s s i e k e tijd m e e s t a l n o g niet w a r e n , e n w e r d e n er u i t d r u k k i n g e n m e t
namen
g e m a a k t die geïnspireerd zijn d o o r reële o f m y t h o l o g i s c h e g e b e u r t e n i s s e n u i t d e O u d h e i d . H e t a a n t a l n a m e n u i t h e t L a t i j n is v e e l g e r i n g e r d a n uit het G r i e k s , m a a r daar staat t e g e n o v e r dat w e de m e e s t e Griekse n a m e n via het Latijn, d u s in Latijnse v o r m , geleend h e b b e n . V a n d e R o m e i n e n z i j n v e r e e u w i g d d e cupido lucullusmaal
(een godheid), het
( L . L . L u c u l l u s , ca. 1 1 7 - 5 6 v . C . , w a s c o n s u l e n v e l d h e e r ,
m a a r t o c h v o o r a l g a s t r o n o o m ) , e n d e mecenas
( C C . Maecenas, 65-8
v . C , was een belangrijke m e d e w e r k e r van keizer A u g u s t u s en kunstbeschermer). D e u i t d r u k k i n g van Pontius
naar Pilatus
sturen,
naar de Romeinse
s t a d h o u d e r v a n Juda ten tijde v a n Jezus, s t a m t uit de z e v e n t i e n d e e e u w . E i g e n l i j k z o u h e t van
(Pontius)
Pilatus
naar
Herodes
sturen
m o e t e n zijn, en i n d e r d a a d k w a m d e z e v o r m o o r s p r o n k e l i j k v o o r . D e v e r a n d e r i n g k a n p l a a t s g e v o n d e n h e b b e n o m d a t van Pilatus
Pontius
naar
m o o i k l i n k t m e t d e g e l i j k e b e g i n k l a n k e n p-, o f o n d e r i n v l o e d
v a n F r a n s (envoyer
quelqu'un
de Ponce
Pontius
schicken),
en o o k scherts kan een rol
zu
Pilatus
d Pilate)
o f D u i t s (einen
von
gespeeld
hebben. G r i e k s e e i g e n n a m e n die s o o r t n a m e n zijn g e w o r d e n , zijn o n d e r m e e r adonis,
amazone,
apollo,
esculaap,
narcissus,
xantippe.
Griekse perso-
n e n o f g o d e n d i e z i j n v e r e e u w i g d in u i t d r u k k i n g e n , zijn argusogen,
draad van Ariadne,
als Croesus, leswerk, plex,
zwaard
lesbische
panische
crustesbed, kwelling
augiasstal,
van Damocles,
filippica,
liefde, in de armen
schrik,
sirenenzang,
parisappel,
gordiaanse
van Morpheus
parisoordeel,
sisyphusarbeid,
e n t e n s l o t t e titanenarbeid
achilleshiel,
Cassandravoorspelling,
zo rijk
knoop,
liggen,
hercu-
Oedipuscom-
doos van Pandora,
Pyrrusoverwinning, o f titanenwerk.
pro-
tantalus-
D e meeste van
dergelijke u i t d r u k k i n g e n zijn i n t e r n a t i o n a a l , e n s o m s w e t e n w e in
135
w e l k e t a a l d e u i t d r u k k i n g b e d a c h t is. U i t F r a n k r i j k k o m e n b i j v o o r b e e l d homerisch
gelach
e n platonische
liefde.
A l i n d e O u d h e i d w a r e n d e draconische
wetten
n a a r d e z e e r s t r e n g e A t h e e n s e w e t g e v e r Drakön u i t d r u k k i n g sardonisch sardanios
gelös.
gelach
spreekwoordelijk, ( c a . 620 v . C ) . D e
k o m t als z o d a n i g al b i j H o m e r u s v o o r :
H e t is a f g e l e i d v a n Sardinië,
w a a r een giftige p l a n t
g r o e i d e d i e k r a m p e n in h e t g e z i c h t v e r o o r z a a k t e e n
krampachtig
gelach. U i t d r u k k i n g e n o f s o o r t n a m e n die teruggaan o p m a a r n i e t als z o d a n i g b i j h e m v o o r k o m e n , z i j n : mentor, e n penelopewerk
( z i e o o k ' D e G r i e k e n ' in d e e l 2 ) .
136
Homerus,
nestor,
odyssee
boven
Klassieki
n i u i i , m i le\ i n n el a l k ei. \ n n j i a a n p u - . p g j e u z e g e h m i V M n. D e
omstreeks K d e o u d s t e U n p H s \ . i r d<. t . r e k e n . 1 V g i n t . i > > \ e - l u a k u i t s t e e k s e l s d a a r o n d e r z o g e h e t e n gttttae
onder
vvaarsehijnlijk
i c f d a t t e r u g g a a l tot sleuven zi;n z o g e h e t e n trigliefen, d e
(Amsterdam, hoek Kloveniersburgwal/Rusland).
H e l k l a s s i e k e f r o n t o n in z i j n n e d e r i g s t e v o r m , als g e v e l b e k r o n i n g a a n e e n v o u d i g e v o l k s -
w o n i n g e n in d e A m s t e r d a m s e Pijp (1875). M e t d e g e b o g e n v a r i a n t r e c h t s is o v e r i g e n s o o k in d e O u d h e i d al g e ë x p e r i m e n t e e r d ( h o e k R u y s d a e l k a d c / i s t e J a c o b v . C a t n p e n s t r a a t ) .
137
Moderne nieuwvormingen op basis van Latijn en Grieks
In d e p e r i o d e v a n het H u m a n i s t e n l a t i j n s c h r e e f m e n zijn w e r k e n in het Latijn. V a n a f de z e v e n t i e n d e e e u w g i n g m e n
wetenschappelijke
w e r k e n steeds vaker in de volkstaal schrijven. V o o r a l v a n a f de n e g e n t i e n d e e e u w n a m h e t g e b r u i k v a n h e t L a t i j n s n e l af. W e l b l e e f m e n Latijn g e b r u i k e n v o o r het m a k e n v a n n i e u w e w e t e n s c h a p p e l i j k e term e n . D e z e m o d e r n Latijnse n i e u w v o r m i n g e n (veelal uit de achttiende, n e g e n t i e n d e en twintigste e e u w ) zijn een logische v o o r t z e t t i n g v a n de n i e u w g e v o r m d e w o o r d e n in het H u m a n i s t e n l a t i j n . Z e o n d e r s c h e i d e n zich h i e r v a n eigenlijk alleen in de p e r i o d e v a n v o r m i n g ( v a n a f de a c h t t i e n d e e e u w ) e n i n h e t feit d a t z e m e e s t a l n i e t g e b r u i k t z i j n i n Latijnse context, dus in een in het Latijn g e s c h r e v e n b o e k . D e n i e u w v o r m i n g e n zijn i n t e r n a t i o n a a l en v a a k zijn de b e d e n k e r s e r v a n b e k e n d , o f w e t e n w e in ieder geval in w e l k l a n d ze b e d a c h t zijn. Z e zijn g e b a s e e r d o p L a t i j n s e o f G r i e k s e s t a m m e n ( u i t alle t i j d e n , n i e t p e r se klassiek) en ze h e b b e n v a a k een Latijnse u i t g a n g , die e c h t e r bij o n t l e ning kan verdwijnen. D e n i e u w v o r m i n g e n k u n n e n o p drie m a n i e r e n g e m a a k t w o r d e n :
1. A a n k l a s s i e k L a t i j n s e o f G r i e k s e w o o r d e n w o r d t e e n n i e u w e w e t e n schappelijke betekenis g e g e v e n . Latijnse v o o r b e e l d e n hiervan aquarium
zijn
' b a k v o o r w a t e r d i e r e n ' , d a t in k l a s s i e k L a t i j n ' d r e n k p l a a t s
v a n v e e ' b e t e k e n d e , e n solarium
' k u n s t m a t i g z o n n e b a d ' , dat in klassiek
Latijn 'plat dak, terras', v e r v o l g e n s ' b o v e n v e r d i e p i n g ' b e t e k e n d e e n d a t w e in d e R o m e i n s e tijd als zolder G r i e k s e v o o r b e e l d e n zijnpathos iets beweren),
hadden overgenomen.
' h o o g d r a v e n d h e i d ' (met
d a t a a n v a n k e l i j k ' h e t l i j d e n ' b e t e k e n d e ; stigma
t e k e n ' ( i n een stigma
hebben),
o o r s p r o n k e l i j k 'steek, prik';
139
veelpathos 'merkschisma
' k e r k s c h e u r i n g ' ( i n k l a s s i e k G r i e k s ' s c h e u r i n g ' ) ; e n tropen
'keerkrings-
l a n d e n ' (in klassiek Grieks ' w e n d i n g e n ' ) . D e z e wijze van n i e u w v o r m i n g k o m t het minst voor, o m d a t
het
aantal Latijnse en Griekse w o o r d e n dat in a a n m e r k i n g k o m t v o o r ' h e r g e b r u i k ' , b e p e r k t is. V e e l w o o r d e n z i j n n a m e l i j k al e e r d e r g e l e e n d , of b e k e n d in h u n klassieke betekenis.
2. E r w o r d e n n i e u w e a f l e i d i n g e n v a n e e n L a t i j n s o f G r i e k s w o o r d g e m a a k t m e t e e n L a t i j n s e u i t g a n g , b i j v o o r b e e l d harmonium L a t i j n harmonia
' h a r m o n i e ' . Later k u n n e n de Latijnse
o v e r i g e n s v e r n e d e r l a n d s t w o r d e n ; d a t is g e b e u r d bij w o o r d e n ( v a n m o d e r n L a t i j n fluxio), gravitatie e n labiaat
(van m o d e r n Latijn
van
uitgangen
(van m o d e r n Latijn
alsfluxie gravitatio)
labiatus).
V a a k w o r d e n a c h t e r v o e g s e l s g e b r u i k t d i e i n h e t k l a s s i e k L a t i j n al p r o d u c t i e f w a r e n . M e t h e t a c h t e r v o e g s e l -tor b i j v o o r b e e l d w e r d e n i n k l a s s i e k L a t i j n al p e r s o o n s n a m e n g e v o r m d , v e r g e l i j k conservator,
corrector,
curator
e n senator
commentator,
- w o o r d e n die wij n o g steeds
k e n n e n en die ongetwijfeld invloed h e b b e n gehad o p de v o r m i n g van d e m o d e r n L a t i j n s e p e r s o o n s n a m e n kolonisator, sator, plagiator,
revisor e n
manipulator,
organi-
vulgarisator.
D e L a t i j n s e u i t g a n g -tor w o r d t i n t e r n a t i o n a a l o o k g e b r u i k t v o o r h e t v o r m e n v a n m o d e r n Latijnse n a m e n v a n apparaten, vergelijk rator, collector,
compressor,
tor,
injector,
convector,
condensator, percolator,
condensor,
projector,
conductor,
reflector,
carbuconnec-
tabulator
en
vaporisator. P e r s o o n s n a m e n krijgen d e u i t g a n g - k u s (in het Latijn o n t l e e n d aan G r i e k s -ikos)
t e r a a n d u i d i g i n g v a n ' d e s k u n d i g e n ' : medicus,
neerlandicus,
politicus,
licus,
statisticus,
alcoho-
hystericus.
Het achtervoegsel
-ium
w o r d t v e e l g e b r u i k t in s c h e i k u n d i g e
n a t u u r k u n d i g e n a m e n , v e r g e l i j k aluminium, natrium.
musicus,
o f ' a a n een ziekte lijdende':
D e u i t g a n g -orium
calcium,
magnesium
en en
w o r d t g e b r u i k t bij d e v o r m i n g v a n m o -
d e r n L a t i j n s e n a m e n v o o r g e b o u w e n : crematorium, observatorium.
140
laboratorium
en
3. E r w o r d e n s a m e n s t e l l i n g e n g e m a a k t v a n t w e e o f m e e r
Latijnse
e n / o f G r i e k s e e l e m e n t e n , al d a n n i e t m e t e e n L a t i j n s e u i t g a n g . V o o r b e e l d e n m e t t w e e L a t i j n s e d e l e n z i j n avifauna ' d i e r e n w e r e l d ' ) , interbellum nimbostratus prenataal
( v a n inter
( v a n nimbus
( v a n avis ' v o g e l ' en
' t u s s e n ' e n bellum
' r e g e n w o l k ' e n stratus
( v a n p r a e ' v o o r ' e n natalis
' l i e f d e ' ) , allochtoon
brontosaurus
( v a n brontè
( v a n xulon
( v a n allos
( v a n ailuros
' a n d e r ' e n chthön
' d o n d e r , s c h r i k ' e n sauros
L a t i j n s e u i t g a n g ) , periscoop xylofoon
'dek, deken'), en
'geboorte-').
M e t t w e e G r i e k s e d e l e n z i j n s a m e n g e s t e l d ailurofilie e n philia
'kat'
'land'),
'hagedis'
( v a n p e r i ' r o n d o m ' e n -skopos
' h o u t ' enphönè
fauna
'oorlog'),
met
'kijker') en
'geluid').
T e n slotte v i n d e n w e o o k s a m e n s t e l l i n g e n die bestaan uit één Latijns e n é é n G r i e k s d e e l , b i j v o o r b e e l d i n petroleum, e n L a t i j n oleum mobilis
' o l i e ' , o f automobiel,
v a n G r i e k s petra
'rots'
v a n G r i e k s autos ' z e l f e n L a t i j n
' b e w e e g b a a r , b e w e e g l i j k ' , o f televisie,
v a n G r i e k s tèle ' v e r ' e n
L a t i j n visio ' h e t z i e n ' . D e r g e l i j k e w o o r d e n n o e m t m e n w e l h y b r i d e , e n s o m m i g e taalmeesters w i j z e n ze af o m d a t ze v i n d e n dat w o o r d e n ofwel uit twee Latijnse ofwel uit t w e e Griekse s t a m m e n s a m e n g e s t e l d m o e ten w o r d e n .
H o e is d i t s y s t e e m v a n n i e u w v o r m i n g e n n u o n t s t a a n ? A a n v a n k e l i j k b e s t o n d e n er e e n o f m e e r Latijnse o f verlatijnste w o o r d e n o f s a m e n stellingen m e t een b e p a a l d e betekenis, die in een b e p a a l d e w e t e n s c h a p g e b r u i k t w e r d e n e n v a a k o o k als l e e n w o o r d v o o r k w a m e n N e d e r l a n d s . B i j v o o r b e e l d bibliotheek
e n bibliografie,
L a t i j n t e r u g g a a n o p h e t G r i e k s , e n w e l o p bibliothèkè H e t e e r s t e d e e l in d e z e w o o r d e n is biblion ' b e w a a r p l a a t s ' e n -graphia
in h e t
die b e i d e via het en
bibliographia.
' b o e k ' , h e t t w e e d e is thèk'e
'beschrijving'. Wetenschappers waren zich
b e w u s t v a n d e o p b o u w v a n d e r g e l i j k e w o o r d e n . T o e n zij
nieuwe
w o o r d e n n o d i g h a d d e n v o o r n i e u w e v e r s c h i j n s e l e n , g i n g e n zij w o o r d e n v o r m e n n a a r a n a l o g i e v a n d e al b e s t a a n d e w o o r d e n . Z o w e r d e n n i e u w e w o o r d e n g e v o r m d die v a a k zeer klassiek lijken, m a a r in de k l a s s i e k e t a l e n n i e t v o o r k o m e n . M e t bibliobibliolatrie,
bibliomanie,
m e t -theek
141
zijn g e v o r m d
v i n d e n w e artotheek,
bibliofiel, discotheek,
videotheek, vinotheek, e n m e t -grafie b e s t a a n choreografie, echografie, etnografie, hagiografie e n stenografie. In d e z e v o o r b e e l d e n zijn de w o o r d d e l e n d u i d e l i j k h e r k e n b a a r e n b e s t a a n d , e n h u n o o r s p r o n k e l i j k e b e t e k e n i s is m i n o f m e e r b e h o u d e n . A l l e e n d e c o m p o s i t i e v a n d e w o o r d e n is n i e u w . H e t k a n n o g v e r d e r gaan: de w o o r d d e l e n k u n n e n een geheel eigen
wetenschappelijke
b e t e k e n i s k r i j g e n , e n e r k u n n e n zelfs w o o r d d e l e n o n t s t a a n d i e i n d e klassieke talen niet b e s t o n d e n . H e t w o o r d d e e l bi- ( v a n L a t i j n bi- ' t w e e m a a l , d u b b e l ) h e e f t i n d e anorganische scheikunde een eigen betekenis gekregen: het w o r d t g e b r u i k t als v o o r v o e g s e l v o o r w a t e r s t o f z o u t e n :
bicarbonaat.
D e u i t g a n g -on is in h e t G r i e k s d e n e u t r u m u i t g a n g v a n b i j v o e g l i j k e n a a m w o o r d e n . I n d e n a t u u r k u n d e is d i t e e n a c h t e r v o e g s e l g e w o r d e n m e t de betekenis 'klein deeltje', naar analogie van het direct aan het G r i e k s o n t l e e n d e proton,
letterlijk 'de eerste', m a a r g e b r u i k t v o o r een
p o s i t i e f e l e k t r i s c h d e e l t j e . M e t d i t a c h t e r v o e g s e l z i j n magneton, ton, positon
nega-
g e v o r m d . D e u i t g a n g -on h e e f t d u s e e n b e t e k e n i s e n f u n c t i e
g e k r e g e n d i e hij in h e t k l a s s i e k e G r i e k s z e k e r n i e t h a d . Bij elektron
is
n o g iets a n d e r s g e b e u r d . H i e r is d e u i t g a n g n a m e l i j k v e r k e e r d a f g e k a p t . Elektron
h e e f t , n e t als d e b o v e n g e n o e m d e w o o r d e n , d e u i t g a n g
-on
van het n e u t r u m , maar natuurwetenschappers dachten abusievelijk d a t tron e e n a p a r t w o o r d w a s e n g e b r u i k t e n h e t in n i e u w e s a m e n s t e l l i n g e n m e t d e b e t e k e n i s ' k l e i n d e e l t j e ' , v a n d a a r w o o r d e n als negatron,
neutron
O o k bij fosfaat
en
mesotron,
positron.
is, v a n u i t k l a s s i e k e o p t i e k , iets m i s g e g a a n . Fosfaat
g e v o r m d v a n fosf(or)
is
+ -aat. H i e r b i j is t o t a a l g e e n r e k e n i n g g e h o u d e n
m e t d e h e r k o m s t v a n fosfor,
via het Latijn uit G r i e k s
' l i c h t b r e n g e r ' , e e n s a m e n s t e l l i n g v a n phös V o l g e n s d i e h e r k o m s t z o u je fosfor
' l i c h t ' e n phoros
phösphoros 'brenger'.
n o o i t k u n n e n v e r k o r t e n t o t fosf-
e n er d a n -aat a a n k u n n e n p l a k k e n . Uit deze v o o r b e e l d e n blijkt hoezeer de wetenschappelijke w o o r d d e len zijn l o s g e z o n g e n v a n h u n o o r s p r o n k e l i j k e v o r m en b e t e k e n i s . D e L a t i j n s e e n G r i e k s e w o o r d e n zijn v e r s t a r d t o t v a s t e v o o r - e n a c h t e r v o e g s e l s m e t v a s t e b e t e k e n i s s e n . Z e w o r d e n als e e n s o o r t E s p e r a n t o
142
v a n d e w e t e n s c h a p g e b r u i k t , w a a r u i t m e n vrijelijk k a n p u t t e n v o o r het m a k e n van nieuwe termen. Er
bestaan
speciale
woordenboeken
waarin
wetenschappelijke
w o o r d d e l e n w o r d e n verklaard; een Frans w o o r d e n b o e k , dat naar e i g e n z e g g e n s l e c h t s e e n s e l e c t i e g e e f t , b e v a t 2700 w o o r d d e l e n d i e alle met meerdere andere woorddelen kunnen worden
samengesteld.
V a a k k u n n e n w o o r d d e l e n z o w e l a l s e e r s t e d e e l o p t r e d e n als a l s t w e e d e d e e l , b i j v o o r b e e l d thermoe n -therm
i n isotherm,
in thermometer,
microtherm.
thermodynamisch
K o r t o m : het aantal wetenschap-
p e l i j k e n i e u w v o r m i n g e n is o n t e l b a a r , e n e r k o m e n e r n o g s t e e d s b i j . V o o r s o m m i g e w e t e n s c h a p s g e b i e d e n zijn zelfs regels v o o r de n a a m g e v i n g o f n o m e n c l a t u u r vastgesteld: in de b o t a n i e , z o ö l o g i e en de c h e m i e . O o k in andere w e t e n s c h a p p e n spelen de klassieke talen n o g s t e e d s e e n g r o t e r o l , b i j v o o r b e e l d in d e m e d i c i j n e n . O m d a t er g e e n b e g i n n e n a a n is e e n o v e r z i c h t te g e v e n v a n d e m o d e r n
Latijnse
n i e u w v o r m i n g e n , en deze b o v e n d i e n v a a k z o specialistisch zijn dat ze t o t a a l n i e t a a n s p r e k e n , zal i k m e b e p e r k e n t o t h e t g e v e n v a n v o o r b e e l d e n uit t w e e v a k g e b i e d e n : de m e d i c i j n e n , v a n w e g e het grote aandeel G r i e k s e w o o r d e n in d i t v a k , e n d e b o t a n i e , w a a r i n L a t i j n n o g s t e e d s leeft o m d a t t o t o p h e d e n e e n L a t i j n s e b e s c h r i j v i n g v a n e e n n i e u w e p l a n t v e r p l i c h t is.
Medische wetenschap
Z o a l s al v e r m e l d , g a a t d e m e d i s c h e w e t e n s c h a p v a n o u d s h e r t e r u g o p d e i d e e ë n v a n G r i e k s e a r t s e n . N o g s t e e d s g e l d t h e t e s c u l a a p t e k e n als h e t s y m b o o l v a n de g e n e e s k u n d e . D i t t e k e n , b e s t a a n d e uit e e n staf m e t e e n e r o m h e e n g e k r o n k e l d e s l a n g , is g e n o e m d n a a r d e G r i e k s e g o d d e r g e n e e s k u n d e A s k l è p i o s ( L a t i j n A s c l e p i u s ) . T o e n e r i n 293 v . C . een besmettelijke ziekte in R o m e heerste, w e r d de g o d in de gedaante v a n zijn heilig dier, de slang, naar R o m e g e b r a c h t v a n u i t E p i d a u r u s in Griekenland, waar een b e r o e m d heiligdom voor deze god stond. H i e r n a w e r d h i j als A e s c u l a p i u s d o o r d e R o m e i n e n v e r e e r d . A l in d e
143
O u d h e i d g o l d e e n d o o r e e n s l a n g o m w o n d e n s t a f als a t t r i b u u t v a n d e g o d . D i t t e k e n is e e n i n t e r n a t i o n a a l e r k e n d s y m b o o l v o o r d e m e d i s c h e beroepen geworden. D e g e n e e s k u n s t , d i e als a l l e w e t e n s c h a p p e n e e n i n t e r n a t i o n a a l k a r a k t e r h e e f t , g e b r u i k t v e e l a l k l a s s i e k e t e r m e n , z o w e l t e r m e n d i e al i n de klassieke talen v o o r k w a m e n (maar die b i n n e n de medicijnen vaak e e n e i g e n b e t e k e n i s k r e g e n ) als n i e u w v o r m i n g e n o p b a s i s v a n L a t i j n e n G r i e k s . V o o r s t u d e n t e n e n l e k e n zijn ter v e r k l a r i n g speciale m e d i sche w o o r d e n b o e k e n samengesteld. Tijdens en na de
Renaissance
w e r d e n veel m e d i s c h e t e r m e n ten b e h o e v e van leken vertaald. T e g e n w o o r d i g zie je echter dankzij d e e n o r m e a a n d a c h t die in de m e d i a en v o o r a l o p de televisie aan g e n e e s k u n d i g e o n d e r w e r p e n w o r d t ges c h o n k e n , d a t e e n s t e e d s g r o t e r p u b l i e k b e k e n d is m e t d e w e t e n s c h a p pelijke n a m e n v a n allerlei ziektes. K i n d e r e n v a n dertien vertellen o v e r h u n anorexia neuroses
en
o f boulimia
en o u d e r e n vertellen vrijmoedig over h u n
psychoses.
T i j d e n s d i v e r s e c o n g r e s s e n z i j n in d e z e e e u w d e c o r r e c t e a n a t o m i s c h e n a m e n v o o r g e b r u i k in d e i n t e r n a t i o n a l e m e d i s c h e w e t e n s c h a p v a s t g e l e g d . D e z e z i j n alle g e b a s e e r d o p h e t L a t i j n o f
gelatiniseerd
Grieks. Een paar bekendere, d o o r het N e d e r l a n d s o v e r g e n o m e n nam e n z i j n : abdomen, larynx,
meniscus,
anus,
pclvis,
aorta,
penis,
clitoris,
placenta
diafragma,
en
forceps,
hymen,
scrotum.
V a n o o r s p r o n g klassiek Griekse w o o r d e n h e b b e n s o m s in de m o d e r n e tijd e e n g e h e e l e i g e n m e d i s c h e b e t e k e n i s g e k r e g e n , b i j v o o r b e e l d astma
( i n k l a s s i e k G r i e k s ' h e t h i j g e n ' ) , eczeem
( ' z w e l l i n g ' ) , reuma
( ' s t r o o m ' ) , stoma
G r i e k s ' m o n d ' ) , trauma therapie
('overkooksel'),
oedeem
' k u n s t m a t i g e a n u s ' (in klassiek
( ' w o n d ' ) , therapeut
('verzorger,
dienaar'),
('dienst, v e r z o r g i n g , g e n e z i n g ' ) .
O o k w o o r d d e l e n , z o w e l G r i e k s e als L a t i j n s e , k r e g e n e e n b e t e k e n i s . V o o r b e e l d e n u i t h e t L a t i j n z i j n lymfek l a s s i e k L a t i j n lympha
nieuwe
'weefselvocht' (van
' h e l d e r w a t e r , w a t e r uit rivier o f b r o n ' , o n t s t a a n
uit G r i e k s numphè'mmf,
r i v i e r g o d i n ' ) , e n vas(o)-
L a t i j n ' v a t ' ) . H e t w o o r d ventrikel ( k l a s s i e k L a t i j n ventriculus
'bloedvat' (klassiek
k r e e g de betekenis
'buikje').
144
'orgaanholte'
Griekse w o o r d d e l e n m e t specifieke m e d i s c h e betekenis zijn v a n G r i e k s angeion grafie,
angioom;
'vat', m a a r gebruikt v o o r 'bloedvat':
-cyt- v a n G r i e k s kutos
v o o r ' c e l ' : cytologie,
leukocyt,
lymfocyt;
angio-,
angiocardio-
'holte, vat, urn', en gebruikt e n onco-
van Grieks
onkos
'opgeblazenheid, massa', in de m o d e r n e medische wereld 'gezwel': oncogeen,
oncoloog.
O p het Grieks teruggaande w o o r d e n die veelvuldig in
medische
s a m e n s t e l l i n g e n g e b r u i k t w o r d e n , z i j n -ectomie
'wegsnijden',
-lyse
' l o s m a k i n g ' , -manie
' l i j d e n ' , -ptose
'val',
-scopie -algie
' w a a n z i n ' , -opie ' z i e n ' , -pathie
' k i j k e n ' , -tomie ' p i j n ' , -fobie
'snijden' en de via het Frans geleende w o o r d e n
' a n g s t ' e n -urie
a c h t e r v o e g s e l s z i j n -oom choom),
-ose v o o r ' z i e k t e , a a n d o e n i n g , m e d i s c h e h a n d e l i n g '
metamorfose, e n -itis dermatitis
'urine'. Zeer productieve Griekse
m e t d e b e t e k e n i s ' g e z w e l ' (sarcoom,
narcose,
prognose,
psychose,
sclerose,
ter a a n d u i d i n g v a n o n t s t e k i n g e n e n zelfs
tra-
(diagnose,
symbiose,
trombose)
(appendicitis,
bronchitis,
aanstelleritis).
U i t al d e z e v o o r b e e l d e n b l i j k t w e l h o e z e e r d e G r i e k s e
medische
w e t e n s c h a p i n d e g e n e e s k u n d e e e n h o o f d r o l is b l i j v e n s p e l e n , i n i e d e r geval in de n a a m g e v i n g . M e d i s c h e h a n d e l s p r o d u c t e n , die niet zozeer v o o r en d o o r de m e d i sche wereld w o r d e n vervaardigd maar d o o r drogisterijen, krijgen vaak quasi-Latijnse en Griekse n a m e n , alsof p r o d u c t e n m e t een geleerd klinkende n a a m beter z o u d e n helpen tegen kwaaltjes. Delen d e r g e l i j k e n a m e n z i j n v a a k b e t e k e n i s l o o s : w a t b e t e k e n t zol in ' o p w e k k e n d m i d d e l ' ? H e t e e r s t e l i d is G r i e k s kardia
van
cardiazol
' h a r t ' . Is
odol
a f g e l e i d v a n G r i e k s odön ' t a n d ' ? W a t is d e -/ d a n ? A n d e r e v o o r b e e l d e n v a n n a m a a k - L a t i j n s e m e r k n a m e n z i j n formamint,
haemoferrin,
men-
thodol.
Botanische wetenschap
In de m e d i s c h e w e t e n s c h a p w o r d e n de Latijnse e n G r i e k s e w o o r d e n als b o u w s t o f f e n g e b r u i k t , m a a r in d e b o t a n i e e n z o ö l o g i e g e l d t zelfs
145
een hele Latijnse g r a m m a t i c a . H e t gaat dus verder d a n alleen w o o r d v o r m i n g . H e t belang v a n een eenduidige n a a m g e v i n g in deze w e t e n s c h a p p e n is duidelijk.' als j e w i l t p u b l i c e r e n o v e r e e n b e p a a l d e d i e r - o f p l a n t e n s o o r t , k u n je g e e n l o k a l e v o l k s n a a m g e b r u i k e n . D i e d u i d e n v a a k m e e r d e r e p l a n t e n a a n , en b o v e n d i e n zijn er b i n n e n é é n taal n a t u u r l i j k g e e n v o l k s n a m e n v o o r alle p l a n t e n e n d i e r e n v a n d e w e r e l d . D a a r o m h e e f t m e n e e n s p e c i a l e n a a m g e v i n g o n t w i k k e l d . Ik b e p e r k m e tot de botanie. Wetenschappelijke plantnamen kennen een tweeledige of binomiale n a a m g e v i n g , d i e is i n g e v o e r d d o o r C a r o l u s L i n n a e u s ( 1 7 0 7 - 1 7 7 8 ) . D i t b e t e k e n t dat iedere w e t e n s c h a p p e l i j k e p l a n t n a a m uit twee delen b e staat: d e n a a m v a n het geslacht ( m e t e e n h o o f d l e t t e r g e s c h r e v e n ) en die v a n de soort (het e p i t h e t o n , m e t een kleine letter), b i j v o o r b e e l d Ranunculus
acris v o o r d e s c h e r p e b o t e r b l o e m o f Stellaria
media
voor
de v o g e l m u u r . D e Latijnse g e s l a c h t s n a m e n k e n n e n drie geslachten: m a n n e l i j k biscus),
v r o u w e l i j k (Fuchsia,
dendron,
Lilium).
Cannabis,
Clematis)
en onzijdig
(Hi-
(Rhodo-
H e t geslacht van de geslachtsnaam bepaalt de uit-
g a n g v a n de s o o r t n a a m . In b o t a n i s c h e w o o r d e n b o e k e n w o r d e n altijd de geslachten en uitgangen van de verschillende w o o r d e n v e r m e l d ; l a n g niet altijd liggen die n a m e l i j k v o o r de h a n d . E e n paar v o o r b e e l d e n van de uitgangen (mannelijk, vrouwelijk, onzijdig) van soortnamen: albus,
alba,
album
brevis,
brevis,
' w i t ' , florifer,
florifera,
breve ' k o r t ' , bicolor,
bicolor,
floriferum bicolor
'bloemdragend', 'tweekleurig'.
D e m a n i e r w a a r o p e e n n i e u w e n a a m m o e t w o r d e n t o e g e k e n d , is vastgelegd. E e n n i e u w e n a a m hoeft g e e n klassiek G r i e k s o f Latijns w o o r d te z i j n , als h e t m a a r e e n n a a m is d i e n o g n i e t e e r d e r g e b r u i k t is. W a t h e t o o k is, h e t w o r d t als ' L a t i j n s ' b e s c h o u w d i n d e v e r d e r e regels v o o r de n a a m g e v i n g : uitgang, geslacht enz. H e t b o t a n i s c h e Latijn wijkt essentieel af van het klassieke Latijn: de w o o r d e n h e b b e n v a a k e i g e n b e t e k e n i s s e n g e k r e g e n , d i e n i e t in k l a s s i e k e w o o r d e n b o e k e n te v i n d e n z i j n (hirsutus
'harig', in klassiek Latijn
' r u i g ' ) , o f ze z i j n n i e u w g e v o r m d e n b e s t o n d e n n i e t in h e t k l a s s i e k e L a t i j n , b i j v o o r b e e l d japonicus
' J a p a n s ' o f canadensis
146
'Canadees'.
D e botanische n i e u w v o r m i n g e n gaan heel vaak terug o p een pers o o n s n a a m , w a n t z o g e m a k k e l i j k is h e t n i e t n i e u w e n a m e n te v e r z i n nen.
Ook
worden
wel
inheemse
volksnamen
gelatiniseerd.
Ge-
s l a c h t s n a m e n w o r d e n v a a k in het N e d e r l a n d s o v e r g e n o m e n ( z o n d e r soortnaam o f epitheton). Hierbij wat voorbeelden van meer o f m i n d e r b e k e n d e n a m e n , alle i n V a n D a l e v e r m e l d e n alle m e t e e n k l e i n e l e t t e r geschreven, dit in tegenstelling tot de spelling in het b o t a n i s c h Latijn. I k g e e f t e v e n s d e h e r k o m s t , z o d a t d e n a m e n e n i g i n z i c h t g e v e n in d e m a n i e r w a a r o p d e b o t a n i e t o t n i e u w v o r m i n g e n k o m t : ageratum G r i e k s agèratos
' o n v e r g a n k e l i j k ' ) , ailanthus
b o o m v a n d e h e m e l ' ) , aspidistra
( v a n G r i e k s aspis ' s c h i l d ' ) ,
( n a a r e e n z e k e r e M i c h e l B e g o n ) , bougainville B o u g a i n v i l l e ) , butea klèmatis eucalyptus
' t a b a k ' ) , rauwolfia
' b e d e k t ' ) , petunia
( n a a r L e o n h a r d R a u w o l f ) , tecoma
d e I n d i a n e n t a a l N a h u a t l tecomaxochitl), e n zinnia
(van Grieks
(naar Lady Charlotte Florentine Clive),
( v a n G r i e k s eu ' g o e d ' e n kaluptos
F r a n s pétun
'de
begonia
(naar Louis-Antoine de
( n a a r d e d e r d e E a r l o f B u t e ) , clematis
' w i j n r a n k ' ) , clivia
(van
( v a n M o l u k s ai lanit
vallota
(van (van
(naar Pierre Vallot)
(naar Johann Gottfried Z i n n ) .
D e w e t e n s c h a p p e l i j k e p l a n t n a m e n zijn o v e r i g e n s niet alleen v a n b e l a n g v o o r b o t a n i c i . O o k l e k e n w o r d e n v e r o n d e r s t e l d z e te k e n n e n , w a n t in v e e l t u i n c e n t r a s t a a n d e p l a n t e n a l f a b e t i s c h o p d e L a t i j n s e n a a m , z o d a t je m o e t w e t e n w a t de w e t e n s c h a p p e l i j k e b i j v o o r b e e l d d e s t o k r o o s is o m d i e te k u n n e n v i n d e n !
147
naam
van
De invloed van de klassieke talen op Nederlandse voor- en achternamen
Voornamen A a n v a n k e l i j k d r o e g e n de m e n s e n in de Lage L a n d e n
Germaanse
n a m e n , m a a r v a n a f de twaalfde en dertiende e e u w n a m het aantal v o o r n a m e n v a n v r e e m d e h e r k o m s t in de N e d e r l a n d e n toe. D i t w a s d e e l s e e n m o d e v e r s c h i j n s e l , m a a r t e v e n s te d a n k e n a a n d e i n v l o e d v a n de Kerk. D e n a a m g e v i n g breidde zich vanuit Frankrijk naar Z u i d - N e d e r l a n d e n v a n d a a r n a a r N o o r d - N e d e r l a n d u i t . R o n d 1500 w a s h e t aantal n i e t - G e r m a a n s e v o o r n a m e n in H o l l a n d groter d a n het aantal G e r m a a n s e , e n d a t is d a a r n a a l t i j d z o g e b l e v e n . V a n a f de M i d d e l e e u w e n v i n d e n w e n a m e n uit het O u d e en N i e u w e T e s t a m e n t en h e i l i g e n n a m e n . V o o r a l de n a m e n v a n de w a r e n e n z i j n p o p u l a i r : Johannes
apostelen
(dat m e t v e r k o r t i n g e n zoals
Johan,
Jan e n Hans v a n a f o n g e v e e r 1250 d e m e e s t p o p u l a i r e n a a m is g e b l e v e n ) , O o k d e a a r t s e n g e l e n Gabriël,
Michaël
w o r d e n v e r n o e m d . U i t h e t O u d e T e s t a m e n t k o m e n Abraham,
Marcus,
Daniël,
David,
Paulus,
Petrus/Peter.
Jacob, Joachim,
m e n Eva, Susanna.
Job, Jonas,
Samson,
Samuel
U i t h e t N i e u w e T e s t a m e n t Andreas,
mas e n d e v r o u w e n n a m e n Elisabeth, d a t v i a G r i e k s Mariam,
Maria
Magdalena,
Marion,
Mariska,
Ria,
Maria.
Simon, Van
v a n d e H e b r e e u w s e n a a m Mirjam
z i j n v e l e v a r i a n t e n g e m a a k t , o n d e r a n d e r e Maaike, Marlet,
en de v r o u w e n n a -
Margje,
ThoMaria, komt, Marieke,
Rita.
I n a l l e r l e i s i t u a t i e s w e r d e n h e i l i g e n a a n g e r o e p e n o m h u l p te g e v e n . D e n a m e n v a n de aangeroepen heiligen ging m e n aan kinderen geven o m d a a r d e h e i l i g e n m e e te v e r e r e n , e n d e k i n d e r e n s p e c i a a l o n d e r d e b e s c h e r m i n g v a n d e z e z o g e n a a m d e p a t r o o n h e i l i g e te s t e l l e n . D e z e h e i l i g e n k o n d e n z o w e l e e n G e r m a a n s e als e e n L a t i j n s e n a a m h e b b e n ; in b e i d e g e v a l l e n w e r d h u n n a a m g e l a t i n i s e e r d e n k r e e g d e h e i l i g e d a n
149
m e e s t a l d e L a t i j n s e u i t g a n g -us o f v o o r v r o u w e n -a. H e i l i g e n n a m e n
zijn Adrianus, Alexander, Antonius, Georgius, Leonardus, Marinus, Martinus, Nicolaus, Sebastianus. A l s v r o u w e n n a m e n k e n n e n w e Agnes, Catharina, Christina, Cornelia, Margaretha, Petronella, Sophia, Ursula. Het aantal heiligennamen n a m n o g aanzienlijk toe in d e zestiende eeuw doordat de katholieke Kerk bij het concilie v a n Trente (15451563) c h r i s t e l i j k e
doopnamen
voorschreef.
T o t o p heden
is v o o r
k a t h o l i e k e n bij d e inschrijving in h e t d o o p b o e k é é n christelijke n a a m v e r p l i c h t , d i e n i e t p e r se L a t i j n s o f G r i e k s b e h o e f t t e z i j n . A l s r o e p n a a m gold en geldt d a n meestal een verkorte o f samengetrokken v o r m . Een j o n g e t j e w o r d t d u s als Antonius i n g e s c h r e v e n , m a a r k r i j g t a l s r o e p n a a m Ton o f Anton. V a n a f h a l v e r w e g e d e z e v e n t i e n d e e e u w p u b l i -
c e e r d e d e K e r k als o n d e r d e e l v a n h e t Rituale Romanum Contractum, e e n liturgisch h a n d b o e k v o o r d e priesters, e e n naamlijst w a a r i n 447 N e d e r l a n d s e e i g e n n a m e n e n 811 F r i e s e w a r e n o p g e n o m e n m e t d a a r achter d e heilige waarnaar die n a a m verwees. D e naamlijsten h a d d e n t w e e d o e l e n . Z e h i e l p e n d e p r i e s t e r e e n p a s s e n d e h e i l i g e n n a a m te v i n d e n e n z e m a a k t e n h e t m o g e l i j k o m bij e e n al g e g e v e n n a a m ( d e m e e s t e k i n d e r e n h a d d e n al e e n n a a m v o o r d a t z e g e d o o p t w e r d e n ) a c h t e r a f e e n h e i l i g e te z o e k e n . D a a r b i j g i n g e n s o m m i g e n h e e l v e r . N o g in 1915 w e r d e e n b o e k g e p u b l i c e e r d w a a r i n G e r m a a n s e v o o r n a m e n i n relatie g e b r a c h t w e r d e n
m e t Latijnse
h e i l i g e n n a m e n - e e n relatie
w a a r v o o r vaak geen enkele taalkundige grondslag aanwezig was. Als gevolg v a n d e h e r n i e u w d e a a n d a c h t v o o r d e klassieken tijdens de Renaissance k r e g e n in deze p e r i o d e Latijnse h e i l i g e n n a m e n in d e naamgeving verre de overhand o p G e r m a a n s e heiligennamen, zoals St. G i l b e r t u s , W a l t e r u s e . d . D e h e r v o r m i n g leidde niet tot het verdwijnen v a n d e h e i l i g e n n a m e n o n d e r protestanten, o m d a t k i n d e r e n veelal naar o u d e r s o f v e r w a n t e n g e n o e m d werden, die een heiligennaam hadden. W e l bestond o n d e r protestanten een v o o r k e u r v o o r n a m e n uit het O u d e T e s t a m e n t (het Rituale
Romanum
Contractum
distantieerde zich v a n dit gebruik v a n
150
d e haeretiü
'protestanten' o f 'ketters' en adviseerde priesters
om
n a m e n u i t h e t N i e u w e T e s t a m e n t te g e b r u i k e n ) . Behalve dat de K e r k Latijnse o f Griekse d o o p n a m e n
voorschreef,
w a s er n o g e e n r e d e n w a a r o m m e n Latijnse o f gelatiniseerde v o o r n a m e n g e b r u i k t e : dit g o l d in de R e n a i s s a n c e m e t zijn a a n d a c h t v o o r de k l a s s i e k e O u d h e i d als m o d i e u s . D e h o g e r e k r i n g e n g a v e n h u n k i n d e ren dan o o k een gelatiniseerde v o o r n a a m
( o o k als d e n a a m
van
G e r m a a n s e o o r s p r o n g w a s - iets w a t w e i n i g m e n s e n z i c h o v e r i g e n s g e r e a l i s e e r d z u l l e n h e b b e n ) , z o a l s Adelbertus, Rodolphus
v o o r Adelbert,
Egbert,
k r e g e n d e u i t g a n g -a: Hendrica,
Hendrik,
Egbertus, Roelof.
Wilhelmina.
Hen(d)ricus,
Vrouwennamen
Dit was trouwens niet
h e l e m a a l n i e u w , w a n t in m i d d e l e e u w s Latijnse o o r k o n d e n g e b e u r d e een dergelijke latinisering ook. Daar h a d het echter een praktische r e d e n (zo k o n m e n de n a a m v e r b u i g e n ) , terwijl het in de Renaissance v a n w e g e het prestige gebeurde. Dergelijke n a m e n w e r d e n overgenom e n d o o r bredere k r i n g e n . Z e k o m e n n o g steeds voor. In d e r o e p n a a m v a l t d e u i t g a n g d a n m e e s t a l w e e r w e g : Hendricus,
wij n o e m e n
hem
Henk. H e t l a t i n i s e r e n w e r d z o v e r d o o r g e v o e r d , d a t er n a m e n o n t s t o n d e n d i e f o r m e e l o n j u i s t o f v r e e m d z i j n . Z o is d e L a t i j n s e n a a m
Johannes
v e r k o r t t o t Jan. W i l l e n w e Jan n u i n e e n f o r m e l e s i t u a t i e w e e r e e n L a t i j n s e n a a m g e v e n , d a n m o e t e n w e h e m d u s Johannes z i j n n a a m w o r d t o o k g e l a t i n i s e e r d als Janus,
noemen. Maar
wat vanuit puristisch
o o g p u n t b e z i e n o n j u i s t is. O p d e z e l f d e m a n i e r o n t s t o n d e n Doms
e n Manus
- dat z o u d e n w e m o d e r n Latijnse n a m e n
Cobus, kunnen
noemen! K o r t s t o n d i g w a s het in de Renaissance o n d e r geletterden - die natuurlijk slechts een kleine g r o e p v o r m d e n - m o d e o m h u n k i n d e r e n e e n h e i d e n s e L a t i j n s e n a a m te g e v e n , z o a l s Hector, Junius,
Pompejus,
Scipio
of voor vrouwen
151
Penelope.
Hercules/Heracles,
Achternamen Dankzij de h e r n i e u w d e belangstelling v o o r de O u d h e i d w e r d het in d e R e n a i s s a n c e m o d e a c h t e r n a m e n te l a t i n i s e r e n d o o r d e t o e v o e g i n g v a n d e u i t g a n g -us o f -ius: Bredius, Hazewindus, Jansonius,
Heinsius, Kuperus
T i e l ) , Voetius,
Heydanus
Couperus,
( K u i p e r ) , Metterrius,
Vossius.
Kuiperi,
Ludolphi,
Nicolaï,
d e r l a n d s t e s p e l l i n g : Harmanny, brandy.
Greidanus,
Noordanus,
Jansenius,
Tilanus
(Van
M e n gebruikte tevens de uitgang-i, een tweede
n a a m v a l v o o r ' d e z o o n v a n ' : Adriani, Jacobi,
Cramerus,
( V a n d e r H e i d e ) , Hondius,
D e n a m e n Michaëlis,
Arnoldi,
Wiardi, Hilbrandie,
Simonis
Conradi,
Wybrandi, Nicolaij,
Gerbrandi,
ook met verneRudolphie,
Sij-
zijn e v e n e e n s eigenlijk t w e e d e
naamvallen. A n d e r e n v e r t a a l d e n h u n n a a m in h e t L a t i j n , d a t k l o n k v e e l d e f t i g e r : Agricola
v o o r B o e r , Faber v o o r S m i d , Nauta
v o o r V a n d e n B r o e k o f M o e r m a n , Textor
voor Schipper,
Paludanus
v o o r W e v e r . S o m s w e r d de
n a a m 'verhyperlatijnst': de vertaling kreeg ten o v e r v l o e d e o o k n o g de u i t g a n g -ius, o m g e e n e n k e l e t w i j f e l a a n d e L a t i j n s e h e r k o m s t te l a t e n b e s t a a n : Pistorius, Sartor
Sartorius,
Sutorius
v a n Pistor ( v e r t a l i n g v a n B a k k e r ) ,
( v e r t a l i n g v a n S n i j d e r , K l e e r m a k e r ) , e n Sutor
S c h o e n m a k e r ) . O o k v i n d e n w e Fabri:
(vertaling van
d e v e r t a l i n g Faber
met
de
u i t g a n g -/' v o o r d e t w e e d e n a a m v a l . C u r i e u s is h e t g e b r u i k v a n e e n L a t i j n s w o o r d in e e n O o s t - N e d e r landse n a a m . T o t o p h e d e n bestaat de familie Z u m V ö r d e Sive V e r d i n g . Sive is e e n L a t i j n s w o o r d d a t ' o f b e t e k e n t . S c h r i j v e r s o p z o e k n a a r e e n p s e u d o n i e m g i n g e n s o m s te r a d e b i j h e t L a t i j n . D e b e k e n d s t e z i j n o n g e t w i j f e l d Multaltuli
e n Nescio.
Multatuli,
dat 'ik h e b veel g e l e d e n ' b e t e k e n t , w a s het p s e u d o n i e m v a n E d u a r d D o u w e s D e k k e r . N e s c i o b e t e k e n t 'ik w e e t n i e t ' e n w a s h e t p s e u d o n i e m v a n J . H . F . G r ö n l o h . E e n b e t e k e n i s l o o s o f in i e d e r g e v a l o n d o o r z i c h t i g p s e u d o n i e m w a s Charivarius,
w a a r m e e de journalist en
taalpurist
G e r a r d N o l s t T r e n i t é z i c h t o o i d e . H e t is w a a r s c h i j n l i j k e e n v e r l a t i j n s i n g v a n h e t E n g e l s e charivari
'grappige kritiek, afkeurend geluid'.
152
Ook
Griekse uitgangen w a r e n tijdens de Renaissance
populair,
h o e w e l iets m i n d e r d a n L a t i j n s e . M e n v e r g r i e k s t e z i j n n a a m d o o r e r d e u i t g a n g -ides
a a n te p l a k k e n , e e n t w e e d e n a a m v a l v o o r ' d e z o o n
v a n ' , v e r g e l i j k Hermanides,
Hilarides,
Jacobides,
Jansonides,
Paulides,
Simonides. H e t is n i e t u i t g e s l o t e n d a t d e u n i v e r s i t e i t e n , d i e v a n a f d e R e n a i s s a n c e in N e d e r l a n d o n t s t o n d e n , invloed o p de n a a m g e v i n g h e b b e n g e h a d . Z o k o m e n er in Friesland v e e l m e e r verlatijnste o f G r i e k s e n a m e n ( o p -us o f - i d e s ) v o o r d a n i n G r o n i n g e n e n D r e n t h e , w a t w e l e e n s te d a n k e n z o u k u n n e n z i j n a a n h e t feit d a t i n h e t F r i e s e F r a n e k e r v a n 1585 t o t 1811 e e n u n i v e r s i t e i t g e v e s t i g d w a s .
153
boven
H e t t e m p e l f r o n t , tot het uiterste ver-
eenvoudigd,
fungeert
als i c o o n t j e , m e t
b e t e k e n i s C U L T U U R . N e t als bij d e getoonde
encyclopedie
dient
de
de
eerder
Oudheid
h i e r als s y m b o o l v o o r h e t v e r h e v e n e .
hiernaast
P o t j e s l a t i j n in d e fraaie d r o g i s t e r i j
v a n J a c o b H o o y in A m s t e r d a m . Jndae
Auriatlae
' j u d a s o r e n ' , o m e e n v o o r b e e l d te n o e -
m e n , waren paddestoelen die s o m s o p oren l e k e n , en d i e v r o e g e r wel als g e n e e s m i d d e l werden gebruikt, bijvoorbeeld tegen steenp u i s t e n . N u d e v r a a g n a a r j u d a s o r e n is i n g e z a k t , b e v a t het laatje - z o a l s een stickertje aangeeft - vanillethee.
154
piepklein
Aanpassing van Latijnse en Griekse leenwoorden
Aanpassing van Latijnse leenwoorden D e g e w o n e g a n g v a n z a k e n is d a t l e e n w o o r d e n w o r d e n a a n g e p a s t a a n de taal die ze leent. O n b e k e n d e k l a n k e n en k l a n k c o m b i n a t i e s w o r d e n gewijzigd in k l a n k e n die w e l b e k e n d zijn, en v e r v o l g e n s w o r d e n de w o o r d e n geschreven volgens de spelling v a n de b e k e n d e klanken. H o e l a n g e r g e l e d e n e e n w o o r d g e l e e n d is, h o e m e e r h e t a a n g e p a s t is i n uitspraak en spelling. Dit n o e m t m e n inburgeren. M a a r
woorden
k u n n e n o o k g e d u r e n d e l a n g e tijd o n g e w i j z i g d b l i j v e n :
celebreren,
corrumperen,
datum
k o m e n a l l e al i n d e M i d d e l e e u w e n v o o r , i n p r e c i e s
d e z e l f d e v o r m e n m e t d e z e l f d e b e t e k e n i s als n u . Je z o u n a z o v e e l e e u w e n t o c h m i n s t e n s d e a a n g e p a s t e s p e l l i n g e n selebreren,
korrumpe-
ren, daat v e r w a c h t e n , m a a r n i e t d u s . K e n n e l i j k z i j n e r k r a c h t e n d i e i n b u r g e r i n g t e g e n h o u d e n . V o o r a l bij i n t e r n a t i o n a l e w o o r d e n b e s t a a t d i e n e i g i n g , e n bij w o o r d e n d i e u i t h e r k e n b a r e d e l e n b e s t a a n . Z o z a l corrumperen
zijn c b e h o u d e n h e b b e n v a n w e g e de vele w o o r d e n o p
cor-/con-/com-/col-.
Traditie o f het soort w o o r d k u n n e n voorts in-
v l o e d h e b b e n o p de aanpassing: een w o o r d dat alleen in w e t e n s c h a p pelijke c o n t e x t g e b r u i k t w o r d t , zal niet z o g a u w v e r n e d e r l a n d s t w o r d e n als e e n a l g e m e e n g e b r u i k e l i j k w o o r d . O o k hernieuwde ontlening kan inburgering tegenwerken: wanneer d e i n v l o e d v a n e e n b e p a a l d e t a a l g e d u r e n d e l a n g e tijd b e s t a a t , k a n e e n w o o r d telkens w e e r o p n i e u w geleend w o r d e n , w a a r d o o r het in de o o r s p r o n k e l i j k e v o r m b e h o u d e n blijft i n p l a a t s v a n d e n o r m a l e i n b u r g e r i n g te o n d e r g a a n . D a t g e b e u r t v o o r a l bij k e r k w o o r d e n , d o o r d a t de w o o r d e n telkens in h u n o o r s p r o n k e l i j k e v o r m in de Latijnse m i s g e n o e m d w o r d e n . Z o k o m t h e t d a t w e d e v o r m altaar g e b r u i k e n , d a t v o l g e n s d e k l a n k w e t t i g e o n t w i k k e l i n g outer
155
o f outaar
had
moeten
luiden; deze beide v o r m e n k o m e n w e l v o o r , m a a r alleen in dialecten. Z e z i j n v e r d r o n g e n d o o r h e r n i e u w d e o n t l e n i n g v a n altaar. psalter(ium)
v i n d e n w e o o k h e t i n g e b u r g e r d e souter,
souterliedeke
' z e s t i e n d e - e e u w s e b e r i j m d e p s a l m v e r t a l i n g ' . Souter
Naast
b i j v o o r b e e l d in is d e
k l a n k w e t t i g t e v e r w a c h t e n v o r m , m a a r d e z e is v e r d r o n g e n d o o r d e h e r n i e u w d e o n t l e n i n g psalterium. s c h i j n s e l z i j n christen man,
Kerstmis,
g e n l i j k salm),
( d a t kerst-
kerstenen),
A n d e r e v o o r b e e l d e n v a n dit verh a d m o e t e n luiden, vergelijk
anti-christ
titel ( e i g e n l i j k tijtel)
Middelnederlands
( e i g e n l i j k entekerst), en fabel
( e i g e n l i j k favel,
kerst-
psalm
(ei-
vergelijk
favele).
In de o u d s t e p e r i o d e , de R o m e i n s e tijd, w e r d e n de w o o r d e n a l l e m a a l m o n d e l i n g geleend, w a n t de G e r m a n e n schreven n o g niet. Logischerwijs zijn deze w o o r d e n het m e e s t a a n g e p a s t a a n het N e d e r l a n d s , zoals d u i d e l i j k uit de v o o r b e e l d e n blijkt: de Latijnse h e r k o m s t v a n w o o r d e n als markt,
pacht,
zeker is n i e t m e e r a a n d e w o o r d e n a f te l e z e n .
L e e n w o o r d e n uit m i d d e l e e u w s en H u m a n i s t e n l a t i j n zijn v a a k z o w e l m o n d e l i n g als s c h r i f t e l i j k g e l e e n d , e n v a a k zijn z e n i e t m e e r a a n h e t Nederlands aangepast, maar v r e e m d e w o o r d e n gebleven. Alleen de Latijnse u i t g a n g e n v e r d w e n e n in de spreektaal. Z o w e r d Latijn vernederlandst tot
hiatus
hiaat.
D e j o n g s t e L a t i j n s e l e e n w o o r d e n b e h i e l d e n zelfs d e L a t i j n s e u i t g a n g . Vergelijk de o u d e en j o n g e l e e n w o o r d e n s c h r i j v e n ' , dokter
e n doctor,
munster
en
brief
e n breve
'pauselijk
monasterium.
D i v e r s e L a t i j n s e w o o r d e n z i j n in d e l o o p d e r tijd t w e e m a a l g e l e e n d , in v e r s c h i l l e n d e v o r m e n s o m s o o k m e t v e r s c h i l l e n d e b e t e k e n i s . D e m i n s t a a n g e p a s t e w o o r d e n zijn d a n telkens het j o n g s t . V e r g e l i j k n o g beril
n a a s t bril
(de oudste brillenglazen
g l a s h e l d e r e h a l f e d e l s t e e n beril), classis, pastoor
n a a s t pastor
brevier
e n priester
werden gemaakt van
n a a s t breviarium,
naast
de
naast
presbyter.
M i n d e r d u i d e l i j k is d a t doos h e t z e l f d e w o o r d is als dosis. k e l i j k w e r d e n g e n e e s m i d d e l e n in e e n b e p a a l d e dosis doosje
klas
Oorspron-
in e e n h o u t e n
verkocht, vandaar dat 'dosis, hoeveelheid' de betekenis 'kar-
t o n n e n k i s t j e ' k o n k r i j g e n . O o k d e o v e r e e n k o m s t t u s s e n oogst augustus
s p r i n g t n i e t d i r e c t in h e t o o g . D e m a a n d n a a m augustus
156
en
werd
i n d e s p r e e k t a a l a f g e s l e t e n t o t oogst e n g i n g ' i n z a m e l e n v a n g e w a s s e n ' b e t e k e n e n , o m d a t a u g u s t u s d e o o g s t m a a n d b i j u i t s t e k is. I n d e s c h r i j f t a a l b l e e f augustus
als n a a m v o o r d e m a a n d o n g e w i j z i g d v o o r t b e s t a a n .
U i t d i t oogst o n t s t o n d n o g noest. Noest
is n a m e l i j k e e n s a m e n t r e k k i n g
v a n in oest o f in den oest, v a n in oogst, d u s ' i n d e o o g s t t i j d ' , v a n d a a r 'arbeidzaam, d r u k bezig'.
De klemtoon op Latijnse leenwoorden D e k l e m t o o n ligt in het Latijn o p de v o o r l a a t s t e lettergreep i n d i e n d e z e l a n g is e n b i j t w e e l e t t e r g r e p i g e w o o r d e n , e n o p d e o p t w e e n a l a a t s t e l e t t e r g r e e p i n d i e n d e v o o r l a a t s t e k o r t is. I n L a t i j n s e w o o r d e n b o e k e n , o o k in de m o d e r n e w o o r d e n b o e k e n v a n speciale variëteiten zoals b o t a n i s c h Latijn o f Kerklatijn, staat m e e s t a l de plaats v a n de k l e m t o o n en v a a k o o k de lengte v a n de klinkers aangegeven. Bij d e o u d s t e R o m e i n s e l e e n w o o r d e n
is d e k l e m t o o n
over
het
a l g e m e e n n e t als bij G e r m a a n s e w o o r d e n t e r u g g e t r o k k e n o p d e e e r s t e l e t t e r g r e e p , v e r g e l i j k molenaar,
pelgrim.
Bij j o n g e r e l e e n w o o r d e n is d e
L a t i j n s e p l a a t s v a n d e k l e m t o o n v a a k b e h o u d e n , o o k als d e L a t i j n s e u i t g a n g w e g g e v a l l e n is. V a n d a a r citaat hidtus),
monasterium
( L a t i j n citatum),
( L a t i j n monastérium).
hiaat
(Latijn
H e t is v a a k m o e i l i j k te
b e p a l e n o f e e n w o o r d g e l e e n d is u i t h e t L a t i j n o f u i t h e t F r a n s ; h i e r b i j k a n d e p l a a t s v a n d e k l e m t o o n h e l p e n , w a n t in h e t F r a n s ligt d e k l e m t o o n veelal o p de laatste lettergreep. Z o k o m e n w o o r d e n m e t het a c h t e r v o e g s e l -dtie
in p r i n c i p e u i t h e t L a t i j n e n d i e m e t -atie
F r a n s , v e r g e l i j k declinatie, barbaar
illuminatie
m e t aristocratie,
diplomatie.
uit h e t Dat
g e l e e n d is u i t h e t F r a n s e n n i e t u i t h e t L a t i j n b l i j k t u i t d e
k l e m t o o n , v e r g e l i j k F r a n s barbare,
Latijn
bdrbarus.
D e k l e m t o o n o p L a t i j n s e l e e n w o o r d e n w o r d t in h e t
Nederlands
echter vaak verplaatst naar analogie van andere w o o r d e n , en o m d a t t e g e n w o o r d i g d e k e n n i s v a n h e t L a t i j n n i e t z o g r o o t m e e r is, h o o r j e n o g a l e e n s ' f o u t e ' k l e m t o n e n z o a l s catalogus, maliter,
pagina
en
parameter.
157
épidémie,
idealiter,
nor-
Bepaling van de ouderdom van Latijnse leenwoorden T e k s t e n in h e t N e d e r l a n d s d a t e r e n v o o r a l v a n n a 1200. D a n zitten w e al v e r i n d e M i d d e l e e u w e n . P a s d a n v i n d e n w e v o o r h e t e e r s t , e n tegelijkertijd,
z o w e l de w o o r d e n die w e tijdens de R o m e i n s e
tijd
h e b b e n g e l e e n d , als d e w o o r d e n d i e w e d a a r n a h e b b e n g e l e e n d . B e i d e c a t e g o r i e ë n w o o r d e n zijn o v e r h e t a l g e m e e n a a n h e t
Nederlands
a a n g e p a s t . W e w i l l e n n a t u u r l i j k w e t e n w e l k e w o o r d e n u i t w e l k e tijd s t a m m e n . H o e k u n n e n w e dat bepalen?
Vergelijking
met andere Germaanse
talen
A n d e r e G e r m a a n s e t a l e n k u n n e n h e l p e n bij d e d a t e r i n g v a n
een
L a t i j n s l e e n w o o r d . H e t v o o r k o m e n v a n e e n l e e n w o o r d in h e t E n g e l s geeft een indicatie v a n de o u d e r d o m . D e A n g e l e n en d e Saksen zijn n a m e l i j k v ó ó r het m i d d e n v a n de vijfde e e u w het K a n a a l o v e r g e s t o k e n , w a a r d o o r de contacten m e t de andere G e r m a a n s e talen sterk v e r m i n d e r d e n . L e e n w o o r d e n die in het Engels v o o r k o m e n , zijn d u s w a a r s c h i j n l i j k v ó ó r d e v i j f d e e e u w g e l e e n d , b i j v o o r b e e l d beet, cheese, kitchen,
copper, fork v o o r o n s biet, kaas, ketel, keuken,
koper,
kettle,
vork.
O o k d e a a n w e z i g h e i d v a n e e n w o o r d i n h e t G o t i s c h z e g t iets o v e r d e o u d e r d o m , w a n t wat w e aan Gotische teksten h e b b e n , dateert van v ó ó r d e z e s d e e e u w . D u s h e t feit d a t h e t G o t i s c h kaisar, pund,
wein,
sakkus,
pond,
més, laiktjo
k e n t , b e t e k e n t d a t d e l e e n w o o r d e n keizer,
wijn, zak, mis, les h e e l o u d z i j n . V e r d e r is v a n b e l a n g o f h e t w o o r d i n h e t D u i t s d e
zogenaamde
( O u d ) h o o g d u i t s e k l a n k v e r s c h u i v i n g heeft m e e g e m a a k t . D e z e klankv e r s c h u i v i n g v o n d w a a r s c h i j n l i j k in de t w e e d e helft v a n de vijfde en in de zesde e e u w plaats (een k l a n k v e r s c h u i v i n g gebeurt niet v a n de ene dag o p de a n d e r e ) , en hield o n d e r andere in dat in D u i t s e w o o r d e n p, t, k n a k l i n k e r s ƒ s, ch w e r d e n e n n a m e d e k l i n k e r s o f a a n h e t b e g i n v a n e e n w o o r d p f , (t)z, k. N a r, l v e r a n d e r d e p i n / , n i e t inpf. W o o r d e n die in het D u i t s deze k l a n k v e r s c h u i v i n g h e b b e n m e e g e m a a k t , zijn d u s v ó ó r 6 0 0 g e l e e n d , v e r g e l i j k D u i t s Pflanze,
158
Pfütze,
Pfeffer,
Essig,
Kelch,
Kessel,
Schüssel
schotel.
Paar,
Pein,
Priester,
m e t o n s plant, pijn,
priester,
Küsteren
put,
koster
Kapelle
peper,
e n kapel
edik
' a z i j n ' , kelk,
ketel
zijn blijkens D u i t s
en
Paar,
jongere ontleningen.
E e n l a a t s t e i n d i c a t i e v o o r d e o u d e r d o m v a n e e n l e e n w o o r d is h e t o n t b r e k e n v a n het w o o r d in het Frans, terwijl het w e l in
andere
R o m a a n s e talen bestaat. W a n n e e r een l e e n w o o r d w é l in de G e r m a a n s e talen v o o r k o m t m a a r niet in het Frans, m o e t het o m een o u d l e e n w o o r d g a a n - h e t w o o r d is k e n n e l i j k i n F r a n k r i j k v e r l o r e n
gegaan
( b i j v o o r b e e l d d o o r i n v l o e d v a n h e t K e l t i s c h ) , m a a r in h e t G e r m a a n s b e h o u d e n . E e n v o o r b e e l d h i e r v a n is kaas, v e r g e l i j k F r a n s fromage, L a t i j n caseus formaticus
' g e v o r m d e kaas'. H e t Latijnse w o o r d
van caseus,
d a t w i j g e l e e n d h e b b e n , is g e b l e v e n i n h e t S p a a n s , P o r t u g e e s , R o e m e e n s en in Italiaanse dialecten.
Klankveranderingen
in het Latijn
D e v o r m v a n e e n o n t l e n i n g w e e r s p i e g e l t d e v o r m in d e b r o n t a a l , e n n e t z o a l s h e t N e d e r l a n d s i n d e l o o p d e r tijd k l a n k v e r a n d e r i n g e n h e e f t o n d e r g a a n , g e l d t d a t o o k v o o r h e t L a t i j n . A a n d e v o r m in h e t N e d e r lands k u n je zien o f de o n t l e n i n g v o o r o f n a een b e p a a l d e Latijnse k l a n k v e r a n d e r i n g heeft plaatsgevonden, en d u s o o k h o e o u d de o n t l e n i n g is. D e o p v a l l e n d s t e L a t i j n s e k l a n k v e r a n d e r i n g is d i e v a n d e u i t s p r a a k v a n d e c v o o r e, ae, i e n y . H e t L a t i j n s p r a k i n d e o u d s t e p e r i o d e d e c v o o r e, ae, i, y u i t als [ k ] . V a n a f m i d d e n d e r d e e e u w w e r d d e [k] s t e e d s m e e r v o o r i n d e m o n d u i t g e s p r o k e n . Z o v e r a n d e r d e d e u i t s p r a a k v a n [k] in [ k j ] , e n v a n d a a r in [ts]/[tsj] e n v e r v o l g e n s in [s] (iets v e r g e l i j k b a a r s g e b e u r d e in h e t N e d e r l a n d s in d e v e r k l e i n i n g s u i t g a n g , d i e v r o e g e r -ke l u i d d e e n t e g e n w o o r d i g -tje, v e r g e l i j k n a a s t vrouwtje).
vrouwke
D e v e r a n d e r i n g e n n a m e n in h e t L a t i j n e n k e l e e e u w e n
i n b e s l a g , e n g e b e u r d e n n i e t o v e r a l in h e t R o m a a n s e t a a l g e b i e d o p h e t z e l f d e m o m e n t . W a a r s c h i j n l i j k w a s d e v e r a n d e r i n g e r g e n s in d e z e s d e e e u w v o l t o o i d . V ó ó r d i e tijd zijn d u s g e l e e n d : kers, keizer, E e n l a t e r e o n t l e n i n g is siepel ' u i ' ( u i t L a t i j n cipolla). o u d e o n t l e n i n g keker (erwt),
kikkererwt
159
kist.
Vergelijk o o k de
naast de j o n g e r e
ontlening
sisser.
Jonge, niet-ingeburgerde ontleningen en ontleningen uit ge-
s c h r e v e n L a t i j n h e b b e n i n h e t N e d e r l a n d s d e s p e l l i n g m e t e v o o r e, ae, i, y b e h o u d e n , v e r g e l i j k
caesar.
D e L a t i j n s e v w e r d a a n v a n k e l i j k u i t g e s p r o k e n als o n z e [ w ] , v a n d a a r o n z e peluw,
wal, wijn.
R o n d 400 w a s d e Latijnse u i t s p r a a k v o o r d e v
i n G a l l i ë v e r a n d e r d in [ v ] . V a n d a a r d e l a t e r e o n t l e n i n g vitse ouder
naast
wikke.
Klankveranderingen
in het Nederlands
T o t slot k a n de o u d e r d o m v a n een w o o r d s o m s w o r d e n b e p a a l d o p g r o n d v a n d e k l a n k v e r a n d e r i n g e n d i e h e t w o o r d in h e t N e d e r l a n d s h e e f t o n d e r g a a n . V a n a f h e t m o m e n t d a t l e e n w o o r d e n in e e n t a a l o p d u i k e n , v o l g e n ze in p r i n c i p e d e n o r m a l e o n t w i k k e l i n g v a n d i e t a a l , z e m a k e n d u s d e z e l f d e o n t w i k k e l i n g d o o r als d e e r f w o o r d e n . O p g r o n d d a a r v a n k a n s o m s iets g e z e g d w o r d e n o v e r d e r e l a t i e v e o u d e r d o m v a n een w o o r d . I n d e o u d s t e l e e n w o o r d e n , u i t d e R o m e i n s e tijd, w e r d [ee] ( g e s c h r e v e n als e, ae, oe) g e w i j z i g d in ie: biet,
riem.
w e r d [ee] v i a ï v e r a n d e r d i n ij: krijt,
In j o n g e r e l e e n w o o r d e n
mijt, pijn,
ijken.
l e e n w o o r d e n b l e e f e(e) g e h a n d h a a f d : beet(wortel),
In n o g j o n g e r e
breve.
I n d e o u d s t e l e e n w o o r d e n w e r d l a n g e [ie] g e w i j z i g d in ij; in j o n g e r e l e e n w o o r d e n v i n d e n w e i: pijler
naast
pilaar.
I n d e o u d s t e l e e n w o o r d e n w e r d [ u u ] v e r a n d e r d in ui: pluim;
v o o r r g e b e u r d e d i t n i e t : muur.
muil(dier),
D e L a t i j n s e [00] ( g e s c h r e v e n
als ö, au) v i e l s a m e n m e t d e G e r m a a n s e [ u u ] e n w e r d d u s e v e n e e n s g e w i j z i g d in ui, o f uu v o o r r: kruin, v i n d e n w e 00: klooster,
kluister.
In j o n g e r e o n t l e n i n g e n
kroon.
I n d e o u d s t e l e e n w o o r d e n is -ol- ( u i t ol, ul, al) v o o r t o f d v e r a n d e r d in ou ( v e r g e l i j k h e t e r f w o o r d goud u i t L a t i j n culter,
< gold),
e n outer n a a s t altaar
v a n d a a r kouter
uit Latijn
altare.
T i j d e n s h e t M i d d e l n e d e r l a n d s ( 1 2 0 0 - 1 5 0 0 ) is -eget o t -ei-.
'ploegmes'
samengetrokken
Teil is d u s e e n o u d e r e v o r m d a n tegel, w a n t teil h e e f t d e z e
verandering doorgemaakt.
160
T o t zover de klinkers o f klinkercombinaties. O o k medeklinkervera n d e r i n g e n k u n n e n iets z e g g e n o v e r d e o u d e r d o m v a n e e n l e e n w o o r d . D e o u d s t e l e e n w o o r d e n h e b b e n e e n v v o o r d e L a t i j n s e f, w o o r d e n h e b b e n / , vork; veinzen
naast
fingeren.
jongere
De oudste leenwoor-
d e n , u i t d e R o m e i n s e p e r i o d e , h e b b e n e e n z v o o r d e L a t i j n s e s; j o n g e r e l e e n w o o r d e n h e b b e n s: zeker
n a a s t secuur.
In h e t
Oudnederlands
w a r e n v/f e n z/s n a m e l i j k n i e t b e t e k e n i s o n d e r s c h e i d e n d , m a a r w e r d de uitspraak van deze klanken bepaald d o o r de plaats b i n n e n een woord. D e o u d s t e l e e n w o o r d e n , u i t d e R o m e i n s e p e r i o d e , h e b b e n -chth e t L a t i j n s e -pt-, -ct-; j o n g e r e w o o r d e n h e b b e n -pt- e n -kt-l-ct-: n a a s t crypte,
e n trachten
naast
voor krocht
trakteren.
S o m m i g e k l a n k c o m b i n a t i e s k w a m e n niet v o o r aan het begin v a n een N e d e r l a n d s w o o r d o f lettergreep. V a n w o o r d e n m e t een dergelijke k l a n k c o m b i n a t i e w e t e n w e d u s direct dat ze g e l e e n d zijn. V e e l w o o r d e n o p sc-lskscalpel,
k o m e n uit h e t Latijn o f G r i e k s , b i j v o o r b e e l d
scarabee,
scepsis,
sclerose.
d e z e b e g i n k l a n k g e w i j z i g d i n sch-, v e r g e l i j k scharlaken. o p pschaos,
( v e r g e l i j k psalm, chloor),
pseudo-,
scabiës,
I n o u d e , i n g e b u r g e r d e w o o r d e n is
psychologie),
Veel woorden
e n o p ch-
(vergelijk
g a a n t e r u g o p h e t G r i e k s ( m e e s t a l via het Latijn). In
o u d e i n g e b u r g e r d e w o o r d e n zijn d e z e k l a n k c o m b i n a t i e s
aangepast,
e n w e l i n s- ( v e r g e l i j k M i d d e l n e d e r l a n d s salm) o f in k- ( v e r g e l i j k
koor).
Naast deze klankveranderingen vinden w e o o k spellingveranderingen - die k o m e n
p e r d e f i n i t i e a l l e e n v o o r bij w o o r d e n
die
langs
s c h r i f t e l i j k e w e g g e l e e n d z i j n , d u s w e z i t t e n n u in e e n l a t e r e p e r i o d e . Bij s p e l l i n g v e r a n d e r i n g e n w o r d e n o n n e d e r l a n d s e l e t t e r s v e r v a n g e n d o o r Nederlandse die dezelfde klank aangeven. D a t geldt m e t n a m e v o o r d e l e t t e r s c, q, x e n y, d i e n i e t v o o r k o m e n in
oorspronkelijk
N e d e r l a n d s e w o o r d e n (in het v e r l e d e n , t o e n m e n n o g z o c h t naar een s t a n d a a r d s p e l l i n g , w e r d e n z e v e e l v u l d i g g e b r u i k t , o o k in i n h e e m s e w o o r d e n , m a a r t e g e n w o o r d i g k o m e n ze alleen in l e e n w o o r d e n v o o r ) . D e y is v a n o o r s p r o n g e e n G r i e k s e l e t t e r , v a n d a a r d e F r a n s e n a a m i-grec
o f d e v e r t a l i n g h i e r v a n , Griekse
ij ( i n h e t G r i e k s g a f d e l e t t e r
overigens geen i-klank aan, maar een u-klank). D e meeste w o o r d e n
161
m e t y zijn v i a h e t L a t i j n o f F r a n s g e l e e n d e n k o m e n n i e t r e c h t s t r e e k s uit het Grieks. Bij i n b u r g e r i n g v e r d w i j n e n d e l e t t e r s c, q, x, y. Z o is qu i n i n g e b u r g e r d e l e e n w o o r d e n g e w i j z i g d i n k o f kw, a f h a n k e l i j k v a n d e u i t s p r a a k : kwart,
akkefietje
n a a s t n i e t i n g e b u r g e r d qua,
quasi.
In i n g e b u r g e r d e
l e e n w o o r d e n i s x g e w i j z i g d i n ks: tekst n a a s t n i e t i n g e b u r g e r d borax; y w e r d i n g e b u r g e r d e e n i: amethist,
appendix,
beril; e n c e e n s o f k, af-
hankelijk v a n de e r o p v o l g e n d e k l a n k (zie b o v e n ) .
Aanpassing van Latijnse w e r k w o o r d e n
W e r k w o o r d e n g a a n in h e t L a t i j n m e e s t a l u i t o p -are, -ere, -ere o f -ire. I n h e t N e d e r l a n d s k r i j g t e e n a a n t a l g e l e e n d e w e r k w o o r d e n -en n a d e L a t i j n s e s t a m : benedijen,
ijken,
d e u i t g a n g -eren: converseren,
laven, planten,
deponeren,
maar vaker vinden we
fingeren,
genereren,
proberen,
regeren. W e r k w o o r d e n d i e a f g e l e i d z i j n v a n d e s t a m , d u s w e r k w o o r d e n o p -en, z i j n a f k o m s t i g u i t h e t g e s p r o k e n L a t i j n . H e t is n a m e l i j k l o g i s c h d a t d e g e s p r o k e n taal h e t w e r k w o o r d afleidt v a n d e s t a m , w a n t d e vervoegde w e r k w o o r d s v o r m k o m t vaker v o o r dan de onvervoegde v o r m . W e r k w o o r d e n die v a n de infinitief zijn afgeleid, zijn d u s j o n g e r e o n t l e n i n g e n en v a a k uit het g e s c h r e v e n Latijn geleend. H e e l b i j z o n d e r is h e t d a t t w e e g e l e e n d e w e r k w o o r d e n w o r d e n als s t e r k e w e r k w o o r d e n : kopen (schreef
geschreven).
{kocht,
gekocht)
vervoegd
en
schrijven
D i t is e e n e x t r e e m v o o r b e e l d v a n a a n p a s s i n g a a n
het N e d e r l a n d s e taaleigen. Alle andere geleende w e r k w o o r d e n u i t a n d e r e t a l e n - z i j n z w a k . Z o u d e n kopen
e n schrijven
ook
de oudste
g e l e e n d e w e r k w o o r d e n zijn?
Aanpassing van Griekse leenwoorden
G r i e k s e w o o r d e n zijn v a a k g e m a k k e l i j k a a n h u n u i t e r l i j k te h e r k e n n e n , o o k als z e v i a a n d e r e t a l e n g e l e e n d z i j n , b i j v o o r b e e l d d o o r d e
162
t y p i s c h G r i e k s e l e t t e r y , o f d o o r d a t z e e i n d i g e n o p -is, -on o f -os. Z e zijn d u s niet erg i n g e b u r g e r d . D e m e e s t e G r i e k s e l e e n w o o r d e n zijn via h e t Latijn in h e t N e d e r l a n d s t e r e c h t g e k o m e n . Bij d e o v e r n a m e v a n G r i e k s e w o o r d e n p a s t e n d e R o m e i n e n de G r i e k s e k l a n k e n e n letters a a n h u n e i g e n s y s t e e m aan. D a t d e d e n ze in v e r s c h i l l e n d e tijden o p v e r s c h i l l e n d e w i j z e n , z o d a t d e k l a n k a a n p a s s i n g e n o n s iets v e r t e l l e n o v e r d e o u d e r d o m v a n d e o v e r name. A a n v a n k e l i j k g a v e n d e R o m e i n e n d e G r i e k s e u p s i l o n w e e r m e t u, b i j v o o r b e e l d i n kubus
( L a t i j n cubus,
G r i e k s kubos).
V a n a f de eerste
e e u w v . C . n a m m e n de Griekse upsilon over m e t het Griekse lettertek e n y, w a t tevens een n i e u w e letter o p l e v e r d e in het Latijnse alfabet; v e r g e l i j k hyacint
( L a t i j n hyacinthus,
( L a t i j n mysterium,
G r i e k s mustèrion).
G r i e k s huakinthos)
en
mysterie
D e spelling van de R o m e i n e n
v i n d e n w e t e r u g in d e N e d e r l a n d s e o n t l e n i n g e n , w a a r b i j y
soms
o v e r i g e n s d o o r i n b u r g e r i n g is g e w i j z i g d i n i, b i j v o o r b e e l d i n
mirre
( L a t i j n myrrha,
Grieks
murra).
In de oudste o n t l e n i n g e n g a v e n de R o m e i n e n de Griekse phi, thèta e n c h i w e e r metp, porphura)
t e n c, b i j v o o r b e e l d mpurper
(Latijnpurpura, Grieks
e n kalk ( L a t i j n calx, G r i e k s chalix).
In de t w e e d e e e u w v . C .
v e r a n d e r d e d i t e n n a m m e n d e l e t t e r s o v e r als ph, th e n ch, v e r g e l i j k theologie,
cholera
( L a t i j n flegma,
e n chrysant.
phlegma,
N o g l a t e r v e r a n d e r d e ph w e l i n / :
G r i e k s phlegma).
flegma
In het N e d e r l a n d s v i n d e n
w e d i t v e r s c h i l n i e t m e e r t e r u g , o m d a t L a t i j n s ph
en/allebei/werden.
G r i e k s k a p p a w e r d in h e t L a t i j n als c o v e r g e n o m e n e n
maakte
vervolgens de n o r m a l e Latijnse k l a n k v e r a n d e r i n g d o o r , waarbij de u i t s p r a a k v ó ó r e, ae, i e n d e u i t h e t G r i e k s g e l e e n d e y v a n a f o n g e v e e r d e z e s d e e e u w [s] w e r d . Z o z i j n G r i e k s kirkos e n kunikos e n cynisch
bij o n s
circus
g e w o r d e n - geen G r i e k die het m e e r herkent.
V e r d e r v i n d e n w e d e v o l g e n d e k l i n k e r v e r a n d e r i n g e n . D e G r i e k s e ei g i n g r o n d 4 0 0 v . C . als e e n r o n d 200 v . C . als 1 k l i n k e n ; G r i e k s ei w e r d i n h e t L a t i j n d a n o o k ë o f i: hypotenusa ( G r i e k s kleitoris); mouseion);
( G r i e k s hupoteinousa),
clitoris
G r i e k s ou w e r d in h e t L a t i j n u: museum
(Grieks
G r i e k s ai w e r d i n h e t L a t i j n m e e s t a l ae, w a t i n h e t N e d e r -
163
l a n d s e w e r d : ether ( L a t i j n aether,
G r i e k s aithèr);
G r i e k s oi w e r d i n h e t
L a t i j n m e e s t a l oe, w a t i n h e t N e d e r l a n d s e w e r d : tragedie tragoedia,
Grieks
(Latijn
tragöidia).
D a n k z i j d e z e a a n p a s s i n g e n w o r d t h e t m o g e l i j k te b e p a l e n o f e e n w o o r d r e c h t s t r e e k s u i t h e t G r i e k s is g e l e e n d o f v i a h e t L a t i j n . Z o a l s g e z e g d v e r v i n g e n d e R o m e i n e n d e G r i e k s e l e t t e r k ( k a p p a ) d o o r c. W a n n e e r G r i e k s k g e h a n d h a a f d is, h e b b e n w e te m a k e n m e t e e n j o n g e g e l e e r d e v o r m i n g d i e r e c h t s t r e e k s o p b a s i s v a n h e t G r i e k s is g e m a a k t : keratine
' h o o r n s t o f ' , kinematograaf,
noloog-
t e r w i j l cynisch
t e r u g o p G r i e k s kuön
kinetica,
kinetische
krachten,
ky-
v i a h e t L a t i j n is g e l e e n d ; b e i d e w o o r d e n g a a n 'hond', tweede naamval
kunos.
W a n n e e r d e G r i e k s e ei e n ou z i j n b e h o u d e n , w i j s t d a t o p d i r e c t e o n t l e n i n g aan het Grieks - in het Latijn w e r d e n deze i m m e r s w e e r g e g e v e n d o o r ê/l o f u. Deiktisch,
tweeklanken
caleidoscoop
en
seismo-
graaf g a a n d u s d i r e c t o p h e t G r i e k s t e r u g . D e m e e s t e G r i e k s e e i g e n n a m e n , z o w e l v a n k l a s s i e k e s c h r i j v e r s als v a n m y t h o l o g i s c h e f i g u r e n , k e n n e n w e in d e L a t i j n s e v o r m . D i e t r a d i t i e is o o k in d i t b o e k g e v o l g d . D e G r i e k s e h e r k o m s t is a a n h e t u i t e r l i j k n o g d u i d e l i j k a f te l e z e n . D e R o m e i n e n h e b b e n s i m p e l w e g d e G r i e k s e letters d o o r Latijnse v e r v a n g e n , vergelijk b i j v o o r b e e l d (Aischulos), sa (Medousa),
Clytaemnestra Narcissus
(Klutaimnèstra), (Narkissos)
Croesus
e n Odysseus
Aeschylus
(Kroisos),
(Odusseus).
Medu-
D e laatste
tijd is e r e c h t e r e e n t e n d e n s b e s p e u r b a a r o m i n N e d e r l a n d s e v e r t a l i n g e n u i t h e t G r i e k s d e G r i e k s e n a a m te h a n d h a v e n in p l a a t s v a n d e L a t i j n s e , e n v i n d e n w e Homéros p l a a t s v a n Herodotus
in p l a a t s v a n Homerus,
e n Thoukudides
Hèrodotos
in p l a a t s v a n Thucydides.
so valt o p dat v e r t a l i n g e n uit klassieke talen de laatste
in
Sowiedecennia,
e i g e n l i j k s i n d s d e k e n n i s v a n d e k l a s s i e k e n is a f g e n o m e n , a a n k w a l i t e i t h e b b e n g e w o n n e n : in h e t v e r l e d e n b e s t o n d o n d e r c l a s s i c i d e n e i g i n g h u n v e r t a l i n g e n z e e r d i c h t bij h e t o r i g i n e e l te h o u d e n , w a t a l l e r l e i onnederlandse constructies opleverde. O o k had m e n - misschien o m r e c h t te d o e n a a n d e h o g e o u d e r d o m v a n d e b r o n t e k s t e n - d e n e i g i n g o m te v e r t a l e n i n z e e r o u d e r w e t s a a n d o e n d N e d e r l a n d s . M a a r t o e n d i e b r o n t e k s t e n w e r d e n g e s c h r e v e n , w a r e n z e n e t z o m o d e r n e n fris
164
als h e t j o n g s t e t o n e e l s t u k v a n H u g o C l a u s . M o m e n t e e l g e l d e n g e l u k k i g v o o r v e r t a l i n g e n v a n d e k l a s s i e k e n d e z e l f d e r e g e l s als v o o r v e r t a l i n g e n van andere werken: een vertaling m o e t correct het origineel weergeven en daarbij soepel leesbaar zijn.
Latijnse en Griekse meervouden D e m e e s t e zelfstandige n a a m w o o r d e n die w e uit het Latijn o f G r i e k s h e b b e n geleend, krijgen het gebruikelijke Nederlandse m e e r v o u d o p -en o f - s : kazen,
basilieken,
munsters.
O p v a l l e n d is e c h t e r d a t e e n d e e l
v a n de Latijnse zelfstandige n a a m w o o r d e n , m e t n a m e die zelfstandige n a a m w o o r d e n die h u n Latijnse uiterlijk v o l l e d i g b e h o u d e n h e b b e n , e e n L a t i j n s e m e e r v o u d s u i t g a n g h e e f t b e h o u d e n . D a t is b i j z o n d e r ( e e n Russisch leenwoord geven we toch o o k geen Russisch meervoud?). O v e r i g e n s bestaat naast dat Latijnse m e e r v o u d t e g e n w o o r d i g o o k v a a k e e n N e d e r l a n d s m e e r v o u d , v e r g e l i j k catalogussen!catalogi, collegae,
crisissen!crises,
musea,
doctoren!doctores,
indexen/indices,
h e b b e n zelfs a l l e e n e e n L a t i j n s m e e r v o u d ,
w a n n e e r h e t n i e u w g e m a a k t e w o o r d e n z i j n : academici, critici,
museums!
tentamens!tentamina.
W o o r d e n o p -kus
mici,
collega's!
historici,
informatici,
botanici,
ook che-
musici.
H e t g e b r u i k v a n h e t L a t i j n s e m e e r v o u d zal w e l s a m e n h a n g e n
met
h e t feit d a t L a t i j n e e u w e n l a n g o p s c h o o l g e d o c e e r d is e n v e l e n d u s m e t d e L a t i j n s e m e e r v o u d s v o r m i n g b e k e n d w a r e n . T e g e n w o o r d i g is d a t niet m e e r het geval, e n er w o r d e n d a n o o k n o g a l v a a k f o u t e n g e m a a k t tegen het Latijnse m e e r v o u d . Z o gebruikt m e n wel het d u b b e l e m e e r v o u d musea's
o f prospecti
(terwijl het Latijnse m e e r v o u d
l u i d t ) , en schrijft de U t r e c h t s e u n i v e r s i t e i t s b i b l i o t h e e k
prospectus
'betreffende
titel is e e n r a r i o r a ' , n i e t d o o r z i e n d d a t rariora e e n m e e r v o u d s v o r m is. O o k Griekse w o o r d e n h e b b e n soms de Griekse m e e r v o u d s v o r m i n g b e w a a r d : asyndeton,
distichon,
e e n m e e r v o u d o p -a: asyndeta
epitheton, etc.
165
protozoön
hebben allemaal
W o o r d e n o p -a h e b b e n s o m s e e n m e e r v o u d o p -mata
dat uit het
G r i e k s k o m t ; m a a r d i t G r i e k s e m e e r v o u d w a s al i n h e t L a t i j n o v e r g e n o m e n , d u s d e m e e r v o u d s v o r m k a n e v e n g o e d u i t h e t L a t i j n als u i t h e t G r i e k s s t a m m e n : emblemata/emblema's, digmata/paradigma's,
lemmata/lemma's,
para-
schemata/schema's.
De u i t s p r a a k v a n het L a t i j n
G e d u r e n d e twintig e e u w e n h e b b e n w e contact g e h a d m e t het Latijn, e n i n d i e p e r i o d e is d e u i t s p r a a k v a n d e z e t a a l n i e t
onveranderd
g e b l e v e n . A a n v a n k e l i j k , in d e R o m e i n s e t i j d , w a s L a t i j n d e m o e d e r t a a l v a n de R o m e i n e n ; later w e r d het echter g e s p r o k e n d o o r m e n s e n die een andere moedertaal hadden. Dit had invloed op de uitspraak van het Latijn. E e n belangrijke k l a n k v e r a n d e r i n g die in het Latijn heeft plaatsgev o n d e n , is al g e n o e m d , o m d a t ze i n d e o n t l e n i n g e n w o r d t w e e r s p i e g e l d : t o t d e v i e r d e e e u w s p r a k e n d e R o m e i n e n d e c v o o r e, ae, i, y u i t als
[k], daarna veranderde het l a n g z a m e r h a n d
d a a r v o o r k a n h e t l e e n w o o r d keker(erwt),
in
kikkererwt
[s]. Als
bewijs
gelden. Dit gaat
t e r u g o p L a t i j n cicer ' k i k k e r e r w t ' . V a n d i t w o o r d is d e n a a m v a n d e s c h r i j v e r Cicero
afgeleid, die dus eigenlijk 'Erwtje' heette en w i e n s
n a a m in d e k l a s s i e k e O u d h e i d als [ K i e k e r o ] u i t g e s p r o k e n w e r d . D e k l a n k v e r a n d e r i n g v a n [k] n a a r [s] v o n d p l a a t s in h e t v u l g a i r L a t i j n e n is v a n d a a r i n alle R o m a a n s e t a l e n t e r e c h t g e k o m e n . In de M i d d e l e e u w e n ging iedereen het Latijn m i n o f m e e r uitspreken v o l g e n s de eigen m o e d e r t a a l , o m d a t Latijn n i e m a n d s
moedertaal
m e e r w a s . H e t g e v o l g w a s dat ieder v o l k zijn eigen u i t s p r a a k kreeg, en een Latijnsprekende E n g e l s m a n v o o r een F r a n s m a n onverstaanbaar was. B o v e n d i e n w e e k de uitspraak v a n het Latijn in h o g e m a t e af v a n d i e w e l k e in d e ^ u d h e i d w e r d g e b r u i k t . O m d a t in alle R o m a a n s e t a l e n de klankverandering
van
[k] n a a r
[s] h a d p l a a t s g e v o n d e n ,
werd
bijvoorbeeld overal de n a a m Cicero met een [s]-klank uitgesproken: [ S i e s e r o ] , [ T s j i e t s j e r o ] o f iets d e r g e l i j k s . D e z e u i t s p r a a k w e r d o o k i n
166
de G e r m a a n s e landen gebruikt, m e d e vanwege het grote aantal R o m a a n s e l e e n w o o r d e n - die o o k de [s]-uitspraak h a d d e n . Daarbij k o o s de K e r k v o o r het Kerklatijn v o o r de z o g e n a a m d e Italiaanse uitspraak, o o k wel de Romeinse uitspraak genoemd, namelijk de uitspraak van h e t b i s d o m R o m e . H i e r i n k l o n k b i j v o o r b e e l d C i c e r o als [ T s j i e t s j e r o ] . M a a r o o k v o o r het Kerklatijn gold p e r land een verschillende uitspraak. I n 1528 s c h r e e f D e s i d e r i u s E r a s m u s ( 1 4 6 9 - 1 5 3 6 ) e e n b o e k , De Latini
Graeciquesermonispronuntiatione
recta
' O v e r de juiste uitspraak v a n
h e t L a t i j n e n G r i e k s ' , w a a r i n hij e r v o o r p l e i t t e te k o m e n t o t é é n uitspraak, en wel die van het klassieke Latijn. Zijn pleidooi v o n d geen i n g a n g , e n er b l e v e n v e r s c h i l l e n d e u i t s p r a k e n i n g e b r u i k . Z o b l e e f d e K e r k de Italiaanse uitspraak hanteren. H e t
communicatieprobleem
dat de uitspraakverschillen opleverde, w a s een van de redenen dat L a t i j n s t e e d s m i n d e r als s p r e e k t a a l g e b r u i k t w e r d e n v o o r a l als b e l l e t tristische en w e t e n s c h a p p e l i j k e taal g i n g f u n g e r e n . N a d e h e r v o r m i n g v e r d w e e n b i j d e p r o t e s t a n t e n in N e d e r l a n d d e i n v l o e d v a n de kerkelijke uitspraak. Zij s p r a k e n het Latijn uit 'volgens de m o e d e r t a a l ' , w a t in de praktijk inhield dat de Latijnse l e e n w o o r d e n d e z e l f d e u i t s p r a a k k r e g e n als d e v e l e F r a n s e l e e n w o o r d e n , d i e e r d i k w i j l s e r g o p l e k e n , e n w a a r i n C i c e r o als [ S i e s e r o ] w e r d u i t g e s p r o k e n . D i e u i t s p r a a k v a n het Latijn blijkt uit de l e e n w o o r d e n uit het m i d d e l e e u w s e n H u m a n i s t e n l a t i j n , v e r g e l i j k citaat,
cynisch,
encyclo-
pedie. I n d e r.-k. K e r k g i n g d e u i t s p r a a k v a n h e t L a t i j n i n d e v e r s c h i l l e n d e l a n d e n steeds m e e r u i t e e n l o p e n . Paus Pius x (1903-1914) streefde naar e e n e e n h e i d v a n d e r.-k. K e r k e n s c h r e e f d a a r o m v o o r d e l i t u r g i e d e I t a l i a a n s e u i t s p r a a k v o o r , e n v a n a f 1915 w e r d d i t v o o r s c h r i f t d o o r d e N e d e r l a n d s e b i s s c h o p p e n o v e r g e n o m e n . D a a r d o o r w e r d ze o o k d o o r de meeste katholieke scholen gehanteerd. In protestantse
scholen
w e r d echter de Nederlands/Franse uitspraak gebruikt. Tijdens een aantal congressen aan het begin van deze eeuw w e r d voorgesteld o m o p scholen de 'oude' Nederlands/Franse
uitspraak
( d i e o n g e v e e r d i e v a n d e h u m a n i s t e n u i t d e v i j f t i e n d e e e u w w a s ) te
167
v e r v a n g e n d o o r een ' n i e u w e ' uitspraak, die c o n f o r m het klassiek Latijn w a s en o o k wel de 'wetenschappelijke' uitspraak w e r d g e n o e m d . Er o n t b r a n d d e een hevige discussie, die enkele decennia v o o r t d u u r d e . Eigenlijk d r a a i d e h e t bij de v e r s c h i l l e n d e v a r i a n t e n slechts o m
de
u i t s p r a a k v a n d e c, -ti- e n u, d e rest v a n d e v e r s c h i l l e n w a s b i j z a a k e n slechts gering. E r w a r e n e n z i j n d r i e u i t s p r a k e n v a n h e t L a t i j n in N e d e r l a n d :
1. D e t r a d i t i o n e l e , N e d e r l a n d s / F r a n s e u i t s p r a a k h a d a l s h o o f d r e g e l : s p r e e k L a t i j n u i t als N e d e r l a n d s , m e t als s u b r e g e l s : ae k l i n k t als
[ e e ] , oe
Europa)
(in b i j v o o r b e e l d
oestrus)
klinkt
als
[ e u ] , eu
(in
k l i n k t als [ u i ] . C o n f o r m d e h o o f d r e g e l g e l d e n d e v o l -
g e n d e regels: -
D e c w o r d t v o o r e, i, y e n d e t w e e k l a n k e n , b e h a l v e au e n
ui,
u i t g e s p r o k e n als [s] o f [ t s ] , a n d e r s als [ k ] . -
-ti- l u i d t v o o r k l i n k e r s als [ t s i ] , m a a r n a s, t e n x e n i n h e t w o o r d totius
-
' g e h e e l ' blijft d e u i t s p r a a k [ t i ] .
D e u w o r d t u i t g e s p r o k e n als N e d e r l a n d s v e r b i n d i n g e n -ngu-
[u], b e h a l v e in de
+ k l i n k e r , qu- + k l i n k e r e n sua-lsue-,
waar
hij als [ w ] k l i n k t .
2. D e ' n i e u w e ' , w e t e n s c h a p p e l i j k e u i t s p r a a k v o l g t d e u i t s p r a a k d i e d e R o m e i n e n in d e t i j d v a n C i c e r o g e b r u i k t e n , w a t l e i d t t o t d e v o l g e n d e a a n p a s s i n g e n v a n de traditionele uitspraak: -
c w o r d t altijd u i t g e s p r o k e n als [ k ] .
-
-ti- w o r d t altijd u i t g e s p r o k e n als [ t i ] .
-
u w o r d t a l t i j d u i t g e s p r o k e n als [ o e ] , e n qu als [ k o e ] .
-
y ( i n hybris,
-
g i n b i j v o o r b e e l d galaxis [g] in F r a n s
-
kyrie) w o r d t als u u i t g e s p r o k e n . ' m e l k w e g ' w o r d t u i t g e s p r o k e n als d e
garcon.
D e c o m b i n a t i e gn m i d d e n in e e n w o o r d ( i n magnus agnus
' l a m ' ) w o r d t als [nj] u i t g e s p r o k e n , z o a l s F r a n s
168
'groot', digne.
3. D e k e r k e l i j k e o f l t a l i a a n s e u i t s p r a a k v a l t b i j d e u i t s p r a a k v a n d e k l i n k e r s s o m s s a m e n m e t d e N e d e r l a n d s e u i t s p r a a k (y k l i n k t als [ i e ] , qu a l s [ k w ] ) , s o m s m e t d e n i e u w e u i t s p r a a k (u a l s [ o e ] ) , e n g a a t s o m s e e n g e h e e l e i g e n w e g : e, ae, oe w o r d t a l s k o r t e
[è]
u i t g e s p r o k e n . D e verschillen zitten in de m e d e k l i n k e r s : -
c k l i n k t v o o r e, i, y e n d e t w e e k l a n k e n , b e h a l v e au e n ui als [tsj]: Cicero w o r d t [ T s j i e t s j è r o ] . N a s e n x k l i n k t h e t als [sj]:
discipulus
w o r d t [ d i s j i p o e l o e s ] , e n cc k l i n k t als [ t - t s j ] : ecce w o r d t [ è t - t s j è ] . D e ch ( i n Christus) -
w o r d t als [k] u i t g e s p r o k e n .
-ti- g e v o l g d d o o r k l i n k e r als [tsie] ( d u s [ n a - t s i e - o ] v o o r
natio),
b e h a l v e als h e t v o o r a f g e g a a n w o r d t d o o r 5, x o f t ( d u s [ h o - s t i e - a ] v o o r hostia).
N a c k l i n k t h e t als s ( d u s [ b e n e d i k - s i e - o ]
voor
benedictio). -
D e g k l i n k t v o o r e, ae, i e n y a l s [ d z j ] , d u s plagae
'plagen' wordt
als [ p l a d z j è ] u i t g e s p r o k e n ( h e t e n k e l v o u d plaga
daarentegen
k l i n k t als [ p l a c h a ] . D e c o m b i n a t i e gn k l i n k t als [ n j ] .
Een paar voorbeelden v a n de belangrijkste uitspraakverschillen:
Traditionele
uitspraak
Nieuwe
uitspraak
Kerkelijke
carcer
karser
karker
kartsjer
Cicero
Siesero
Kiekero
Tsjietsjèro
cu ra
kura
koera
koera
statio
sta-tsie-o
sta-tie-o
sta-tsie-o
ostium
os-tie-um
os-tie-oem
os-tie-oem
uitspraak
D e k e r k e l i j k e u i t s p r a a k w o r d t i n N e d e r l a n d t o t o p h e d e n in d e l i t u r g i e g e v o l g d , m a a r heeft b u i t e n de K e r k geen a a n h a n g e r s g e v o n d e n . Hij leeft o o k v o o r t in d e k l a s s i e k e m u z i e k , w a a r i n v e l e m i s s e n t o t h e t v o c a l e r e p e r t o i r e zijn g a a n b e h o r e n . D e k e u z e v o o r de t r a d i t i o n e l e o f de n i e u w e s p e l l i n g is o p s c h o l e n n o o i t g e l u k t , z o d a t i e d e r e s c h o o l o f zelfs iedere d o c e n t zijn e i g e n v o o r k e u r volgt. D a a r o m h a n t e r e n g y m n a s i u m l e e r l i n g e n tot o p h e d e n een verschillende uitspraak, die zich o o k w e e r s p i e g e l t in d e m a n i e r w a a r o p L a t i j n s e g e v l e u g e l d e w o o r d e n o f
169
c i t a t e n u i t g e s p r o k e n w o r d e n . W e l is d e n i e u w e ,
wetenschappelijke
uitspraak o p scholen aan de w i n n e n d e hand. D e z e w o r d t veelal o o k in België gebruikt. O v e r i g e n s m o e t o p g e m e r k t w o r d e n d a t h e t Latijn in d e l a n g e tijd v a n z i j n b e s t a a n o p v e r s c h i l l e n d e m a n i e r e n is u i t g e s p r o k e n , e n d a t e e n t e r u g g r i j p e n n a a r é é n t i j d p e r k s o w i e s o a r b i t r a i r is. W a n t
hoe
m o e t e n d a n de w e r k e n v a n schrijvers die eerder o f later schreven, w o r d e n uitgesproken? V o o r alle v o r m e n v a n h e t L a t i j n - s c h o o l l a t i j n , K e r k l a t i j n , b o t a n i s c h en m e d i s c h Latijn - geldt overigens n o g steeds dat de uitspraak p e r land m e e r o f m i n d e r verschilt. D e Societas Latina (Universitat Saarb r ü c k e n ) heeft e e n geluidscassette g e m a a k t , b e h o r e n d e bij d e serie C o l l o q u i a L a t i n a , w a a r i n h e t b e g i n v a n C a e s a r s De Bello
Gallico
is
i n g e s p r o k e n d o o r Latijnsprekers uit diverse l a n d e n : v o o r a l d e Engelse e n F r a n s e u i t s p r a a k w i j k e n o p v a l l e n d a f v a n d e u i t s p r a a k d i e w i j als gebruikelijk b e s c h o u w e n .
D e uitspraak van het Grieks
D e u i t s p r a a k v a n h e t k l a s s i e k G r i e k s h e e f t , n e t als d i e v a n h e t L a t i j n , in d e R e n a i s s a n c e ter d i s c u s s i e g e s t a a n . I n d e M i d d e l e e u w e n w a s d e k e n n i s v a n h e t G r i e k s v e r l o r e n g e g a a n . T o e n G r i e k s in d e R e n a i s s a n c e weer a a n d a c h t kreeg, w e r d het aanvankelijk veelal gedoceerd
door
G r i e k s e w e t e n s c h a p p e r s , d i e h e t k l a s s i e k e G r i e k s u i t s p r a k e n als h u n m o e d e r t a a l , d u s als N i e u w g r i e k s . D i e u i t s p r a a k k w a m w e l m i n o f m e e r o v e r e e n m e t de uitspraak van laat-Griekse en christelijke teksten, m a a r ze w e e k aanzienlijk af v a n die v a n klassieke teksten, v o o r a l w a t betreft d e k l i n k e r s . D e b e l a n g r i j k s t e v e r s c h i l l e n z i j n d a t k l a s s i e k è, u, ei, oi alle i n N i e u w g r i e k s als [ie] w o r d e n u i t g e s p r o k e n , d a t k l a s s i e k ai in N i e u w g r i e k s k l i n k t als [ è ] , d a t k l a s s i e k b k l i n k t als [ v ] , d a t k l a s s i e k g v o o r d e [ e ] - o f [ i e ] - k l a n k k l i n k t als [ j ] , e n d a t e r g e e n v e r s c h i l m e e r b e s t a a t t u s s e n e e n l a n g e e n e e n k o r t e [ o ] . D e t w e e k l a n k e n au, ui e n èü k l i n k e n , a f h a n k e l i j k v a n h u n p o s i t i e , als [av] o f [ a f ] , [ev] o f [ef] e n [iv] o f [if[.
170
T e n slotte k l i n k e n in het N i e u w g r i e k s de m e d e k l i n k e r c o m b i n a t i e s
mp
als [ b ] , v r a l s [d] e n gk als [g]. D o o r de Nieuwgriekse uitspraak w e r d het lezen van de klassieke teksten zeer bemoeilijkt. D a a r o m pleitte E r a s m u s e r v o o r de klassieke u i t s p r a a k te g e b r u i k e n . D e z o g e n a a m d e E r a s m i a a n s e u i t s p r a a k h e e f t inderdaad de Nieuwgriekse verdrongen. Tegenwoordig wordt
de
k l a s s i e k e u i t s p r a a k o o k v o o r c h r i s t e l i j k e t e k s t e n als h e t N i e u w e T e s t a m e n t g e b r u i k t , z o d a t n e t als b i j h e t L a t i j n é é n u i t s p r a a k g e h a n t e e r d w o r d t , o n g e a c h t d e tijd w a a r i n e e n w e r k is o n t s t a a n . V o o r h e t G r i e k s g e l d t o v e r i g e n s n e t als v o o r h e t L a t i j n d a t e r p e r l a n d k l e i n e r e o f g r o t e r e uitspraakverschillen zijn, die het g e v o l g zijn v a n i n v l o e d v a n de taal v a n het betreffende land. H e t klassieke Grieks k e n d e een m u z i k a a l accent dat o p verschillende lettergrepen k o n liggen. Een dergelijke k l e m t o o n bestaat n o c h in het Latijn, n o c h in de G e r m a a n s e o f de R o m a a n s e talen. D a a r o m spreekt m e n overal het Grieks m e t een d y n a m i s c h accent uit (waarbij grote n a d r u k ligt o p de b e k l e m t o o n d e klinker)
in plaats v a n m e t
een
m u z i k a a l a c c e n t . E r a s m u s s t e l d e v o o r d e G r i e k s e a c c e n t e n u i t te s p r e k e n , m a a r h e t is h e m n i e t g e l u k t d i t v o o r s t e l e r d o o r te k r i j g e n . G r i e k s e l e e n w o o r d e n in h e t N e d e r l a n d s zijn m e e s t a l via h e t Latijn g e l e e n d , e n k r e g e n d a a r o m d e z e l f d e b e k l e m t o n i n g als h e t L a t i j n : d e k l e m t o o n k w a m altijd o p d e v o o r l a a t s t e l e t t e r g r e e p te l i g g e n , b e h a l v e als d e z e k o r t w a s . O o k G r i e k s e n a m e n h e b b e n w e m e t d e L a t i j n s e k l e m t o o n o v e r g e n o m e n , v e r g e l i j k d e L a t i j n s e Hélena, tes m e t d e G r i e k s e Helénè,
Hèraklés,
Sökrdtès
(eend
Hercules,
aan). E v e n z o zeggen wij in navolging v a n de R o m e i n e n t e r w i j l d e G r i e k e n d e m a n m e t Aléxandras
171
Sócra-
geven de k l e m t o o n
aanspraken.
Alexdnder,
Hoeveel woorden heeft het Nederlands uit het Latijn en Grieks geleend?
H e t is n i e t m o g e l i j k te z e g g e n h o e v e e l w o o r d e n w e u i t h e t L a t i j n e n G r i e k s h e b b e n o v e r g e n o m e n . O m te b e g i n n e n w e t e n w e n i e t h o e v e e l l e e n w o o r d e n e r i n d e l o o p d e r e e u w e n v e r d w e n e n z i j n . M a a r zelfs al kijken w e alleen naar de huidige w o o r d e n s c h a t v a n het N e d e r l a n d s , d a n n o g v a l t h e t n i e t u i t te m a k e n . W a n t ' d e ' w o o r d e n s c h a t v a n h e t N e d e r l a n d s is n e r g e n s b e s c h r e v e n : d a a r t o e b e h o r e n alle t e c h n i s c h e e n w e t e n s c h a p p e l i j k e w o o r d e n , alle d i a l e c t w o o r d e n , a l l e s a m e n s t e l l i n g e n e n a f l e i d i n g e n e . d . , e n er is n i e t é é n v e e l o m v a t t e n d w o o r d e n b o e k w a a r i n alle w o o r d e n e n m o g e l i j k e w o o r d e n ( w a n t h e t v o r m e n v a n s a m e n s t e l l i n g e n e n a f l e i d i n g e n is p r o d u c t i e f ) z i j n o p g e n o m e n . W e k u n n e n w e l een indicatie krijgen van de hoeveelheid geleende w o o r d e n . D a t k u n n e n w e d o e n d o o r te b e k i j k e n h o e v e e l l e e n w o o r d e n e r i n e e n w o o r d e n b o e k z i j n o p g e n o m e n , e n h o e v e e l l e e n w o o r d e n er daadwerkelijk in een tekst g e b r u i k t w o r d e n . Als w o o r d e n b o e k g e k o z e n v o o r h e t Etymologisch
woordenboek
is
van V a n Dale, o m d a t
h i e r i n d e h e r k o m s t v a n i e d e r w o o r d is g e n o t e e r d . I n d i t w o o r d e n b o e k z i j n v r i j w e l alle n i e t - s a m e n g e s t e l d e e n n i e t - a f g e l e i d e w o o r d e n u i t d e G r o t e V a n D a l e als t r e f w o o r d o p g e n o m e n , w a a r d o o r er r e l a t i e f v e e l v r e e m d e w o o r d e n e n l e e n w o o r d e n in v o o r k o m e n . D e v e r h o u d i n g e n zijn d u s a n d e r s d a n die in e e n a l g e m e e n w o o r d e n b o e k , en n o g w e e r anders d a n die in b i j v o o r b e e l d de krant o f de spreektaal. I n h e t Etymologisch
woordenboek
is 7 3 , 9 % v a n d e t r e f w o o r d e n g e -
l e e n d e n is 2 5 , 1 % e r f w o o r d . V a n d e l e e n w o o r d e n k o m t 6 8 , 6 % u i t R o m a a n s e talen (Latijn, F r a n s , Italiaans e t c ) , 1 8 , 7 % k o m t uit G e r m a a n s e talen, 7,7% uit het G r i e k s en 5 % uit de overige talen. V a n de R o m a a n s e l e e n w o o r d e n k o m t o n g e v e e r een derde, 3 4 , 5 % , uit het Latijn, 5 9 % k o m t uit h e t F r a n s en 6 , 5 % uit a n d e r e R o m a a n s e t a l e n . H i e r b i j m o e t b e n a d r u k t w o r d e n d a t h e t l a n g n i e t v o o r alle
173
w o o r d e n z e k e r is o f z e v i a h e t L a t i j n o f v i a h e t F r a n s z i j n g e l e e n d , o f v i a b e i d e . D e t o t a l e R o m a a n s e i n v l o e d is w e l z e k e r , m a a r d e v e r d e l i n g t u s s e n d e R o m a a n s e t a l e n is n i e t h e e l s c h e r p . T o t z o v e r het aantal l e e n w o o r d e n in een w o o r d e n b o e k .
H e t is
i n t e r e s s a n t t e r v e r g e l i j k i n g te k i j k e n n a a r h e t g e b r u i k v a n d e l e e n w o o r d e n in een g e m i d d e l d e tekst. D a a r v o o r h e b ik een k r a n t e n t e k s t g e n o m e n . B e d e n k dat het percentage Latijnse l e e n w o o r d e n zeker b e ï n v l o e d w o r d t d o o r de aard v a n de g e k o z e n tekst: een m e d i s c h e o f j u r i d i s c h e t e k s t zal m e e r l e e n w o o r d e n b e v a t t e n d a n e e n s t r e e k r o m a n . T e l l i n g v a n het aantal w o o r d e n in NRC H a n d e l s b l a d v a n 7 april 1994 leverde o p d a t 3 0 , 7 % v a n d e g e b r u i k t e w o o r d e n g e l e e n d is - w a t w e l e e n h e e l a n d e r g e t a l is d a n d e 7 3 , 9 % u i t h e t Etymologisch
woordenboek.
Verre-
w e g het grootste aantal l e e n w o o r d e n k o m t uit de R o m a a n s e talen, namelijk 8 2 % v a n de l e e n w o o r d e n ; uit het G r i e k s k w a m slechts 0 , 0 2 % v a n d e l e e n w o o r d e n ! V a n d e R o m a a n s e w o o r d e n is w e d e r o m
een
d e r d e (33%) a f k o m s t i g uit het Latijn, 6 5 % k o m t uit het Frans en slechts 2 % uit a n d e r e R o m a a n s e talen. D e z e d o r r e feitjes k u n n e n w e h e t b e s t s a m e n v a t t e n als: h e t N e d e r l a n d s heeft veel, heel veel g e l e e n d uit h e t Latijn en zijn d o c h t e r t a a l het Frans, en heel, heel w e i n i g uit h e t G r i e k s . En dat geldt niet alleen v o o r het N e d e r l a n d s . O o k andere talen h e b b e n een g r o o t deel v a n h u n w o o r d e n s c h a t te d a n k e n a a n h e t L a t i j n . En w e lenen n o g steeds uit de klassieke talen, z o w e l uit die talen zelf als v i a a n d e r e t a l e n . O o k w a n n e e r d e w o o r d e n v i a a n d e r e t a l e n z i j n geleend, h e b b e n ze v a a k een c o m p l e e t klassiek uiterlijk - slechts uit d e u i t s p r a a k o f b e t e k e n i s k a n blijken dat e e n a n d e r e taal d e d o o r g e v e r is. Z o k e n n e n w e u i t h e t D u i t s gymnasium bonus, medium,
campus,
chorus,
monitor,
cohort,
operator,
u i t h e t F r a n s omnibus,
e n practicum,
consortium, premium,
prospectus
specimen,
e n rebus,
dium.
174
curriculum,
uit het Engels exit,
supervisor
innuendo, en
video,
en uit het R u s s i s c h
presi-
Levend Latijn
In d e z e e e u w is d e f i n i t i e f d e k l a d g e k o m e n i n Latijn als g e s p r o k e n e n g e s c h r e v e n taal: d e K e r k staat de liturgie in d e landstaal toe, e n in h e t o n d e r w i j s heeft het Latijn ernstig terrein v e r l o r e n , v o o r a l in het h o g e r o n d e r w i j s . N o g t o t i n d e z e e e u w w e r d L a t i j n g e b r u i k t als o n d e r w i j s t a a l o p d e u n i v e r s i t e i t e n . M a a r a a n tal v a n u n i v e r s i t e i t e n d e e d z i c h e e r d e r o f later het p r o b l e e m v o o r dat de h o o g l e r a a r n o g college gaf in het Latijn, terwijl de meeste s t u d e n t e n dat niet m e e r v e r s t o n d e n .
In
N e d e r l a n d d o e t d a a r o v e r o n d e r classici een a n e k d o t e de r o n d e , die in d i v e r s e v a r i a n t e n is o v e r g e l e v e r d , v e r m i n k t e n o n g e t w i j f e l d v e r f r a a i d . D e k e r n v a n d e g e s c h i e d e n i s k o m t e r o p n e e r d a t e e n b e p a a l d e p r o f als allerlaatste a a n de universiteit n o g college geeft in v l o t
gesproken
Latijn. D e s t u d e n t e n k u n n e n h e m - het ging ongetwijfeld o m een m a n - n i e t v e r s t a a n . Z i j s c h r i j v e n als h a z e n e n p r o b e r e n h e t d i c t a a t l a t e r t h u i s te o n t c i j f e r e n o f l a t e n h e t d o o r e e n b e v r i e n d e s t u d e n t k l a s s i e k e t a l e n v e r t a l e n . E n f i n , d e h o o g g e l e e r d e d o c e e r t n i e t a l l e e n in h e t L a t i j n , hij d é n k t o o k i n h e t L a t i j n , e n w a n n e e r hij o p e e n z e k e r m o m e n t v i n d t d a t d e z o n w a t fel n a a r b i n n e n s c h i j n t , z e g t hij t e r l o o p s Velum
demitte
' D o e het gordijn dicht'. D e argeloze studenten schrijven deze m e d e d e l i n g o p ; n i e m a n d steekt een vi n g er uit n a a r de z o n w e r i n g . D e p r o f h e r h a a l t z i j n v e r z o e k , m e t s t e m v e r h e f f i n g . ' D a t is z e k e r b e l a n g r i j k ' , d e n k e n d e t o e h o o r d e r s , e n zij z e t t e n er v o o r alle z e k e r h e i d e e n d i k k e s t r e e p o n d e r . N u d r i n g t h e t t o t d e s p r e k e r d o o r d a t hij al j a r e n v o o r P i e t S n o t s t a a t te p r a t e n , e n d a t is h e t e i n d e v a n h e t L a t i j n . Bij e e n r e c e n t e m i n i - e n q u ê t e o n d e r c l a s s i c i e n g y m n a s i a s t e n b l e e k de variatie i n dit v e r h a a l aanzienlijk, terwijl m e n o v e r h e t w i e , w a a r e n w a n n e e r - U t r e c h t ? L e i d e n ? - d o o r g a a n s v a a g w a s . In s o m m i g e v e r s i e s is s p r a k e v a n h e t o p e n e n o f s l u i t e n v a n e e n r a a m : fenestram
o f Aperite
fenestram,
Claudite
respectievelijk 'doe het r a a m dicht /
175
o p e n ' . M o o i is o o k h e t v e r h a a l d a t , n a d a t d e p r o f e s s o r z i j n v e r z o e k tweemaal m e t k l e m had herhaald, een van de studenten opstond en b e l e e f d z e i : ' D i e is n i e t a a n w e z i g , p r o f e s s o r . ' A l m e t al e e n r i j k e b r o n van broodje-aapverhalen. T w e e i n f o r m a n t e n verschaften echter zeer concrete en g o e d overe e n s t e m m e n d e inlichtingen, die o p een historische
achtergrond
d u i d e n . B e i d e n w i j z e n d e U t r e c h t s e h o o g l e r a a r R o m e i n s r e c h t J.C. N a b e r a a n , d i e t o t 1908 o f 1914 c o l l e g e z o u h e b b e n g e g e v e n i n h e t L a t i j n . V o l g e n s d e e n e b r o n z e i hij Precor d e a n d e r e h e t v r i j w e l s y n o n i e m e Auctor
ut velum sum
demittas,
ut velum
volgens
demittas
'Wilt
u alstublieft het (rol)gordijn neerlaten'. W a t dus niet g e b e u r d e . T o e n deze N a b e r later, in de jaren twintig, rector m a g n i f i c u s w e r d v a n d e U t r e c h t s e u n i v e r s i t e i t - e e r d e r k o n n i e t , z o l a n g hij o n g e t r o u w d s a m e n w o o n d e - , h i e l d hij m e t e e n d e b i j b e h o r e n d e r e d e , a l w e e r i n h e t L a t i j n . H i j v e r o n t s c h u l d i g d e z i c h : d o o r t i j d g e b r e k h a d hij g e e n g e l e g e n h e i d g e h a d o m z i j n v e r h a a l i n h e t N e d e r l a n d s te v e r t a l e n . . . T o t in d e j a r e n z e s t i g m o e s t e n t a a l k u n d e s t u d e n t e n d i e g e e n L a t i j n o p s c h o o l g e l e e r d h a d d e n , h i e r i n e e n colloquium
doctum
halen. O o k
d a t is i n m i d d e l s a f g e s c h a f t , e n d e U n i v e r s i t e i t U t r e c h t h e e f t zelfs b e g i n jaren tachtig de hele universitaire studie klassieke talen o p g e h e v e n . W e l is d e t r a d i t i e b l i j v e n v o o r t b e s t a a n o m d e d o c t o r s b u l l e n i n h e t L a t i j n te s c h r i j v e n , e n h e t e i n d e v a n e e n p r o m o t i e p l e c h t i g h e i d a a n te k o n d i g e n m e t d e u i t r o e p hora est! o f hora finita!
M a a r de doctoraal-
b u l l e n z i j n v a n a f d e j a r e n t a c h t i g in h e t N e d e r l a n d s g e s t e l d . D e meeste m e n s e n c o n c l u d e r e n d a n o o k dat Latijn m o m e n t e e l een w e r k e l i j k d o d e t a a l is. D a t is n i e t h e t g e v a l . G o e d , h e t h e e f t w e l e e n s e e n f l o r i s s a n t e r l e v e n g e l e i d , m a a r o o k n u n o g z i j n er m e n s e n d i e i n het Latijn schrijven en (een beetje) s p r e k e n . D e b o t a n i c i b i j v o o r b e e l d : tot o p de dag van v a n d a a g w o r d e n een n i e u w e plant en een n i e u w e p l a n t n a a m p a s g e a c c e p t e e r d als er o o k e e n L a t i j n s e ( k o r t e ) b e s c h r i j v i n g van de plant gegeven w o r d t , of v e r w e z e n w o r d t naar een Latijnse beschrijving. Dit geldt niet v o o r n i e u w e dieren en d i e r n a m e n : die k u n n e n in h e t L a t i j n g e p u b l i c e e r d w o r d e n , m a a r o o k in e e n t o e g e s t a n e m o d e r n e taal.
176
V a n a f 1989 w o r d t i n F i n l a n d w e k e l i j k s g e d u r e n d e v i j f m i n u t e n o p de radio een samenvatting van het internationale nieuws uitgezond e n in h e t L a t i j n . D e t e k s t , m e t g e l u i d , is te v i n d e n o p
internet:
http://www.yle.fi/fbc/latini/trans.html. D e B i b l i o t e c a A u g u s t a n a geeft een geheel in ( e e n v o u d i g ) Latijn gestelde website: http://www.fh-augsb u r g . d e / - h a r s c h / a u g u s t a . h t m l ; w a a r o p a n d e r e sites e e n k n o p ' H o m e ' k a n w o r d e n aangeklikt, staat hier ' D o m u m ' . In de discussies o v e r de w e r k t a l e n v a n de E u r o p e s e U n i e speelt Latijn e e n r o l : er z i j n m e n s e n d i e e r v o o r p l e i t e n o m L a t i j n t o t e n i g e w e r k t a a l te m a k e n , o m d a t d i t e e n n e u t r a l e t a a l is, n i e t g e b o n d e n a a n e n i g l a n d o f enige natie ( h o e w e l t e g e n s t a n d e r s Latijn een ' p a a p s e ' taal n o e m e n ) . D e h a a l b a a r h e i d lijkt z e e r g e r i n g - d e d i s c u s s i e s z o u d e n
aanzienlijk
m i n d e r g e a n i m e e r d v e r l o p e n . F i n l a n d , d a t t o t 1 j a n u a r i 2000 h e t voorzitterschap bekleedde, heeft echter het v o o r t o u w g e n o m e n d o o r k o r t e b e s l u i t e n l i j s t e n i n h e t L a t i j n te p u b l i c e r e n . I n de k a t h o l i e k e K e r k leeft h e t Latijn o o k n o g steeds: h e t K e r k l a t i j n is t o t o p h e d e n d e o f f i c i ë l e t a a l v a n d e r.-k. K e r k . T e g e n w o o r d i g d e n k t e n schrijft echter g e e n e n k e l e geestelijke m e e r in het Latijn, zoals v r o e g e r . T o e n e r v o o r d e E u r o p e s e b i s s c h o p p e n s y n o d e i n 1999 v o o r b e r e i d i n g s c o m m i s s i e s in het leven w e r d e n g e r o e p e n m e t verschillende t a l e n als w e r k t a a l , m e l d d e n
zich v o o r de Latijnstalige
commissie
welgeteld twee personen, w a a r m e e deze c o m m i s s i e verviel. Officiële kerkelijke d o c u m e n t e n verschijnen n o g steeds in het Latijn, m a a r de teksten w o r d e n eerst in een m o d e r n e taal g e s c h r e v e n en d a n v e r t a a l d in h e t K e r k l a t i j n . O m d a t d e m a a t s c h a p p i j z e k e r d e l a a t s t e e e u w e n o r m is g e w i j z i g d e n h e t a a n t a l t e c h n i s c h e e n w e t e n s c h a p p e l i j k e v e r n i e u w i n g e n r e u s a c h t i g is, v o l d e e d d e K e r k l a t i j n s e w o o r d e n s c h a t n i e t m e e r . I n 1976 r i c h t t e P a u s P a u l u s v i d e s t i c h t i n g ' L a t i n i t a s ' o p , d i e t o t d o e l h e e f t h e t g e b r u i k v a n h e t L a t i j n te
bevorderen.
D a a r v o o r g e e f t m e n o n d e r a n d e r e h e t k w a r t a a l b l a d Latinitas
uit, en
in 1992-1997 verscheen een tweedelig w o o r d e n b o e k m e t Kerklatijnse w o o r d e n v o o r nieuwe begrippen w a a r v o o r tot dan geen terminologie v o o r h a n d e n was. H e t w o o r d e n b o e k gaat uit v a n het Italiaans; i n m i d d e l s is e e n D u i t s e e d i t i e v e r s c h e n e n e n e e n E n g e l s e is in b e w e r k i n g .
177
U i t d a t K e r k l a t i j n l e n e n d e m o d e r n e t a l e n n i e t m e e r , h e t is n u j u i s t a n d e r s o m : de Kerklatijnse w o o r d e n w o r d e n deels gebaseerd o p de landstalen. V o o r b e e l d e n v a n n i e u w e Kerklatijnse w o o r d e n zijn vehiculum
v o o r ' l u c h t v a a r t u i g ' ( v a n G r i e k s aëro-
vehiculum
' v o e r t u i g ' ) , manuballista
i n d e h a n d ' , v a n L a t i j n manus
'lucht' en
aëroLatijn
' r e v o l v e r ' (letterlijk ' w e r p e r v o o r
' h a n d ' e n ballista
'werper') en
birota
' f i e t s ' ( v a n L a t i j n bi- ' t w e e ' e n rota ' w i e l ' , d u s h e t z e l f d e als E n g e l s bicycle). Er w o r d e n n o g steeds literaire vertalingen in het Latijn g e m a a k t van p o p u l a i r e b o e k e n o f strips, zoals v a n W i n n i e - t h e - P o o h - die o o k in het Latijn w e r d e n gerecenseerd - en Asterix. D e z e vertalingen v i n d e n g r e t i g a f t r e k bij e e n i n t e r n a t i o n a a l p u b l i e k . D i t j a a r v e r s c h i j n t
een
L a t i j n s e v e r t a l i n g v a n Jip e n J a n n e k e . O p w e b s i t e h t t p : / / w w w . g e o d t i e s . c o m / V i e n n a / 1 6 4 7 / m a x . h t m staat de Latijnse vertaling v a n und Moritz,
Max
m e t plaatjes ter v e r d u i d e l i j k i n g .
H o e w e l L a t i j n in d e t w i n t i g s t e e e u w d u s d u i d e l i j k t e r r e i n v e r l o r e n e n h e t E n g e l s h e t L a t i j n als lingua franca
heeft
van de wetenschap
heeft v e r d r o n g e n , groeit d e w o o r d e n s c h a t v a n d e Latijnse taal n o g steeds, dankzij de n i e u w v o r m i n g e n o p wetenschappelijk en religieus gebied. En Latijn levert n o g steeds l e e n w o o r d e n o p in de m o d e r n e t a l e n e n h e t N e d e r l a n d s . I k d e n k n i e t d a t v e e l R o m e i n e n , zelfs u i t d e na-klassieke periode, de h u i d i g e Latijnse w o o r d e n z o u d e n begrijpen o f de m o m e n t e e l geschreven teksten z o u d e n k u n n e n lezen, m a a r dat is d e g a n g d i e i e d e r e t a a l d o o r m a a k t . E e n m o d e r n e N e d e r l a n d e r k a n v a n een O u d n e d e r l a n d s e tekst o o k geen chocola b r o u w e n . Een N e d e r l a n d s e t a a l k u n d i g e s c h r e e f o o i t : ' D e e r f e n i s v a n h e t L a t i j n is p o t j e s l a t i j n . ' M a a r d a t is w e l e r g c l a s s i c i s t i s c h g e d a c h t , j e k u n t o o k z e g g e n : kijk eens h o e prachtig het Latijn zich aan de v e r a n d e r e n d e o m s t a n d i g h e d e n heeft aangepast, kijk eens h o e m o o i het a n d e r e talen heeft geassimileerd, h o e het zich naar n i e u w e sprekers, situaties, m a a t s c h a p p e l i j k e o n t w i k k e l i n g e n h e e f t g e v o e g d , e n h o e h e t in e n d o o r a n d e r e t a l e n is b l i j v e n v o o r t l e v e n . H e t L a t i j n h e e f t d e c o m m u n i c a t i e t u s s e n m e n s e n m e t v e r s c h i l l e n d e m o e d e r t a l e n n u e n in h e t v e r l e d e n m o g e l i j k , z o niet g e m a k k e l i j k g e m a a k t . G e h e e l E u r o p a heeft van en
178
in het Latijn leren lezen e n schrijven, abstract d e n k e n e n geloven. D e resultaten d a a r v a n v i n d e n w e terug in de w o o r d e n s c h a t v a n m o d e r n e Europese talen.
179
alle
In ï w t o b o u w d e n d e d r c h i l c c t e n W . en J.L. S p r i n g e r a a n d e P r i n s H e n d r i k k a d e in A m s t e r d a m d e k w e e k s c h o o l Ï O Ü I d e Z e e v a a r t . A l s s y m b o o l v a n het m e t i e r w e r d b o v e n d e i n g a n g dit r e l i ë f v a n een
stuik
gcMilcerdc
scheepsboeg
aangebracht.
Verscheidene
details,
zoals
de
driedubbele
s t o r m r a m - d e s n e b - o p d e v o o r s t e v e n en d e d r i e r o e i r i e m e n d i e a a n w e e r s z i j d e n n a a r b i n t e n s t e k e n , g e v e n aan d a t d c o n t w e r p e r e e n a n t i e k s c h i p h e e f t w i l l e n u i t b e e l d e n . H o e w e l d e G r i e k e n en R o m e i n e n o o k z e i l s c h e p e n g e b r u i k t e n , w e r d v o o r d e o o r l o g v o e r i n g ter z e e g e b r u i k g e m a a k t v a n g a l e i e n m e i r o e i e r s , d i e in v e r s c h e i d e n e d e k k e n b o v e n e l k a a r a a n e n o r m e n e m e n
trokken.
O o k d e A m s t e r d a m s e B l a u w b r u g , e v e n e e n s o n t w o r p e n d o o r W . S p r i n g e r , is m e t z u l k e s c h e e p s b o e g e n versierd.
180
DEEL 2
Gevleugelde woorden van Griekse en Latijnse oorsprong - Jaap Engelsman
Inleiding
W i j c i t e r e n m e e r d a n w e d e n k e n . W i e z e g t te l e v e n tussen vrees, o f p r o b e e r t het nuttige
met het aangename
te verenigen,
hoop
en
bedient
zich v a n g a n g b a r e u i t d r u k k i n g e n uit het onuitputtelijke reservoir v a n de N e d e r l a n d s e taal. Slechts w e i n i g e n beseffen dat hier uiteindelijk twee R o m e i n s e dichters van tweeduizend jaar geleden w o r d e n geciteerd, respectievelijk Vergilius (70-19 v.C.) en Horatius (65-8 v . C ) . H e t is m e t d e z e f r a s e n als m e t v e l e c i t a t e n u i t e e n m e e r r e c e n t v e r l e d e n : ze zijn o p g e g a a n in de a l g e m e n e taal en o n d e r s c h e i d e n z i c h in niets van andere, anonieme idiomatische uitdrukkingen. In dit deel v a n het b o e k w o r d t een selectie v a n n o g c o u r a n t e citaten - o f gevleugelde w o o r d e n , zoals ze v a a k w o r d e n g e n o e m d - uit de klassieke O u d h e i d b e k n o p t toegelicht. H o e w e l het m a a r een kleine greep biedt uit de t i e n d u i z e n d e n
frasen v a n Griekse en
Latijnse
o o r s p r o n g die sedert de O u d h e i d w e i e e n s zijn geciteerd, geeft het een behoorlijke i n d r u k v a n de grote variatie in klassieke citaten. Duidelijk blijkt hierbij de willekeur w a a r m e e de t a a l g e m e e n s c h a p frasen uit h u n v e r b a n d licht e n in d e a l g e m e n e taal o p n e e m t . S o m s valt d a t lot e e n f r a a i e , v e e l z e g g e n d e v o l z i n t e n d e e l , m a a r d i k w i j l s lijkt h e t o f e e n w i l l e k e u r i g e s n i p p e r t e k s t is u i t v e r k o r e n o m g e v l e u g e l d te w o r d e n . E n zijn de citaten e e n m a a l uit h u n v e r b a n d geïsoleerd, d a n o n t w i k k e l e n z e z i c h v e r d e r als z e l f s t a n d i g e t a a l e l e m e n t e n , e n v e r a n d e r e n a l l e n g s van v o r m en betekenis. H e t g a a t h i e r d u s in d e m e e s t e g e v a l l e n o m
uitdrukkingen
r u w w e g teruggaan o p een klassieke b r o n , vrijwel n o o i t o m
die
exacte
c i t a t e n . D e b a n d m e t d e b r o n is bij d e z e o u d e c i t a t e n n o g e x t r a f r a g i e l d o o r d a t in v e l e g e v a l l e n d e o o r s p r o n k e l i j k e t e k s t e n v e r l o r e n
zijn
g e g a a n . V e l e citaten k e n n e n w e du s alleen uit de t w e e d e o f d e r d e h a n d , e n d a a r d o o r in v e r s c h i l l e n d e v e r s i e s . G e l u k k i g w e r d o o k in d e O u d -
183
h e i d al g r e t i g g e c i t e e r d , w a a r d o o r v e l e t e k s t e n v o o r d e v e r g e t e l h e i d zijn b e h o e d . S o m s zijn z u l k e losse citaten zelfs v a n b e l a n g g e b l e k e n v o o r de reconstructie v a n d e originele tekst, w a n t v o o r d e o v e r l e v e r i n g v a n v r i j w e l alle k l a s s i e k e t e k s t e n z i j n w i j i m m e r s a a n g e w e z e n middeleeuwse manuscripten vol overschrijffouten.
Z o is v a n
op een
bepaalde regel uit een tekst v a n Plato de correcte versie enkel en alleen b e k e n d d o o r d a t h i j als i n s c r i p t i e is a a n g e b r a c h t o p d e v o e t v a n e e n s t a n d b e e l d v a n Plato's leermeester Socrates. (Zie h i e r o v e r het fascin e r e n d e b o e k v a n R e y n o l d s en W i l s o n in de literatuurlijst.) D a t er in d e O u d h e i d in e r u d i e t e k r i n g e n e e n l e v e n d i g e e n niet l o u t e r s e r i e u z e c i t a t e n c u l t u u r b e s t o n d , is o n d e r m e e r b e k e n d u i t e e n G r i e k s e tekst v a n een zekere A t h e n a e u s uit d e d e r d e e e u w n.C., die beschrijft hoe
filosofen
z i c h t i j d e n s e e n g e z e l l i g e m a a l t i j d p l a c h t e n te a m u s e r e n .
Eén gast citeerde b i j v o o r b e e l d een dichtregel, w a a r v a n een a n d e r d a n het vervolg moest geven; of een spreuk van de ene dichter moest met een gelijksoortige spreuk van een andere dichter w o r d e n b e a n t w o o r d . M e n d e e d o o k a a n ' O p p e r l a n d s ' v e r m a a k : er m o e s t e n dichtregels v a n H o m e r u s w o r d e n g e v o n d e n die m e t dezelfde letter b e g o n n e n
en
e i n d i g d e n , o f w a a r v a n de eerste en de laatste lettergreep s a m e n een n a a m v o r m d e n , of een v o o r w e r p of een gerecht. Er w o r d e n o o k e n k e l e citaten en s p r e u k e n b e s p r o k e n die niet rechtstreeks aan het Latijn o f G r i e k s zijn o n t l e e n d , m a a r b i j v o o r b e e l d via h e t F r a n s o f E n g e l s . D e s p r e u k e n w o r d e n b e h a n d e l d in d e t a a l w a a r i n z e i n h e t N e d e r l a n d s e t a a l g e b i e d g a n g b a a r z i j n . V a a k is d a t N e d e r lands, s o m s Latijn, zelden Grieks. Een n a u w k e u r i g e b r o n v e r m e l d i n g v a n de citaten leek o n s gezien de aard v a n dit essay niet n o o d z a k e l i j k ; z o ' n b r o n v e r m e l d i n g z o u b o v e n d i e n , o m d a t er v a n v e l e c i t a t e n v a r i a n t e n in o m l o o p zijn, v a a k een uitvoerige n a d e r e toelichting vereisen. D a t is m e e r iets v o o r e e n n a s l a g w e r k . D e a u t e u r z a l o v e r a f z o n d e r l i j k e gevallen met genoegen nadere gegevens verschaffen aan wie daaraan b e h o e f t e heeft. H e t zal o p v a l l e n d a t c i t a t e n v a n G r i e k s e o o r s p r o n g v e e l a l in L a t i j n s e vertaling of parafrase voortleven, denk m a a r aan A r c h i m e d e s ' turbare
circulos
noli
meos ' m a a k m i j n c i r k e l s n i e t in d e w a r ' . S o m s k o m t
184
dat d o o r d a t wij het verhaal in kwestie alleen k e n n e n uit Latijnse b r o n . M a a r o o k w a n n e e r e e n G r i e k s e v e r s i e b e k e n d is, is d o o r h e t v e r v a l v a n de k e n n i s v a n het Grieks tijdens de M i d d e l e e u w e n v a a k alleen een Latijnse v o r m a l g e m e e n b e k e n d gebleven.
185
De Grieken
Literatuur en filosofie H e t b e g r i p gevleugelde
woorden
zelf dateert uit het b e g i n v a n het eerste
m i l l e n n i u m v . C , dus uit de vroegste periode van d e klassieke O u d h e i d . D e u i t d r u k k i n g k o m t - als epea pteroënta d e e p i s c h e d i c h t w e r k e n Ilias e n Odyssee
- vele m a l e n v o o r in
van de m i n o f m e e r legenda-
r i s c h e G r i e k s e d i c h t e r H o m e r u s ( c a . 800 v . C ) . D e h a n d e l i n g v a n d e z e twee w e r k e n speelt tijdens en na een o o r l o g v a n de G r i e k e n tegen de stad Troje (gelegen in het n o o r d w e s t e n v a n K l e i n - A z i ë , n u T u r k i j e ) . T o t d e p e r s o n a g e s v a n d e Ilias e n d e Odyssee
behoren nu nog bekende
f i g u r e n als A j a x , C a s s a n d r a , H e c t o r , H e l e n a , O d y s s e u s , d e al w a t o u d e r e , g e z a g h e b b e n d e N e s t o r , e n S t e n t o r ( v a n d e stentorstem).
Ho-
m e r u s wilde m e t de uitdrukking waarschijnlijk zeggen dat w o o r d e n vliegensvlug van spreker naar luisteraar gaan. Pas in de negentiende e e u w n a C h r i s t u s k r e e g gevleugeld
woord
de n u gangbare betekenis
'algemeen bekende uitdrukking'. H e t w e r k v a n H o m e r u s bevat w e l m e e r vaste formules. W a n n e e r i e m a n d m e t e n i g e n a d r u k w i l v r a g e n ' W a t z e g j e d a a r ? ' s t a a t e r bij Homerus hekwerk)
s o m s : Welk van je tanden?
woord
ontsnapte
daar
de haag
(omheining,
Dat was toen bloedernstig bedoeld,
maar
t e g e n w o o r d i g w o r d t het alleen n o g m a a r k o m i s c h gebruikt. W a n n e e r d e a f l o o p v a n h e t e e n o f a n d e r n i e t te v o o r z i e n v a l t , z e g g e n w e : Dat
ligt in de schoot
(of: op de knieën)
der goden.
O o k d i t is e e n
H o m e r i s c h e f o r m u l e , die z e g g e n wil: daar h e b b e n de g o d e n n o g niet o v e r b e s l i s t . D a t w a s v a n g r o o t g e w i c h t in d i e h a l f l e g e n d a r i s c h e w e r e l d , w a a r i n g o d h e d e n z i c h p e r s o o n l i j k m e n g d e n in d e s t r i j d , p a r t i j k o z e n , e n zelfs n a a s t e f a m i l i e w a r e n v a n e e n a a n t a l G r i e k s e h e l d e n .
187
O o k d e u i t d r u k k i n g paard
van Troje g a a t t e r u g o p H o m e r u s . T o e n
T r o j e na een beleg v a n tien jaar o n n e e m b a a r leek, b e d a c h t O d y s s e u s e e n list: d e G r i e k e n d e d e n a l s o f ze d e s t r i j d o p g a v e n , s c h e e p t e n z i c h in en zeilden w e g . V o o r de m u r e n v a n T r o j e lieten ze een reusachtig h o u t e n p a a r d a c h t e r , d a t d o o r d e T r o j a n e n in t r i o m f d e s t a d w e r d b i n n e n g e h a a l d , 's N a c h t s g i n g in d e b u i k v a n h e t p a a r d e e n l u i k j e o p e n , waaruit een Griekse k e u r t r o e p tevoorschijn k r o o p - en het was g e d a a n m e t T r o j e , z o w o r d t o n d e r m e e r i n d e Odyssee
verhaald.
H o m e r u s sprak daar v a n 'het h o u t e n paard', m a a r de
Romeinen
g e b r u i k t e n al d e v e r b i n d i n g equus
Troianus
'Trojaans paard', in de
overdrachtelijke betekenis 'verborgen gevaar, geheime kunstgreep'. U i t d e a c h t s t e e e u w v . C . , d u s n i e t l a n g n a H o m e r u s , is e n i g d i c h t w e r k o v e r g e l e v e r d v a n H e s i o d u s , d i e l e e f d e in M i d d e n - G r i e k e n l a n d . h e e f t in d e w e s t e r s e c u l t u u r h e t b e g r i p gouden
eeuw
Hij
'bloeitijd' geïn-
t r o d u c e e r d , d a t s e d e r t d i e n w o r d t t o e g e p a s t o p alle m o g e l i j k e t i j d p e r k e n d i e als c u l t u r e l e h o o g t e p u n t e n w o r d e n b e s c h o u w d — g e w o o n l i j k a c h t e r a f , e n v a n u i t d e o n u i t r o e i b a r e o v e r t u i g i n g d a t v r o e g e r alles b e t e r w a s . W a n n e e r e r b i j v o o r b e e l d in N e d e r l a n d s p r a k e is v a n d e G o u d e n E e u w , w e e t e e n k i n d d a t d e z e v e n t i e n d e e e u w w o r d t b e d o e l d , e e n tijd v a n g r o t e w e l v a a r t e n v a n b u i t e n g e w o n e b l o e i , v o o r a l in d e s c h i l d e r k u n s t . H e s i o d u s s p r a k f e i t e l i j k v a n h e t gouden
geslacht,
als e e r s t e e n
b e s t e e l e m e n t in e e n h e l e h i ë r a r c h i e v a n g e s l a c h t e n o f t i j d p e r k e n in d e w e r e l d g e s c h i e d e n i s : a c h t e r e e n v o l g e n s h e t gouden, h e t bronzen
geslacht,
h e t w e e r iets b e t e r e geslacht
den, e n t e n s l o t t e h e t m i s e r a b e l e ijzeren geslacht,
h e t zilveren
van heroën
of
en
halfgo-
w a a r t o e hijzelf e n zijn
t i j d g e n o t e n b e h o o r d e n . ' A c h , w a s ik m a a r e e r d e r g e s t o r v e n o f l a t e r geboren!' verzuchtte hij. V a n d e v e l e v e r s c h i j n s e l e n w a a r o p d e b e g r i p p e n gouden
en
zilveren
in d e z e zin zijn o v e r g e d r a g e n , k a n uit de klassieke O u d h e i d z e l f d e L a t i j n s e t a a l w o r d e n g e n o e m d . A l s hei gouden
Latijn
C i c e r o e n V e r g i l i u s u i t d e e e r s t e e e u w v . C . H e t zilveren
g o l d de taal v a n Latijn
- al w a t
m i n d e r m a a r t o c h n o g h e e l m o o i - w a s d e taal t o t c i r c a 150 n . C . Bij H e s i o d u s v i n d e n w e o o k al h e t s p r e e k w o o r d een goed begin is het halve werk, d a t n o g altijd p o p u l a i r is; d i t d a t e e r t w a a r s c h i j n l i j k al v a n
188
v o o r zijn tijd, m a a r o u d e r e b r o n n e n zijn er n u e e n m a a l n a u w e l i j k s . H o e w e l de Griekse schrijvers veelvuldig s p r e e k w o o r d e n bezigden die v a a k t e g e n w o o r d i g n o g b e k e n d zijn, s c h e n k ik er hier m a a r b e p e r k t aandacht aan. D o o r h u n vaak zeer internationale en tijdloze karakter zijn s p r e e k w o o r d e n een m i n d e r g o e d e illustratie v a n de specifieke invloed van de klassieke O u d h e i d . E e n w a t j o n g e r e , m a a r t o c h m i n o f m e e r l e g e n d a r i s c h e f i g u u r is A e s o p u s , d i e g e l d t als d e a u t e u r v a n e e n h e l e r e e k s f a b e l s d i e t o t h e t ijzeren repertoire v a n d e westerse w e r e l d b e h o r e n . D e z e fabels zijn stichtelijke verhaaltjes w a a r i n v a a k s p r e k e n d e dieren o p t r e d e n . A e s o p u s z o u als s l a a f h e b b e n g e l e e f d in d e z e s d e e e u w v . C . , m a a r in feite is z i j n h e l e b e s t a a n o n z e k e r . L a t e r e f a b e l v e r z a m e l a a r s h e b b e n h u n te h o o i e n te g r a s v e r g a a r d e c o l l e c t i e s a a n h e m t o e g e s c h r e v e n , e n o o k a a n v e r z o n n e n l e v e n s l o p e n v a n A e s o p u s is g e e n g e b r e k . I n e l k g e v a l is u i t e e n v a n d i e ' a e s o p i s c h e ' f a b e l s d e t o t o p h e d e n z e e r b e k e n d e u i t d r u k k i n g de druiven
zijn zuur
afkomstig. In een recente vertaling
luidt dit verhaaltje: 'Een h o n g e r i g e v o s zag eens d r u i v e n t r o s s e n aan e e n w i j n s t o k h a n g e n , d i e hij w i l d e b e m a c h t i g e n . M a a r hij k o n er n i e t b i j , z o d a t hij m a a r a f d r o o p e n b i j z i c h z e l f z e i : " O c h , z e z i j n t o c h n o g z u u r . ' " D e s t r e k k i n g v a n d i t p s y c h o l o g i s c h e m i n i a t u u r t j e is d u i d e l i j k , m a a r i n h e t j o n g s t e t a a l g e b r u i k h e e f t de druiven
zijn zuur
een beteke-
n i s v e r a n d e r i n g o n d e r g a a n , w a t o v e r i g e n s h e e l g e w o o n is w a n n e e r d e o o r s p r o n g v a n een zegswijze in vergetelheid raakt. W a n n e e r tegenw o o r d i g v o o r i e m a n d de druiven
zuur zijn, w i l d a t g e w o o n l i j k z e g g e n
dat hij een akelige teleurstelling heeft m o e t e n slikken, dat het h e m zuur opgebroken
is. O o k k a n e r s p r a k e z i j n v a n e e n e l e m e n t v a n j a l o e z i e :
d e e e n k r i j g t iets w e l , d e a n d e r n i e t , e n d a n z i j n v o o r d i e a n d e r d e d r u i v e n z u u r . A n d e r e n u n o g b e k e n d e u i t d r u k k i n g e n d i e al i n a e s o p i s c h e f a b e l c o l l e c t i e s v o o r k o m e n , z i j n de berg baart een muis e n de kip met de gouden
eieren.
D e a e s o p i s c h e f a b e l s l e v e r d e n in e e n s p e e l s e v o r m c o m m e n t a a r o p de m e n s en zijn z w a k h e d e n . E e n s o b e r e , strenge levensles v i n d e n wij d a a r e n t e g e n i n d e h e i l i g e p l a a t s D e l p h i in h e t h a r t v a n G r i e k e n l a n d , d i e bij d e G r i e k e n g o l d als h e t m i d d e l p u n t v a n d e a a r d e . Er s t o n d
189
onder m e e r een belangrijke, aan de g o d A p o l l o gewijde
tempel,
ken uzelf m o e t
hebben
w a a r o p al i n d e z e s d e e e u w v . C . h e t o p s c h r i f t
g e s t a a n . V a a k w o r d t h e t w a t p l e c h t i g g e c i t e e r d als ken uzelve ( o f L a t i j n nosce
te ipsum),
t e r w i j l o o k d e G r i e k s e v o r m gnöthi
seauton n o g
niet
h e l e m a a l v e r g e t e n is. D e a u t e u r v a n d e z e w i j z e s p r e u k is n i e t b e k e n d , m a a r algemeen w o r d t a a n g e n o m e n dat het een van de 'zeven wijzen' is g e w e e s t , d i e a l l e n o m s t r e e k s 6 0 0 v . C . h e b b e n g e l e e f d . H i e r t o e r e k e n t m e n o n d e r a n d e r e n Thales v a n Milete (die een zonsverduistering z o u hebben voorspeld) en de Atheense wetgever Solon. V a n d e z e S o l o n z o u e e n u i t s p r a a k a f k o m s t i g zijn w a a r o p b e t w e t e r s z i c h a l t i j d w e e r u i t l e v e n , n a m e l i j k over de doden
niets dan goeds
'over
de d o d e n m a g m e n alleen positieve dingen zeggen'. N e e , zeggen de c r i t i c i , d e L a t i j n s e v o r m l u i d t de mortuis
nil nisi bene,
e n d a t bene
e e n b i j w o o r d - g e e f t a a n d a t w a t m e n o v e r d e d o d e n z e g t , waar
-
moet
zijn; dat k a n d u s o o k n e g a t i e f uitvallen. H e t b e z w a a r v a n d e z e interp r e t a t i e is d a t er o o k e e n L a t i j n s e v e r s i e c i r c u l e e r t m e t bonum
in plaats
v a n bene, d i e d e c r i t i c i h u n t a a l k u n d i g h o u v a s t o n t n e e m t . B o v e n d i e n s c h r e e f S o l o n n a t u u r l i j k n i e t in h e t L a t i j n , m a a r in h e t G r i e k s , e n v a n h é m is d e v e r s i e van de doden
moet je geen kwaad spreken
overgeleverd.
O m m a a r te z w i j g e n v a n w e e r a n d e r e v a r i a n t e n e n t r a d i t i e s . V a n e e n s p r e u k d i e al 2500 j a a r d e r o n d e d o e t , k u n j e n u e e n m a a l n o o i t z e g g e n w a t d é v o r m o f d é b e t e k e n i s is. P y t h a g o r a s ( c a . 5 8 0 - c a . 500 v . C . ) s t a a t t e g e n w o o r d i g v o o r a l b e k e n d o m zijn w i s k u n d i g e stelling o v e r de r e c h t h o e k i g e d r i e h o e k . B e h a l v e w i s k u n d i g e w a s hij o o k f i l o s o o f . P y t h a g o r a s z o u als e e r s t e h e b b e n g e z e g d d a t een vriend
is als een tweede
ik, w a a r v a n h e t l a a t s t e g e d e e l t e
o n s m e e r v e r t r o u w d is in d e L a t i j n s e v o r m alter ego. D i e f o r m u l e w o r d t v o o r h e t eerst a a n g e t r o f f e n bij de R o m e i n s e stoïcijn S e n e c a ( c a . 4 v . C - 6 5 n . C ) . V e l e a n d e r e n h e b b e n n a t u u r l i j k h e t z e l f d e g e z e g d , in a n d e r e b e w o o r d i n g e n . M e n m o e t overigens niet d e n k e n dat zoiets e v e n in de v e r z a m e l d e w e r k e n v a n P y t h a g o r a s k a n w o r d e n n a g e s l a g e n , w a n t er zijn v a n h e m h e l e m a a l g e e n geschriften o v e r g e l e v e r d . V e l e u i t s p r a k e n uit de O u d h e i d zijn alleen b e k e n d d o o r a a n h a l i n g e n in latere teksten; z o k e n n e n w e P y t h a g o r a s ' u i t s p r a a k een vriend
190
is als een tweede
ik p a s
uit een geschrift v a n m e e r d a n 700 jaar na zijn d o o d . D a t zegt o o k veel o v e r d e b e t r o u w b a a r h e i d v a n z u l k e g e g e v e n s . H e t is a l s o f w e u i t s p r a k e n v a n W i l l e m v a n O r a n j e (1533-1584) a l l e e n z o u d e n k e n n e n u i t p u b l i c a t i e s v a n n a 1980. P y t h a g o r a s w a s a f k o m s t i g uit Ionië, een streek die wij t e g e n w o o r d i g k e n n e n als d e w e s t k u s t v a n T u r k i j e ( t o e n : K l e i n - A z i ë ) . V o o r
ons
gevoel - dat d o o r betrekkelijk recente politieke ontwikkelingen w o r d t b e p a a l d - l i g t d a t b u i t e n G r i e k e n l a n d , m a a r in d i e t i j d w a s I o n i ë o p filosofisch en w e t e n s c h a p p e l i j k gebied t o o n a a n g e v e n d in de Griekse cultuur. D e machtigste b u r e n v a n de Ionische G r i e k e n w a r e n niet de T u r k e n - d i e z i c h p a s l a n g n a d e O u d h e i d in d i e s t r e k e n
zouden
vestigen - maar de Perzen. E e n a n d e r e b e r o e m d e G r i e k s e d e n k e r uit die streek w a s Heraclitus. D e z e l e e f d e o m s t r e e k s 500 v . C . i n d e s t a d E p h e s u s . V a n h e m s t a m t d e w a t m i n d e r b e k e n d e s p r e u k de oorlog is de vader van alles, en van de koning.
alles
D i e s t e l l i n g lijkt n u w a t o n d u i d e l i j k e n g e d a t e e r d , m a a r h e t
v e r s c h i j n s e l o o r l o g w a s t o e n m a a r al te v e r t r o u w d - j u i s t i n d i e tijd w e r d Ionië veroverd d o o r de Perzen, w a a r m e e een reeks o o r l o g e n tussen Perzië en de Griekse stadstaten w e r d ingeluid. B e k e n d e r , en m i s s c h i e n o o k begrijpelijker, zijn t w e e a n d e r e stellingen van Heraclitus, van meer algemeen
filosofische
strekking.
Panta
rei ' a l l e s s t r o o m t ' g e e f t a a n d a t h e e l d e w e r e l d v o o r t d u r e n d v e r a n d e r t . D e z e l f d e g e d a c h t e h e e f t H e r a c l i t u s u i t g e d r u k t als j e kunt niet in dezelfde
rivier stappen.
V a n het werk van deze
filosoof
tweemaal
zijn slechts
f r a g m e n t e n b e w a a r d , en o o k van h e m k e n n e n w e s o m m i g e uitspraken a l l e e n d o o r d a t z e al in d e O u d h e i d d o o r a n d e r e n , in w é l b e w a a r d e g e s c h r i f t e n , z i j n a a n g e h a a l d . G e l u k k i g c i t e e r d e m e n in d e O u d h e i d z e k e r z o g r a a g als t e g e n w o o r d i g . E e n G r i e k s e s t a d d i e i n d i e tijd e e n g r o t e m i l i t a i r e r e p u t a t i e g e n o o t , w a s S p a r t a , g e l e g e n in h e t z u i d e n v a n d e P e l o p o n n e s u s .
Talrijke
a n e k d o t e s en gevatte s p r e u k e n illustreren de strijdlust, o n v e r s t o o r b a a r h e i d en s o b e r h e i d v a n de S p a r t a n e n . N i e t v o o r niets gaat o n s w o o r d laconiek
terug o p Lakonië, waarvan Sparta de hoofdstad was.
E e n v a n d i e a n e k d o t e s ligt v i a e e n w o n d e r l i j k e o m w e g a a n d e b a s i s
191
v a n d e u i t d r u k k i n g happy
few.
In de O u d h e i d d e e d namelijk
het
verhaal de r o n d e dat de Spartaan Paidaretos, toen m e n h e m waars c h u w d e d a t z i j n l e g e r t j e t e g e n o v e r e e n o v e r m a c h t z o u k o m e n te s t a a n , u i t r i e p : ' H a fijn! D a n b e h a l e n w e m e e r r o e m o m d a t w e m e e r s l a c h t o f f e r s m a k e n . ' T i j d e n s d e R e n a i s s a n c e k w a m d e z e p a r a d o x - t o e n al zo'n
tweeduizend
jaar
o u d - de
Engelse
toneelschrijver
William
S h a k e s p e a r e ( 1 5 6 4 - 1 6 1 6 ) t e r o r e . D i e v e r w e r k t e h e m i n 1599 i n z i j n t o n e e l s t u k o v e r d e E n g e l s e k o n i n g H e n d r i k v , d i e hij i n 1415, a a n d e v o o r a v o n d v a n de g r o t e slag tegen de F r a n s e n bij A z i n c o u r t , laat z e g g e n ' H o e m i n d e r m a n n e n , h o e g r o t e r d e e e r ' , e n e v e n l a t e r 'we we happy
few' - w a t b o f f e n w i j t o c h , d a t w e t e g e n z o ' n
few,
overmacht
m o g e n strijden (de E n g e l s e n w o n n e n de slag i n d e r d a a d ) . Pas in d e l o o p v a n d e t w i n t i g s t e e e u w is d a t happy
few
in h e t
Nederlandse
taalgebied een gevleugeld w o o r d geworden. D e oorspronkelijke c o n text w a s t o e n h e l e m a a l uit het zicht geraakt; n u w o r d t er een b e v o o r rechte maatschappelijke groep m e e aangeduid. H e t b e k e n d e L a t i j n s e ars longa, a f o r i s m e ho men bios brachus,
vita brevis g a a t t e r u g o p h e t G r i e k s e
hè de technè
makra v a n d e arts H i p p o -
c r a t e s ( c a . 4 0 0 v . C . ) , d i e in h e t e e r s t e g e d e e l t e v a n d i t b o e k al e v e n t e r s p r a k e is g e k o m e n o n d e r ' G e n e e s k u n d e e n a l c h i m i e ' . D e z e s p r e u k w o r d t t r a d i t i o n e e l v e r t a a l d als ' d e k u n s t is l a n g , h e t l e v e n k o r t ' , o f ' h e t l e v e n is k o r t , m a a r d e k u n s t d u u r t l a n g ' , w a a r b i j w e e c h t e r m o e t e n b e d e n k e n d a t ars ( G r i e k s technè)
eerder 'handwerk' o f ' w e t e n s c h a p '
betekende. D e in v e l e t a l e n v e r b r e i d e s p r e e k w o o r d e l i j k e u i t d r u k k i n g uilen Athene
dragen,
naar
d i e o v e r e e n k o m t m e t o n s water naar de zee dragen,
v o o r h e t e e r s t a a n g e t r o f f e n in d e k o m e d i e De vogels,
is
e e n satire v a n
A r i s t o p h a n e s ( c a . 4 5 0 - c a . 385 v . C . ) o p d e t o e s t a n d e n in z i j n w o o n plaats A t h e n e . D e uil w a s het a t t r i b u u t v a n de s t a d s g o d i n A t h e n e , a a n w i e d e b e r o e m d e P a r t h e n o n - t e m p e l o p d e A c r o p o l i s in h e t h a r t v a n d e s t a d w a s g e w i j d . E e n a f b e e l d i n g v a n e e n uiltje s i e r d e d e m u n t e n v a n d e s t a d , d i e d a n o o k uilen
w e r d e n g e n o e m d . A a n uilen w a s in
Athene dus geen gebrek.
192
T e r u g naar d e krijgssfeer: een verschrikkelijke t o e s t a n d v a n a n a r c h i e w o r d t w e l o m s c h r e v e n als e e n oorlog
van
allen
tegen
allen.
Deze
f o r m u l e r i n g gaat terug o p de zeer invloedrijke Griekse filosoof Plato ( 4 2 9 - 3 4 7 v . C . ) , die s c h r e e f d a t n i e t alleen 'alle s t e d e n v o l g e n s e e n n a t u u r w e t m e t alle s t e d e n i n e e n o n v e r z o e n l i j k e o o r l o g l e v e n ' , m a a r d a t zelfs ' d o r p t e g e n d o r p , h u i s t e g e n h u i s , m e n s tegen m e n s , i e d e r e e n tegen zichzelf o o r l o g voert'. D e Engelse filosoof H o b b e s (1588-1679) f o r m u l e e r d e d e z e g e d a c h t e - als g o e d g e l e e r d e n a t u u r l i j k i n h e t L a t i j n - als bellum
omnium
contra
omnes,
e n d a t is d e o o r s p r o n g v a n d e
h u i d i g e , b e k n o p t e u i t d r u k k i n g . Plato w a s w e r k z a a m in o n d e r m e e r A t h e n e , d a t o o k n a a r o n z e h u i d i g e o p v a t t i n g g e o g r a f i s c h n o g altijd de k e r n v a n h e t ' e c h t e ' G r i e k e n l a n d is. V a n Plato's b e r o e m d s t e leerling, Aristoteles (384-322 v . C . ) , s t a m t d e z e e r m o d e r n a a n d o e n d e u i t s p r a a k de mens
is van nature
een
politiek
dier. I n d e z e f o r m u l e r i n g i e t s te m o d e r n m i s s c h i e n , w a n t d e G r i e k s e t e k s t b e t e k e n t e e r d e r ' d e m e n s is v a n n a t u r e e e n s o c i a a l w e z e n ' . Een heel andere stelling die traditioneel aan Aristoteles w o r d t toeg e s c h r e v e n , is na de coïtus behalve als omne
de haan,
die kraait).
animalpost
coitum
is ieder dier bedroefd
(soms aangevuld met:
M e n citeert dit g e w o o n l i j k in het Latijn, triste (praetergallum
qui cantat).
Hoewel
d e z e u i t s p r a a k v a a k w o r d t b e s c h o u w d als n i e t - k l a s s i e k , s t a m t ze w e l d e g e l i j k u i t d e O u d h e i d . Z e is te v i n d e n in e e n v e r h a n d e l i n g o v e r d e m e l a n c h o l i e in d e Problemataphysica,
een ten onrechte aan Aristoteles
t o e g e s c h r e v e n v e r z a m e l i n g k o r t e b e s c h o u w i n g e n o v e r allerlei w e t e n s c h a p p e l i j k e v r a a g s t u k k e n . D e z e d a t e e r t in o o r s p r o n g w e l l i c h t u i t d e d e r d e e e u w v . C . - d u s v a n slechts enkele generaties na Aristoteles - , m a a r zal n o g e e u w e n l a n g z i j n a a n g e v u l d e n b e w e r k t . D e e x a c t e o u d e r d o m v a n h e t citaat k a n d a n o o k niet w o r d e n a a n g e g e v e n . O v e r i g e n s s p r e k e n d e m e e s t e v e r t a l i n g e n n i e t v a n dieren o v e r e e n s t e m m i n g m e t d e c o n t e x t , v a n mensen,
o f wezens
maar, in
terwijl het eigenlijk
alleen over m a n n e n gaat. H u n droefenis w o r d t d o o r de
schrijvers
v e r k l a a r d u i t h e t v e r l i e s v a n iets w a a r d e v o l s , n a m e l i j k h e t s p e r m a , w a a r d o o r zij z o u d e n a f k o e l e n . E>ergelijke v e r k l a r i n g e n p a s s e n b i n n e n d e l e e r v a n d e humores
(zie h i e r b o v e n , o n d e r ' G e n e e s k u n d e en alchi-
193
m i e ' ) . D i e h a a n is e r o p e e n v o o r a l s n o g o n b e k e n d m o m e n t i n d e geschiedenis - wellicht zeer recent - aan toegevoegd. W i e m a c h t s p o l i t i e k bedrijft, zal altijd p r o b e r e n zijn t e g e n s t a n d e r s t e g e n e l k a a r u i t te s p e l e n ; i n g o e d L a t i j n n o e m t m e n d i t divide et
impera
'verdeel en heers'. Een v a n de eerste v o r s t e n die dit p r i n c i p e o p grote schaal in praktijk b r a c h t e n , w a s k o n i n g Philippus v a n
Macedonië
(382-336 v . C ) , die zijn z o o n - d e latere A l e x a n d e r d e G r o t e (356-323 v . C . ) - bij b o v e n g e n o e m d e A r i s t o t e l e s i n d e l e e r d e e d . P h i l i p p u s is o o k d e e e r s t e a a n w i e verdeel
en heers w o r d t t o e g e s c h r e v e n , m a a r in
feite is g e e n o o r s p r o n k e l i j k e b e d e n k e r v a n d i t m o t t o b e k e n d ; in d e g a n g b a r e v o r m dateert het waarschijnlijk niet uit de O u d h e i d . Als a u t e u r w o r d t o o k w e l de F r a n s e k o n i n g L o d e w i j k x i (1423-1483) gen o e m d , d e g r o n d l e g g e r v a n h e t a b s o l u t i s m e in F r a n k r i j k .
Natuurwetenschappers
O m s t r e e k s 300 v . C . w a s E u c l i d e s w e r k z a a m , d e g r o o t s t e w i s k u n d i g e v a n d e k l a s s i e k e O u d h e i d . V a n z i j n l e v e n is e c h t e r n a u w e l i j k s m e e r b e k e n d d a n d a t hij t e n t i j d e v a n f a r a o P t o l e m a e u s 1 h e e f t g e d o c e e r d in A l e x a n d r i ë i n E g y p t e , d a t e e u w e n l a n g e e n b e l a n g r i j k c e n t r u m v a n wetenschap was. Euclides legde de grondbeginselen v a n de w i s k u n d e n e e r in h e t G r i e k s e g e s c h r i f t Elementen,
dat v o o r een aanzienlijk deel
b e r u s t t e o p h e t w e r k v a n v o o r g a n g e r s . H e t w a s pittige leerstof, e n h e t v e r h a a l g a a t d a t d e f a r a o h e m e e n s v r o e g o f er g e e n s i m p e l e r m a n i e r w a s o m d e z e k e n n i s te v e r w e r v e n , w a a r o p E u c l i d e s a n t w o o r d d e : Er is geen koninklijke
wegnaar
w a a r i n v o o r meetkunde
de meetkunde.
Met varianten op deze spreuk,
n a t u u r l i j k v a n alles en n o g w a t k a n w o r d e n
i n g e v u l d , w o r d t n o g altijd u i t g e d r u k t d a t s o m m i g e d i n g e n n u e e n m a a l niet e e n v o u d i g e r k u n n e n . D e w i s k u n d i g e b e w i j z e n i n d e Elementen
zijn v o l g e n s een
strak
s c h e m a o p g e b o u w d : uitgaande van een beperkt aantal elementaire begrippen
en stellingen w o r d e n
stap v o o r stap a n d e r e
stellingen
b e w e z e n . Iedere geslaagde bewijsvoering w o r d t afgesloten m e t
194
de
vaste Griekse formule
hoper
edei
deixai
'hetgeen bewezen
w o r d e n ' , d i e t e n g r o n d s l a g l i g t a a n o n s L a t i j n s e q.e.d. demonstrandum.
195
moest
o f quod
erat
F . c n b e k e n d f a b e l d i e r uit d e d n e k s e m v t h o l o s n e i s d e s h n x , e e n m o n s t e r m e t e e n v r o u w e n t o r s o o p een g e v l e u g e l d l e e u w e n l i c h a a m . B e r u c h t was de s h n x van T h e b e , die iedere passant een raadsel v o o r l e g d e ; w i e het n i e t k o n o p l o s s e n , w e r d v e r s l o n d e n . D e h i e r a f g e b e e l d e s f i n x b e h o o r t tot e e n t w e e t a l o p d e h e k p i j l e r s v a n het A m s t e r d a m s e W e r t h e i m p a r k . / i j zijn h i e r in 1982 g e p l a a t s t ter v e r v a n g i n g van v e r d w e n e n v o o r g a n g e r s uil de 19de e e u w .
I96
De Romeinen
N i e t lang n a Euclides liep de klassieke periode v a n de Griekse cultuur t e n e i n d e . V o o r t a a n z i j n d e m e e s t e g e v l e u g e l d e w o o r d e n te v i n d e n b i j d e R o m e i n e n , w i e r R i j k t o e n s t e r k i n o p k o m s t w a s . N e t als G r i e k e n l a n d w a s h e t g e b i e d v a n h e t t e g e n w o o r d i g e Italië in de v r o e g e O u d h e i d politiek versnipperd. V a n landen was geen sprake, h o o g u i t van stadstaatjes, w a a r v a n d e effectieve m a c h t z i c h v a a k niet veel v e r d e r d a n e e n f i k s e s t e e n w o r p u i t s t r e k t e . E e n v a n d i e staatjes w a s R o m e , d a t t o t aan het einde v a n de zesde e e u w v . C . een 'koninkrijk' w a s geweest, m a a r zich daarna ontwikkelde tot een oligarchische republiek. (Niet lang v o o r het begin v a n onze jaartelling z o u het een keizerrijk w o r d e n . ) In v o o r t d u r e n d e o o r l o g e n m e t b u u r v o l k e r e n - Galliërs, S a m n i e t e n , E t r u s k e n - w i s t R o m e z i c h g e l e i d e l i j k o p te w e r k e n , t o t h e t i n d e d e r d e e e u w v . C . e e n g r o o t d e e l v a n h e t h u i d i g e I t a l i ë in z i j n m a c h t h a d . Slechts enkele generaties later h a d d e n de R o m e i n e n het in het hele M i d d e l l a n d s e - Z e e g e b i e d v o o r het z e g g e n (zie o o k ' D e klassieke w e r e l d zoals o n z e G e r m a a n s e v o o r o u d e r s die leerden k e n n e n ' h i e r b o v e n ) . E e n v a n de taaiste tegenstanders w a a r m e e de uitdijende R o m e i n s e s t a a t te m a k e n k r e e g , e e n t e g e n s t a n d e r w a a r o p hij b i j n a z i j n t a n d e n h e e f t s t u k g e b e t e n , w a s h e t C a r t h a a g s e rijk ( z i e o o k h i e r b o v e n , ' H e t alfabet'). T e g e n d e z e v a n o o r s p r o n g F e n i c i s c h e - ' P u n i s c h e ' - staat aan de N o o r d - A f r i k a a n s e kust, die w e r d b e s t u u r d v a n u i t C a r t h a g o , n i e t v e r v a n h e t h u i d i g e T u n i s , v o e r d e n d e R o m e i n e n in d e d e r d e e n d e t w e e d e e e u w v . C . d e d r i e z o g e h e t e n P u n i s c h e O o r l o g e n , m e t als i n z e t d e m a c h t r o n d d e M i d d e l l a n d s e Z e e . N a d a t in d e
Tweede
P u n i s c h e O o r l o g (218-201 v . C . ) de C a r t h a a g s e v e l d h e e r H a n n i b a l de R o m e i n e n e e r s t m e t e e n g e w e l d i g e v e l d t o c h t in Italië i n h e t n a u w g e d r e v e n h a d , w i s t e n d e R o m e i n e n t e n s l o t t e t o c h d e o v e r w i n n i n g te b e h a l e n . A a n R o m e i n s e z i j d e s t r e e d in d i e o o r l o g M a r c u s P o r c i u s C a t o
197
(234-149 v-C.), die later een v o o r a a n s t a a n d politicus z o u w o r d e n . D e z e z a g m e t g r o t e z o r g h o e C a r t h a g o z i c h a l l e n g s w i s t te h e r s t e l l e n , e n v e r w i e r f z i c h t e g e n h e t e i n d e v a n z i j n l e v e n , als l i d v a n d e R o m e i n s e Senaat, het m a c h t i g s t e b e s t u u r s o r g a a n v a n het Rijk, onsterfelijke r o e m d o o r i e d e r e r e d e v o e r i n g , o n g e a c h t h e t o n d e r w e r p , te b e s l u i t e n m e t de w a a r s c h u w i n g dat Carthago m a a r beter verwoest k o n Ceterum
censeo
Carthaginem
esse delendam
worden:
' o v e r i g e n s b e n ik v a n
m e n i n g dat C a r t h a g o verwoest m o e t w o r d e n ' . D e z e historische w o o r d e n z i j n d o o r v e r s c h i l l e n d e R o m e i n s e a u t e u r s in v e r s c h i l l e n d e v e r s i e s o v e r g e l e v e r d . H i e r v a n w o r d t h e t s t u k j e ceterum
censeo
'overigens ben
i k v a n m e n i n g d a t ' t e g e n w o o r d i g v ó ó r alle m o g e l i j k e s t e l l i g e u i t s p r a k e n g e p l a k t . I n d e D e r d e P u n i s c h e O o r l o g ( 1 4 9 - 1 4 6 v . C . ) is C a t o ' s w e n s ten slotte gerealiseerd.
Grieks intermezzo: Archimedes
D e T w e e d e P u n i s c h e O o r l o g bracht een g r o o t verlies v o o r de w e t e n s c h a p . T o e n n a m e l i j k i n 212 v . C . d e R o m e i n e n , n a e e n b e l e g v a n t w e e jaar, S y r a c u s e o p Sicilië - t o e n een G r i e k s e stad, en e e n b o n d g e n o o t van C a r t h a g o - i n n a m e n , sneuvelde de Griekse uitvinder en w i s k u n d i g e A r c h i m e d e s . O v e r z i j n l e v e n is h e t e e n e n a n d e r b e k e n d , w a t zelfs bij d e g r o o t s t e f i g u r e n u i t d e O u d h e i d n i e t v a n z e l f s p r e e k t . A r c h i m e d e s w a s o m s t r e e k s 287 v . C . in S y r a c u s e g e b o r e n e n h a d o n d e r m e e r i n Egypte gestudeerd. Verscheidene gevleugelde w o o r d e n gaan op h e m t e r u g , m e t als b e r o e m d s t e h e t n o g a l o n b e n u l l i g e heurèka g e v o n d e n ' ( d e n u g a n g b a r e v o r m eureka
'ik h e b het
is in h e t N e d e r l a n d s o p g e -
k o m e n in d e n e g e n t i e n d e e e u w , w e l l i c h t o n d e r F r a n s e o f E n g e l s e i n v l o e d ) . H e t is b e k e n d d a t A r c h i m e d e s o n d e r h e t b a d e n e e n g r a n d i oze oplossing bedacht v o o r een wetenschappelijk probleem, waarna hij heurèka!
heurèka!
r o e p e n d n a a k t d e s t r a a t o p h o l d e . H e t g e v a l is i n
de eerste e e u w v . C . u i t v o e r i g b e s c h r e v e n d o o r de R o m e i n s e
bouw-
meester en ingenieur V i t r u v i u s . D o o r de associatie m e t dat b a d d e n k t m e n g e w o o n l i j k dat het hierbij g i n g o m de o n t d e k k i n g v a n de z o g e -
198
h e t e n W e t v a n A r c h i m e d e s , m a a r d a t is e e n m i s v a t t i n g . D i t is n i e t d e p l a a t s o m d e z a a k d i e p g a a n d u i t t e l e g g e n , m a a r in h e t k o r t k o m t h e t e r o p neer dat de W e t v a n A r c h i m e d e s b e t r e k k i n g heeft o p de o p w a a r t se k r a c h t d i e e e n i n e e n v l o e i s t o f g e d o m p e l d v o o r w e r p o n d e r v i n d t . D e ewrefca-ontdekking b e t r o f e c h t e r h e t i d e e d a t je d o o r o n d e r d o m peling in w a t e r het exacte v o l u m e , en d a a r m e e - g e c o m b i n e e r d m e t w e g i n g - de dichtheid (het 'soortelijk gewicht') van een onregelmatig g e v o r m d v o o r w e r p k u n t bepalen. In dit geval ging het e r o m
het
g o u d g e h a l t e v a n e e n e r e k r a n s te b e p a l e n z o n d e r h e t d i n g te b e s c h a digen. Een m o o i e ontdekking - een m o d e r n onderzoeker had waars c h i j n l i j k , o n g e a c h t h a a r o f z i j n n a t i o n a l i t e i t , got it! g e r o e p e n . E e n w a t m i n d e r b e k e n d e u i t s p r a a k v a n A r c h i m e d e s is geef mij punt
om op te staan,
en ik zal de aarde bewegen.
een
D i t slaat o p de m o g e -
l i j k h e i d o m m e t b e h u l p v a n e e n h e f b o o m g e w i c h t e n te v e r p l a a t s e n w a a r z o n d e r h u l p m i d d e l e n g e e n b e w e g i n g i n te k r i j g e n is - e e n u i t e r s t belangrijk en veelvuldig toegepast mechanisch beginsel. O o k
deze
uitspraak w e r d o o r s p r o n k e l i j k in het Grieks g e d a a n . O o k A r c h i m e d e s ' laatste w o o r d e n zijn de g e s c h i e d e n i s i n g e g a a n . H o e w e l A r c h i m e d e s m e t zijn u i t v i n d i n g e n de v e r d e d i g e r s v a n zijn s t a d n o g a l s c h i j n t te h e b b e n g e h o l p e n t e g e n d e R o m e i n s e b e l e g e r a a r s , had de R o m e i n s e bevelhebber Marcellus opdracht gegeven de geleerde te s p a r e n . M a a r j a , t o e n e e n p l u n d e r e n d e R o m e i n s e s o l d a a t e r g e n s e e n o u d e m a n a a n t r o f d i e i n h e t z a n d z a t te t e k e n e n e n k r i b b i g r i e p ' M a a k m i j n c i r k e l s n i e t i n d e w a r ' , s t a k hij h e m d o o d . D e z e u i t r o e p is g e v l e u g e l d g e w o r d e n i n d e L a t i j n s e v o r m noli turbare
circulos
meos.
Cicero
E e n k u n s t w a a r i n z o w e l d e G r i e k e n als d e R o m e i n e n h e t v e r g e b r a c h t h e b b e n , is h e t h o u d e n v a n t o e s p r a k e n : d e r e t o r i c a . I n s a m e n l e v i n g e n w a a r slechts een betrekkelijk kleine g r o e p het v o o r het zeggen had, en w a a r g e e n d r u k w e r k b e s t o n d , k o n h e t effect v a n e e n r e d e v o e r i n g z e e r g r o o t z i j n . D e r e t o r i e k is i n d e O u d h e i d d a n o o k t o t o p e e n h o o g
199
n i v e a u o n t w i k k e l d e n g o l d als e e n v a n d e v o o r n a a m s t e e l e m e n t e n v a n een goede scholing. Een vooraanstaand R o m e i n s redenaar was M a r c u s T u l l i u s C i c e r o ( 1 0 6 - 4 3 v . C ) , d i e z i j n w e l s p r e k e n d h e i d b e n u t t e als p o l i t i c u s e n a d v o c a a t . V a n a f 7 0 v . C . g o l d hij als d e g r o o t s t e r e d e n a a r v a n z i j n g e n e r a t i e , e n n a d a t hij i n 63 v . C . d e g e v a a r l i j k e s a m e n z w e r i n g v a n C a t i l i n a d e k o p h a d i n g e d r u k t , p r e e s m e n h e m zelfs als patriae
pater
'vader des vaderlands'. Zijn welstand was dienovereenkomstig.
Hij k o n zich een paar l a n d h u i z e n permitteren, en een schitterend huis o p d e P a l a t i j n s e h e u v e l i n R o m e . M a a r n a d a t hij p a r t i j h a d g e k o z e n t e g e n n i e m a n d m i n d e r d a n C a e s a r , z a g hij z i c h i n 58 v . C . g e d w o n g e n R o m e te o n t v l u c h t e n . M e t e e n liet d e t e g e n p a r t i j C i c e r o ' s w o n i n g o p de Palatijn d o o r g e h u u r d e hooligans verwoesten. M e n h a d de brutal i t e i t o m d e p l a a t s te l a t e n w i j d e n e n er e e n v r i j h e i d s m o n u m e n t o p te r i c h t e n . T o e n C i c e r o i n 57 v . C . u i t b a l l i n g s c h a p t e r u g k e e r d e , e i s t e hij in een r e d e v o e r i n g tot de priesters dat de g r o n d w e e r z o u w o r d e n o n t w i j d . D i e r e d e v o e r i n g s t a a t b e k e n d als d e (oratio)
de domo
sua
' ( r e d e ) o v e r z i j n e i g e n h u i s ' . D i e titel is e e n e i g e n l e v e n g a a n l e i d e n e n h e e f t in h e t N e d e r l a n d s d e v o r m oratio
pro domo
gekregen, en o o k
e e n s p e c i a l e b e t e k e n i s . W a n n e e r i e m a n d iets o g e n s c h i j n l i j k o b j e c t i e f b e p l e i t , m a a r i n feite a l l e e n z i j n e i g e n b e l a n g o p h e t o o g h e e f t , s p r e e k t m e n v a n e e n oratio pro domo.
C i c e r o h a d er d i e k e e r in e l k g e v a l s u c c e s
m e e : zijn h u i s w e r d o p staatskosten h e r b o u w d . Z o a l s al e e r d e r a a n g e d u i d , h e b b e n w i j n a t u u r l i j k n i e t a l l e e n s p r e u k e n a a n d e o u d e n o n t l e e n d d i e a a n w i j s b a a r in e e n h e e l b e p a a l d e s i t u a t i e z i j n o n t s t a a n , m a a r v i n d e n w i j bij h e n o o k a l l e r l e i a n o n i e m e s p r e e k w o o r d e n e n u i t d r u k k i n g e n d i e t o t o p h e d e n in h e r k e n b a r e
vorm
c o u r a n t z i j n . O m e e n e n k e l v o o r b e e l d te n o e m e n : o o k C i c e r o h a d h e t w e i e e n s o v e r een storm in een glas water. W e l d r u k t e hij z i c h e e n b e e t j e a n d e r s u i t : hij z e i d a t i e m a n d excitabat
fluctus
in simpulo
'de i n h o u d
v a n een scheplepel in b e r o e r i n g bracht'. C i c e r o greep h i e r m e e terug o p e e n u i t d r u k k i n g d i e in h e t G r i e k s al in z w a n g w a s , e n o n z e h u i d i g e f o r m u l e r i n g v a n d e z e z e g s w i j z e is w a a r s c h i j n l i j k v i a h e t F r a n s o n t l e e n d . D e E n g e l s e n s p r e k e n v a n a storm
200
in a
teacup.
Caesar Enkele v a n de bekendste gevleugelde w o o r d e n staan o p n a a m van de R o m e i n s e politicus en militair G a i u s Julius C a e s a r ( 1 0 0 - 4 4 v . C ) , die h i e r b o v e n i n h e t h o o f d s t u k ' D e R o m e i n s e t i j d ' al u i t v o e r i g t e r s p r a k e is g e k o m e n . D a a r is al d u i d e l i j k g e w o r d e n h o e v e e l i n v l o e d h i j , als veroveraar v a n Gallië, heeft g e h a d o p de verbreiding v a n de R o m e i n s e taal en c u l t u u r naar o n z e streken. D o o r zijn w a p e n f e i t e n , zijn k l e u r rijke l e v e n s l o o p , zijn s t a a t k u n d i g e b e g a a f d h e i d , zijn i n g r i j p e n d e o p t r e d e n i n e e n c r u c i a l e fase v a n d e R o m e i n s e g e s c h i e d e n i s e n
zijn
o n m i s k e n b a r e g e v o e l v o o r p u b l i c i t e i t s p r e e k t C a e s a r n u al t w e e d u i z e n d j a a r t o t d e v e r b e e l d i n g v a n d e w e s t e r s e w e r e l d . H e t is d a n o o k niet verwonderlijk dat r o n d h e m een relatief groot aantal b e k e n d e citaten zijn o o r s p r o n g v i n d t . N a d a t Caesar in de jaren 58-49 v . C . Gallië v o o r R o m e h a d v e r o v e r d e n g e c o n s o l i d e e r d , b e s c h r e e f hij d i e v e l d t o c h t e n in v e r d i e n s t e l i j k e stijl i n De Gallische
oorlog
(52 v . C ) . V o o r v e e l g y m n a s i a s t e n w a s d a t h e t
eerste b o e k v a n een 'echte' R o m e i n s e schrijver dat ze - n a het d o o r p l o e t e r e n v a n allerlei g e e s t d o d e n d e o e f e n s t o f - o n d e r o g e n k r e g e n , e n z o i e t s m a a k t i n d r u k , v o o r a l d e e e r s t e z i n , Gallia partes
tres (quarum
unam
incoluntBelgae)
est omnis
divisa
in
' G a l l i ë als g e h e e l b e s t a a t u i t
drie g e d e e l t e n ( w a a r v a n er één w o r d t b e w o o n d d o o r de B e l g e n ) ' . B u i t e n k r i n g e n v a n g y m n a s i a s t e n is d e z e z i n m i n d e r b e k e n d . A a n g e z i e n h e t o n d o e n l i j k is o m C a e s a r s p o l i t i e k e m a n o e u v r e s h i e r o o k m a a r bij b e n a d e r i n g s a m e n te v a t t e n , b e p e r k e n w i j o n s t o t d e g e b e u r t e n i s s e n die v o o r een d i r e c t b e g r i p v a n zijn b e r o e m d e u i t s p r a k e n n o o d z a k e l i j k z i j n . N o g t e r w i j l hij in G a l l i ë m a c h t e n
rijkdom
v e r w i e r f , w i s t C a e s a r z i j n p o l i t i e k e i n v l o e d in h e t v e r r e R o m e
te
versterken. T o e n het h e m echter niet lukte o m langs (semi-)legale w e g d a a r e e n m a c h t s p o s i t i e te v e r w e r v e n , b e g o n hij e e n b u r g e r o o r l o g . D e f e i t e l i j k e o o r l o g s v e r k l a r i n g v o n d p l a a t s d o o r d a t h i j , in strijd m e t d e w e t , in het n o o r d o o s t e n v a n Italië m e t zijn leger de g r e n s v a n zijn p r o v i n c i e o v e r s c h r e e d , die aldaar w e r d g e v o r m d d o o r de R u b i c o (een riviertje). V a n d a a r dat wij een beslissende, o n h e r r o e p e l i j k e stap n o g
201
a l t i j d a a n d u i d e n als h e t overtrekken
van de Rubicon
(in deze uitdruk-
k i n g is d e v o r m R u b i c o n g e b r u i k e l i j k , v e r m o e d e l i j k o n d e r i n v l o e d v a n h e t F r a n s ) . Bij d i e g e l e g e n h e i d z o u C a e s a r v o l g e n s d e l a t e r e t r a d i t i e h e b b e n u i t g e r o e p e n : alea iacta
est ' d e d o b b e l s t e e n is g e w o r p e n ' ( i n
h e t N e d e r l a n d s s i n d s l a n g v e r s t a r d in d e v o r m de teerling
is
geworpen).
N a a r alle w a a r s c h i j n l i j k h e i d g e b r u i k t e hij e c h t e r d e a a n h e t G r i e k s o n t l e e n d e v o r m alea iacta esto ' d e d o b b e l s t e e n zij g e w o r p e n ' , ' i k w a a g het erop'. D e g o k slaagde: Caesar h a d m a a r anderhalf jaar n o d i g o m d e o o r l o g te w i n n e n . Niet o n v e r m e l d m a g blijven dat v a n de w e r e l d b e r o e m d e R u b i c o tot o p h e d e n n i e t m e t z e k e r h e i d b e k e n d is w a a r hij p r e c i e s l o o p t . H e t m o e t e e n v a n de v e l e s t r o o m p j e s zijn die in de o m g e v i n g v a n R i m i n i i n d e A d r i a t i s c h e Z e e u i t m o n d e n , m a a r w e l k ? D a a r w o r d t al t w e e h o n derd jaar over gedebatteerd. D e n k niet dat de plaatsnaam S a v i g n a n o sul Rubicone
u i t s l u i t s e l b i e d t , w a n t in d a t d o r p j e is p a s i n 1932 bij d e
b r u g o v e r d e F i u m i c i n o s i m p e l w e g e e n b o r d j e Fiume
Rubicone
'rivier
R u b i c o ' a a n g e b r a c h t - o p b e v e l v a n M u s s o l i n i . Al e e r d e r , i n 1756, w a s b i j p a u s e l i j k e b u l w e e r e e n a n d e r e r i v i e r als d e g e l u k k i g e a a n g e w e z e n , m a a r h e t v e r l e d e n e n d e g e o g r a f i e l a t e n z i c h n u e e n m a a l n i e t bij d e c r e e t regelen. D i e s t r o o m p j e s h e b b e n t r o u w e n s in de afgelopen t w e e d u i z e n d j a a r h u n l o o p n o g a l e e n s g e w i j z i g d . E e n h a l v e e e u w g e l e d e n is e e n Z w i t s e r s e o n d e r z o e k e r t e n s l o t t e in e e n d i e p g r a v e n d a r t i k e l t o t d e c o n c l u s i e g e k o m e n d a t C a e s a r s R u b i c o n a a r alle w a a r s c h i j n l i j k h e i d g r o t e n d e e l s o v e r e e n k w a m m e t het riviertje w a a r v a n de b o v e n l o o p thans R u b i c o n e Cesenate heet, en de b e n e d e n l o o p Pisciatello. C a e s a r s m o b i l i t e i t w a s , d e m i d d e l e n v a n v e r v o e r i n d i e tijd aanmerking genomen, onvoorstelbaar.
De winter van 48-47
in
v.C.
b r a c h t hij in E g y p t e d o o r , in d e a r m e n v a n k o n i n g i n C l e o p a t r a ( o v e r w i e de F r a n s m a n Pascal d a a r o m in de z e v e n t i e n d e e e u w heeft o p g e m e r k t d a t als h a a r n e u s k o r t e r w a s g e w e e s t , h e e l d e w e r e l d er a n d e r s u i t z o u h e b b e n g e z i e n ) . L a t e r in 47 v . C . v o e r d e hij n o g e v e n
een
' o o r l o g j e ' in m a a r liefst n o o r d o o s t e l i j k A n a t o l i ë , v e r v a n E g y p t e e n n o g v e e l v e r d e r v a n R o m e . H i j v e r s l o e g d a a r bij h e t p l a a t s j e Z e l a ( n u Z i l e ) k o n i n g P h a r n a k e s 11 v a n P o n t u s , e n d a t w e r d d e a a n l e i d i n g t o t
202
d é s o u n d b i t e a l l e r t i j d e n : veni, vidi, vici ' i k k w a m , i k z a g , i k o v e r w o n ' l i e t hij e e n b o o d s c h a p p e r n a a r R o m e b e r i c h t e n . H e t is o v e r i g e n s n i e t u i t g e s l o t e n d a t hij d i t - v e e l m i n d e r p a k k e n d - in h e t G r i e k s f o r m u l e e r d e : èlthon,
eidon,
enikèsa.
I n 45 v . C . , b i j z i j n t r i o m f t o c h t i n R o m e ,
w e r d i n e l k g e v a l v o o r i n d e s t o e t e e n b o r d j e m e t veni,
vidi,
vici
meegedragen. M a a r v o o r het zover was, h a d Caesar n o g veldslagen geleverd in N o o r d - A f r i k a en in Spanje. Een blik o p de kaart v a n het R o m e i n s e rijk zal duidelijk m a k e n h o e i n d r u k w e k k e n d d e z e prestaties a l l e e n al u i t l o g i s t i e k o o g p u n t w a r e n ( z i e i l l u s t r a t i e 1 ) . N u z a t C a e s a r w e l i s w a a r als a l l e e n h e e r s e r v r i j s t e v i g in h e t z a d e l , m a a r a a n v i j a n d e n w a s g e e n g e b r e k , d e e l s als g e v o l g v a n d e v o o r d i e t i j d n i e t g e r i n g e g r o o t m o e d i g h e i d w a a r m e e hij v e r s l a g e n t e g e n s t a n d e r s p l a c h t te b e h a n d e l e n . E r w e r d e e n s a m e n z w e r i n g o p t o u w g e z e t , e n t o e n C a e s a r o p 15 m a a r t 4 4 v . C . d e S e n a a t b e t r a d , w e r d hij d o o r een groep m a n n e n m e t dolksteken v e r m o o r d . Een v a n de m o o r d e naars w a s M a r c u s Junius B r u t u s , die w e l i s w a a r tijdens de b u r g e r o o r log tegen C a e s a r h a d gestreden, m a a r later t o c h diens a a n h a n g e r en zelfs v e r t r o u w e l i n g l e e k te z i j n g e w o r d e n . C a e s a r s c h i j n t , t o e n hij w e r d a a n g e v a l l e n , te h e b b e n g e z e g d Ook jij, Brutus?
- een u i t r o e p die ver-
taald en in diverse Latijnse en pseudo-Latijnse f o r m u l e r i n g e n a l t i j d d e r o n d e d o e t (et tu, Brute;
et tu, mifili;
tu quoque,
fili).
nog
Volgens
een aannemelijke traditie, die de tweetaligheid v a n de h o g e R o m e i n s e k r i n g e n n o g e e n s f r a a i i l l u s t r e e r t , z o u C a e s a r zelfs z i j n l a a t s t e w o o r d e n i n h e t G r i e k s h e b b e n g e s p r o k e n : Kaisu,
teknon?
' O o k jij, m i j n z o o n ? ' .
D e s a m e n z w e e r d e r s , die o n d e r m e e r d o o r B r u t u s en zijn z w a g e r Cassius w e r d e n aangevoerd, h a d d e n m e t de m o o r d o p de alleenheerser d e r e p u b l i e k w i l l e n r e d d e n o f h e r s t e l l e n , m a a r in d e v e r w a r r i n g n a de aanslag k w a m daar niets v a n terecht. Een van de politici die v a n de s i t u a t i e w i s t e n te p r o f i t e r e n , w a s M a r c u s A n t o n i u s , d i e m e t
een
l i j k r e d e v o o r C a e s a r d e b e v o l k i n g t e g e n B r u t u s e n C a s s i u s w i s t o p te zetten. Uit die redevoering stamt de telkens herhaalde, insinuerende v e r z e k e r i n g Brutus
isan honourable
man ' B r u t u s is e e n a c h t e n s w a a r d i g
m a n ' , zij h e t d a t d i e w o o r d e n M a r c u s A n t o n i u s p a s v e e l l a t e r i n d e mond
zijn g e l e g d , n a m e l i j k
door William Shakespeare
203
(in
Julius
Caesar,
1599). T w e e jaar n a de m o o r d g i n g e n B r u t u s e n C a s s i u s bij
Philippi in Griekenland
ten o n d e r in een veldslag tegen
Marcus
A n t o n i u s en de latere keizer A u g u s t u s . T o e n vele j a r e n later B r u t u s ' halfzuster Junia, d e w e d u w e v a n C a s sius, overleed, w e r d e n in d e r o u w s t o e t naar g o e d g e b r u i k de p o r t r e t t e n v a n tal v a n f a m i l i e l e d e n m e e g e d r a g e n , m a a r ' C a s s i u s e n B r u t u s v i e l e n o p , j u i s t d o o r d a t h u n p o r t r e t t e n n i e t te z i e n w a r e n ' , s c h r e e f d e g e s c h i e d s c h r i j v e r T a c i t u s (ca. 55-116/120 n . C . ) h i e r o v e r . M e t
andere
w o o r d e n , in e e n h i e r o p g e b a s e e r d e f o r m u l e r i n g d i e w i j l a t e r v i a h e t F r a n s h e b b e n g e l e e n d : zij schitterden
door
afwezigheid.
E e n l a a t s t e ' c a e s a r i a a n s ' g e v l e u g e l d w o o r d is ave caesar, salutant'gegroet,
morituri
te
c a e s a r , zij d i e s t e r v e n g a a n , g r o e t e n u ' . H e t z o u h i e r
g a a n o m d e g l a d i a t o r e n , d i e b i j h e t b e t r e d e n v a n d e a r e n a , w a a r zij t o t v e r m a a k v a n het publiek o p leven en d o o d z o u d e n gaan strijden, de k e i z e r in z i j n l o g e b e g r o e t t e n . D e c o n n e c t i e m e t J u l i u s C a e s a r is h i e r s c h i j n , w a n t d e z e t e k s t is o v e r g e l e v e r d u i t d e tijd v a n C l a u d i u s ( k e i z e r v a n 4 1 - 5 4 n . C ) , e n bij g e s c h i e d s c h r i j v e r S u e t o n i u s , o n z e b r o n v o o r d i t v e r h a a l , s t a a t imperator
e n n i e t caesar
(al w a s d a t l a a t s t e w e l e e n
titel v a n d e k e i z e r s ) . I n e l k g e v a l w o r d t d e z e s p r e u k n o g w e l s c h e r t s e n d aangehaald w a n n e e r i e m a n d aan een waagstuk begint.
Dichtkunst
Bij o n z e k l e i n e e n b e t r e k k e l i j k w i l l e k e u r i g e s e l e c t i e v a n g e v l e u g e l d e w o o r d e n is h e t n i e t te v e r m i j d e n d a t v e l e s c h r i j v e r s e n s t a a t s l i e d e n , h o e g r o o t o o k , w o r d e n o v e r g e s l a g e n . W i j n o e m e n s l e c h t s in h e t v o o r b i j g a a n de grote dichter Publius V e r g i l i u s M a r o (70-19 v . C ) , die in z i j n e p o s Aeneis
- w a a r i n het h o m e r i s c h e Troje w o r d t v e r b o n d e n
m e t d e o o r s p r o n g v a n R o m e - m e n s e n laat weifelen
tussen
hoop
en
vrees. O o k Q u i n t u s H o r a t i u s F l a c c u s ( 6 5 - 8 v . C . ) g e l d t s e d e r t e e u w e n als e e n v a n d e g r o o t s t e R o m e i n s e d i c h t e r s . Z e k e r is h i j , in v e r h o u d i n g t o t d e o m v a n g v a n z i j n w e r k , in e l k g e v a l t o t a a n h e t e i n d e v a n
204
de
n e g e n t i e n d e e e u w steeds een v a n de m e e s t geciteerde dichters uit de westerse literatuur geweest. En een opvallend groot aantal van die H o r a t i a a n s e g e v l e u g e l d e w o o r d e n is w e e r a f k o m s t i g u i t é é n e n k e l geschrift, dat n o g g e e n tiende deel v a n zijn o e u v r e u i t m a a k t : Epistola
ad Pisones
de
( c a . 20 v . C . ) , d e b r i e f a a n e n k e l e l e d e n v a n d e f a m i l i e
P i s o , b e t e r b e k e n d als de Ars poëtica
' D i c h t k u n s t ' ; d i t is e e n z e e r o u d e
betiteling, die e c h t e r n a a r alle w a a r s c h i j n l i j k h e i d niet v a n H o r a t i u s zelf stamt. In elk geval staat dit werkje v a n een kleine
vijfhonderd
v e r z e n b a r s t e n s v o l p a k k e n d e , b o n d i g e f o r m u l e r i n g e n . D e e l s zijn h e t instructies w a a r m e e a u t e u r s - niet alleen d i c h t e r s - n o g altijd
hun
v o o r d e e l k u n n e n d o e n , deels u i t d r u k k i n g e n v a n uiteenlopende aard. O m e e n i d e e te g e v e n : h e t c i t a t e n a a n h a n g s e l i n d e G r o t e V a n D a l e g e e f t r u i m v e e r t i g c i t a t e n u i t d e Ars poëtica,
e n e e n in 1999 o p c d - r o m
v e r s c h e n e n D u i t s n a s l a g w e r k over Latijnse citaten en u i t d r u k k i n g e n , w a a r v a n d e titel In medias
res ' m i d d e n in h e t o n d e r w e r p ' e r z e l f o o k
a a n is o n t l e e n d , m a a r l i e f s t 75. B i j n a t w e e d u i z e n d j a a r l a n g is d i t e e n evangelie v o o r schrijvers geweest, en o o k vele u i t d r u k k i n g e n die niet d o o r H o r a t i u s zijn b e d a c h t , m a a r e n k e l in dit geschrift zijn g e b r u i k t , h e b b e n a l l e e n al d a a r d o o r o n s t e r f e l i j k h e i d v e r w o r v e n . N u dan een kleine greep uit de b e k e n d s t e s p r e u k e n uit deze schatk a m e r . N o g a l t i j d s p r e k e n w i j v a n het nuttige verenigen
(miseere
utile dulcï).
met
het
aangename
U i t e r a a r d - dat b e h o e f t er niet steeds
bij g e z e g d - w o r d e n d e z e b e k e n d e s p r e u k e n l a n g n i e t a l t i j d l e t t e r l i j k g e b e z i g d , m a a r w o r d t er v e e l v u l d i g o p g e v a r i e e r d . D e m e e s t e n die t e g e n w o o r d i g s p r e k e n v a n h e t nuttige
e n h e t aangename,
zullen wel
b e s e f f e n d a t z e e e n b e s t a a n d e u i t d r u k k i n g h a n t e r e n , m a a r z u l l e n in de verste verte niet v e r m o e d e n dat ze een R o m e i n s dichter citeren. D e vroege Griekse dichter H o m e r u s gold g e d u r e n d e heel de O u d h e i d als e e n l i t e r a i r e t o p p e r , d u s t o e n H o r a t i u s w i l d e z e g g e n i e d e r e e n w e i e e n s e e n s t e e k j e laat v a l l e n , s c h r e e f hij d a t soms zelfs goede Homerus
zit te suffen
(quandoque
bonus dormitat
Homerus),
dat de een
u i t d r u k k i n g d i e n o g a l t i j d leeft. E e n k l e i n e , v r i j t e r l o o p s e o p m e r k i n g v a n H o r a t i u s in d e z e b r i e f is van zeer grote invloed geweest o p de westerse letterkunde, b e e l d e n d e
205
k u n s t en kunsttheorie sedert de Renaissance. Als de m a n toch eens h a d g e w e t e n w a t hij a l l e m a a l o v e r h o o p z o u h a l e n m e t z i j n poësis
utpictura
' e e n g e d i c h t is als e e n s c h i l d e r i j ' ! V a n d e z e s t i e n d e t o t d e
a c h t t i e n d e e e u w is o p g r o n d v a n d e z e w o o r d e n e e n i n n i g e v e r s t r e n geling v a n dichtkunst en beeldende k u n s t g e p r o p a g e e r d en nagestreefd, w a t uiteraard, o m d a t het t o c h wel heel verschillende m e d i a zijn, tot de n o d i g e t h e o r e t i s c h e en praktische v e r w i k k e l i n g e n
heeft
geleid. M a a r H o r a t i u s h a d het zelf gezegd! E l d e r s in d e Ars poëtica
s t a a t : grammatici
certant
et adhuc
sub
iudice
lis est ' d e t a a l g e l e e r d e n z i j n h e t e r n i e t o v e r e e n s e n d e z a a k is n o g o n b e s l i s t ' , w a a r i n sub iudice
strikt g e n o m e n ' o n d e r de rechter' bete-
k e n t . M e n z e g t n o g w e l d a t e e n z a a k n o g subjudice
is, m a a r h e t e e r s t e
g e d e e l t e v a n d e z i n g e l d t n i e t m e e r als g e v l e u g e l d . D e f o r m u l e matici
certant
gram-
s c h i j n t e c h t e r i n d e O u d h e i d al s p r e e k w o o r d e l i j k te z i j n
g e w o r d e n in de b e t e k e n i s ' d a a r zijn d e g e l e e r d e n h e t n o g niet o v e r e e n s ' . O n z e k e r is o f e r e e n r e c h t s t r e e k s h i s t o r i s c h v e r b a n d b e s t a a t t u s s e n d i e m o d e r n e d o o d d o e n e r e n d e p a s s a g e bij H o r a t i u s . N a t u u r l i j k is H o r a t i u s o o k b e r o e m d o m z i j n o v e r i g e w e r k , w a a r o n d e r z i j n carmina
' l i e r z a n g e n ' . D a a r i n k o m t e e n r e g e l v o o r d i e n o g altijd
b e k e n d is: dulce et decorum
est pro patria
mori ' h e t is h e e r l i j k e n g e p a s t
o m v o o r h e t v a d e r l a n d te s t e r v e n ' . D e s t r e k k i n g v a n d e c o n t e x t is d a t h e t v o o r e e n j o n g m e n s s i m p e l is o m v o o r h e t v a d e r l a n d te s t e r v e n , m a a r d a t v o o r e e n rijp m e n s a n d e r e d i n g e n v a n b e l a n g z i j n . O v e r i g e n s h a d de d i c h t e r zelf eens in e e n v e l d s l a g zijn schild w e g g e w o r p e n en de b e n e n g e n o m e n . D a t w a s g e b e u r d in d e s l a g bij P h i l i p p i i n 42 v . C , d i e zoals wij h i e r b o v e n z a g e n d e m o o r d e n a a r s v a n C a e s a r fataal w a s geworden.
Keizers
H e t R o m e i n s e k e i z e r r i j k h e e f t d o o r zijn o m v a n g , m a c h t , o r g a n i s a t i e , rechtsstelsel, b o u w k u n s t en l i t e r a t u u r altijd d i e p e i n d r u k g e m a a k t o p t i j d g e n o t e n e n h e t n a g e s l a c h t . V a n d e t i e n t a l l e n k e i z e r s d i e d i t R i j k in
206
de vijf eerste e e u w e n v a n o n z e jaartelling h e b b e n b e s t u u r d , zijn de meeste alleen n o g aan specialisten b e k e n d . S o m m i g e , o n d e r
wie
A u g u s t u s ( r e g e e r p e r i o d e 27 v . C - 1 4 n . C ) , V e s p a s i a n u s ( r e g . 6 9 - 7 9 n . C ) , T r a j a n u s (reg. 98-117), M a r c u s A u r e l i u s (reg. 161-180) en C o n stantijn d e G r o t e (reg. 3 0 6 - 3 3 7 ) , g e n i e t e n n o g altijd in b r e d e r e k r i n g f a a m als b e k w a m e o f a l t h a n s i n d r u k w e k k e n d e b e s t u u r d e r s . E n k e l e k e i z e r s z i j n d e g e s c h i e d e n i s i n g e g a a n als g e v a a r l i j k e g e k k e n . D e b e k e n d s t e n v a n d e z e n zijn C a l i g u l a (reg. 3 7 - 4 1 ) e n N e r o (reg. 5 4 - 6 8 ) . E e n belangrijke b r o n v a n k e n n i s o v e r de heersers uit de eerste e e u w n.C. v o r m e n de keizerbiografieën v a n de veelschrijver en ambtenaar S u e t o n i u s (ca. 7 0 - n a 122). In zijn l e v e n s b e s c h r i j v i n g v a n k e i z e r A u gustus v e r m e l d t S u e t o n i u s dat deze een afkeer h a d v a n r o e k e l o o s h e i d e n h a a s t . Haast
u langzaam,
p l a c h t A u g u s t u s o n d e r m e e r te z e g g e n ,
m a a r d i e m o o i e p a r a d o x h a d hij n i e t z e l f v e r z o n n e n . S u e t o n i u s z e g t dat de keizer h i e r m e e een b e k e n d e uitspraak a a n h a a l d e , m a a r wij k e n n e n g e e n o u d e r e b r o n w a a r i n d e u i t d r u k k i n g p r e c i e s in b e k n o p t e v o r m v o o r k o m t . Haast d e L a t i j n s e v o r m festina h e t G r i e k s : speude
u langzaam
deze
w o r d t o o k geciteerd in
lente, m a a r A u g u s t u s z e i h e t w a a r s c h i j n l i j k i n
bradeös.
E e n k e i z e r die er bij a n t i e k e b i o g r a f e n e n g e s c h i e d s c h r i j v e r s b i j z o n d e r s l e c h t a f k o m t , is C a l i g u l a . S u e t o n i u s v e r d e e l t z i j n l e v e n s b e s c h r i j v i n g v a n d e z e h e e r s e r in e e n g e d e e l t e o v e r ' k e i z e r C a l i g u l a ' e n e e n gedeelte over 'het m o n s t e r Caligula'. N a d a t Caligula de goedgevulde s c h a t k i s t e r i n a m p e r e e n j a a r h a d d o o r g e j a a g d , v e s t i g d e hij
een
s c h r i k b e w i n d o m d e t e k o r t e n a a n te v u l l e n . Z i j n l i j f s p r e u k w a s ze mogen
me haten,
zolang
ze me maar
vrezen
(oderint
dum
metuant).
D e z e w e l h e e l t o e p a s s e l i j k e l e u z e w a s a l l a n g in o m l o o p t o e n C a l i g u l a h a a r o p p i k t e . S u e t o n i u s spreekt v a n 'de b e k e n d e versregel uit de t r a g e d i e ' , en uit a n d e r e b r o n w e t e n wij dat h e t g i n g o m e e n regel uit h e t t r e u r s p e l Atreus
v a n L u c i u s A c c i u s ( c a . 1 7 0 - c a . 90 v . C ) , d i e d o o r
C i c e r o e n a n d e r e n o o k al w a s a a n g e h a a l d . H e t l o t v a n A c c i u s ' w e r k illustreert schrijnend
hoeveel antieke geschriften
er v e r l o r e n
zijn
g e g a a n : v a n h e t vijftigtal t o n e e l s t u k k e n d a t hij m o e t h e b b e n g e s c h r e v e n , zijn slechts e n k e l e f r a g m e n t e n b e w a a r d g e b l e v e n .
207
H e t p r o b l e e m v a n g e z a g h e b b e r s d i e z i c h m i s d r a g e n is v a n alle t i j d e n . W a n n e e r het tegenwoordig gebeurt dat toezichthouders tekortschiet e n , k o m t e r n o g a l e e n s i e m a n d o p d e p r o p p e n m e t quis custodiet custodes?
'wie zal de b e w a k e r s b e w a k e n ? ' D e z e rake
ipsos
formulering
d a t e e r t v a n e n i g e tijd n a C a l i g u l a , uit h e t b e g i n v a n de t w e e d e e e u w ; h e t is e e n z i n s n e d e u i t d e z e s d e s a t i r e v a n J u v e n a l i s ( c a . 6 o - c a . 130). H e t gaat daar echter niet o m staatszaken, m a a r o m een jaloerse e c h t g e n o o t , d i e d e r a a d k r i j g t z i j n v r o u w g o e d te l a t e n b e w a k e n . H i j z i e t e r n i e t s i n : zij z a l h e t o n g e t w i j f e l d m e t h a a r b e w a k e r s o p e e n a k k o o r d j e g o o i e n . O v e r i g e n s w a s dit b e w a k i n g s v r a a g s t u k in de vierde e e u w v . C . al a a n d e o r d e g e s t e l d d o o r P l a t o , e n t o e n w é l m e t b e t r e k k i n g t o t d e staat. I n d e tijd v a n J u v e n a l i s w e r d e n in h e t R o m e i n s e rijk n o g d e o u d e g o d e n vereerd: de o p p e r g o d Jupiter, de o o r l o g s g o d M a r s , de g o d i n v a n kunsten en w e t e n s c h a p p e n M i n e r v a en vele andere.
Andere
godsdiensten b i n n e n het Rijk - j o d e n d o m , c h r i s t e n d o m , M i t h r a s v e r e r i n g - n a m e n e e n o n d e r g e s c h i k t e p o s i t i e i n o f w a r e n zelfs v e r b o d e n . T w e e e e u w e n later, o m s t r e e k s het jaar 300, w a s het c h r i s t e n d o m t o t i n d e h o o g s t e k r i n g e n s t e r k in o p k o m s t , m a a r d e k e i z e r s h i n g e n het o u d e geloof n o g aan. Keizer Constantijn de G r o t e bracht daar v e r a n d e r i n g i n . D e z e w e r d in h e t j a a r 306 t i j d e n s e e n v e l d t o c h t i n N o o r d - E n g e l a n d d o o r zijn t r o e p e n tot keizer u i t g e r o e p e n , m a a r in h e t r e u s a c h t i g e R o m e i n s e rijk w a r e n n o g a n d e r e t r o o n p r e t e n d e n t e n actief. P a s n a l a n g e strijd z o u C o n s t a n t i j n i n 324 a l l e e n h e e r s e r w o r d e n , w a t hij z o u b l i j v e n t o t a a n z i j n d o o d in 337. E e n c r u c i a a l m o m e n t i n d e strijd o m d e m a c h t w a s C o n s t a n t i j n s o v e r w i n n i n g o p z i j n z w a g e r M a x e n t i u s i n 312, bij d e M i l v i s c h e b r u g , niet ver v a n R o m e . V o l g e n s s o m m i g e berichten z o u C o n s t a n t i j n k o r t v o o r die veldslag een v i s i o e n h e b b e n g e h a d v a n e e n (christelijk) k r u i s b o v e n d e z o n , m e t d e G r i e k s e t e k s t toutöi
nika ' o v e r w i n h i e r d o o r ' .
Z o a l s al t e r s p r a k e is g e k o m e n , w a r e n d e R o m e i n s e h o g e r e k r i n g e n verregaand tweetalig, m a a r Constantijn k e n d e n u juist m i n d e r goed G r i e k s d a n L a t i j n , e n h e t is d a a r o m f r a p p a n t d a t z i j n v i s i o e n G r i e k s o n d e r t i t e l d w a s . I n e l k g e v a l v e r s l o e g hij M a x e n t i u s , e e n s u c c e s d a t hij
208
d e rest v a n zijn l e v e n z o u t o e s c h r i j v e n a a n d e christelijke g o d s d i e n s t , w a a r t o e hij als e e r s t e R o m e i n s e k e i z e r is o v e r g e g a a n . D e s p r e u k u i t h e t v i s i o e n is i n t u s s e n v o o r a l b e k e n d g e w o r d e n i n d e L a t i j n s e v a r i a n t in hoe signo vinces
' i n d i t t e k e n z u l t gij o v e r w i n n e n ' , a f g e k o r t I H S .
D e z e a f k o r t i n g s l o o t a a n bij e e n b e s t a a n d e t r a d i t i e o m d e n a a m J e z u s , i n G r i e k s e h o o f d l e t t e r s g e s c h r e v e n als I H T O Y 2 T è s o u s ' , a f te k o r t e n als I H , IH2, o f d e m e n g v o r m I H C . V e r s t e r k t d o o r d i t G r i e k s e I H T verkreeg de Latijnse afkorting I H S een o n g e k e n d e populariteit, die e r t o e l e i d d e dat er in de l o o p d e r g e s c h i e d e n i s n o g h e e l interpretaties v a n zijn v e r z o n n e n , zoals Iesus H o m i n u m
andere Salvator
'Jezus verlosser der m e n s e n ' en Jezus H a r t S m a r t .
Romeinse christenen Z o a l s g e z e g d w a r e n er al R o m e i n s e c h r i s t e n e n l a n g v o o r d a t o n d e r C o n s t a n t i j n de G r o t e het c h r i s t e n d o m een officiële status k r e e g in het R o m e i n s e rijk. I n d e l o o p v a n d e e e r s t e e e u w e n v a n o n z e j a a r t e l l i n g g i n g e n m e e r en m e e r R o m e i n e n over tot het c h r i s t e n d o m , in w e e r w i l v a n s o m s zware vervolging d o o r de heidense overheid. Een b e k e n d e vroege R o m e i n s e bekeerling, een jurist uit N o o r d - A f r i k a , w a s Tertull i a n u s ( c a . 1 6 0 - c a . 225), d i e i n e e n a a n t a l g e s c h r i f t e n fel o p k w a m v o o r zijn n i e u w e geloof. A a n h e m w o r d t a l g e m e e n de p a r a d o x a l e stelling credo
quia
ahsurdum
'ik g e l o o f o m d a t het a b s u r d ( o n g e r i j m d )
is'
t o e g e s c h r e v e n . V e r m o e d e l i j k d o o r a s s o c i a t i e m e t h e t credo, d e g e l o o f s b e l i j d e n i s , w o r d t d e z e s t e l l i n g d a n b e t r o k k e n o p z i j n g e l o o f als c h r i s t e n ü b e r h a u p t . Z o ver ging Tertullianus niet, m a a r afkerig v a n p a r a d o x e n w a s hij g e e n s z i n s , z o a l s i n d e z e p a s s a g e : ' D e z o o n v a n G o d is g e s t o r v e n ; d a t is g e l o o f w a a r d i g , o m d a t h e t o n g e r i j m d is. N a te z i j n b e g r a v e n , is hij v e r r e z e n ; d a t is z e k e r g e b e u r d , o m d a t h e t o n m o g e l i j k i s . ' V a n d i e p a s s a g e is credo quia ahsurdum
n a a r alle w a a r s c h i j n l i j k h e i d e e n v e r -
b a s t e r i n g , m a a r d e u i t d r u k k i n g als z o d a n i g is d o o r T e r t u l l i a n u s n i e t gebezigd.
209
Een nog veel beroemdere
figuur
u i t d e v r o e g e K e r k is A u g u s t i n u s
(354-430), die n a geestelijke o m z w e r v i n g e n tot het christelijk g e l o o f overging, b i s s c h o p w e r d , en zich o n t w i k k e l d e tot een v a n de theoret i s c h e g r o n d l e g g e r s v a n h e t c h r i s t e n d o m . A u g u s t i n u s w a s n e t als Tertullianus afkomstig uit N o o r d - A f r i k a . Zijn w e r k bestaat m e r e n deels uit t h e o l o g i s c h e geschriften v o o r g e v o r d e r d e n , m a a r zijn a u t o b i o g r a f i s c h e Confessiones
'Belijdenissen' heeft d o o r de e e u w e n h e e n
steeds een b r e d e r p u b l i e k a a n g e s p r o k e n . U i t de allereerste alinea v a n dat b o e k w o r d t , v o o r a l in rouwadvertenties, n o g dikwijls geciteerd inquietum
est cor nostrum,
donec
requiescat
in te ' o n r u s t i g is o n s h a r t ,
t o t d a t h e t r u s t e in U [ G o d ] ' . D i t is n u e e n s e e n e s s e n t i ë l e z i n s n e d e d i e als g e v l e u g e l d
woord
z e l f s t a n d i g v o o r t l e e f t , m a a r d a t is e e r d e r u i t z o n d e r i n g d a n r e g e l . I n h e t v o o r g a a n d e is a l l a n g d u i d e l i j k g e w o r d e n d a t d i k w i j l s j u i s t b i j k o m stige frasen, o f v e r b a s t e r i n g e n , de g e s c h i e d e n i s i n g a a n , v a a k n o g m e t een verkeerde toeschrijving of betekenis ook. Z o w o r d t het hierboven b e h a n d e l d e credo quia absurdurn,
dat o p n a a m v a n T e r t u l l i a n u s staat,
m a a r in d i e v o r m e n m e t e e n z o a b s o l u t e s t r e k k i n g b i j h e m v o o r k o m t , o o k wel aan Augustinus toegeschreven! Dat
niet
illustreert
overigens het a l g e m e n e verschijnsel dat citaten of a n o n i e m e zegswijz e n g e m a k k e l i j k a a n b e r o e m d h e d e n w o r d e n t o e g e s c h r e v e n , m e t in o n z e tijd o n d e r a n d e r e n V o l t a i r e e n N a p o l e o n als g r o t e v e r g a a r b a k ken. Een v o o r b e e l d v a n een b i j k o m s t i g e tekst v a n A u g u s t i n u s , eveneens u i t d e Confessiones,
d i e n o g a l t i j d b e k e n d is e n d i e , u i t z i j n v e r b a n d
g e r u k t , een c u r i e u z e i n d r u k geeft v a n d e z e grote f i g u u r uit het c h r i s t e n d o m , is geef mij kuisheid
en ingetogenheid,
maar niet
onmiddellijk.
H e t k o m t o o k v o o r i n d e ( s o m s v e r k o r t e ) L a t i j n s e v o r m da (castitatem
et continentiam,
sed noli modo),
mihi...
w a a r m e e m e n d a n twijfel
l a a t b l i j k e n a a n i e m a n d s g o e d e v o o r n e m e n s . H e t lijkt e e n e i g e n a a r d i g e w e n s v o o r e e n b i s s c h o p , m a a r in feite v o e r t A u g u s t i n u s h i e r a f k e u r e n d z i j n w u l p s e e n v e r w e r p e l i j k e j o n g e r e ik s p r e k e n d t e n t o n e l e , w a t e e n heel ander licht o p de zaak werpt.
210
De Middeleeuwen
V a n enkele e e u w e n n a A u g u s t i n u s dateert een tekst die, evenals het h i e r b o v e n b e h a n d e l d e inquietum
est cor nostrum...,
nogal eens in
r o u w a d v e r t e n t i e s w o r d t a a n g e h a a l d , bij o v e r l e d e n e n v a n k a t h o l i e k e n h u i z e . D a t is in paradisum
deducant
te angeli ' m o g e n d e e n g e l e n u n a a r
h e t paradijs v o e r e n ' . D i t zijn d e eerste w o o r d e n v a n d e a n t i f o o n die w o r d t g e z o n g e n w a n n e e r e e n d o d e v o l g e n s r.-k. r i t u e e l t e n g r a v e w o r d t gedragen. In plaats v a n de o o r s p r o n k e l i j k e Latijnse tekst w o r d t tegenwoordig o o k wel een Nederlandse vertaling geciteerd, waarbij s o m s d e i n ' m o g e n ' u i t g e d r u k t e a a n v o e g e n d e w i j s k o m t te v e r v a l l e n . Een subtiel verschil, w a n t daarmee m a a k t de h o o p o f w e n s dat de overledene in het paradijs zal k o m e n , plaats v o o r een zekerheid. D e a u t e u r v a n d e t e k s t is n i e t b e k e n d ; d e o o r s p r o n g z a l i n d e z e v e n d e e e u w liggen. E r g e n s in o n s leven, w a n n e e r wij een jaar o f tien zijn m i s s c h i e n , h o r e n w i j v o o r h e t e e r s t h e t c h a r m a n t e r a a d s e l d a t t e n g r o n d s l a g ligt a a n d e u i t d r u k k i n g de kool en de geit sparen:
een m a n m o e t een kool,
een geit e n een w o l f de rivier o v e r b r e n g e n . D a t m o e t g e b e u r e n m e t e e n r o e i b o o t j e w a a r i n n a a s t h e m z e l f s l e c h t s p l a a t s is v o o r é é n d i n g ; k o o l e n geit m o g e n niet o n b e h e e r d s a m e n w o r d e n achtergelaten, geit e n w o l f e v e n m i n ( d e c o m b i n a t i e m a n p l u s w o l f is b l i j k b a a r
geen
p r o b l e e m ) . Alles heeft e e n g e s c h i e d e n i s , d u s o o k dit raadseltje, e n h e t f a s c i n e r e n d e is d a t h e t i n d e o u d s t e b r o n w a a r u i t w i j h e t k e n n e n , al p r e c i e s d e z e l f d e e l e m e n t e n h e e f t ; h e t h e e t d a a r Propositio capra et fasciculo
cauli.
de lupo
et
D i e b r o n is e e n L a t i j n s e t e k s t u i t d e n e g e n d e
e e u w , v e r m o e d e l i j k uit Frankrijk a f k o m s t i g , w a a r i n een hele reeks w i s k u n d i g e e n l o g i s c h e p u z z e l s is b i j e e n g e b r a c h t o n d e r d e titel positiones
ad acuendos
iuvenes
Pro-
'Oefeningen v o o r de jeugd'. V o o r z o v e r
b e k e n d is d i t d e o u d s t e b r o n , n i e t a l l e e n v a n d i t b e p a a l d e r a a d s e l , m a a r
211
o o k v a n d i t t y p e r a a d s e l . D e b u n d e l is n a a r alle w a a r s c h i j n l i j k h e i d samengesteld aan het h o f v a n Karei de Grote, mogelijk d o o r de grote Engelse geleerde A l c u i n u s (ca. 735-804). N a t u u r l i j k k a n het heel g o e d zijn dat d e samensteller het raadsel a a n een o u d e r e tekst o f traditie h e e f t o n t l e e n d , m a a r d a a r o v e r is n i e t s b e k e n d . O v e r i g e n s h o u d e n d e m o d e r n e naslagwerken het erop dat het N e d e r l a n d s de u i t d r u k k i n g de kool en de geit sparen
pas ongeveer een e e u w geleden aan het Frans
heeft ontleend. E v e n e e n s v a n m i d d e l e e u w s e o o r s p r o n g is h e t s p r e e k w o o r d quod
Heet
Iovi non licet bovi ' W a t J u p i t e r w e l m a g , m a g e e n r u n d n i e t ' , al k l i n k t het m e t zijn v e r w i j z i n g naar Jupiter, de R o m e i n s e o p p e r g o d , n o g z o k l a s s i e k . W a n n e e r e n i n w e l k v e r b a n d h e t is o n t s t a a n , is n i e t b e k e n d . L a a t - m i d d e l e e u w s o f zelfs n a - m i d d e l e e u w s is d e L a t i j n s e v o r m v a n d e b e k e n d e z e g s w i j z e over smaak est disputandum, non
valt niet te twisten:
de gustibus
s o m s u i t g e b r e i d m e t k l e u r e n : de gustibus
est disputandum.
A a n g e z i e n h e t w o o r d gustus
non
etcoloribus
' s m a a k ' hier in
niet-klassieke zin w o r d t gebruikt, namelijk in de betekenis 'gevoel v o o r s c h o o n h e i d ' , gaat het hier waarschijnlijk o m een s p r e e k w o o r d uit een volkstaal, dat tijdens de M i d d e l e e u w e n o f de Renaissance in h e t L a t i j n is o m g e z e t .
212
De Renaissance en later
Speeltoneel I n 1637 v e r r e e s i n A m s t e r d a m a a n d e K e i z e r s g r a c h t e e n d o o r J a c o b v a n C a m p e n o n t w o r p e n s t a d s s c h o u w b u r g , d i e b e g i n j a n u a r i 1638 m e t d e p r e m i è r e v a n V o n d e l s Gysbreghtvan
Aemstel
z o u w o r d e n ingewijd.
Diezelfde V o n d e l had een spreuk bedacht v o o r o p de gevel v a n de n i e u w e s c h o u w b u r g , i n m o d e r n e s p e l l i n g : De wereld is een Elk speelt zijn
speeltoneel/
rol en krijgt zijn deel. V o n d e l , d i e g o e d t h u i s w a s i n d e
k l a s s i e k e n , s l o o t h i e r m e e a a n bij e e n z e e r o u d e t r a d i t i e . D e g e d a c h t e dat o o k heel de wereld b u i t e n de s c h o u w b u r g alleen m a a r een toneels t u k is, w a a r i n d e m e n s e n , al d a n n i e t d o o r h o g e r e m a c h t e n b e s t u u r d , h u n r o l v e r v u l l e n , w a s al i n d e O u d h e i d t o t c l i c h é g e w o r d e n . Acta fabula
est
' d e v o o r s t e l l i n g is a f g e l o p e n ' z o u k e i z e r A u g u s t u s i n 14 n . C . o p
z i j n s t e r f b e d h e b b e n g e z e g d . I n feite h e b b e n w i j h i e r , z o a l s z o v a a k , te m a k e n m e t e e n t r a d i t i o n e e l v e r d i c h t s e l . V o l g e n s s e r i e u s te n e m e n b r o n n e n z o u hij o p d a t m o m e n t e c h t e r w e l d e g e l i j k h e b b e n g e s p r o k e n o v e r zijn 'rol in de k o m e d i e die l e v e n heet'. M a a r o o k t o e n w a s d e z e v e r g e l i j k i n g al e e u w e n o u d : r e e d s P l a t o ( 4 2 9 - 3 4 7 v . C . ) n o e m d e a l l e levende wezens 'marionetten van goddelijke oorsprong', en sprak van ' d e t r a g e d i e e n d e k o m e d i e v a n h e t l e v e n ' . V o n d e l w a s in z i j n tijd n i e t d e e n i g e d i e d i t o u d e b e e l d o p p a k t e . T o e n i n 1599 in L o n d e n
de
G l o b e - s c h o u w b u r g w e r d g e b o u w d - d i e e n k e l e j a r e n g e l e d e n is g e r e construeerd - , kreeg deze volgens s o m m i g e berichten het opschrift Totus
mundus
agit histrionem
' h e e l d e w e r e l d s p e e l t t o n e e l ' . I n As
you
like it, e e n v a n d e s t u k k e n v a n S h a k e s p e a r e d i e d a a r i n p r e m i è r e z i j n g e g a a n , w o r d t de w e r e l d nadrukkelijk vergeleken m e t de b ü h n e the world's
all
a stage - e n h e t l e v e n v a n d e m e n s m e t e e n t o n e e l s t u k i n
zeven bedrijven.
213
Later in de z e v e n t i e n d e e e u w schreef de N e d e r l a n d e r B e n e d i c t u s de S p i n o z a ( 1 6 3 2 - 1 6 7 7 ) i n h e t L a t i j n d e Ethica,
zijn v o o r n a a m s t e filoso-
f i s c h e w e r k . M e r k w a a r d i g e r w i j s h e e f t zelfs d i t z e e r m o e i l i j k e b o e k e e n p o p u l a i r e u i t d r u k k i n g v o o r t g e b r a c h t , n a m e l i j k d e f o r m u l e in het van
de eeuwigheid
{sub
specie
aeternitatis),
licht
die er e n k e l e m a l e n in
v o o r k o m t . D o o r g a a n s w o r d t e r m e e a a n g e g e v e n d a t m e n iets o n d e r het ruimst mogelijke g e z i c h t s p u n t b e s c h o u w t en d u s sterk relativeert. V a n G r i e k s e g e v l e u g e l d e w o o r d e n is in d e z e p e r i o d e a l l a n g g e e n sprake m e e r . H e t Grieks w a s in W e s t - E u r o p a tijdens de M i d d e l e e u w e n l a n g e tijd v o l k o m e n o n b e k e n d g e w e e s t en heeft de t o e n o p g e l o pen achterstand nooit meer ingelopen. T o e n
in d e l o o p v a n
de
z e v e n t i e n d e en a c h t t i e n d e e e u w o o k het aantal m e n s e n dat in staat w a s v l o t p r o z a o f p o ë z i e in h e t L a t i j n te s c h r i j v e n , m e r k b a a r a f n a m , w e r d het Latijn m e e r en m e e r t e r u g g e d r o n g e n tot het d o m e i n v a n de m o t t o ' s , d e v i e z e n e n l i j f s p r e u k e n . Z o k o o s d e b r i l j a n t e L e i d s e arts H e r m a n B o e r h a a v e (1668-1738) - die overigens n o g z o n d e r p r o b l e m e n in h e t L a t i j n p u b l i c e e r d e - z i c h h e t k e r n a c h t i g e simplex veri ' e e n v o u d is h e t k e n m e r k v a n h e t w a r e ' t o t l i j f s p r e u k .
sigillum Ofschoon
c h a u v i n i s t i s c h e n a s l a g w e r k e n d i e s p r e u k w e i e e n s b e s c h o u w e n als d e b r o n v a n het N e d e r l a n d s e s p r e e k w o o r d , d e e d B o e r h a a v e niets anders d a n e e n al i n d e M i d d e l e e u w e n g e f o r m u l e e r d e w i j s h e i d t o t d e z i j n e m a k e n . D e g e d a c h t e w a s , zij h e t i n a n d e r e w o o r d e n , zelfs al in d e O u d h e i d uitgedrukt. Bij d e z e s p r e u k v a n B o e r h a a v e b l i j k t e e n s te m e e r d a t alles al e e n s e e r d e r is g e z e g d - e n o o k d a t is n a t u u r l i j k al h e e l l a n g g e l e d e n o p g e m e r k t . B e k e n d is d e f o r m u l e r i n g v a n d e R o m e i n s e T e r e n t i u s ( c a . 1 9 0 - 1 5 9 v . C . ) d a t nullum dictum
prius
est lam dictum
toneelschrijver quod
non
sit
' e r n i e t s w o r d t g e z e g d d a t n i e t al e e r d e r g e z e g d i s ' .
Genootschappen
T e g e n w o o r d i g geeft m e n functies en b e d r i j v e n g r a a g een Engelse o f Engels k l i n k e n d e n a a m ; o o k v o o r l e u z e n en m o t t o ' s w o r d t g e m a k k e -
214
lijk n a a r h e t E n g e l s g e g r e p e n . W i e in v r o e g e r e e u w e n e e n k u n s t z i n n i g o f wetenschappelijk genootschap oprichtte, deed vaak een beroep o p h e t Latijn, w a a r b i j m e n s o m s zelf iets b e d a c h t , m a a r dikwijls teruggreep naar o f varieerde o p o u d e r e teksten. W i j
ook
behandelen
h i e r o n d e r enkele b e k e n d e v o o r b e e l d e n uit zeer vele. NU volentibus
arduum
' v o o r h e n d i e w i l l e n is n i e t s o n o v e r k o m e l i j k '
w a s d e n a a m v a n e e n in 1 6 6 9 d o o r d e s p i n o z i s t e n l e x i c o g r a a f L o d e w i j k M e i j e r in A m s t e r d a m o p g e r i c h t letterkundig g e n o o t s c h a p , dat het classicisme h o o g in het v a a n d e l droeg. Een n a u w v e r w a n t e f o r m u l e r i n g is al in d e M i d d e l e e u w e n g e s i g n a l e e r d , e n i n h o u d e l i j k k a n m e n z i c h h e b b e n laten i n s p i r e r e n d o o r de u i t s p r a a k v a n S e n e c a (ca. 4 v . C - 6 5 n . C . ) d a t n i e t s z o m o e i l i j k o f l a s t i g is, o f d e m e n s k a n h e t w e l o n d e r d e k n i e k r i j g e n . Bij H o r a t i u s ( 6 5 - 8 v . C . ) v i n d e n w e nil libus ardui
morta-
est ' n i e t s is d e s t e r v e l i n g e n te h o o g g e g r e p e n ' , d a t e c h t e r
e e n n e g a t i e v e s t r e k k i n g lijkt te h e b b e n , i n d e z i n v a n ' n i e t s is d e m e n s te d o l ' . D a t z a l M e i j e r n i e t b e d o e l d h e b b e n . W e l n a m z i j n g e n o o t s c h a p z i c h m e t g r o t e ijver H o r a t i u s ' Ars poëtica
(zie p. 205-206) tot r i c h t -
snoer, m e t overigens v o o r a l de t o e n m a l i g e Franse classicistische ton e e l k u n s t als d i r e c t v o o r b e e l d . A l s Felix Meritis
'gelukkig d o o r v e r d i e n s t e n ' k e n n e n wij een theater
a a n d e K e i z e r s g r a c h t in A m s t e r d a m ; h e t is a l t i j d w e e r w o n d e r l i j k o m te e r v a r e n w a t z o ' n v e r t r o u w d e n a a m o o r s p r o n k e l i j k b e t e k e n d e . D i t g e b o u w was oorspronkelijk het hoofdkwartier van het gelijknamige, i n 1776 o p g e r i c h t e g e n o o t s c h a p v o o r k u n s t e n w e t e n s c h a p . D a t is in de negentiende e e u w ten o n d e r gegaan, m a a r het opmerkelijke geb o u w u i t 1778 is n o g a l t i j d e e n c u l t u r e e l c e n t r u m v a n b e l a n g . O f a a n d e n a a m e e n b e p a a l d k l a s s i e k v o o r b e e l d t e n g r o n d s l a g l i g t , is o n s n i e t bekend. W i e in A m s t e r d a m n a a r d e d i e r e n t u i n g a a t , g a a t n a a r ' A r t i s ' . D i t i l l u s t r e e r t p r a c h t i g d a t er g e e n v e r b a n d b e h o e f t te z i j n t u s s e n
de
g a n g b a r e b e t e k e n i s v a n e e n w o o r d e n d e v r o e g e r e , o m n i e t te z e g g e n oorspronkelijke v e r k o r t u i t Natura
b e t e k e n i s . ' A r t i s ' is i m m e r s in h e t artis magistra
spraakgebruik
' d e n a t u u r is d e ( l e e r ) m e e s t e r e s v a n
d e k u n s t ' , h e t m o t t o d a t i n 1838 d o o r d e o p r i c h t e r s a a n d e d i e r e n t u i n
215
is g e g e v e n e n w a a r i n artis b e t e k e n t ' v a n d e k u n s t ' o f ' v a n d e w e t e n schap'. Een v a n de oprichters schreef indertijd dat het hierbij ging o m een ' a l g e m e e n b e k e n d e spreuk', m a a r niets bleek m i n d e r w a a r , w a n t p a s n a d a t er a n d e r h a l v e e e u w vergeefs n a a r w a s g e s p e u r d , k o n i e m a n d e i n d e l i j k e e n m o g e l i j k e b r o n a a n w i j z e n . I n d e v o r m Artis Natura
magistra
- d e a f w i j k e n d e w o o r d v o l g o r d e is h i e r n i e t v a n b e l a n g - w e r d
d e s p r e u k t e r u g g e v o n d e n i n e e n L a t i j n s e b u n d e l f a b e l s u i t 1579 ( d i e w e e r t e r u g g i n g o p een N e d e r l a n d s origineel uit 1567). D a a r h a d ze e c h t e r e e n a n d e r e b e t e k e n i s d a n de d i e r e n t u i n o p r i c h t e r s er later a a n g a v e n ; ze illustreerde n a m e l i j k een plaatje v a n een gedresseerde aap, d i e bij d e a a n b l i k v a n l e k k e r e n o o t j e s z i j n ' m a n i e r e n ' v e r g a t e n 'als een beest' tekeerging. Vermoedelijk ging het dan o o k o m een variant o p h e t o u d e s p r e e k w o o r d d a t w i j n o g k e n n e n in d e v o r m de (of: het leven)
is sterker
natuur
dan de leer. In d e m o d e r n e w e t e n s c h a p s t a a l
z o u d e n w i j z e g g e n d a t nature
het wint van
nurture.
T e r z i j d e : w a a r o m is d e n a a m v a n d e d i e r e n t u i n e i g e n l i j k v e r k o r t t o t ' A r t i s ' , e n n a m m e n n i e t , z o a l s m e e r v o o r d e h a n d ligt, h e t e e r s t e w o o r d , ' N a t u r a ' ? ( D e n k m a a r a a n ' A r t i ' v o o r Arti
et amicitiae
'voor
d e k u n s t e n d e v r i e n d s c h a p ' , d e n a a m v a n e e n k u n s t e n a a r s s o c i ë t e i t in A m s t e r d a m . ) D a a r v o o r is d e v o l g e n d e v e r k l a r i n g i n o m l o o p . W a n n e e r in d e n e g e n t i e n d e e e u w n e t t e A m s t e r d a m s e b u r g e r s 's z o n d a g s gingen w a n d e l e n in de Plantage en de daar gelegen d i e r e n t u i n , k w a m e n z e n a t u u r l i j k a n d e r e n e t t e b u r g e r s t e g e n . W e e r t h u i s k o n je e c h t e r m o e i l i j k z e g g e n d a t j e d e h e e r e n m e v r o u w G r o e n 'in N a t u r a ' w a s t e g e n g e k o m e n , w a n t d a t z o u b e t e k e n e n d a t zij d a a r i n h u n b l o o t j e h a d d e n g e l o p e n - een b o e i e n d e m a a r ontoelaatbare gedachte. Z o z o u h e t d a n k u i s h e i d s h a l v e ' i n A r t i s ' zijn g e w o r d e n , e n v a n d a a r ' A r t i s ' . E n d u s is er n u o o k e e n A r t i s P a r t y c e n t r u m e n e e n A r t i s - E x p r e s , w a a r b i j d e o o r s p r o n k e l i j k e b e t e k e n i s g e h e e l u i t h e t z i c h t is v e r d w e n e n . Een van de oudste concertzalen van ons land - thans o o k s c h o u w b u r g - is Musis
sacrurn
' A a n d e m u z e n g e w i j d ' in A r n h e m (1847). D e
m u z e n w a r e n in d e O u d h e i d d e g o d i n n e n v a n p o ë z i e , k u n s t e n e n w e t e n s c h a p p e n - a a n v a n k e l i j k w a s er m a a r é é n , l a t e r d r i e e n t e n s l o t t e k w a m m e n uit o p n e g e n . B e k e n d zijn b i j v o o r b e e l d
216
Clio
(Grieks:
Kleiö), v a n de geschiedenis, en Erato, v a n de liefdespoëzie toevallig o o k de n a a m v a n een g e r e n o m m e e r d
(niet
grammofoonplaten-
m e r k ) . 'Aan de m u z e n gewijd' was dan o o k een v o o r de h a n d liggende n a a m v o o r een concertgebouw. V a n het een k o m t het ander, en niet ver van daar bezit A r n h e m n u een 'Parkeergarage Musis'. Een kleine v e r k e n n i n g o p internet b r a c h t aan het licht dat o o k S c h i e d a m een M u s i s S a c r u m b e z i t , o p g e r i c h t i n 1842. O o k d a a r a a n is d e m o d e r n e tijd n i e t v o o r b i j g e g a a n , w a n t h e t g e b o u w b i e d t t h a n s o n d e r d a k a a n B o w l i n g M u s i s S a c r u m . Musis
sacrum
is c o r r e c t L a t i j n , m a a r o f d e
f o r m u l e i n d e O u d h e i d o o k is g e b r u i k t , is o n s n i e t b e k e n d . E e n a a n d e m u z e n g e w i j d e t e m p e l h e e t t e bij d e G r i e k e n mouseion, L a t i j n u i t e i n d e l i j k o n s museum
dat via het
is g e w o r d e n , m a a r p a s i n d e a c h t t i e n d e
e e u w de huidige betekenis heeft gekregen.
Homeopathie D e d o o r G a l e n u s ( 1 3 0 - c a . 210 n . C . ) d e f i n i t i e f g e f o r m u l e e r d e g e n e e s k u n d i g e l e e r v a n d e humores,
d e l i c h a a m s s a p p e n , d i e h i e r b o v e n al
e n k e l e m a l e n t e r s p r a k e is g e k o m e n , h u l d i g d e o n d e r m e e r h e t p r i n c i p e dat kwalen m o e t e n w o r d e n bestreden m e t h u n
tegenovergestelde:
heeft een patiënt het w a r m , d a n m o e t e n v e r k o e l e n d e m i d d e l e n w o r d e n a a n g e w e n d e n z o v o o r t . N a d e R e n a i s s a n c e is h i e r v o o r e e n k r e u p e l e , m a a r g o e d b e k k e n d e L a t i j n s e f o r m u l e b e d a c h t : contraria riis curentur
contra-
' m e n dient het tegenovergestelde met het tegenoverge-
s t e l d e te g e n e z e n ' . E i n d a c h t t i e n d e e e u w c o n s t a t e e r d e d e D u i t s e arts C h r . F r . S . H a h n e m a n n (1755-1843) d a t de m e d i s c h e w e t e n s c h a p
zó
w e i n i g v e r m o c h t , dat de artsen h u n patiënten d o o r g a a n s het best d i e n d e n d o o r h e n n i e t te b e h a n d e l e n . M a a r w a t d a n ? I n 1796 f o r m u l e e r d e H a h n e m a n n e e n n i e u w m e d i s c h p r i n c i p e , d a t hij l a t e r pathie
homeo-
zou n o e m e n . Dit k w a m erop neer dat zieken m o e t e n w o r d e n
b e h a n d e l d m e t m i d d e l e n - m a a r d a n s t e r k v e r d u n d - d i e bij g e z o n d e p e r s o n e n z o v e e l m o g e l i j k d e z e l f d e s y m p t o m e n o p w e k k e n d i e z i c h bij de zieken v o o r d o e n . Simpel gezegd: koorts kan w o r d e n bestreden met
217
e e n zeer lichte dosis v a n e e n s t o f die bij e e n g e z o n d p e r s o o n juist k o o r t s o p w e k t . M e n n o e m t dit, m e t een f o r m u l e r i n g die in enigszins a n d e r v e r b a n d al i n d e z e v e n t i e n d e e e u w is g e s i g n a l e e r d : similia curentur
z e n ' . V a n d a a r o o k homeopathie, pathos
similibus
' m e n d i e n t h e t g e l i j k s o o r t i g e m e t h e t g e l i j k s o o r t i g e te g e n e u i t G r i e k s homoios
'gelijksoortig' en
'ziekte'.
M e t de h i e r b o v e n g e n o e m d e , aan de m u z e n gewijde p a r k e e r g a r a g e en b o w l i n g c l u b is al d u i d e l i j k g e w o r d e n d a t L a t i j n s e m o t t o ' s h a r d n e k k i g v o o r t l e v e n . I n A m s t e r d a m r i j d t t r o u w e n s al e e n j a a r o f w a t e e n b a k f i e t s r o n d m e t h e t o p s c h r i f t veni viedie
fietsie...
Dat o o k o p een m o d e r n
m e d i u m als i n t e r n e t v o l o p L a t i j n w o r d t g e b e z i g d , is e e r d e r i n d i t b o e k o n d e r h e t k o p j e ' L e v e n d L a t i j n ' al t e r s p r a k e g e k o m e n . N o g e e n a a r d i g e w e b s i t e is d e z e : w w w . u s e r s . g l o b a l n e t . c o . u k / ~ l o x i a s / s e a r c h . h t m .
Dit
is e e n i n i t i a t i e f v a n e e n B r i t s e c l a s s i c u s , d i e a l l e r l e i i n l i c h t i n g e n o v e r de klassieken aanbiedt en b o v e n d i e n o p v e r z o e k Latijnse
motto's
f a b r i c e e r t v o o r c l u b s ' o f als b i j z o n d e r c a d e a u v o o r d i e v e e l e i s e n d e vriend of vriendin'.
FINIS
218
Belangrijkste gebruikte literatuur
Aebischer, Paul (1944), 'Considérations sur le cours du Rubicon', in: Museum Helveticum 1, 258-269. Ahrens, Gerhard (1992), Medizinisches
und naturwissenschaftliches
Latein, mit
latinisiertem griechischem Wortschalz, Leipzig etc. Aristoteles (1962), Problemataphysica,
Darmstadt; vertaald door Hellmut Flashar.
Backer, C A . (1936), Verklarend woordenboek van wetenschappelijke van de in Nederland en Nederlands-Indië
plantennamen
in het wild groeiende en in tuinen en
parken gekweekte varens en hogere planten, herdruk Amsterdam 2000. Bartelink, G.J.M. (1986), Het vroege christendom en de antieke cultuur, Muiderberg. Barteünk, G.J.M. (1989), De geboorte van Europa. Van laat-Romeins naar vroege Middeleeuwen,
imperium
Muiderberg.
Bartelink, G.J.M. (1993), Griekse citaten en gezegden, Utrecht. Bartelink, G.J.M. (1994), Prisma van de Latijnse citaten en gezegden, 2e druk, Utrecht. Bartlett, John (1992), Familiar quotations, 16e druk, Boston/Toronto/Londen; red. Justin Kaplan. Bayer, Karl (1999), Nota bene! Das lateinische Zitatenlexikon,
3e druk, Düssel-
dorf/Zürich. Berkel, Gerald van en Kees Samplonius (1995), Nederlandse plaatsnamen, Utrecht. Berns, Jan (1999), '"Baptizandis nomina imponantur sanctorum...": De bemoeienis van de R.K. kerk met de voornaamgeving in Nederland', in: Jan Berns, Geert Dibbets en Piet van Sterkenburg (red.), Weijnen Tnegentig. Een vriendenboek voor professor dr. A.A.
Weijnen bij gelegenheid van zijn negentigste
verjaardag, Schiedam, pp. 3-9. Betz, Werner (1949), Deutsch undLateinisch. schen Benediktinerregel,
DieLehnbildungen
der althochdeut-
Bonn.
Boisacq, Emile (1950), Dictionnaire étymologique de la languegrecque étudiée dans ses rapports avec les autres langues indo-européennes,
Heidelberg, 4e druk.
Bruin, C C . de (1937), De Statenbijbel en zijn voorgangers, Leiden; 2e druk bewerkt door F.G.M. Broeyer, 1993.
219
Büchmann, Georg, e.a., Geflügelte Worte (verscheidene edities). Bury, Ernst (red.) (1999), In medias res: Lexikon lateinischerZitate
und Wendungen
(cd-rom), Berlijn. Byvanck, A . W . (1945), Nederland in den Romeinschen tijd, 2 delen, Leiden. Cate, Anne-Marie ten en Erik Schiering (eindred.) (1982), Hoe klassiek is Amsterdam, Amsterdam. Cd-rom Middelnederlands
(1998), Den Haag/Antwerpen.
Cd-rom Woordenboek der Nederlandsche taal (1995), Rotterdam. Coppens, Cyprianus o.s.b. (1943), Practisch handboek van het liturgisch
Latijn,
Turnhout. Cottez, Henri (1989), Dictionnaire des structures du vocabulaire savant. Éléments et mod'eles de formation,
Parijs.
Curtius, Ernst Robert (1954), Europaische Literatur und lateinisches Mittelalter, 2e druk, Bern. Dijksterhuis, EJ. (1938), Archimedes, deel 1, Groningen/Batavia, 13-15. Ebeling, R.A. (1993), Voor- en familienamen
in Nederland. Geschiedenis, versprei-
ding, vorm en gebruik, 's-Gravenhage/Groningen. Egger, Carolus (1992-1997), Lexicon Recenlis Latinitalis; editum cura operis fundati cui nomen 'Latinitas', Rome (1998: Duitse vertaling Neues Latein
Lexikon).
Elcock, W . D . (1960), The Romance languages, Londen. Encyclopaedia Britannica (verscheidene edities), Chicago enz. Endepols, J. (1937), Klassiek handwoordenboekje Romeinse
mythologie,
aardrijkskunde
van namen uit de Griekse en
en geschiedenis
en uit de
Germaanse
(Noordse) mythologie, 7e druk, Groningen/Batavia. Engelhart, Ben en Frans de Clerq (z.j.), 5 0 eeuwen schrift. Een inleiding tot de geschiedenis van het schrift, Utrecht/Antwerpen. Erasmus, Desiderius (1528), De recta Latini Graecique serrnonis pronunliatione Dialog über die richlige Aussprache der lateinischcn und griechïschen
=
Sprache,
uitgeg. en vertaald door Johannes Kramer 1978, Meisenheim ara Glan. Ernout, A. en A. Meillet (1979), Dictionnaire
étymologique de la langue latine.
Histoire des mots, Parijs. Es, W.A. van (1981), De Romeinen in Nederland, Haarlem, 3e druk. Folkerts, Menso (1978), Die dheste mathematische Aufgabensammhmg scher Sprache: Die Alkuin zugcschriebenen Wenen.
220
in lateini-
Propositiones ad acuendos
iuvenes,
Franck, J., N. van Wijk en C.B. van Haeringen (1976), Etymologisch der Nederlandsche
woordenboek
taal, onveranderde herdruk van 1912 met supplement uit
1936, 's-Gravenhage. Frings, Theodor (1932), Germania Romana, Halle. Geary, Patrick J. (1988), Before France and Germany. The creation and transformation of the Merovingian world, Oxford. Gneuss, Helmut (1955), Lehnbildungen
und Lehnbedeutungen
im
Altenglischen,
Berlijn. Graaf, JJ. (1915), Nederlandsche doopnamen naar oorsprong en gebruik, 's-Gravenhage. Grote Winkler Prins encyclopedie (verscheidene edities), Amsterdam/Brussel. Harvey, Paul (1946), The Oxford companion to classical literature, Oxford. Heeroma, K. (1956), 'De erfenis van het Latijn', in: Algemene aspecten van de grote cultuurtalen, 5-26. Heinsius, J. (1937), 'De taal van den Statenbijbel', in: De Statenvertaling 1627-1937, Haarlem, 145-180. Highet, Gilbert (1976), The classical tradition. Greek and Roman influences on Western literature, Londen/Oxford/New York. Historische W.P. Encyclopedie (1957-1959), Amsterdam/Brussel, 3 delen. Hooff, Anton J.L. van (1979), 'Hoe klassiek is het Nederlands?', in: Kleio 9, 25-35. Horatius (1939), The Ars poëtica of Horace, Londen enz.; vertaald door Augustus S. Wilkins. Horatius (1980), Ars poëtica, Amsterdam; vertaald door P.H. Schrijvers. Karsten, T.E. (1928), Die Germanen.
Eine Einführung
in die Geschichte
ihrer
Sprache und Kullur, Berlijn/Leipzig. Katholieke encyclopaedie (1949-1955), 2e druk, Amsterdam/Antwerpen, 25 delen. Keiler, Rudolf E. (1995), Die deutsche Sprache und ihre historische
Entwkklung.
Bearbeitet und übertragen aus dem Englischen mit einem Begleitwort sowie einem Glossar versehen von Karl-Heinz Mulagk, Hamburg, ie druk 1978. Kluge, Friedrich (1995), Etymologisches Wörterbuch derdeutschen Sprache, Berlijn, 23e druk, bewerkt door Elmar Seebold. König, Werner (1978), Dtv-Atlas zur deutschen Sprache. Tafeln und Texte, M ü n chen. Kytzler, Bernard en Lutz Redemund (1995), Unser tagliches Latein. Lexikon des lateinischcn Spracherhes, Augsburg.
221
Lamarcq, D a n n y en Mare Rogge (1996), De taalgrens. Van de oude tot de nieuwe Belgen, Leuven. Lewis, Charlton T. en Charles Short (1955), A Latin dictionary, Oxford. Liddell, H.G., R. Scott en H.S. Jones (1968), A Greek-English lexicon, Oxford. 'Lijst van gevleugelde woorden, titels en citaten', in: Van Dale groot woordenboek der Nederlandse taal (1999), 13e druk, Utrecht/Antwerpen. 'Lijst van namen uit de Griekse en Romeinse Oudheid', in: Van Dale groot woordenboek der Nederlandse taal (1999), 13e druk, Utrecht/Antwerpen. Liturgisch woordenboek (1958-1962), Roermond/Maaseik. Loey, A. van (1970), Schönfelds historische grammatica van het Nederlands, 8e druk, Zutphen. Losique, Serge (1971), Dictionnaire
étymologique des noms de pays et de peuples,
Parijs. Macrone, Michael (1993), Potjeslatijn. De verrassende Latijnse en Griekse oorsprong van veel gebruikte uitdrukkingen in het hedendaags Nederlands, Utrecht. Maeyer, R. de (1937), De Romeinsche villa's in België. Een archeologische
studie,
Antwerpen. Middelnederlandsch
woordenboek van E. Verwijs en J. Verdam (1885-1929), 's-Gra-
venhage. Moerman, H J. (1956), Nederlandse plaatsnamen, een overzicht, Brussel. M o o r m a n n , Eric M . en Wilfried Uitterhoeve (1989), Van Alexandros
totZenobia,
Nijmegen. M o o r m a n n , Eric M . en Wilfried Uitterhoeve (1995), Van Achilleus tot Zeus, 5e druk, Nijmegen. M.S.F. (1938), Verzameling van vreemde woorden in de Nederlandse Taal gebruikelijk en aan het Grieks ontleend, Zwolle. Muller, Gertraud en Theodor Frings (1968), Germania Romana II, Halle. Noordwijk, J. van, P. Boer en C P . van der Smagt (red.) (1995),
Homeopathie200
jaar vereerd en versmaad, Utrecht. Onions, C.T. (ed.) (1983), The Oxford dictionary of English etymology, Oxford. Oxford dictionary of quotations
(1999), 5e druk, Oxford enz.; red. Elizabeth
Knowles. Palmer, L.R. (1961), The Latin language, Londen. Pfeifer, Wolfgang (Hrsg.) (1989), Etymologisches Wörterbuch des Deutschen, Berlijn, 3 delen.
222
Philippa, Marlies en Aad Q u a k (1994), Runen. Een helder alfabet uit duistere tijden, Amsterdam. Poel, M . van der (1999), 'De verjonging van het Latijn door de Renaissance-humanisten', in: Nicoline van der Sijs (red.), Taaltrots. Purisme in een veertigtal talen, Amsterdam. Pope, M.K. (1934), Erom Latin to Modern French with special consideration Anglo-Norman,
of
Manchester.
Rees, Nigel (1994), Brewer's quotations, Londen. Reker, Siemon (1999), Huitema, Bootsma en andere familienamen
in Friesland
anno 1947. Een retrograde lijst, Groningen (Nedersaksische studies 18). Reynolds, L.D. en N.G. Wilson (1991), Scribes and scholars. A guide to the transmission of Greek and Latin literature, 3e druk, Oxford. Roma, Romani di (z.j.), Romeinsche uitspraak van het Latijn voor Nederlanders, Utrecht. Royen, Gerlach (1954), Latijn en Grieks dat wij allen spreken, Amsterdam. Royen, René van en Sunnyva van der Vegt (1997), Asterix en de waarheid, Amsterdam. Saalfeld, G.A.E.A. (1964), Tensaurus italograecus. Ausführliches sches Wörterbuch der griechischen Lehn- und Eremdwörter im
historisch-kritiLateinischen,
Hildesheim. Salverda de Grave, J.J. (1901), Essai sur quelques groupes de mots empruntéspar
le
Néerlandais au Latin écrit, Amsterdam. Schaar, J. van der (1953), Uit de wordingsgeschiedenis familienamen,
der Hollandse doop- en
Assen.
Schippers, B.W. (1964), Gewenste en ongewenste 'vreemdelingen'. De invloed van vreemde talen op hel Nederlands en de reactie daarop, Groningen, 3e druk. Schönfeld: zie V a n Loey (1970). Schwartz, M.A. (1956), Vreemde woorden. Griekse en Latijnse woordelementen in het Nederlands verklaard en toegelicht, Amsterdam/Brussel. Sijs, Nicoline van der (1996), Leenwoordenboek. De invloed van andere talen op het Nederlands, Den Haag. Sijs, Nicoline van der (1998), Geleenden uitgeleend. Nederlandse woorden in andere talen & andersom, Amsterdam. Sizoo, A. (1961), Ook U spreekt Grieks en Latijn, Kampen. Slicher van Bath, B.H. (1948), 'Nederlandsche woorden in Latijnsche oorkonden en registers tot 1250', in: Tijdschrift voor Nederlandsche taal-en letterkunde 65, 38-53, 118-147.
223
Smith, Paul J., 'De natuur is sterker dan de beschaving', in NRC
Handelsblad,
27.9.1996. Stearn, W i l l i a m T . (1992), Stearn's dictionary of plant namesforgardeners,
Bodmin,
Cornwall. Stearn, William T. (1993), Botanical Latin, Newton Abbot, Devon. Stienstra, Nelly (1999), 'Ave, lingua latina purissima of de zuiverheid van het kerklatijn', in: Nicoline van der Sijs (red.), Taaltrots. Purisme in een veertigtal talen, Amsterdam. Stoett, F.A. (1981), Nederlandse spreekwoorden en gezegden, 10e druk, Zutphen; bewerkt door C. Kruyskamp. Suetonius (1996), Keizers van Rome, Amsterdam; vertaald door D. den Hengst. Tosi, Renzo (1993), Dizionario delle sentenze latine egreche, Milaan. Tummers, P.L.M. (1962), Romaans in Limburgse aardrijkskundige namen, Assen. Unger, F.C. (1927), De uitspraak van het Latijn, Amersfoort. Vanden Berghe, Gaby (1991), Veni, Vidi, Vici, Tielt. Veen, P.A.F. vanf en Nicoline van der Sijs (1997), Etymologisch woordenboek. De herkomst van onze woorden, V a n Dale Lexicografie: Utrecht/Antwerpen, 2e druk. Verheggen, Jan (1993), Non scholae sed vitae. Latijn in het Nederlands, Amsterdam/Antwerpen. Verouden, Ferrie (1996), Het alfabet van A tot Z, Utrecht. Vooys, C.G.N. de (1952), Geschiedenis van de Nederlandse taal, 5e druk, Antwerpen. Vooys, C.G.N. de (1957), Nederlandse
spraakkunst, 4e druk herzien door M .
Schönfeld, Groningen/Djakarta. Vries, J. de (1971), Nederlands etymologisch woordenboek, Leiden. Vries, J. de en F. de Tollenaere (1997), Etymologisch woordenboek, 20e druk, Utrecht. Vries, Jan W . de, Roland Willemyns en Peter Burger (1993), Het verhaal van een taal. Negen eeuwen Nederlands, Amsterdam. Wal, Marijke van der, i.s.m. C o r van Bree (1992), Geschiedenis van het Nederlands, Utrecht. Weijnen, A. (1975), 'Leenwoorden uit de Latinitas stratigrafisch beschouwd', in: Algemene en vergelijkende dialectologie, red. A. Hagen en J. Kruijsen, Amsterdam, 189-299.
224
Weijnen, A.A. (1996), Etymologisch dialectwoordenboek,
Assen.
Weise, Fr. O. (1882), Die griechischen Wörter im Latein, Leipzig. (Herdrukt in 1964.) Winkler, Johan (1885), De Nederlandsche geslachtsnamen in oorsprong, geschiedenis en beteekenis, 2 delen, Haarlem. Woordenboek der Nederlandsche Taal (1882-1998), 's-Gravenhage/Leiden. Een bijzonder nuttige website over de klassieke talen is die van het Perseus Project van de Tufts University (Medford, Massachusetts), te vinden op www.perseus.tufts.edu/. Behalve het grote Grieks-Engelse woordenboek van Liddell, Scott en Jones en het Latijns-Engelse woordenboek van Lewis en Short (waarin ook op Engelse woorden kan worden gezocht), zijn hier ook vele klassieke teksten toegankelijk, in het origineel, in transcriptie en in Engelse vertaling, met allerlei nuttige hulpmiddelen. Er is ook een reusachtige collectie foto's van klassieke voorwerpen en gebouwen, en nog veel meer.
225
Woordregister
In dit register zijn alleen w o o r d e n o p g e n o m e n die direct zijn o n t l e e n d a a n h e t L a t i j n o f G r i e k s , h e t z i j als l e e n w o o r d , h e t z i j als l e e n v e r t a l i n g o f b e t e k e n i s o n t l e n i n g . W o o r d e n die via het Frans o f een a n d e r e taal z i j n g e l e e n d , z i j n w e g g e l a t e n . S l e c h t s v o o r e n k e l e c i t a t e n is h i e r o p e e n u i t z o n d e r i n g g e m a a k t . Er zijn geen p e r s o o n s n a m e n ,
plaatsnamen,
b e d r i j f s n a m e n , n a m e n v a n p l a n e t e n o f b i j b e l b o e k e n e.d. o p g e n o m e n , en evenmin enkele productieve n i e u w v o r m i n g e n waarvoor geen equivalent in het Latijn o f Grieks bestaat, zoals n a t u u r k u n d i g e t e r m e n o p -on. U i t d r u k k i n g e n i n h e t G r i e k s e n L a t i j n z i j n g e a l f a b e t i s e e r d o p h e t eerste w o o r d , N e d e r l a n d s e u i t d r u k k i n g e n o p een m a r k a n t t r e f w o o r d . V o o r b e e l d : ' m e e t k u n d e : e r is g e e n k o n i n k l i j k e w e g n a a r d e —'. I n h e t r e g i s t e r s t a a t ' L a t i j n ' in h e t a l g e m e e n v o o r k l a s s i e k L a t i j n , vulgair Latijn, Kerklatijn, m i d d e l e e u w s Latijn en H u m a n i s t e n l a t i j n . Modern
Latijnse n i e u w v o r m i n g e n
worden
apart aangeduid
door
' m o d e r n Latijn'. V o o r m e e r i n f o r m a t i e zie de p a g i n a w a a r h e t w o o r d b e h a n d e l d is. A l l e e n b i j g e r e c o n s t r u e e r d e v u l g a i r L a t i j n s e
vormen
w o r d t als b r o n ' v u l g a i r L a t i j n ' g e g e v e n . G e r e c o n s t r u e e r d w i l z e g g e n dat de v o r m e n n o o i t in geschreven v o r m zijn aangetroffen. W e geven dit aan m e t * v o o r de taalvorm. O o k R o m a a n s e w o o r d e n , dat wil z e g g e n w o o r d e n d i e d a t e r e n v a n o n g e v e e r 4 0 0 t o t 800 n . C . ,
zijn
dikwijls gereconstrueerd. D e k l e m t o o n is n e r g e n s a a n g e g e v e n . L a n g e k l i n k e r s in h e t L a t i j n z i j n a l l e e n d a a r w a t d i t v a n b e l a n g is, w e e r g e g e v e n d o o r e e n h o r i z o n t a l e streep b o v e n de klinker. Z e staan bijvoorbeeld o p Latijnse infinitieven: pendëre
'hangen' versuspendere 'wegen, betalen'. Overigens verdween
h e t v e r s c h i l t u s s e n k o r t e e n l a n g e k l i n k e r s in h e t v u l g a i r L a t i j n .
227
W a n n e e r w e e e n bij o n s e n k e l v o u d i g w o o r d u i t e e n m e e r v o u d s v o r m g e l e e n d h e b b e n , w o r d t d a t als v o l g t a a n g e g e v e n : ' a g e n d a
(Latijn
a g e n d a , m v . ) e e n o u d w o o r d d a t u i t e e n v e r b o g e n n a a m v a l is g e l e e n d , w o r d t a a n g e g e v e n als: ' a b t ( L a t i j n a b b a t e m , 4 e n v . ) ' . Bij
Latijnse
bijvoeglijke n a a m w o o r d e n o f jonge zelfstandige n a a m w o o r d e n die w e kennelijk uit een v e r b o g e n n a a m v a l geleend h e b b e n , w o r d e n
twee
v o r m e n na elkaar g e g e v e n , n a m e l i j k de eerste en t w e e d e n a a m v a l : 'assistent (Latijn assistens assistentis)'. L e e n b e t e k e n i s s e n zijn a a n g e g e v e n d o o r 'bet. v a n ' . L e e n v e r t a l i n g e n e n v e r t a a l d e u i t d r u k k i n g e n z i j n als v o l g t o p g e n o m e n : ' e z e l s b r u g ( v e r t . v a n Latijn p o n s a s i n o r u m ) ' . G a a t het o m een vrije v a r i a n t v a n het v o o r b e e l d , d a n staat er ' n a a r ' . ' V g l . ' geeft a a n d a t er e e n o n d u i d e l i j k v e r b a n d bestaat m e t de g e n o e m d e Griekse o f Latijnse v o r m ( w a n n e e r b i j v o o r b e e l d h e t L a t i j n w e l l i c h t n i e t d e b r o n , m a a r d e v e r t a l i n g is v a n een s p r e u k in een v a n de m o d e r n e talen). T e n slotte w o r d t
'van'
g e b r u i k t bij a f l e i d i n g e n o f w a n n e e r er e e n v o r m v e r a n d e r i n g in h e t N e d e r l a n d s h e e f t p l a a t s g e v o n d e n : 'fijt ( v a n L a t i j n
ficus)',
e n bij s a -
menstellingen: ' a u t o m o b i e l (van Grieks a u t o - + Latijn m o b i l i s ) ' . A c h t e r d e t r e f w o o r d e n is w a a r n o d i g , b i j v o o r b e e l d bij h o m o n i e m e n , een korte betekenisaanduiding gegeven. Daarna volgt de brontaal en d e v o r m d i e h e t w o o r d in d i e t a a l h a d . A c h t e r L a t i j n s e w o o r d e n d i e t e r u g g a a n o p h e t G r i e k s , is h e t t e k e n • g e z e t . H i e r u i t b l i j k t h o e g r o o t d e i n v l o e d v a n h e t G r i e k s o p h e t L a t i j n is g e w e e s t , e n h o e v e e l G r i e k s e w o o r d e n wij via het Latijn h e b b e n leren k e n n e n . Alleen l e e n w o o r d e n uit het G r i e k s en afleidingen daarvan h e b b e n het teken * g e k r e g e n , geen leenvertalingen o f b e t e k e n i s o n t l e n i n g e n , o m d a t hierover veel m i n d e r b e k e n d is. V a n d e in d i t b o e k g e n o e m d e L a t i j n s e l e e n w o o r d e n g a a t r u i m e e n d e r d e t e r u g o p het G r i e k s ! V o o r h e t G r i e k s is d e w e t e n s c h a p p e l i j k e t r a n s c r i p t i e g e h a n t e e r d . D e c h i (y) is d o o r ch w e e r g e g e v e n ; d e c o m b i n a t i e s v a n t w e e g - k l a n k e n o f e e n g- e n k - k l a n k in h e t G r i e k s (yy,
yx,
y^ e n yy) zijn w e e r g e g e v e n
d o o r ng, nk, nx, nch; d e o m e g a (co) is d o o r ö w e e r g e g e v e n , d e èta
(ij)
d o o r è; d e s p i r i t u s a s p e r a a n het b e g i n v a n e e n w o o r d is d o o r h w e e r g e g e v e n , m a a r w e g g e l a t e n bij r o m e t s p i r i t u s a s p e r .
228
aach 'waterafvoer' (Latijn aquaeduc-
acrostichon (van Grieks akrostichis) 132
tus) 45,120 aalmoes (Romaans *almos(i)na') 103
acta est fabula (Latijn acta est fabula)
aanbidden (vert. van Latijn adorare)
213
102
actief (Latijn activus) 120 acuut (Latijn acutus) 127
aangedaan 'getroffen' (bet. van La-
A . D . (Latijn A . D . = A n n o Domini)
tijn affectus) 124
127
aanwezig (vert. van Latijn praesens) 124
adagium (Latijn adagium) 126
-aar (Latijn -arius) 65
addenda (Latijn addenda) 125 adequaat (Latijn adaequatus) 127
aarde: geef mij een punt o m op te staan, en ik zal de - bewegen
ad fundum (Latijn ad fundum) 122
(vert. van Grieks dos moi p o u stö
ad hoe (Latijn ad hoe) 128
kai kinö tèn gèn) 199
ad h o m i n e m (Latijn ad hominem) 128
aarts- (Latijn arci-, archi--) 108 aartsbisschop (Latijn archiepisco-
ad interim (Latijn ad interim) 128
pus ) 108
adjectief (Latijn adiectivum) 120
-
aartsengel (Latijn archangelus') 108
adjectivum (Latijn adiectivum) 121
aartsvader (halve vert. van Latijn pa-
administrator (Latijn administrator)
triarcha) 108
126
aat 'waterafvoer' (Latijn aquaeduc-
adonis (Grieks Adónis) 135
tus) 45,120
advent (Latijn adventus) 106
abactis (Latijn (servus) ab actis) 121
adverbium (Latijn adverbium) 120
abdij (Romaans *abbadia-) 103
advies (Latijn advisum) 86
abdis (Romaans *abbadesse-) 102
advocaat (Latijn advocatus) 87
abdomen (Latijn abdomen) 144
afleiden 'concluderen' (vert. van La-
ablatief (Latijn (casus) ablativus) 121
tijn deducere) 123
absolutie (Latijn absolutio) 91,106
aforisme (Latijn aphorismus ) 83
absolveren (Latijn absolvere) 103
aftrekken (vert. van Latijn sub-/de-
-
abstraheren (Latijn abstrahere) 120,
trahere) 124
127
afwezig (vert. van Latijn absens) 124
abt (Latijn abbatenv, 4de nv.) 102
afwezigheid: zij schitteren door -
acacia (Latijn acacia*) 104
(naar Frans Brutus et Cassius bril-
academicus (Latijn academicus ) 165
laient par leur absence) 204
-
academie (Latijn academia-) 120
afzichtelijk (vert. van Latijn despec-
accusatief (Latijn (casus) accusati-
tus)124
vus) 121
agenda (Latijn agenda, mv.) 126 ageratum (modern Latijn agera-
achilleshiel (van de eigennaam Achil-
tunv) 147
les) 135
229
ailanthus (modern Latijn ailanthus)
alvleesklier (vert. van Grieks pankreas) 134
147
alwetend (vert. van Latijn omni-
ailurofilie (modern Latijn ailurophi-
sciens) 102
lia*) 141
amalgaam (Latijn almagama) 85
ajuin (Latijn unionem, 4de nv.) 56 akelei (Latijn aquileia) 104
amandel (Latijn amandula*) 54
aker 'putemmer' (Latijn aquarium)
amanuensis (Latijn amanuensis) 120 amazone (Latijn Amazona*) 125,135
53 akkefietje (van Latijn aquavita) 162
amber (Latijn ambra) 85
albast (Latijn alabastrmrr) 52
amen (Latijn a m e n ) 92
albe (Latijn alba) 103
amethist (Latijn amethystus*) 107,162
alchimie (Latijn alchimia) 85
amfitheater (Latijn amphitheatrunv)
-
45
alcohol (modern Latijn alcohol) 85
amfoor (Latijn amphora*) 53
alcoholicus (modern Latijn alcoholi-
ampul (Latijn ampulLr) 84
cus) 140
anabaptist (modern Latijn anabaptis-
alea iacta est (Latijn alea iacta est) 202
ta-) 134
alfa (Grieks alpha) 75
anakoloet (Grieks anakolouthos)
alfabet (Latijn alphabetunv) 74
132
algebra (Latijn algebra) 86 algoritme (Latijn algorismus) 86
angelus (Latijn angelus*) 105
alias (Latijn alias) 87
angina (Latijn angina*) 126
alleenheerser (vert. van Grieks m o -
angio- (Grieks angeio-) 145 anker (Latijn ancora*) 53
narchos) 134
annunciatie (Latijn annuntiatio) 92
alleenspraak (vert. van Grieks m o n o -
anorexia (Grieks anorexia) 144
logos) 134 alleluja (Latijn alleluia*) 92
anti-christ (Latijn antichristus*) 156
allochtoon (van Grieks allo- +
antimoon (Latijn antimonium) 85 antoniem (Grieks antönumia) 132
chthön) 141
anus (Latijn anus) 144
all the world's a stage (Engels all the
aorta (modern Latijn aorta*) 144
world's a stage) 213
apert (Latijn apertus) 87
almachtig (vert. van Latijn o n m i p o -
apocalyps (Latijn apocalypsis*) 91
tens) 102 alma mater (Latijn alma mater) 121
apocope (Latijn apocope*) 125
almanak (Latijn almanachus) 85
apollo (Latijn Apollo*) 135
aloë (Latijn aloe*) 107
apostel (Latijn apostolus*) 102
alsem (Latijn aloxiniunv) 107
apostrof (Latijn apostrophus*) 125
altaar (Latijn altare) 104,155, 160
apotheek (Latijn apotheca*) 84
alter ego (Latijn alter ego) 190
appendix (Latijn appendix) 162
aluminium (modern Latijn alumini-
april (Latijn (mensis) Aprilis) 63 aquaduct (Latijn aquaeductus) 52
um) 140
230
aquarium (modern Latijn aquari-
augustus (Latijn (mensis) Augustus)
um) 139
64,156
archief (Latijn archivuirr) 86
aura (Latijn aura-) 120
archivaris (Latijn archivarius-) 65
autocratie (Grieks autokrateia) 132
argusogen (van de eigennaam Ar-
automobiel (van Grieks auto- + La-
gus) 135
tijn mobilis) 141
-aris (Latijn -arius) 65
ave caesar, morituri te salutant (La-
aristocratie (Grieks aristokratia) 132
tijn ave caesar, morituri te salu-
aritmetica (Latijn arithmetica-) 82
tant) 204
-arius (Latijn -arius) 65
Ave-Maria (Latijn Ave-Maria) 105
ark (Latijn arca) 53
avifauna (modern Latijn avifauna) 141
ars longa, vita brevis (Latijn ars lon-
axioma (Latijn axioma-) 120
ga, vita brevis) 83, r92 articuleren (Latijn articulare) 127
baarmoeder (vert. van Latijn matrix)
arti et amicitiae (vgl. Latijn arti et
126
amicitiae) 216
balsem (Latijn balsamum-) 84
artikel (Latijn articulus) 86
barbeel (Latijn barbellus) 107
as 'lijn midden door een vlak' (bet.
basilicum (modern Latijn basili-
van Latijn axis) 124
cum-) 104
ascese (Latijn ascesis-) 103
basiliek (Latijn basilica-) 104,165
aspidistra (modern Latijn aspidis-
basis (Latijn basis-) 120
tra-) 147
bedreven 'geoefend' (bet. van Latijn
assessor (Latijn assessor) 121
exercitus) 124
assistent (Latijn assistens assistentis)
Beëlzebub (Latijn Beëlzebub) 107
126
beet(wortel) (Latijn beta) 160
astma (Grieks asthma) 144
bef (Latijn biffa) 103
astrologie (Latijn astrologia-) 82
begin: een goed - is het halve werk
astronomie (Latijn astronomia-) 82
(vert. van Grieks archè hèmisu
Aswoensdag (vert. van Latijn dies ci-
pantos) 188
nerum) 106
begonia (modern Latijn begonia) 147
asyndeton (Grieks asundeton) 132,
bekennen 'belijden' (bet. van Latijn confitëri) 102
165 -atie (Latijn -atio) 157
bekentenis 'belijdenis' (bet. van La-
atoom (Latijn atomus-) 120
tijn confessio) 102
attenderen (Latijn attendere) 127
beker (Latijn bicarium-) 57
attent (Latijn attentus) 127
bekeren (vert. van Latijn convertere)
auditor (Latijn auditor) 121
102
augiasstal (van de eigennaam Augi-
bekken (Latijn baccinum) 45
as) 135
belijder (vert. van Latijn confessor) 102
augustijn (van Latijn Augustinus) 104
231
bellum o m n i u m contra omnes (La-
blanco (Latijn blanco) 125
tijn bellum o m n i u m contra o m -
blasfemeren (Latijn blasphemare-) 108
nes) 193
blindedarm (vert. van Latijn colon
benedictie (Latijn benedictio) 106 benedictijn (Latijn benedictinus) 104 benedijen (Latijn bene dicere) 108, 162
caecum) 126 bloemlezing (vert. van modern Latijn florilegium) 124 boa (Latijn boa) 83
beneficiarius (Latijn beneficiarius) 65 bereklauw (vert. van Latijn branca ursina) 123 berg: de - baart een muis (naar
boete 'straf voor zonden' (bet. van Latijn poena) 102 bonafide (Latijn bona iïde) 127 bont (Latijn punctus) 103
Grieks ödinen oros to d'eteken
borax (Latijn borax) 85,162
mun) 189
bot 'draagkorf (Latijn buttis-) 56
beril (Latijn beryllus-) 156,162 bescheiden 'ingetogen' (bet. van Latijn discretus) 124 beschermengel (vert. van Latijn angelus tutelaris) 102 bèta (Grieks bèta) 75 bevestigen (vert. van Latijn confirmare) 124 bewijs (vert. van Latijn demonstratio) 124 biblio- (Grieks biblio-) 141 bibliografie (Latijn bibliographia-)
cus') 165 boter (Latijn butyrum-) 57 boterbriefje (vert. van Latijn litterae butyricae) 100 bougainville (modern Latijn b o u gainvillea) 147 boulimia (Grieks boulimia) 144 bout (van Latijn catapulta-) 41 breuk 'gebroken getal' (bet. van Latijn fractio) 124 breve (Latijn breve) 156,160 breviarium (Latijn breviarium) 156
141 bibliothecaris (Latijn bibliothecariL1S')
botanicus (modern Latijn botani-
12S
bibliotheek (Latijn bibliotheca-) 125, 141 bidden (bet. van Latijn precari deum) 102 biecht (bet. van Latijn confessio) 100 bier (Latijn biber) 57 biet (Latijn beta) 55, 158, 160 bijwoord (vert. van Latijn adverbium) 121 bindweefsel (vert. van Latijn ligamentum) 126 bisschop (Latijn episcopus-) 102
brevier (Latijn breviarium) 104,156 brief (Latijn brevis) 82, 156 bril (Latijn beryllus-) 156 broeder (bet. van Latijn frater) 101 bronchiën (Latijn bronchia-) 126 brontosaurus (modern Latijn brontosaurus-) 141 bronzen eeuw / geslacht (vert. van Grieks genos chalkeion) 188 Brutus: ook jij, -? (vert. van Latijn et tu, Brute?) 203 Brutus is an honourable man (Engels Brutus is an honourable man) 203
chaos (Grieks chaos) 161
buiging 'verbuiging' (bet. van Latijn
charisma (Grieks charisma ) 91
flexio) 121
-
chemicus (modern Latijn chemicus)
buitengewoon (vert. van Latijn extra-
165
ordinarius) 124 bul (Latijn bulla) 86
cherubijn (Latijn cherubim, cheru-
bunder (Latijn bonnarium) 54
bin) 107 chi (Grieks chi) 75
bus 'doos' (Latijn buxis ) 55 -
chiasme (modern Latijn chiasma )
butea (modern Latijn butea) 147
-
buut 'draagkorf (Latijn buttis ) 56
125
-
chiton (Grieks chitön) 133 caesar (Latijn caesar) 160
chloor (modern Latijn chlorium ) 161
calcium (modern Latijn calcium) r40
cholera (Latijn cholera ) 126,163
caleidoscoop (van Grieks kalos + ei-
chrestomathie (Grieks chrèsto-
-
-
dos + -skopos) 164
matheia) 132
cannabis (Latijn cannabis ) 146
christen (Latijn christianus ) 156
Canticum Canticorum (Latijn Canti-
Christus (Latijn Christus ) 95,169
-
-
-
c u m Canticorum) 131
chrysant (Latijn chrysanthemum ) -
carburator (modern Latijn carbura-
163
tor) 140
cijns (Latijn census) 41
Carthago: overigens ben ik van me-
circa (Latijn circa ) 128 -
ning dat - verwoest moet worden
circus (Latijn circus ) 163 -
(vert. van Latijn ceterum censeo
citaat (Latijn citatum) 82,157,167
Carthaginem esse delendam) 198
clandestien (Latijn clandestinus) 127
Cassandravoorspelling (van de eigen-
classis (Latijn classis) 130,156
naam Cassandra) 135
clausule (Latijn clausula) 86
catalogus (Latijn catalogus ) 157,165
clematis (Latijn clematis ) 146,147
catechismus (Latijn catechismus ) 104
clericus (Latijn clericus ) 102
cathedra (Latijn cathedra ) 134
clerus (Latijn clerus ) 102
ceder (Latijn cedrus ) 107
clitoris (modern Latijn clitoris ) 144,
-
-
-
-
-
-
-
-
cel (Latijn cella) 104
163
celebreren (Latijn celcbrare) 108, 155
clivia (modern Latijn clivia) 147
celibaat (Latijn caelibatus) 103
codex (Latijn codex) 126
centurio (Latijn centurio) 125
coïtus: na de - is ieder dier bedroefd
ceremoniarius (Latijn ceremoniari-
(behalve de haan, die kraait)
us) 65
(vert. van Latijn o m n e animal post coitum triste (praeter gallum
ceremoniemeester (vert. van Latijn
qui cantat)) 193
magister ceremoniarum) 124 ceterum censeo Carthaginem esse de-
collector (modern Latijn collector)
lendam (Latijn ceterum censeo
140
Carthaginem esse delendam) 198
collega (Latijn collega) 126,165
233
contra- (Latijn contra-) 128
colloquium d o c t u m (Latijn colloqui-
contraria contrariis curentur (Latijn
u m doctum) 176 colofon (Latijn c o l o p h o n ) 125
contraria contrariis curentur) 217
-
combinatie (Latijn combinatio) 126
convector (modern Latijn convec-
commentator (Latijn commentator)
tor) 140
140
converseren (Latijn conversari) 87, 162
commissaris (Latijn commissarius)
copromotor (modern Latijn copro-
65
motor) 121
c o m m u n i e (Latijn c o m m u n i o ) 106
coreferent (modern Latijn corefe-
comparatief (Latijn comparativus)
rens coreferentis) 121
120 completen (Latijn completa) 106
corona (Latijn c o r o n a ) 121
compressor (modern Latijn c o m -
corrector (Latijn corrector)
-
140
correspondentie (Latijn correspon-
pressor) 140
dentia) 126
concilie (Latijn concilium) 103 concipiëren (Latijn concipere) 86
corrigenda (Latijn corrigenda) 125
concluderen (Latijn concludere) 86
corrumperen (Latijn corrumpere) 108, 155
condensator (modern Latijn conden-
credo (Latijn credo) 105
sator) 140
credo quia absurdum (Latijn credo
condensor (modern Latijn condensor) 140
quia absurdum) 209
conductor (modern Latijn conduc-
crematorium (modern Latijn crema-
tor) 140
torium) 140
conferentie (Latijn conferentia) 126
crisis (Latijn crisis ) 126,165 -
confessie (Latijn confessio) 100
criterium (Latijn criterium ) 120
confiteor (Latijn confiteor) 105
criticus (Latijn criticus ) 120,165
conflict (Latijn conflictus) 126
Croesus: zo rijk als - (van de eigen-
-
-
naam Croesus) 135
conjunctief (Latijn coniunctivus) 120
crucifix (Latijn crucifixus) 104
connector (modern Latijn connec-
crypte (Latijn crypta ) 104,161
tor) 140
-
cum annexis (Latijn c u m annexis)
conrector (modern Latijn conrector)
128
121 consacreren (Latijn consecrare) 108
cum laude (Latijn cum laude) 121
conservator (Latijn conservator) 140
cum suis (Latijn c u m suis) 128
consistent (Latijn consistens consis-
cupido (Latijn Cupido) 135
tentis) 127
curator (Latijn curator) 87, 140
consul (Latijn consul) 125
cynisch (Latijn cynicus ) 120, 163, -
consument (Latijn consumens con-
164,167
sumentis) 126
-cyt- (Grieks -kutos) 145
contra (Latijn contra) 128
234
I
dag des heren (vert. van Latijn dies
demonstreren (Latijn demonstrare)
dominicus) 60
127
da mihi castitatem et continentiam,
de mortuis nil nisi bene / b o n u m
sed noli m o d o (Latijn da mihi cas-
(Latijn de mortuis nil nisi bene /
titatem et continentiam, sed noli
b o n u m ) 190
modo) 210
deponeren (Latijn deponere) 87,162 desolaat (Latijn desolatus) 127
dam(hert) (van Latijn dam(m)a)
detineren (Latijn detinëre) 127
54
deugd 'zedelijke goedheid' (bet. van
Damocles: zwaard van - (van de ei-
Latijn virtus) 102
gennaam Damocles) 135
deugdzaam (vert. van Latijn vir-
datief (Latijn (casus) dativus) t2i
tuosus) 102
datum (Latijn datum) 87, 155 d.d. (Latijn d.d. = de dato) 127
diabetes (Latijn diabetes*) 126
decaan (Latijn decanus*) 121
diabolisch (Grieks diabolikos) 133 diafragma (Latijn diaphragma*) 144
december (Latijn (mensis) Decem-
diaken (Latijn diaconus*) 91,102,130
ber) 64 declinatie (Latijn d e c l i n a t i e ) 157
dialectica (Latijn dialectica*) 82
decorum (Latijn decorum) 126
dialectiek (Latijn dialectica*) 82
decreet (Latijn decretum) 86
diamant (Latijn diamantus*) 83 dichten (Latijn dictare) 82
deelnemen (vert. van Latijn partici-
dictator (Latijn dictator) 125
pere)124
dienen (vert. van Latijn servire) 41
deelwoord (vert. van Latijn participi-
dienst 'godsdienstoefening' (bet. van
u m ) 121
Latijn ministerium) 101,102
defensie (Latijn defensio) 41
dies (natalis) (Latijn dies (natalis))
degel 'kookpan met lange steel' (La-
121
tijn tegula) 53
dilemma (Latijn dilemma*) 120
de gustibus non est disputandum
dinsdag (vert. van Latijn dies Martis)
(Latijn de gustibus non est dispu-
60
tandum) 212 deiktisch (Grieks deiktikos) 164
diploma (Latijn diploma*) 120
deken 'overste' (Latijn decanus*) 102
dis 'tafel' (Latijn discus*) 53
delen 'splitsen in factoren' (bet. van
discuteren (Latijn discutere) 120 distichon (Grieks distichon) 165
Latijn dividere) 124
divide et impera (Latijn divide et im-
delirium (Latijn delirium) 122 delta 'Griekse letter d' (Grieks delta)
pera) 194
75
dixi (Latijn dixi) 127
delta 'land omsloten door rivierar-
dixit (Latijn dixit) 127
m e n ' (Latijn delta*) 75
docent (Latijn docens docentis) 120
democratie (Grieks dèmokratia) 132
doctor (Latijn doctor) 156, 165
demon (Latijn daemoiv) 107
doctorandus (Latijn doctorandus) 121
235
doctrine (Latijn doctrina) 120
dulce et decorum est pro patria mori
document (Latijn d o c u m e n t u m ) 86
(Latijn dulce et decorum est pro
doden: over de - niets dan goeds
patria mori) 206
(vert. van Latijn de mortuis nil
dupliceren (Latijn duplicare) 86
nisi bene / b o n u m ) 190 dogma (Latijn dogma') 120
ebbenhout (van Latijn ebenus-) 54
dokter (Latijn doctor) 84,156
-ectomie (Grieks -ektomè) 145
domicilie (Latijn domicilium) 126
eczeem (Grieks ekzema) 144
dominant (Latijn dominans domi-
edict (Latijn edictum) 86 edik 'azijn' (Latijn acetum) 58,159
nantis) 127
eek 'azijn' (Latijn acetum) 58
dominee (Latijn domine, aanspreek-
eenheid (vert. van Latijn unitas) 102
vorm) 130
eenvormig (vert. van Latijn unifor-
dominicaan (Latijn dominicanus)
mis) 124
104 donderdag (vert. van Latijn dies Io-
eenvoudig (vert. van Latijn simplex)
vis) 61
102
doos (Latijn dosis') 156
eenvoud is het kenmerk van het ware (vert. van Latijn simplex si-
dopen (bet. van Grieks baptizein) 94
gillum veri) 214
dosis (Latijn dosis') 126,156
effect (Latijn effectus) 82
draad van Ariadne (van de eigen-
eierstok (vert. van modern Latijn
naam Ariadne) 135 draak (Latijn draco') 41
ovarium) 126
draconische wetten (van de eigen-
eigenhandig (vert. van Latijn manu
naam Drakön) 136
propria) 124
drama (Latijn drama-) 125
eigennaam (vert. van Latijn nomen
drie-eenheid (vert. van Latijn trini-
proprium) 121
tas) 101
elektron (Grieks elektron) 142
driehoek (vert. van Latijn triangu-
elixer (Latijn elixirium) 85
lum) 124
emblema (Latijn emblema-) 166
dromedaris (Latijn dromedarius-)
emeritus (Latijn emeritus) 121 emmer (Latijn amphora') 53
107
encyclopedie (Latijn encyclopaedia-)
druiven: de - zijn zuur (vert. van Grieks rages omphakizousi mala)
8o,167
189
engel (Latijn angelus-) 107
duiden (vert. van Latijn vulgare) 100
engelen: mogen de - u naar het para-
duig (Latijn doga-) 58
dijs voeren (vert. van Latijn in pa-
duivel (Latijn diabolus-) 107
radisum deducant te angeli) 211
duivels (Latijn diabolicus-) 133
epenthesis (Grieks epenthesis) 132
duizendpoot (vert. van Latijn mille-
epidemie (Latijn epidemia-) 84,157
peda) 123
l-'pifanie (Latijn epiphania-) 106
236
epigoon (Grieks epigonos) 132
extra- (Latijn extra-) 128
epilepsie (Latijn epilepsia ) 126
extract (Latijn extractum) 82
-
epistel (Latijn epistula ) 82
extra muros (Latijn extra muros) 128
epitheton (Grieks epitheton) 132,165
extraneus (Latijn extraneus) 121
epizeuxis (Grieks epizeuxis) 132
extraordinarius (Latijn extraordina-
-
rius) 65
epos (Grieks epos) 132 eppe 'selderie' (Latijn apium) 55
ezel (Latijn asinus ) 55
epsilon (Grieks epsilon) 75
ezelsbrug (vert. van Latijn pons asi-
-
norum) 124
-er (Latijn -arius) 65 ere 'dorsvloer' (Latijn area) 56 erelid (vert. van Latijn m e m b r u m
fabel (Latijn fabula) 156
honorarium) 124
fakkel (Latijn facla) 53
erfzonde (vert. van Latijn peccatum
falsaris (Latijn falsarius) 65
hereditarium) 102
februari (Latijn (mensis) Februarius)
ergo (Latijn ergo) 127
63
esculaap (Latijn Aesculapius ) 135
feces (Latijn faeces) 126
-
essentie (Latijn essentia) 123
felix meritis (Latijn felix meritis) 215
èta (Grieks èta) 75
femininum (Latijn femininum) 120
et al. (Latijn et al. = et alii) 125
festina lente (Latijn festina lente)
etc. (Latijn etc. = et cetera) 127
207
ether (Latijn aether ) 164
feut (Latijn foetus) 121
etymologicon (Grieks etumologi-
ficus (Latijn ficus) 83
-
kon) 132
fijt (van Latijn ficus) 126
etymon (Grieks etumon) 132
filippica (Latijn philippica ) 135
eucalyptus (modern Latijn eucalyp-
filosofie (Latijn philosophia ) 134
-
-
tus ) 147
filosoof (Latijn philosophus ) 134
-
-
eucharistie (Latijn eucharistia ) 106
fingeren (Latijn fingere) 87,161,162
eureka (Grieks heurèka) 198
firmament (Latijn firmamentum) 82
-
evangelie (Latijn evangelium ) 104
fiscus (Latijn fiscus) 86
eve 'soort haver' (Latijn avena) 55
flegma (Grieks phlegma ) 83,163
-
-
evenwicht (vert. van Latijn aequili-
fles (Latijn fiasco) 58
brium) 124
flexie (Latijn flexio) 120
evie 'soort haver' (Latijn avena) 55
fluxie (modern Latijn fluxio) 140
ex absurdo (Latijn ex absurdo) 128
folio (Latijn folio) 125
examen (Latijn examen) 82
forceps (Latijn forceps) 144
excommuniceren (Latijn e x c o m m u -
franciscaan (van de eigennaam Fran-
nicare)108
ciscus) 104
exegese (Grieks exègèsis) 132
frater (Latijn frater) 101,102
ex-libris (Latijn ex libris) 125
fuchsia (modern Latijn fuchsia) 146
ex officio (Latijn ex officio) 128
fuif (van Latijn foveo) 121
237
functie (Latijn functio) 126
genoegdoening (vert. van Latijn satisfactio) 124
fundament (Latijn fundamentum)
genus (Latijn genus) 120
52 fungeren (Latijn fungi) 127
geometrie (Latijn geometria*) 82
fysica (Latijn physica-) 82
Germaan (Latijn Germanus) 26 gerstekorrel (vert. van Latijn hordeo-
galaxis (Latijn galaxias*) 168
lus)126
Gallia est omnis divisa in partes tres
geslacht 'de soort van een woord'
(Latijn Gallia est omnis divisa in
(bet. van Latijn genus) 121
partes tres) 201
gesteld 'aangenomen' (bet. van La-
gamma (Grieks gamma) 75
tijn positio) 124
geduld (vert. van Latijn patientia) 102
gevleugelde woorden (vert. van Grieks epea pteroënta) 187
gegroet, caesar, zij die sterven gaan, groeten u (vert. van Latijn ave cae-
gevolmachtigde (vert. van Latijn ple-
sar, morituri te salutant) 204
nipotentiarius) 124
gehoorzaam (vert. van Latijn oboe-
gewetensvrijheid (vert. van Latijn li-
diens) 102
bertas conscientiae) 102
geleerden: daar zijn de - het nog niet
gezegd: er wordt niets - dat niet al
over eens (naar Latijn grammatici
eerder gezegd is (vert. van Latijn
certant) 206
nullum est iam dictum quod non sit dictum prius) 214
geletterd 'gestudeerd' (bet. van Latijn litteratus) 124
gezegde 'spreekwoord' (bet. van La-
geloof'vertrouwen in G o d ' (bet. van
tijn dictum) 124
Latijn fides) 101
gezichtspunt (vert. van Latijn punc-
geloven 'vertrouwen in G o d ' (bet.
tum visus) 123
van Latijn credere) 102
gips (Latijn g y p s u n r ) 52
gematigd 'ingetogen' (bet. van Latijn
gloria (Latijn gloria) 105
temperatus of moderatus) 124
glos (Latijn glossa*) 125
gember (Latijn zingiberi) 104
gnothi seauton (Grieks gnöthi seau-
gemeenplaats (vert. van Latijn locus
ton) 190
communis) 124
G o d 'opperwezen' (bet. van Latijn
gemeente (vert. van Latijn c o m m u nio)
deus) 102 goden: dat ligt in de schoot (op de
124
gemenebest (vert. van Latijn res pu-
knieën) der - (vert. van Grieks theön en gounasi keitai) 187
blica) 124
godgeleerdheid (vert. van Grieks
genade 'goedertierenheid' (bet. van
theologia) 1 3 4
Latijn gratia) 102
godsoordeel (vert. van Latijn judicium
genereren (Latijn generare) 87, 162
dei) 102
genitief (Latijn (casus) genitivus) 121
238
gordiaanse k n o o p (van de eigen-
heiden (Grieks ethnè, mv.) 94
naam Gordias) 135
heiligbeen (vert. van Latijn os sa-
gouden eeuw / geslacht (vert. van
crum) 126
Grieks genos chruseon) 188
heilige schriftuur (vert. van Latijn sa-
graad (Latijn gradus) 54
cra scriptura) 104
graaf (Latijn graffio-) 87
hel 'verblijfplaats van verdoemden'
graan (Latijn granum) 45, 55, 56
(bet. van Latijn infernum) 102
-grafie (Grieks -graphia) 142
hemel 'verblijfplaats van gelukzali-
grammatica (Latijn grammatica-) 82
gen' (bet. van Latijn caelum) 102
grammatici certant et adhuc sub iu-
hemelrijk (vert. van Latijn regnum
dice lis est (Latijn grammatici cer-
caelorum) 1 0 1
tant et adhuc sub iudice lis est) 206
Hemelvaart (vert. van Latijn ascen-
gratie (Latijn gratia) 92
sio Christi ad caelum) 106
gratis (Latijn gratis) 127
herculeswerk (van de eigennaam
gravitatie (modern Latijn gravitatio)
Hercules) 135
140
herder 'zielenherder' (bet. van Latijn
Griek (Latijn Graecus-) 22
pastor) 102
griffel (Latijn graphium-) 82
heremiet (Latijn eremita-) 102
grootmoedig (vert. van Latijn
hernia (Latijn hernia) 1 2 6
magnanimus) 102
heroën of halfgoden: eeuw / geslacht van de - (vert. van Grieks andrön
haast u langzaam (vert. van Latijn
hèröön genos) 1 8 8
festina lente of Grieks speude bra-
herpes (Latijn herpes-) 1 2 6
deös) 207
hersenpan (vert. van Latijn testa ce-
habijt (Latijn habitus) 1 0 3
rebri) 126
halveren (vert. van Latijn mediare) 124
herstellen (vert. van Latijn restitu-
handschrift (vert. van Latijn raa-
ere)124
nuscriptum) 124
hervorming (vert. van Latijn refor-
hapax legomenon (Grieks hapax
matio) 130
legömenon) 1 3 2
heurèka (Grieks heurèka) 1 9 8
happy few (Engels happy few) 192
hiaat (Latijn hiatus) 156,157
harmonium (modern Latijn harmo-
hibiscus (Latijn hibiscus) 146 historicus (Latijn historicus-) 165
nium) 140 haten: ze mogen me
hoedanigheid (vert. van Latijn quali-
zolang ze me
maar vrezen (vert. van Latijn
tas)
oderint d u m metuant) 207
123
hoek 'ruimte tussen twee snijdende
hebbelijk (vert. van Latijn habilis)
lijnen' (bet. van Latijn angulus)
102
124
heer 'titel' (vert. van Latijn senior);
hoeveelheid (vert. van Latijn quanti-
'God' (bet. van Latijn dominus) 4 1
tas)
2-39
123
homerisch gelach (van de eigennaam
idolatrie (Latijn idolatria*) 91 IHS (Latijn IHS) 209
Homerus) 136
ijken (Latijn aequare) 58, 66,160,162
Homerus: soms zit zelfs de goede -
ijzeren eeuw / geslacht (vert. van
te suffen (vert. van Latijn quandoque bonus dormitat Homerus) 205 hoofdstad (vert. van Latijn urbs capi-
Grieks genos sidèreon) 188 ik: een vriend is als een tweede (vert. van Grieks ho philos allos
talis) 124 hoop: weifelen tussen - en vrees
heautos) 190 ik heb gezegd (vert. van Latijn dixi)
(naar Latijn spemque metumque
127
inter dubii) 204
illuminatie (Latijn illuminatio) 157
hora est (Latijn hora est) 176 hosanna (Latijn hosanna*) 92
imperatief (Latijn imperativus) 120
hospes (Latijn hospes) 121
imperator (Latijn imperator) 125
hospita (Latijn hospita) 121
impliceren (Latijn implicare) 120
hospitaal (Latijn hospitale) 104
impressum (Latijn impressum) 125
hospiteren (Latijn hospitari) 121
imprimatur (Latijn imprimatur) 125
hostie (Latijn hostia) 106
impuls (Latijn impulsus) 126
hulk (Latijn hulca*) 53
inblik (vert. van Latijn intuitus) 102
humaan (Latijn humanus) 127
inboezemen (vert. van Latijn insinuare) 124
h u m o r 'vocht' (Latijn (h)umor) 84
in bonis (Latijn in bonis) 122
hyacint (Latijn hyacinthus*) 163 hybris (modern Latijn hybris*) 168
index (Latijn index) 165
hydra (Latijn hydra*) 125
indruk (vert. van Latijn impressio) 102
hymen (Latijn hymen*) 144
informaticus (modern Latijn informaticus) 165
hypotenusa (Latijn hypotenusa*)
in hoe signo vinces (Latijn in hoe
163
signo vinces) 209
hystericus (modern Latijn hysteri-
injector (modern Latijn iniector) 140
cus*) 140
inkt (Latijn encaustum*) 82
hysteron proteron (Grieks husteron
inlichten (vert. van Latijn illustrare)
proteron) 132
102 ibid. (Latijn ibid. = ibidem) 125
inlijven (vert. van Latijn incorporare)124
ibis (Latijn ibis*) 83 -icus (Latijn -icus) 140
in medias res (Latijn in medias res) 205
id. (Latijn id. = idem) 125
in memoriam (Latijn in memoriam)
idealiter (modern Latijn idealiter*)
122
157
in paradisum deducant te angeli (La-
idiosyncrasie (Grieks idiosunkrasia)
tijn in paradisum deducant te an-
132 idioticon (Grieks idiötikon) 132
geli) 211
240
inquietum est cor nostrum, donec
jurisdictie (Latijn iurisdictio) 86
requiescat in te (Latijn inquietum
jurist (Latijn iurista) 87
est cor nostrum, donec requiescat
kaas (Latijn caseus) 57,158,159,165
in te) 210
kai su, teknon? (Grieks kai su, tek-
inquisitie (Latijn inquisitio) 108
non?) 203
instantie (Latijn instantia) 86
kakken (Latijn cacare) 122
instelling (vert. van Latijn institu-
kalk (Latijn calcenv, 4de nv.) 52,163 kameel (Latijn camelus ) 107
tum) 124
-
instrueren (Latijn instruere) 82
kamer (Latijn camera ) 52
inter- (Latijn inter-) 128
kamp 'legerplaats' (Latijn campus)
-
inter alia (Latijn inter alia) 128
42
interbellum (modern Latijn interbel-
kamperfoelie (van Latijn caprifoli-
lum) 141
um) 104
interesse (Latijn interesse) 126
kandel 'goot' (Latijn canalis ) 45,120
interim (Latijn interim) 127
kandidaat (Latijn candidatus) 120
interim- (Latijn interim) 128
kanjel 'goot' (Latijn canalis ) 45,120
interrumperen (Latijn interrumpe-
kanker (Latijn cancer) 83
-
-
re) 127
kant (Latijn cantus) 24
intra muros (Latijn intra muros) 128
kanunnik (Latijn canonicus ) 102
introduceren (Latijn introducere)
kap (Latijn cappa) 103, 104
-
127
kapel (Latijn capella) 104,159
inval (vert. van Latijn incidens) 102
kapelaan (Latijn capellanus) 102,104
inventaris (Latijn inventarium) 86
kapittel (Latijn capitulum) 103
inwendig (vert. van Latijn interior)
kappa (Grieks kappa) 75
102
kar (Latijn carrus) 24, 55
inzien (vert. van Latijn inspicere) 102
karbonkel (Latijn carbunculus) 84
-itis (Grieks -itis) 145
kardinaal (Latijn cardinalis) 102
-ium (Latijn -ium) 140
karmeliet (Latijn carmelites ) 104
i.v. (Latijn i.v. = in voce) 125
kastanje (Latijn castanea ) 54
-
-
kastelein (Latijn castellanus) 42 kastijden (Latijn castigare) 106
januari (Latijn (mensis) lanuarius)
kat (Latijn catta of cattus) 54
62 jaspis (Latijn jaspis-) 107
katapult (Latijn catapulta ) 41
jezuïet (modern Latijn jesuita) 104
kazuifel (Latijn casubula) 103
jokken (van Latijn iocus) 121
kegelsnede (vert. van Latijn sectio co-
-
jota (Grieks iöta) 75
nica)124
jubilaris (Latijn iubilarius ) 65
keizer (Latijn caesar) 41,158,159
juli (Latijn (mensis) Iulius) 64
keizersnede (vert. van Latijn sectio
-
juni (Latijn (mensis) Iunius) 64
caesarea) 126
junior (Latijn iunior) 127
keker(erwt) (Latijn cicer) 55,159,166
241
kelder (Latijn cellarium) 46
kooi (Romaans cavia) 53
kelk (Latijn calicem, 4de nv.) 57,159
kool 'plant' (Latijn caulis) 55
ken uzelf (vert. van Grieks gnöthi
kool: de - en de geit sparen (naar Latijn propositio de lupo et capra et
seauton) 190 keratine (van Grieks keras) 164
fasciculo cauli) 211
kerk (Grieks kuri(a)kon) 93
koor (Latijn chorus-) 104,161
kerker (Latijn carcer) 52
kopen (van Latijn caupo) 54,162
kers (Latijn ceresia-) 57,159
koper 'metaal' (Latijn cyprum) 54,
kerstenen (Latijn christianizare-) 95 Kerstmis (van Latijn Christus en mis-
158 korf (Latijn corbem, 4de nv.) 53 kornuit (Latijn cornutus) 82
sa) 106 kervel (Latijn caerefolium-) 54,104
korst (Latijn crusta) 56
ketel (Latijn catillus) 57,158,159
kort (Latijn curtus) 52, 66
keten (Latijn catena) 41
koster (Latijn custor, custos) 102,159
ketter (Latijn Cathari-, mv.) 108
kouter 'ploegmes' (Latijn culter) 56,
keuken (Latijn cocina) 57,158
160
kikkererwt (van Latijn cicer) 159,166
krijt (Latijn creta) 52,160
kinematograaf (van Grieks kinèma +
krocht (Latijn crypta-) 104,161
-graphos) 164
kroon (Latijn corona-) 104,160
kinetica (van Grieks kinètikos) 164
kruidje-roer-me-niet (vert. van La-
kinetisch (van Grieks kinètikos) 164
tijn noli-me-tangere) 123
kip: de - met de gouden eieren (naar
kruin (Latijn corona-) 103,160
Grieks ornis chrusotokos) 189 kist (Latijn cista-) 55,159 klas (Latijn classis) 120,156
kruis (Romaans cruce) 104 kruizemunt (Latijn ment(h)a crispa) 54
klerk (Latijn clericus") 102
ksi (Grieks xi) 75
klooster (Latijn claustrum) 103,160
kubus (Latijn cubus-) 163
kluis (Latijn clusa) 104
kuip (Latijn cupa) 58
kluister (Latijn cl(a)ustrum) 160
kuis (Latijn conscius) 107
kog (Latijn cogga) 53
kuisheid: geef mij - en ingetogen-
kok (Latijn coco, 4de nv.) 57
heid, maar niet onmiddellijk
koken (Latijn cocere) 57
(vert. van Latijn da mihi casti-
koker (Latijn cucurum-) 41
tatem et contincntiam, sed noli
kolonie (Latijn colonia) 46 kolonisator (modern Latijn colonisator)140
inodo) 210 kul (Latijn culleus) 121 kunst: de - is lang, het leven kort
kolos (Latijn colossus-) 125
(vert. van Latijn ars longa, vita
komedie (Latijn comoedia-) 125
brevis) 83,192
komeet (Latijn cometa-) 82
kuur (Latijn cura) 84
komma (Latijn c o m m a ) 125
kwaliteit (Latijn qualitas) 123
-
kwantiteit (Latijn quantitas) 123
leven: het - is sterker dan de leer (vgl.
kwart (Latijn quarta (pars)) 162
Latijn natura artis magistra) 216
kwibus (van Latijn quibus) 106
levensbeschrijving (vert. van Grieks
kwitantie (Latijn quitantia) 86
biographia) 134
kynoloog (van Grieks kuno- + -lo-
levensloop (vert. van Latijn curricu-
gos) 164
lum vitae) 123 lexicon (Grieks lexikon) 132
kyrie (modern Latijn kyrie*) 168
lezen (bet. van Latijn legere) 82 labiaat (modern Latijn labiatus) 140
librarius (Latijn librarius) 65
laboratorium (modern Latijn labora-
licht: in het - van de eeuwigheid (vert. van Latijn sub specie aeter-
torium) 140
nitatis) 214
labyrint (Latijn labyrintbus*) 125
Lichtmis (vert. van Latijn festum lu-
lambda (Grieks la(m)bda) 75 lamprei (Latijn lampreta) 107
m i n u m ) 106
lankmoedig (vert. van Latijn longanimus) 101
lidwoord (vert. van Latijn articulus) 121
larynx (modern Latijn larynx") 144
lier (Latijn lyra*) 53
lauden (Latijn laudes) 106
litanie (Latijn litania*) 106
laven (Latijn lavare) 108,162
litotes (Grieks litotes) 132
lavendel (Latijn lavendula) 104
loco- (Latijn loco) 128
laxeren (Latijn laxare) 84
lorum: in de - (van Latijn delirium)
l.c. (Latijn l.c. = loco citato) 125
122
lector (Latijn lector) 87
L.S. (Latijn L.S. = Lectori Salutem) 127
leek (Latijn laicus*) 102
Lucifer (Latijn Lucifer) 9 2 , 1 0 7
leerstoel (vert. van Grieks kathedra)
lucullusmaal (van de eigennaam Lu-
134
cullus) 135
leeuw (Latijn leo*) 107
lues (Latijn lues) 126
legende 'heiligenleven' (Latijn legen-
luim (van Latijn luna) 84
da) 104
lupus (Latijn lupus) 126
leges (Latijn leges) 126
lustrum (Latijn lustrum) 121
legio (Latijn legio) 23
lymfe- (Latijn lympha*) 144
lelie (Latijn liliunv) 104
lynx (Latijn lynx*) 54
lemma (Latijn lemma*) 166
-lyse (Grieks -lusis) 145
lepra (Latijn lepra ) 126 -
les (Latijn lectio) 82, 158
maandag (vert. van Latijn dies lti-
lesbische liefde (van de eigennaam
nae) 60
Lesbos) 135
maart (Latijn (mensis) Martius) 63
lessenaar (Latijn lectionarium) 82
maat 'versmaat' (bet. van Latijn metrum) 124
lettergreep (vert. van Grieks sullabè)
magistraat (Latijn magistratus) 125
134
243
magnesium (modern Latijn magnesi-
meier 'rentmeester' (Latijn maior
um-) 140
(domus)) 87
magnificat (Latijn magnificat) 105
melancholie (Latijn melancholia*)
majesteitsschennis (vert. van Latijn
83,133
laesa maiestatis) 124
menie (Latijn minium) 52 menigvuldigheid (vert. van Latijn
majordomus (Latijn maior domus)
pluralitas) 102
87
meniscus (modern Latijn meniscus*)
malafide (Latijn mala fide) 127
144
mandaat (Latijn mandatum) 86
mens: de - is van nature een politiek
-manie (Grieks -mania) 145
dier (sociaal wezen) (vert. van
manipulator (modern Latijn mani-
Grieks anthröpos fusei politikon
pulator) 140
zöion estin) 193
mank (Latijn mancus) 66 manna (Latijn manna*) 92
mensa (Latijn mensa) 121
mantel (Latijn mantellum) 103
mentor (Latijn mentor*) 121,136
markt (Latijn mercatus) 42, 54,156
merel (Latijn merula) 40, 54
marmer (Latijn marmor*) 52
mergel (Latijn margila) 24
martelaar (Latijn martyr*) 102
metafrase (Grieks metaphrasis) 132
martelen (van Latijn martyrium*) 106
metalepsis (Grieks metalèpsis) 132
masculinum (Latijn masculinum)
metathesis (Grieks metathesis) 132 meter 'doopmoeder' (Latijn matri-
120
na) 103
massa (Latijn massa*) 126 mat 'deurmat' (Latijn matta) 52
metrum (Latijn metrum*) 124,125
mausoleum (Latijn mausoleum*) 125
metselen (van Latijn macio) 52
m a x i m u m (Latijn m a x i m u m ) 126
metten (Latijn mattinae) 105
mecenas (Latijn Maecenas) 135
mijl (Latijn milia) 54
medeklinker (vert. van Latijn conso-
mijt 'hooimijt' (Latijn meta) 56,160 mik (vulgair Latijn *micca) 56
nans) 121
mimesis (Grieks mimesis) 132
medeweten (vert. van Latijn
minderbroeder (vert. van Latijn fra-
conscientia) 102
ter minor) 103
medicijn (Latijn medicina) 84
minderjarig (vert. van Latijn
medicus (Latijn medicus) 84, 140
minorennis) 124
medio (Latijn medio) 128
m i n i m u m (Latijn minimum) 127
meerderjarig (vert. van Latijn
mirre (Latijn myrrha*) 107,163
maiorennis) 124
mis (Latijn missa) 106, 158
meetkunde: er is geen koninklijke
miscere utile dulci (Latijn miscere
weg naar de - (vert. van Grieks
utile dulci) 205
mè einai basilikèn atrapon epi
miserere (Latijn miserere) 105
geömetrian) 194
mispel (Latijn mespila*) 57
mei (Latijn (mensis) Maius) 64
244
missaal (Latijn missale) 106
musicus (Latijn musicus ) 140,165
missionaris (modern Latijn missio-
musis sacrum (Latijn musis sacrum)
-
naris) 65
216
moderamen (Latijn moderamen) 130
m u t s (Latijn almucia, a l m u c i u m )
modificeren (Latijn modificare) 127
103
moederkoek (vert. van Latijn placen-
m u u r (Latijn murus) 45, 52
ta) 126
muze (Latijn M u s a ) 115,125 -
moei 'baktrog' (Latijn mulctra) 56
mysterie (Latijn mysterium') 163
moerbei (van Latijn morus') 104
mythe (Latijn mythus') 125
molen (Latijn molina) 45, 52, 56 naamval (vert. van Latijn casus) 121
molenaar (Latijn molinarius) 56, 65,
narcissus (Latijn Narcissus') 135
157
naschrift (vert. van Latijn postscrip-
molster 'hoeveelheid meel als maal-
tum) 124
loon' (Latijn molitura) 56
natrium (modern Latijn natrium)
monarch (Latijn monarcha-) 134
140
monasterium (Latijn monasteriunv)
natura artis magistra (Latijn natura
104,156,157
artis magistra) 215
monnik (Latijn monicus') 102
natuur: de - is de (leer)meesteres
monstrans (Latijn monstrantia) 106
van de kunst (vgl. Latijn natura ar-
moolt 'baktrog' (Latijn mulctra) 56
tis magistra) 215
mores (Latijn mores) 121
natuur: de - is sterker dan de leer (vgl.
Morpheus: in de armen van - liggen (van de eigennaam Morpheus) 135
Latijn natura artis magistra) 216
mortel (Latijn mortarium) 52
neer 'dorsvloer' (van Latijn area) 56
mos 'gewoonte, gebruik' (Latijn
neerlandicus (modern Latijn neer-
mos) 121
landicus) 140
most (Romaans *mostu) 58
negeren (Latijn negare) 127
moveren (Latijn movêre) 87
negotie (Latijn negotium) 127
m u (Grieks mu) 75
nestor (Latijn Nestor*) 136
mud (Latijn modius) 54
netvlies (vert. van Latijn retina) 126
muil(dier) (van Latijn mulus) 55
neurose (modern Latijn neurosis')
multi- (Latijn m u l t i ) 128
144
munster (Latijn monasterium') 104,
neutrum (Latijn neutrum) 120
156,165
nevenschikking (vert. van Latijn
munt 'geldstuk' (Latijn moneta) 54
coordinatio) 121
munter (Latijn monetarius) 65
niettegenstaande (vert. van Latijn
murene (Latijn muraena') 107
non obstantem) 124
mus (Latijn muscio) 54
nihil (Latijn nihil) 127
museum (Latijn museum') 125, 163,
nil mortalibus ardui est (Latijn nil
165
mortalibus ardui est) 215
245
obligaat (Latijn obligatus) 127
nil volentibus arduum (Latijn nil v o -
observatorium (modern Latijn ob-
lentibus arduum) 215
servatorium) 140
nimbostratus (modern Latijn nim-
obstinaat (Latijn obstinatus) 87
bostratus) 141
octavo (Latijn octavo) 125
N . N . (Latijn N.N. = N o m e n Nescio)
o d i u m (Latijn odium) 127
127
odyssee (Latijn Odyssea ) 136 -
noemer (vert. van Latijn denomina-
oedeem (modern Latijn oedema ) -
tor) 124
144
noen (Latijn (hora) nona) 105 noest (van Latijn augustus) 157
Oedipuscomplex (van de eigennaam
noli turbare circulos meos (Latijn
Oedipus) 135 oei 'pot' (Latijn aula) 57
noli turbare circulos meos) 199
oester (Latijn ostreunv) 107
nominatief (Latijn (casus) nominatiVUS)
oestrus (Latijn oestrus ) 168
121
-
non (Romaans nonna) 102
offeren (Latijn offerre) 106
none (Latijn (hora) nona) 105
oktober (Latijn (mensis) October) 64
normaliter (Latijn normaliter) 157
olie (Latijn olium, o l e u m ) 104
nosce te ipsum (Latijn nosce te ip-
olifantsziekte (vert. van Grieks
-
elephantiasis) 134
sum) 190 nota bene (Latijn nota bene) 127
omega (Grieks omega) 75
notaris (Latijn notarius) 65, 87
omikron (Grieks omikron) 75
notitie (Latijn notitia) 126
o m n e animal post coitum triste
november (Latijn (mensis) N o v e m -
(praeter gallum qui cantat) (La-
ber) 64
tijn o m n e animal post coitum tris-
noviteit (Latijn novitas) 126
te (praeter gallum qui cantat)) 193
novum (Latijn novum) 127
omzichtig (vert. van Latijn circum-
nu 'Griekse letter n' (Grieks nu) 75
spectus) 124
nuchter (Latijn nocturnus) 107
onbetuigd: zich niet - laten (vert.
nullum est iam dictum quod non sit
van Grieks ouk amarturèton heau-
dictum prius (Latijn nullum est
ton poiein) 131
iam dictum quod non sit dictum
onco- (Grieks onko-) 145
prius) 214
onderschikking (vert. van Latijn sub-
numerus clausus (modern Latijn nu-
ordinatio) 121
merus clausus) 121
onomasticon (Grieks onomastikon)
numerus fixus (modern Latijn nu-
132
merus fixus) 121
onomatopee (Latijn onomatopoeia ) -
nuttige: het - met het aangename
125
verenigen (vert. van Latijn misce-
onrustig is ons hart, totdat het ruste
re utile dulci) 205
in U (vert. van Latijn inquietum
246
ouderling (vert. van Grieks presbute
est cor nostrum, donec requiescat in te) 210
ros) 130
ons 'gewicht' (Latijn uncia) 54
outaar (Latijn altare) 155
ontvouwen (vert. van Latijn explica-
outer (Latijn altare) 155,160 oxymoron (Grieks o x u m ö r o n ) 132
re) 124 ontwerpen (vert. van Latijn proiectare) 124
paal (Latijn palus) 52
onzevader (vert. van Latijn pater
paander 'broodmand' (Latijn panari
noster) 105
u m ) 56
onzijdig 'grammaticaal geslacht'
paap (Grieks pap(p)as) 94,103 paar (Latijn par) 82,159
(bet. van Latijn neutrum) 121 oogst (Latijn augustus) 56,156
paard (Latijn paraveredus) 24, 55
-oom (Grieks -öma) 145
paard van Troje (vert. van Latijn equus Troianus) 188
oorlog: de - is de vader van alles, en van alles de koning (vert. van
pacht (Latijn pactum) 41,156
Grieks polemos panton men pater
pagina (Latijn pagina) 125,157
esti, panton de basileus) 191
palindroom (Grieks palindromos)
oorlog van allen tegen allen (naar
132
Grieks polemious einai pantas
palm (Latijn palma) 84, 104,107
pasi) 193
Palmzondag (vert. van Latijn dominica palmarum) 106
op.cit. (Latijn op.cit. = opere citato)
pan (Latijn panna*) 57
125 -opie (Grieks -opia) 145
Pandora: doos van - (van de eigennaam Pandora) 135
oppervlakte (vert. van Latijn superfi-
panische schrik (van de eigennaam
cies)124 opponens (Latijn opponens) 121
Pan) 135
opponeren (Latijn opponere) 87
panta rei (Grieks panta rei) 191
orakel (Latijn oraculum*) 125
pantheon (Latijn pantheon*) 125
oratio pro d o m o (naar Latijn oratio
pap (Latijn pappa) 104 papaver (Latijn papaver) 54
de d o m o sua) 200 ordinarius (Latijn ordinarius) 65
paraat (Latijn paratus) 127
ordineren (Latijn ordinare) 108
parabel (Latijn parabola*) 133
organisator (modern Latijn organisa-
parabool (Grieks parabolè) 133 paradigma (Latijn paradigma*) 166
tor-) 140 orgel (van Latijn organa*) 104
paradijs (Latijn paradisus*) 91
- o r i u m ( m o d e r n Latijn - o r i u m )
parameter (modern Latijn parameter*) 157
140 orthodox (Latijn orthodoxus*) 1 3 4
parisappel (van de eigennaam Paris)
-ose (Grieks -ösis) 1 4 5
135
247
parisoordeel (van de eigennaam Pa-
pepel 'vlinder' (Latijn papilio) 54
ris) 135
peper (Latijn piper*) 54,159 peppel (Latijn papulus) 54
parochie (Latijn parochia*) 104 paroniem (Grieks parönumon) 132
per (Latijn per) 128
participium (Latijn participium) 120
percolator (modern Latijn percola-
Pasen (Latijn pascha*) 106
tor) 140
passiebloem (vert. van Latijn flos
periscoop (modern Latijn perisco-
passionis) 123
pus*) 141
passief (Latijn passivum) 120
pers (Latijn pressa) 58
passim (Latijn passim) 125
perzik (Latijn (malum) Persicum) 57
pastinaak (Latijn pastinaca) 55
peter 'doopvader' (Latijn patrinus)
pastoor (Latijn pastor) 156
103
pastor (Latijn pastor) 156
peterselie (Latijn petrosiliuirr) 104
pastorie (Latijn pastoria) 104
petroleum (Latijn petroleum-) 104,
pater (Latijn pater) 102
141
paternoster (Latijn pater noster) 105
petunia (modern Latijn petunia) 147
pater patriae (Latijn pater patriae) 200
phi (Grieks phi) 75
-pathie (Grieks -patheia) 145
pi (Grieks pi) 75
pathos (Grieks pathos) 139
pijl (Latijn pilum) 41
patriarch (Latijn patriarcha*) 102
pijler (vulgair Latijn "pilare) 52,160
patriciër (Latijn patricius) 125
pijn (Latijn pena, poena*) 106,159,
pauper (Latijn pauper) 127
160
paus (Romaans *pabes*) 103
pijp (Romaans *pipa) 45
pauw (Latijn pavo) 54
pil (Latijn pillula) 84
pecuniën (Latijn pecunia) 54
pilaar (vulgair Latijn *pilare) 52,160
peer (Latijn pirum) 57
Pinksteren (Latijn pentecoste*) 106
pek (Latijn picem, 4de nv.) 52
pip 'vogelziekte' (Romaans *pippita)
pelgrim (Latijn pelegrinus, peregri-
57
nus) 102,157
plaag (Latijn plaga*) 106
pellen (van Latijn pellis) 56
placenta (Latijn placenta') 126,144
pels (Latijn pellicia) 103
plagiator (modern Latijn plagiator*)
peluw (Latijn pulvinus) 57,160
140
pelvis (Latijn pelvis) 144
planeet (Latijn planeta*) 82
pen (Latijn penna) 82
plant (Latijn planta) 159
penelopewerk (van de eigennaam Pe-
planten (Latijn plantare) 56,162
nelope) 136
platonische liefde (van de eigennaam
penis (Latijn penis) 144
Plato) 136
penitentie (Latijn paenitentia) 103
plecht (vulgair Latijn *plecta*) 53
pensionaris (Latijn pensionarius) 65,
pleister (Latijn plastrunv) 52 pluim (Latijn pluma) 57
87
248
plukken (Romaans *piluccare) 57
pro (Latijn pro) 128
pluralis (Latijn pluralis) 120
pro- (Latijn pro-) 128
plusminus (modern Latijn plusmi-
proberen (Latijn probare) 87,162
nus) 127
processie (Latijn processio) 103 procrustesbed (van de eigennaam
plutocratie (Grieks ploutokratia) 132 politicus (modern Latijn politicus-)
Procrustes) 135
140
procurator (Latijn procurator) 87
pols (Latijn pulsus) 84
produceren (Latijn producere) 87
p o n d (Latijn pondo) 54,158
product (Latijn productum) 127
pont (Latijn ponto) 53
profeet (Latijn propheta-) 103 professor (Latijn professor) 82
Pontius: van - naar Pilatus sturen (van
profetie (Latijn prophetia-) 9 1
de eigennaam Pontius Pilatus) 135 poor 'prei' (Latijn porrum) 5 5
programma (Latijn programma-) r20
poort (Latijn porta) 45
project (Latijn proiectum) 127
pop (Latijn pupa) 53
projector (modern Latijn proiector) 140
post 'deurpost' (Latijn postis) 52 postscriptum (Latijn postscriptum) 127
prolegomena (Grieks prolegomena) 132
pot (Romaans *pottus) 57 praktiseren (Latijn practizare-) 84
promovendus (Latijn promovendus)
predestinatie (Latijn praedestinatio)
121 promoveren (Latijn promovëre) 1 0 8
92
pronomen (Latijn pronomen) 120
predikant (Latijn praedicans praedi-
proost (Latijn prosit) 1 2 1
cantis) 130 prediken (Latijn praedicare) 1 0 8
propaganda (Latijn propaganda) 9 9
preek (Latijn praedica) 1 0 6
prospectus (modern Latijn prospectus) 165
prelaat (Latijn praelatus) 102 premie (Latijn praemium) 41
protestant (Latijn protestans pro-
prenataal (modern Latijn praenata-
testantis) 130
lis) 141
prothesis (Grieks prothesis) 132
presbyter (Latijn presbyter-) 1 0 2 , 1 5 6
proton (Grieks proton) 1 4 2
presens (Latijn praesens) 120
protozoön (van Grieks pröto- +
preses (Latijn praeses) 1 2 1
zöion)165
presteren (Latijn praestare) 127
provincie (Latijn provincia) 42
priem (Latijn (hora) prima) 105
provoceren (Latijn provocare) 127
priester (Romaans "prcstre-) 103,
proza (Latijn prosa-) 125 P.S. (Latijn P.S. = postscriptum) 127
156,159
psalm (Latijn psalmus-) 104, 156,161
primo (Latijn primo) 128 prior (Latijn prior) 103
psalterion (Grieks psaltèrion) 133
privaatrecht (vert. van Latijn ius pri-
psalter(ium) (Latijn psalterium-) 133,
vatum) 124
156
249
pseudo- (Grieks pseudo-) 161
recept (Latijn receptum) 84
psi (Grieks psi) 75
rechtzinnig (vert. van Grieks ortho-
psychologie (modern Latijn psycho-
doxos) 134 rectificeren (Latijn rectificare) 127
logia ) 161 -
recto (Latijn recto) 125
psychose (Grieks psuchösis) 144 -ptose (Grieks -ptösis) 145
rector (Latijn rector) 82
publiceren (Latijn publicare) 82
rector magnificus (Latijn rector magnificus) 121
pul (van Latijn ampulla-) 54
rededeel (vert. van Latijn pars oratio-
pulver (Latijn pulvis pulveris) 84 punt (Latijn punctum) 82
nis) 121
punt: geef mij een - om op te staan,
reduceren (Latijn reducere) 127
en ik zal de aarde bewegen (vert.
referendaris (Latijn referendarius)
van Grieks dos moi pou stö kai
65
kinö tèn gèn) 199
referendum (Latijn referendum) 127
purper (Latijn purpura ) 103,163
reflecteren (Latijn reflectere) 120
pus (Latijn pus) 126
reflector (modern Latijn reflector) 140
put (Latijn puteus) 45,159
reformatie (Latijn reformatio) 130
-
refter (Latijn refectorium) 104
Pyrrusoverwinning (van de eigen-
regel (Latijn regula) 82
naam Pyrrhus) 135
regeren (Latijn regere) 87,162 qua (Latijn qua) 128,162
register (Latijn registrum) 86
quandoque bonus dormitat H o m e -
relatief (Latijn relativus) 127 relativum (Latijn relativum) 120
rus (Latijn quandoque bonus dor-
relikwie (Latijn reliquiae, mv.) 103
mitat Homerus) 205 quarto (Latijn quarto) 1 2 5
remedie (Latijn remedium) 84
quasi (Latijn quasi) 162
remonstrant (Latijn remonstrans remonstrantis) 130
quasi- (Latijn quasi) 128 quis custodiet ipsos custodes? (Latijn
renunciëren (Latijn renuntiare) 108
quis custodiet ipsos custodes?) 208
repliceren (Latijn replicare) 87
quod erat demonstrandum (Latijn
requiem (Latijn requiem) 105
quod erat demonstrandum) 195
resoluut (Latijn resolutus) 127
quod licet Iovi non licet bovi (Latijn
retorica (Latijn rhetorica-) 82 reuma (Grieks reuma) 144
quod licet Iovi non licet bovi) 212
revisor (modern Latijn revisor) 140 riem 'roeiriem' (Latijn retnus) 53,160
raap (Latijn rapa) 55 rabarber (Latijn rha barbarunr) 104
ritme (Latijn rhythmus ) 125
ratificeren (Latijn ratificare) 86
rivier: je kunt niet tweemaal in de-
-
rauwolfia (modern Latijn rauwolfia)
zelfde - stappen (vert. van Grieks
H7 recensie (Latijn recensio) 120
potamöi gar ouk estin embènai dis töi autöi) 191
250
ro (Grieks rö) 75
school (Latijn schola-) 82
robijn (Latijn robinus) 83
schoonschrijven (vert. van Grieks
roeping 'roeping tot G o d ' (bet. van
kalligraphia) 134
Latijn vocatio) 102
schoot: dat ligt in de - der goden
roos (Latijn rosa) 104
(vert. van Grieks theön en gouna-
rozenkrans (vert. van Latijn rosari-
si keitai) 187 schotel (Latijn scutella) 5 7 , 1 5 9
u m ) 101
schouw (Latijn excava) 52
Rubicon: de - overtrekken (vert. van
schrijn (Latijn scrinium) 55
Frans franchir le Rubicon) 202 rubriek (Latijn rubrica) 82
schrijven (Latijn scribere) 82,162
ruiter (Latijn ru(p)tarius) 65
sclerose (Grieks sklèrösis) 161 -scopie (Grieks -skopia) 145
s.a. (Latijn s.a. = sine anno) 125
scriptorium (Latijn scriptorium) 81
sabbat (Latijn sabbatunv) 6 1 , 1 0 6
scrotum (Latijn scrotum) 144
sacrament (Latijn sacramentum) 92,
secretaris (Latijn secretarius) 65, 87 sector (Latijn sector) 127
106 sacristie (Latijn sacristia) 104
secuur (Latijn securus) 4 2 , 1 6 1
saffier (Latijn sapphirus-) 83
seismograaf (van Grieks seismos +
salaris (Latijn salarium) 41
-graphos)
samenspraak (vert. van Latijn collo-
semi- (Latijn semi-) 128
quium) 124
senator (Latijn senator) 125,140
sanctum sanctorum (Latijn sanctum
senior (Latijn senior) 127 seponeren (Latijn seponere) 127
sanctorum) 131
september (Latijn (mensis) Septem-
sarcofaag (Latijn sarcophagus*) 52
ber) 6 4
sardonisch gelach (vert. van Grieks sardanios gelös) 136
serafijn (Latijn seraphim, seraphin)
Satan (Latijn Satan') 107
107
sater (Latijn satyrus-) 125
sext (Latijn (hora) sexta) 105
scabiës (Latijn scabies) 161
sfinx (Latijn sphinx*) 125
scalpel (Latijn scalpellum) 161
sic (Latijn sic) 125
scarabee (Latijn scarabaeus') 161
siepel (Latijn cipolla) 56,159
scepsis (Grieks skepsis) 161
sigma (Grieks sigma) 75
scharlaken (Latijn scarlatum) 103,161
significant (Latijn significans signifi-
schema (Latijn schema-) 120, 166
cantis) 127
Schepper 'God de schepper' (bet.
sikkel (vulgair Latijn *sicila) 56
van Latijn creator) 102
similia similibus curentur (Latijn si-
schisma (Grieks schisma) 139
milia similibus curentur) 218
schitteren: zij - door afwezigheid
simplex (Latijn simplex) 121
(naar Frans Brutus et Cassius bril-
simplex sigillum veri (Latijn simplex
laient par leur absence) 204
sigillum veri) 214
251
sine qua non (Latijn sine qua non) 128 singularis (Latijn singularis) 121 sirenenzang (van de eigennaam Sirene) 135
sprokkelmaand (van Latijn spurcalia) 63 staande 'tijdens' (bet. van Latijn stan te) 124
sisser (Latijn cicer) 160 sisyphusarbeid (van de eigennaam
stadhouder (vert. van Latijn locum tenens) 124 stadion (Grieks stadion) 133
Sisyphus) 135 s.1. (Latijn s.1. = sine loco) 125
stadium (Latijn stadium') 133
s.l.e.a. (Latijn s.l.e.a. = sine loco et
statisticus (modern Latijn statisticus*) 140
anno) 125 sleutelbeen (vert. van Latijn clavicu-
steenbreek (vert. van Latijn saxifraga) 123
la) 126 smaak: over - valt niet te twisten
-ster (Latijn -istria) 65
(vgl. Latijn de gustibus non est
stigma (Grieks stigma) 139
disputandum) 212
stipendium (Latijn stipendium) 121
snijtanden (vert. van Latijn dentes
stola (Latijn stola ) 103 -
stoma (Grieks stoma) 144
incisores) 126 soda (Latijn soda) 85
stool (Latijn stola ) 103
sok (verouderd) 'muil' (Latijn soc-
stoppel (vulgair Latijn *stupula) 56
-
storm: een - in een glas water (vert.
cus ) 58 -
solarium (modern Latijn solarium)
van Frans une tempête dans un verre d'eau) 200
139 souter (Latijn psalterium*) 156 spatel (Latijn spatula ) 84 -
spatie (Latijn spatium) 82 specie (Latijn species) 52 specificeren (Latijn specificare) 86 spectrum (Latijn spectrum) 127 speeltoneel: de wereld is een -/ Elk speelt zijn rol en krijgt zijn deel (vgl. Latijn acta est fabula) 213 speld (Latijn spinula) 58 speude bradeos (Grieks speude bradeös) 207 spiegel (Latijn speglum) 53 spieker 'voorraadschuur' (Latijn spicarium) 46 spijker 'voorraadschuur' (Latijn spicarium) 46 spijs (Latijn spesa) 106
straal 'straal van een cirkel' (bet. van Latijn radius) 124 straat (Latijn (via) strata) 45 strafrecht (vert. van Latijn ius criminale) 124 strikt (Latijn strictus) 107 struis(vogel) (van Latijn struthio ) -
54 student (Latijn studens studentis) 82 studeren (Latijn studëre) 82 studie (Latijn studium) 82 studium generale (Latijn studium ge nerale) 121 sub- (Latijn sub-) 128 subject (Latijn subiectum) 127 sub judice (Latijn sub iudice) 206 sublimeren (Latijn sublimare) 108 sub rosa (Latijn sub rosa) 128
teken: in dit - zult gij overwinnen
subsidie (Latijn subsidium) 127
(vert. van Latijn in hoe signo vin-
sub specie aeternitatis (Latijn sub
ces) 209
specie aeternitatis) 214 substantief (Latijn substantivus) 121
tekst (Latijn textus) 162
s u m m a c u m laude (Latijn s u m m a
televisie (van Grieks tèle- + Latijn visio) 141
c u m laude) 121 super- (Latijn super-) 128
teller (vert. van Latijn numerator) 124
surrogaat (Latijn surrogatus) 127
telwoord (vert. van Latijn numerale) 121
s.v. (Latijn s.v. = sub voce) 125 syllabus (Latijn syllabus*) 121
tempel (Latijn templum) 52
synagoge (Latijn synagoga*) 1 0 4
temperament (Latijn temperamen-
syncope (Latijn syncope*) 125
tum) 84
syntaxis (Latijn syntaxis*) 121
tempteren (Latijn temptare) 108
systeem (Latijn systema*) 120
tentamen (Latijn tentamen) 120,165 termijn (Latijn terminus) 86
tabel (Latijn tabella) 1 2 7
territorium (Latijn territorium) 46
tabernakel (Latijn tabernaculum) 1 0 4
terts (Latijn (hora) tertia) 105
tabulator (modern Latijn tabulator)
test 'kom, hoofd' (Latijn testa) 23 testament (Latijn testamentum) 92,
140
tafel (Latijn tabula) 53
104
tanden: welk woord ontsnapte daar
-theek (Latijn -theca*) 141
de haag (omheining, hekwerk)
thema (Latijn thema*) 120
van je - ? (vert. van Grieks poion
theologie (Latijn theologia*) 134,163
se epos fugen herkos odontön) 187
therapeut (Grieks therapeutes) 144
tantaluskwelling (van de eigennaam
therapie (Grieks therapeia) 144
Tantalus) 135
-therm (Grieks -thermos) 143
tau (Grieks tau) 7 5
thermen (Latijn thermae*) 45
tecoma (modern Latijn tecoma) 1 4 7
thermo- (Grieks thermo-) 143
teek 'toonbank, buffet' (Latijn theca*)
thesis (Latijn thesis*) 120 thèta (Grieks thèta) 75
53
tien 'watervat met oren' (Latijn tina)
teems 'melkzeef (Latijn tamisium)
53
53
tijger (Latijn tigris) 83
teerling: de - is geworpen (vert. van
tijk (Latijn theca) 57
Latijn alea iacta est) 2 0 2 tegel (Latijn tegula) 5 2 , 5 3 , 160
tijm (Latijn thymus) 104
tegengif (vert. van Latijn antidotum)
tijn 'watervat met oren' (Latijn tina) 53
126
tinctuur (Latijn tinctura) 84
tegenspraak (vert. van Latijn contra-
titanenarbeid (van de eigennaam
dictio) 123 teil (Latijn tegula)
Titan) 135
5 3 , 1 6 0
253
titanenwerk (van de eigennaam Titan) 135
tyfus (Latijn typhus-) 126 typografie (Latijn typographia*) 117
titel (Latijn titulus) 156 titularis (modern Latijn titularis) 65
ui (Latijn unionem, 4de nv.) 56
toeval (vert. van Latijn accidens) 102
uilen naar Athene dragen (naar
tol (Latijn teloneum*) 41 tollenaar (Latijn tolenarius*) 65 -tomie (Grieks -tomia) 145 ton (Latijn tunna) 24, 58
Grieks glaukas eis Athènas) 192 uiteenzetten (vert. van Latijn exponere)123 uitkomen (vert. van Latijn evenire) 124
tonsil (Latijn tonsillae, mv.) 126
ultimo (Latijn ultimo) 128
topos (Grieks topos) 132
ultra- (Latijn ultra-) 128
-tor (Latijn -tor) 140
upsilon (Grieks upsilon) 75
tortel(duif) (van Latijn turtur) 54
urn (Latijn urna) 53
totaal (Latijn totalis) 87
ut pictura poësis (Latijn ut pictura
totus mundus agit histrionem (Latijn totus mundus agit histrio-
poësis) 206 uul 'pot' (Latijn aula) 57
nem) 213 toutoi nika (Grieks toutöi nika) 208 trachten (Latijn tractare) 108,161 traditie (Latijn traditio) 127
vacature (Latijn vacatura) 127 vacuüm (Latijn vacuüm) 127 vader des vaderlands (vert. van Latijn pater patriae) 200
tragedie (Latijn tragoedia*) 125,164
vaderland (vert. van Latijn patria) 124
traject (Latijn traiectum) 5 1
vaderland: het is heerlijk en gepast
traktaat (Latijn tractatus) 86
om voor het - te sterven (vert.
trakteren (Latijn tractare) 161
van Latijn dulce et decorum est
trans- (Latijn trans-) 128 trauma (Grieks trauma) 1 4 4 trechter (Latijn tractarius) 58
pro patria mori) 206 vagevuur (vert. van Latijn purgatorius/purgationis ignis) 100
tribuun (Latijn tribunus) 125
vakantie (Latijn vacantia) 87
trofee (Latijn trophaeunv) 1 2 5
valk (Latijn falco) 54
troon (Latijn thronus*) 104
vallota (modern Latijn vallota) 147
troost 'geestelijke steun' (bet. van La-
vanitas vanitatum (Latijn vanitas va-
tijn consolatio) 102 tropen (van Grieks tropè, enk.) 140 tumor (Latijn tumor) 126
nitatum) 131 vaporisator (modern Latijn vaporisator)140
tunica (Latijn tunica*) 1 3 3
vas(o)- (Latijn vas(o)-) 144
tu quoque, fili? (Latijn tu quoque,
vasten 'naleven van spijsgeboden'
fili?) 203 tussenwerpsel (vert. van Latijn interiectio) 1 2 1
(bet. van Latijn abstinere) 102 veelhoek (vert. van Latijn polygonus) 124
veinzen (Latijn fingere) 108,161
vollen (Latijn fullare) 58
veni, vidi, vici (Latijn veni, vidi, vici)
volmacht (vert. van Latijn plenipo-
203
tentia) 124 vomeren (Latijn vomere) 126
venkel (vulgair Latijn *feniclum) 104 venster (Latijn fenestra) 52
voogd (Latijn vocatus) 87
ventrikel (Latijn ventriculus) 144
voorbeschikking (vert. van Latijn
verbatim (Latijn verbatim) 127
praedestinatio) 102
verbuiging (vert. van Latijn declina-
voornaam 'aanzienlijk' (vert. van La-
tio) 121
tijn praecipuus) 124 voornaamwoord (vert. van Latijn
verbum (Latijn verbum) 121 verdeel en heers (vert. van Latijn di-
pronomen) 121 vooroordeel (vert. van Latijn prae-
vide et impera) 194
iudicium) 124
vermaledijen (van Latijn male dice-
voorschrift (vert. van Latijn prae-
re) 108
scriptum) 124
vers 'dichtregel' (Latijn versus) 82
voorwerp (vert. van Latijn obiec-
verso (Latijn verso) 125 versus (Latijn versus) 128
tum) 123
vervoeging (vert. van Latijn coniuga-
voorzetsel (vert. van Latijn praepositio) 121
tio) 121 vesper (Latijn vesper) 105
voorzienigheid (vert. van Latijn pro-
vestiarius (Latijn vestiarius) 65
videntia) 102
veteraan (Latijn veteranus) 125
voorzitter (vert. van Latijn praeses)
vicaris (Latijn vicarius) 103
124
vice- (Latijn vice) 128
vork (Latijn furca) 56,158,161
vieren (Latijn feriari) 108
vorst (vert. van Latijn princeps) 41
vigeren (Latijn vigëre) 127
vraagteken (vert. van Latijn signum
vigilie (Latijn vigilia) 103
interrogationis) 121
visie (Latijn visio) 23
vrijdag (vert. van Latijn dies Vene-
vitse 'bepaalde plant' (Latijn vicia)
ris) 61
55,160
v r o o m (bet. van Latijn pius) 100 vrucht 'ooft' (Latijn fructus) 57
vlak 'platte kant van meetkundig lichaam' (bet. van Latijn planum)
vulgarisator (modern Latijn vulgari-
124
sator) 140 vuur 'bunzing' (Latijn furio) 54
vlegel (Latijn flagellum) 56 vocatief (Latijn (casus) vocativus) 121 voet 'versvoet' (bet. van Latijn pes) 124
wal (Latijn valium) 45,160
volkenrecht (vert. van Latijn ius gen-
wan (Latijn vannus) 56
tium) 124
watten (Latijn wadda) 126
volksbesluit (vert. van Latijn
wederdoper (vert. van Grieks anabaptizein) 134
plebiscitum) 124
255
wederopstanding (vert. van Latijn re-
haag (omheining, hekwerk) van je
surrectio) 102
tanden? (vert. van Grieks poion se
week '7 dagen' (bet. van Latijn vicus)
epos fugen herkos odontön) 187
59
woordenschat (vert. van Latijn copia verborum) 124
weesgegroetje (vert. van Latijn Ave-
wortel 'wortel van een getal' (bet.
Maria) 105 weg: er is geen koninklijke - naar de
van Latijn radix) 124
meetkunde (vert. van Grieks mè einai basilikèn atrapon epi geöme-
xantippe (Grieks Xanthippè) 135
trian) 194
xylofoon (van Grieks xulo- +
weldaad (vert. van Latijn benefici-
phösnos) 141
um) 124 welgevallen (vert. van Latijn benepla-
zak (Latijn saccus') 55,158
citum) 124
zalm (Latijn salmo) 40, 54
welwillend (vert. van Latijn benevo-
zaterdag (vert. van Latijn dies Saturni) 61
lens) 124 wereld: de - is een speeltoneel/ Elk
zeehond (vert. van Latijn canis mari-
speelt zijn rol en krijgt zijn deel
nus) 123
(vgl. Latijn acta est fabula) 213
zeepaard (vert. van Latijn equus ma-
wereldburger (vert. van Grieks kos-
rinus) 123
mopolitès) 134
zegel (Latijn sigillum) 86
wezen (vert. van Latijn essentia) 123
zegen (Latijn signum) 106
wie zal de bewakers bewaken? (vert.
zegenen (Latijn signare) 106
van Latijn quis custodiet ipsos cus-
zeker (Latijn securus) 4 1 , 1 5 6 , 1 6 1
todes?) 208
zemelen (Latijn simila) 56
wijer 'vijver' (Latijn vivarium) 45
zerk (Latijn sarcophagus*) 52
wijk (Latijn vicus) 45, 50
zèta (Grieks zèta) 75
wijn (Latijn vinum) 58, 158,160
zeugma (Grieks zeugma) 132
wijsbegeerte (vert. van Grieks philo-
ziel 'geest' (bet. van Latijn animus) 102
sophia) 134
zijde 'grenslijn van een vlakke fi-
wijsgeer (vert. van Grieks philo-
guur' (bet. van Latijn latus) 124
sophos) 134
zijde 'stof (Romaans *seda) 104
wikke 'bepaalde plant' (Latijn vicia)
zilveren eeuw / geslacht (vert. van
55.160
Grieks genos argureon) 188
willen: voor hen die - is niets onoverkomelijk (vgl. Latijn nil volen-
zinnia (modern Latijn zinnia) 147
tibus arduum) 215
zolder (Latijn solarium) 52,139 z o n d a g (vert. van Latijn dies solis)
woensdag (vert. van Latijn dies Mer-
60
curii) 60
zool (Latijn solea) 58
woord: welk - ontsnapte daar de
256
zuiver (Latijn suber, sobrius) 107 zwartgalligheid (vert. van Grieks melancholia) 133
257
