Bergamotkruid/ Monarda - Monarda fistulosa & Monarda didyma Door: Janet Nienhuis 1,2 & Ruby van den Heuvel 1,3
Deze monografie zal gaan over het geneeskrachtig (aromatherapeutisch en fytotherapeutisch (kruidengeneeskundig)) gebruik van twee verschillende monardasoorten, namelijk Monarda fistulosa (vanaf nu M. fistulosa) en Monarda didyma (vanaf nu M. didyma). Een monografie is een uitgebreide (wetenschappelijke) bespreking van een specifiek onderwerp dat beoogt hiervan een volledig en gedetailleerd overzicht te geven. Het woord monografie komt van het griekse woord “μονογραφία”.
Familie Lipbloemigen - Lamiaceae (ook wel muntfamilie genoemd)
Botanische naam De botanische naam Monarda verwijst naar dr. Nicholas Monardes. In 1569 schreef deze Spaanse dokter een uitgebreid boekwerk over de kruidenflora van Noord-Amerika. De geslachtsnaam monarda is dan ook een eerbetoon aan dr. Monardes. De soortnaam fistulosa komt van het Latijnse woord "fistulosus" wat cilindrisch hol betekent. De soortnaam didyma verwijst naar de twee meeldraden die iedere monardabloem heeft (alle monarda soorten hebben dit, maar de monarda didyma is hier als enige speciaal naar vernoemd).
Buitenlandse namen en synoniemen Engels:wild bergamot (M. fistulosa), bee balm (M.didyma), horse-mint, wild oregano, scarlet monarda, oswego-tea, fragrantbalm, mountain-mint Duits:Rosenmelisse (M. fistulosa), Goldmelisse (M. didyma), Scharlach-Indianernessel Frans: monarde (M. didyma), monarde fistuleuse (M. fistulosa), thé d’Oswego, thé des Indiens, monarde pourpre Spaans:bergamota, monarde, bergamota sylvestre (M. didyma)
Geschiedenis Het geslacht monarda bestaat uit twaalf tot vijftien soorten Noord-Amerikaanse inheemse kruiden. De twee meest bekende soorten zijn M. fistulosa in de volksmond "de wilde bergamot" en de nog meer bekende M. didyma in de volksmond "beebalm". Beide zijn al sinds de zeventiende eeuw ook in Nederland populaire planten voor in de border. Ontdekkingsreizigers uit Engeland, Frankrijk, Spanje en Nederland verzamelden exemplaren van bomen en planten uit de Nieuwe Wereld die zij vervolgens naar huis stuurden voor
1 FytArom: h ttp://fytarom.nl 2 Sana Natura: h ttp://www.sananatura.nl 3 Herbiatic: h ttp://www.herbiatic.nl
©F yt Arom2 015
onderzoek en aanplant. Het wordt aangenomen dat zowel de monardasoort M. fistulosa als de M. didyma zo twee van de eerste planten in Europese tuinen is geworden. Spaanse ontdekkingsreizigers stuurden een plant uit het monardageslacht naar Nicholas Monardes, een vooraanstaand arts en botanicus, wonend in Sevilla (Spanje). Hij noemde de plant waarschijnlijk "bergamot", omdat de bladeren wanneer ze worden gekneusd, een scherpe citrusgeur hebben die vergeleken kan worden met die van de citrusvruchten van de bergamot (Citrus bergamia). Er wordt aangenomen dat ook John Tradescant Jr. (1608 1662), plantkundige, tuinman en plantenverzamelaar, tijdens zijn reizen naar Virginia zaden en levende exemplaren van de M. fistulosus naar Engeland heeft gestuurd of en gebracht. M. didyma speelde een belangrijke rol in de Amerikaanse geschiedenis. Deze monardasoort diende in de 18de eeuw als een populair alternatief voor de echte thee (Camellia sinensis) Amerika importeerde toendertijd thee uit Groot-Brittannië, maar moest hierop veel importheffing betalen waardoor de thee uiterst duur werd. Het alternatief voor de Engelse thee was "oswegothee". Oswegothee is thee van de bladeren van het bergamotkruid of monarda. De thee is vernoemd naar de inheemse stammen die thee van bergamotkruid dronken en leefden in het gebied rond de rivier Oswego. Tot ongeveer 1850 werd M. didyma geteeld, geoogst en verkocht als een geneeskrachtig kruid voor de kolonisten. Het kruid werd opgenomen in de Materia Medica en werd ingezet voor een verstoorde maag, het verminderen van winderigheid en het op gang brengen van de menstruele cyclus. Ook Amerikaanse inheemse sjamanen gebruikten monarda, bijvoorbeeld bij hartproblemen, hoesten, verkoudheid, hoofdpijn, tandpijn en tal van andere kwalen. Daarnaast werd monarda gebruikt als wierook en parfum. De bladeren werden op gloeiend heet opgestookte stenen en rotsblokken gelegd en bijvoorbeeld in zweethutten gebruikt als een soort wierook. Daarnaast werden de bladeren ook gemengd met dennennaalden en vervolgens verbrand voor de geur. De bloemen en bladeren werden tezamen gebruikt om kleding, haar en het lichaam te parfumeren. Op dit moment wordt het monardageslacht, naast mooie tuin- of borderplant, zelden aangeprezen. In toonaangevende Nederlandse boeken over kruidengeneeskunde/ fytotherapie (Verhelst) of aromatherapie (Rijpkema) is geen enkele monardasoort opgenomen. Wetenschappelijke onderzoeken richten zich momenteel vooral op de etherische olie en wijzen op een zeer complexe en interessante werking. De kruidengeneeskundige werking van het bergamotgeslacht is minder goed onderzocht. Wel is er vanuit de Amerikaanse inheemse kruidengeneeskunde veel empirisch bewijs en kennis (door ondervinding verkregen kennis).
Botanie Inheems zijn de monardasoorten in het noorden van het continent Amerika. De Monarda didyma groeit in de bossen van Noord Amerika en Canada rond het stroomgebied van de Oswego rivier. De Monarda didyma groeit vooral rond Québec en Alberta in Canada en in het noordwesten van de Verenigde Staten. Van daaruit hebben deze planten zich, na de ontdekking van Noord Amerika, over de hele wereld verspreid. Zowel de M. didyma als de M. fistulosa zijn meerjarig en winterhard. In de winter verdwijnen ze echter volledig in de grond. Beiden hebben een ondiep, rijk vertakt wortelstelsel. Hierdoor
©
2
breiden de planten zich snel uit en vormen zo dichte boesjes of struikjes. Vanuit de wortels groeien rechtopstaande, hoekige stengels. Aan de stengels staan fluweelzachte, langwerpige getande bladeren die tegenover elkaar staan.De kleur van het blad is donkergroen met roodachtige nerven. De bladeren geven een citroenachtige of eau-de-cologne achtige geur af wanneer ze worden gekneusd. Van juli tot en met september verschijnen aan de bovenkant van de stengels boven rode schutblaadjes de harige, scharlaken bloemhoofdjes. De M. didyma bloeit met rode of paarse bloemen. De M. fistulosa bloeit met roze bloemen. Het bergamotkruid is bij bijen en vlinders zeer geliefd.
Teelt Monarda kan gekweekt worden uit zaad. Dit geeft echter geen garantie voor soort echtheid. Wil je één bepaalde soort of variëteit kweken, dan is het verstandig om geselecteerd stekmateriaal te gebruiken. Monarda heeft vochtige, humusrijke grond nodig om weelderig te kunnen groeien. Ook willen de planten graag een plekje in de zon. Te veel schaduw kan de de duur van de bloei verkorten (normaal +/- 8 weken). Zaaien Monarda kan vanaf maart gezaaid worden onder koud glas. Kou is niet noodzakelijk voor de kieming. De zaden worden niet bedekt, want monarda is een lichtkiemer. De zaden kiemen in 2 à 3 weken. Wanneer de zaailingen groot genoeg zijn kunnen ze worden uitgeplant. De zaailingen dienen wel eerst 10 à 15 dagen in kou te worden afgehard voordat je ze in volle grond plaatst. Vegetatieve vermeerdering Monardaplanten maken snel worteluitlopers. Wil je in een kort tijdsbestek veel plantmateriaal verzamelen, dan is vegetatieve vermeerdering door middel van scheuren een snellere manier dan zaaien. Deze vorm van vermeerdering heeft als voordeel dat de eigenschappen van de moederplant behouden blijven. Monarda heeft de neiging - op het einde van het tweede jaar – in het hart van de plant af te sterven en nieuwe uitlopers te vormen. Om een te brede uitspreiding van de plant te voorkomen kun je het beste de plant om de 2 à 3 jaar verjongen. Je verwijderd dan het verdroogde hart van de plant in het vroege voorjaar of de herfst en plant de nieuwe delen terug.
Gebruikte delen De gebruikte delen voor etherische olie, hydrolaat en fytotherapeutische toepassingen zijn: - M. didyma: Het blad van de Monarda didyma bevat minder etherische olie. Van deze plant worden bij voorkeur de ontluikende bloemen inclusief de bovenste 10 tot 15 centimeter van de hele plant geoogst. - M. fistulosa:D e bladeren van de Monarda fistulosa bevatten aanzienlijk meer etherische olie en worden dus samen met de bloemen en stengels geoogst (alle bovengrondse delen).
Oogst en verwerking De plantendelen van de monardasoorten worden geoogst van juli tot en met september. Ieder jaar zijn wel 2 à 3 oogsten mogelijk. Het beste tijdstip voor de oogst is uitgebreid onderzocht. De hoogste opbrengst aan etherische olie wordt bereikt indien de voorafgaande dagen zonnige warme dagen zijn geweest, bij voorkeur met een kleine regenbui die het stof van de bladeren
©
3
heeft afgespoeld. Het beste tijdstip is aan het einde van de ochtend of vroeg in de middag. De dauw moet verdampt zijn en de zon moet alle vocht verdreven hebben. De destillatie dient direct na de oogst te worden gestart. Na destillatie levert het plantenmateriaal zowel een etherische olie als een hydrolaat.
Opbrengst aan etherische olie Monarda didyma bevat 0,1 à 0,3 % etherische olie. Monarda fistulosa bevat heel wat meer etherische olie, nl. 0,75 à 1,3% Het verschil in opbrengst bepaald het verschil in de aanschafprijs van beide etherische olien.
Opbrengst aan hydrolaat Beide monardasoorten leveren 1 op 1 hydrolaat. Dit betekent dat van 1 kilo plantenmateriaal een liter hydrolaat gedistilleerd kan worden.
Karakteristiek etherische olie Monarda fistulosa Kleur: De kleur van de etherische olie van M. fistulosa varieert van goudgelig tot groen. Geur: De etherische olie van M. fistulosa heeft een duidelijke bloemige, zelfs een beetje geurof rozengeranium achtige, geur. Viscositeit: vloeibaar Soortelijk gewichtop 20 graden Celsius: 0,916-0,941 Optische rotatie: lichtjes tegen de klok in Brekingsindexop 15 graden Celsius: ongeveer 1.5000 Oplosbaarheid in alcohol: troebel in 10% oplossing met alcohol van 70 % vol. Combinaties: De etherische olie van M. fistulosa combineert qua geur goed met sandelhout (en de meeste andere basisnoten), evenals met bloemige noten en dan met name neroli. Monarda didyma Over de karakteristieken van de etherische olie van M. didyma hebben wij helaas niets kunnen vinden.
Karakteristiek hydrolaat Monarda fistulosa pH:4.2-4.5 Smaak en geur :H et hydrolaat van M. fistulosa heeft een lichte citrus geur. Het ruikt een beetje wrang in het begin, maar heeft een groene kruidachtige middentoon en een bloemen, diepe geranium geur aan het einde. Dit komt natuurlijk door de sterke aanwezigheid van de inhoudsstof geraniol, dat een intrigerend aroma heeft en een heerlijk parfum op zichzelf is. De smaak is sterk verschillend van de geur. De smaak is scherp en pittig. Toch is er ook een hint naar bloemen, maar de geraniumachtige smaak komt pas meer tot zijn recht wanneer het hydrolaat verdund wordt. Stabiliteit en houdbaarheid: Vrij stabiel. Het hydrolaat kan gemakkelijk tot twee jaar gekoeld bewaard worden en is meestal niet geneigd om te broeien.
©
4
Monarda didyma pH:4.1-4.3 Smaak en geur : De geur is bloemig, maar heeft niet de geraniumachtige kwaliteiten van het hydrolaat van M. fistulosa. De smaak van het hydrolaat is scherp en pittig. Het hydrolaat van M. didyma is meer analgetisch dan het hydrolaat van M. fistulosa, waardoor je bij inname een duidelijk tintelend gevoel (met een lichte warmte) ervaart op de tong. Stabiliteit en houdbaarheid: Vrij stabiel. Het hydrolaat kan gemakkelijk tot twee jaar gekoeld bewaard worden en is meestal niet geneigd om te broeien.
Belangrijkste inhoudsstoffen Hieronder staan voor beide monardasoorten de belangrijkste inhoudsstoffen voor zowel de etherische olie als de bovengrondse delen van de plant op een rij. Monarda fistulosa *Etherische olie -Monoterpenen: 3,4-epoxy-gamma-terpineen, alpha-pineen, alpha-terpineen, alpha-thujeen, beta-pineen, beta-thujeen (=sabineen), kamfeen, delta-3-careen, gamma-terpineen, limoneen, myrceen, p-cymeen, geranial, neral -Sesquiterpenen: copaeen, beta-bourboneen, germacreen-d -Alcoholen: cineol, octanol, octenol, alpha-terpineol, cis-3-hexenol, geraniol (hoofdbestanddeel; 90-95%), linalol, dihydrocuminylalcohol, nerol, p-cymeen-8-ol, perillylalcohol -Fenolen: carvacrol, thymol -Ketonen: octanon, isomenthon, pulegon, dihydroxythymoquinon, thymohydroquinon, thymoquinon -Esters: octylacetaat, dihydrocarvylacetaat -Ethers: carvacryl-methyl-ether -Aldehyden: cuminaldehyde, formaldehyde, isovaleraldehyde, n-butyraldehyde *Bovengrondse delen voor fytotherapeutisch gebruik -Etherische olie 0,75 tot 1,3% -Organische zuren: azijnzuur, boterzuur, caproiczuur, rozemarijnzuur, valeriaanzuur -Enzymen: sis-sabineen-hydraat, trans-sabineen-hydraat -Bitterstoffen Monarda didyma *Etherische olie voor aromatherapeutisch gebruik: -Monoterpenen: alpha-pineen, alpha-terpineen, alpha-thujeen, beta-pineen, beta-thujeen (=sabineen), kamfeen, delta-3-careen, gamma-terpineen, limoneen, myrceen, ocimeen, p-cymeen, terpinoleen -Sesquiterpenen: alpha-copaeen, beta-bourboneen, beta-caryophylleen, beta-copaeen, garmacreen-d -Alcoholen: cineol, octanol, octenol, borneol, alpha-terpineol, geraniol, linalol, oct-1-en-3-ol, octan-3-ol -Fenolen: carvacrol, thymol -Ketonen: octanon, isomenthon, pulegon -Esters: octylacetaat, bornylacetaat, dihydrocarvylacetaat, geranylacetaat, linalylacetaat
©
5
-Ethers: thymol-methyl-ether -Aldehyden: nonanal *Bovengrondse delen voor fytotherapeutisch gebruik -Etherische olie 0,1 tot 0,3% -Sterolen: beta-sitosterol, ursolzuur -Polyfenolen: flavonoiden (didymine, genkwanine, glucogenkwanine, isosakuranetine, isosakuranetine-7-rutinoside, isosakuranine, linarine, narengenine, pelargonine, phaeoophitine, prunine, rutine, hyperoside, quercitrine, luteoline, quercetine, monardeine), tanninen (organische zuren: hydroxykaneelzuur, rozemarijnzuur) -Enzymen: t-sabineen-hydraat -Bitterstoffen Verschil in samenstelling etherische olie De samenstelling van de etherische olie van de monarda soorten varieert nogal naar gelang de herkomst, de soort en ook de cultivar of varieteit. Beide etherische olien hebben dan ook totaal verschillende inhoudsstoffen en kunnen hierdoor ook verschillende chemotype hebben. Natuurlijk verschilt ook de werking van beide etherische olien hierdoor. Daarnaast hebben beide etherische olien een totaal andere geur (aroma). De etherische olie van M. didyma bevat relatief veel fenolen (met name thymol en carvacrol). De etherische olie van M. fistulosa bevat hoofdzakelijk alcoholen (met name geraniol en linalol). NB: de etherische olie van M. didyma bevat soms wel zoveel fenolen dat deze vanwege toxiciteit therapeutisch onbruikbaar is. Pas hiervoor op! Het bij aankoop van de etherische olie opvragen van een gaschromatografische analyse van de inhoudsstoffen is verstandig om zekerheid te kunnen krijgen over de toepasbaarheid van de etherische olie. Afhankelijk van de herkomst van het plantenmateriaal kunnen de inhoudsstoffen namelijk aanzienlijk verschillen.
Effecten op het lichaam Monarda fistulosa * Etherische olie - antibiotisch (zeer breed spectrum) - antibacterieel - antiviraal - antiparasitair - antiseptisch - antifungaal - emmenagoog - relaxerend (nervine) - tonificerend - huidverzorgend - ademhalingsverdiepend * Hydrolaat - antiparasitair - antifungaal - antibacterieel - antiviraal
©
6
-
antiseptisch analgetisch huidzuiverend diuretisch
* Fytotherapeutisch gebruik - antipyretisch - vulnerarisch (uitwendig) - expectorant - diuretisch - diaphoretisch - anticatarrhaal - analgetisch, mild - huidverzorgend - afwerend tegen insecten Monarda didyma * Etherische olie - antibacterieel - antiseptisch - antispasmodisch - digestief - carminatief - anthelminthisch - diuretisch. * Hydrolaat - antibacterieel - antiviraal - antiseptisch - analgetisch - huidzuiverend * Fytotherapeutisch gebruik - anthelminthicum - digestief - carminatief - antipyretisch - diuretisch - emmenagoog - haemostatisch
Werkingsgebieden Monarda is zeer breed werkzaam. Lees hieronder waarvoor monarda allemaal gebruikt kan worden.
©
7
Dermatologie Het bovengrondse kruid van beide monardasoorten wordt al eeuwen lang gebruikt voor de behandeling van allerlei soorten wonden, huiduitslag en huidinfecties. Dit vanwege de brede antiseptische, ontstekingsremmende, bloedstelpende, licht verdovende en ontzwellende werking. Ook bij de behandeling van wespen en bijensteken kan het bovengrondse kruid (of de etherische olie) van beide monardasoorten, vanwege de licht verdovende en ontzwellende werking, uitkomst bieden. De etherische olie van M. fistulosa kan vanwege het huidverzorgende effect, veroorzaakt door het hoge gehalte aan linalol, worden ingezet bij de behandeling van littekens, eczeem en psoriasis. Daarnaast is de etherische olie van M. fistulosa, door het gehalte aan geraniol, zeer effectief bij de behandeling van schimmelinfecties, met name die van de geslachtsorganen (bijvoorbeeld vaginale schimmelinfecties). Het hydrolaat wordt binnen de natuurlijke huidverzorging vanwege de antiseptische, zuiverende en reinigende werking vaak ingezet bij een vette of gecombineerde huid. Daarnaast kan het hydrolaat therapeutisch worden ingezet bij acne. *Bij welke aandoeningen en klachten van de huid kun je monarda inzetten: - wonden, snij, schaaf en brand - zonnebrand - verstuikingen - blauwe plekken - huiduitslag - huidinfecties - insectensteken - acne - huidreiniging Gastrologie Zoals de meeste munt familieleden heeft ook het bovengrondse kruid van de monarda een positieve invloed op het spijsverteringskanaal. Vooral het bovengrondse kruid van de M. didyma wordt, door het te verwerken tot sterke thee of tinctuur, van oudsher al gebruikt voor tal van klachten van de spijsvertering. Daarnaast is het ook mogelijk het hydrolaat hiervoor te gebruiken. Ook bij parasitaire worminfecties kan monarda van dienst zijn. Van oudsher wordt hiervoor een sterk infuus van de M. didyma gebruikt. Daarnaast is het ook mogelijk de etherische olie of het hydrolaat, vanwege veiligheid het liefst van de M. fistulosa, hiervoor inwendig in te zetten. De etherische olie of het hydrolaat kunnen daarnaast worden ingezet bij andere parasitaire infecties en/ of schimmelinfecties van de darmen. *Bij welke aandoeningen van de spijsvertering kun je monarda inzetten: - alle infecties van de spijsvertering - misselijkheid en braken - brandend maagzuur - maagzweren - darmzweren - flatulentie - nerveuze spijsverteringsklachten - spastische colon
©
8
-
gastritis diarree verstopping worminfecties
Pneumologie De slijmoplossende, koortsverlagende, antibacteriële en ontstekingsremmende kwaliteiten van beide monardasoorten maken het bovengrondse kruid verwerkt als tinctuur of infuus het middel bij uitstek de behandeling van de luchtwegen, met name bij griep, verkoudheid, keelpijn, verstopte sinussen en bronchitis. Monarda wordt door oorspronkelijke bevolking van Noord-Amerika al eeuwen voor deze doeleinden ingezet. Ook de etherische olie van M. fistulosa kan bij allerlei klachten aan de luchtwegen worden ingezet. De etherische olie werkt sterk antiseptisch, antibacterieel en antiviraal en gaat zo infecties en ontstekingen van de luchtwegen tegen. Bovendien stimuleert de etherische olie het immuunsysteem zich beter te weren tegen ziekmakende micro-organismen. Een vrij recent onderzoek naar de werking van de etherische olie van M. fistulosa bij middenoorontsteking bij kleine kinderen laat zien dat het uitwendig gebruik van de etherische olie als vervanger kan worden gebruikt voor het reguliere toedienen van antibiotica. O titis media (OM), ofwel middenoor ontsteking, is een veel voorkomende aandoening bij kinderen en zuigelingen en kan zich manifesteren vanaf de geboorte, met de piek bij kinderen tussen de 3-18 maanden.De etherische olievan M. fistulosa is in twee casestudies onverdund uitwendig gebruikt voor de behandeling van otitis media bij kleine kinderen. Uit veiligheidsoverwegingen raden wij dit zonder verdere scholing ernstig af. Wel hebben wij verderop in deze monografie een recept geplaatst dat zou kunnen worden gebruikt. *Bij welke aandoeningen van de luchtwegen kun je monarda inzetten: - verkoudheid - griep - keelpijn - hoest - sinusitis - bronchitis - neusontsteking - keelontsteking - oorontsteking Psychologie en Neurologie Neuropathische pijn veroorzaakt door verschillende vormen van schade aan de zenuwen kan, vanwege de sterke pijnstillende werking, uitwendig behandeld worden met een samengestelde olie waaraan de etherische olie van M. fistulosa wordt toegevoegd. De etherische olie van M. fistulosa werkt door de linalol verder kalmerend en relaxerend. De etherische olie kan daarom ook gebruikt worden voor verdamping bij stress en angstklachten. Reumatoïde pijnklachten kunnen, vanwege de verwarmende eigenschappen, uitwendig beter behandeld worden met een massageolie waaraan de etherische olie van de M. didyma is toegevoegd.
©
9
*Bij welke aandoeningen van het zenuwstelsel kun je M. didyma inzetten: - rheumatoide pijnklachten *Bij welke aandoeningen van het zenuwstelsel kun je M. fistulosa inzetten: - neuropathische pijn veroorzaakt door: trauma, geneesmiddelen of toxische chemische belasting, infectieziekten, verminderde orgaanfunctie, vasculaire ziekte, metabole ziekte, kanker of auto-immuunziekte - neuropathische lage rugpijn - idiopathische pijn - diabetische perifere neuropathie - herpes zoster - migraine - fantoompijn. - overmatige stress en spanning - angst Nephrologie Het hydrolaat van M. fistulosa werkt urinedrijvend. De etherische olie van M. fistulosa werkt versterkend op de urinewegen en met name op de blaas. De etherische olie kan daarnaast worden ingezet bij ontstekingen van de blaas, nieren en de urineleiders. *Bij welke aandoeningen van de urinewegen kun je M. fistulosa inzetten: - blaasontsteking - urineleiderontsteking - nierontsteking -a anvullend bij chronische problemen van de urinewegen Gynaecologie De thee van monarda, in dit geval werden beide soorten gebruikt, werd al door de oude medicijnmannen (sjamanen) van de inheemse Noord-Amerikaanse volkeren, de Blackfoot, Menominee, Ojibwa en Winnebago, voor het reguleren van de menstruatie cyclus ingezet. Traditioneel waren de bloemtoppen bij sommige van deze volkeren zelfs een huwelijksgeschenk voor de bruid. Een regelmatige cyclus verhoogt immers de kans op een zwangerschap. De bloemtoppen waren traditioneel bij sommige stammen zelfs een huwelijks geschenk voor de bruid. (een regelmatige cyclus verhoogt de kans op zwangerschap). Het gebruik om monarda in te zetten voor het reguleren van de menstruatiecyclus is tot nu toe niet wetenschappelijk onderzocht kruid. Het heeft echter een zeer lange empirische geschiedenis. Daarnaast heeft monarda ook een pijnstillende werking en kan dus menstruatiepijn verminderen. *Bij welke aandoeningen van de vrouwelijke geslachtsorganen kun je monarda inzetten: - premenstrueel syndroom (probeer ook altijd de oorzaak te achterhalen zodat deze eventueel aangepakt kan worden) - onregelmatige menstruatie (probeer ook altijd de oorzaak te achterhalen zodat deze eventueel aangepakt kan worden) - pijnlijke menstruatie (probeer ook altijd de oorzaak te achterhalen zodat deze eventueel aangepakt kan worden)
©
10
Paradontologie Vanwege de antiseptische en pijnstillende werking van M didyma is het hydrolaat ook zeer effectief om mee te spoelen bij klachten van de mond, zoals tand- of kiespijn, tandvleesontsteking, aften en andere wondjes in de mond. *Bij welke aandoeningen van de mond kun je M. didyma inzetten: - gebit, tand en kiespijn - gingivitis (tandvleesontsteking) - aften
Toepassing en dosering De beide monardasoorten zijn zeer breed medicinaal in te zetten, maar hoe kun je deze dan het beste toepassen en in welke dosering? Infuus van het bovengrondse kruid Maak een infuus van 1,5 tot 4,5 gram van het gedroogde kruid op 150 ml water. Het infuus kan ook voor kompressen en wikkels worden gebruikt. Gebruik een sterk (afhankelijk van de toepassing warm of koud) infuus als basis voor een wikkel of kompres en plaats deze op de aangedane plek. Eventueel deze wikkel of kompres tot maximaal drie maal daags herhalen. Indien het infuus wordt ingezet voor een wikkel of kompres, dan hoeft het infuus niet per se gezeefd te worden. Let wel op dat het infuus voldoende is afgekoeld voordat je de wikkel of kompres aanbrengt. Ø (oertinctuur) van het bovengrondse kruid Neem 3 maal daags 2 tot 5 milliliter. De tinctuur kan tevens als basis dienen voor een kompres, zalf of crème. Monardahoning Monardahoning (zie verderop voor recept)kan worden ingezet bij griep, verkoudheid, hoesten of keelpijn en in de wondverzorging. Bij brandwonden kan de honing vanwege een betere smeerbaarheid het beste worden gecombineerd met een plantaardige olie (bijvoorbeeld teunisbloemolie). Etherische olie De etherische olie kan verwerkt worden tot samengestelde (massage)olie, aromatherapeutisch product of huidverzorgingsproduct. De dosering is afhankelijk van de toepassing en het beoogde doel. Ook kunnen bij psychische klachten een paar druppels etherische olie worden toegevoegd aan een verdamper of streamer. Bij klachten van de luchtwegen kan de etherische olie worden toegevoegd aan een stoombad of een borstwrijfmiddel. Het inwendig gebruik van etherische olie raden wij alleen aan bij voldoende kennis van de aromatherapie. De dosering varieert naar gelang de toepassing en de eventuele samenstelling van een samengesteld product. Hydrolaat Het hydrolaat kan gebruikt worden voor het maken van een wikkel of kompres. Daarnaast kan het verwerkt worden in huidverzorgingsproducten en sprays. Gebruik het hydrolaat als mondspoelmiddel bij klachten van gebit en tandvlees of als gorgelmiddel bij klachten van de
©
11
bovenste luchtwegen. Verdun hiervoor 20 milliliter hydrolaat met 100 milliliter water. Roer het mengsel goed. Bij onvoldoende effect eventuel spoelen of gorgelen met pure hydrolaat. Ook kan het hydrolaat inwendig worden gebruikt. Gebruik hiervoor 2 tot 3 maal daags 1 eetlepel.
⇨Wil je de etherische olie en het hydrolaat van monarda vakbekwaam en veilig leren inzetten? Geef je dan nu op voor onzearomatherapie opleiding⇦ Energetische aromatherapie De energetische aromatherapie gaat er vanuit dat een etherische olie de ziel of de levensenergie van de plant is. De energetische aromatherapie gaat dan ook uit van de energie van de etherische olie om het effect van een etherische olie te verklaren. Type mens Het monarda-type is iemand die in het dagelijks leven behoefte heeft aan een hernieuwd bewustzijn en focus. Energie Warm en droog (Yang) Element Lucht Symbolische betekenis ‘De zon breekt door de wolken.’ De etherische olie van bergamotkruid brengt helderheid en duidelijkheid in het dagelijks leven en zorgt er voor dat de mens flexibel en openhartig wordt. Bovendien helpt de etherische olie om geaard te blijven en geeft concentratie en focus. Chakra’s 2e chakra (relaties, creatieve energie), 4e Chakra (onvoorwaardelijke liefde), 6e Chakra -(perspectief, balanceren, introspectief, beschermend, zuiverend, opgewekt)
Bijwerkingen, contra-indicaties en interacties met andere medicijnen Monarda is een relatief veilig kruid. Door het gebrek aan gedegen klinisch wetenschappelijk onderzoek is er helaas heel weinig bekend over de bijwerkingen, contra-indicaties en interacties van beide monardasoorten. Bijwerkingen Er zijn geen bijwerkingen voor het gebruik van een van beide monardasoorten in wat voor vorm dan ook bekend. Contra-indicaties Zwangere vrouwen dienen de monardasoorten te vermijden omdat deze emmenagoog werken en daarom samentrekkingen van de baarmoeder kunnen stimuleren. Tijdens het geven van borstvoeding wordt aangeraden het kruid alleen te gebruiken in overleg met een therapeut.
©
12
Interacties Er zijn geen interacties gerapporteerd.
Recepten Wij van FytArom hebben een aantal recepten voor je samengesteld waarmee je aromatherapeutische en natuurlijke geneeskrachtige producten kunt maken met de monarda. Hou o nze facebook-paginain de gaten voor meer recepten! M. didyma monarda-honing Benodigdheden: -1 pot rauwe honing (doordat rauwe honing ongepasteuriseerd is bezit deze krachtige antibiotische kwaliteiten) -voldoende goed gedroogde M.didyma bloemen om een pot te vullen. -schone pot en deksel -roermateriaal NB:Z org dat de pot, deksel en roermateriaal goed schoon zijn. Je kunt ze schoonmaken door ze onder te dompelen in gloeiend heet water waaraan een eetlepel soda is toegevoegd. Na het sodabad goed afspoelen met schoon water. Werkwijze: Doe eerst de gedroogde bloemblaadjes in de schone pot. Mocht de honing niet schenkbaar zijn, zet de pot dan eerst even in een pan met heet water. Zodra de honing voldoende schenkbaar is, schenk je de honingin de pot over de bloemblaadjes. Roer met een eetstokje of lange lepel door het geheel om luchtbellen te verwijderen. Dan draai je de deksel op de pot en zet de pot in een zonnig raam voor 4 tot 6 weken. Hierna kun je de honing zeven om het plantenmateriaal te verwijderen, maar dit hoeft niet. Bewaar je monardahoning op een koele, donkere plaats. Gebruik: Voeg de honing toe aan thee, grog of desserts. Neem bij griep, verkoudheid, hoesten of keelpijn zo vaak als nodig een lepel pure monardahoning en laat deze zo langzaam mogelijk door de keel glijden.De honing is ook bij wonden (met inbegrip van brandwonden) uitstekend inzetbaar. Aromatherapeutisch recept bij Otitis media (middenoorontsteking) bij kinderen Benodigdheden: - 30 milliliter sesamolie - 10 druppels monarda (Monarda fistulosa) etherische olie - 4 druppels Roomse kamille (Chamaemelum nobile) etherische olie - 4 druppels strobloem (Helicryse italicum) etherische olie Werkwijze: Doe de verschillende etherische olie in een flesje en giet hier vervolgens de sesamolie overheen. Schudt de olie goed.
©
13
Gebruik: Schud de olie goed voor gebruik. Breng een druppel van de samengestelde olie aan achter de oortjes, de volledige ribbenboog en onder de voetjes.Trek daarna de sokjes aan. Breng de olie achter de oren pas aan wanneer het kind slaapt of let er goed op dat de handjes iet van achter de oren naar de mond gaan. Let op:In tegenstelling tot de normale doseerschema’s voor kleine kinderen wordt er hier acuut aromatherapeutisch gedoseerd (3%). Dit heeft te maken met de pijn die Otitis media veroorzaakt. Maar is alleen mogelijk bij het gebruik van zeer veilige etherische olien. Pijnstillende crème Benodigdheden: - 40 ml sint-janskruid olie (maceraat van Hypericum perforatum) - 25 druppels monarda (M. fistulosa) etherische olie - 5 druppels lavendel (Lavendula officinalis) etherische olie - 10 druppels bergamot (Citrus aurantium v ar. bergamia) etherische olie - 8 gram tegomuls - 4 gram sheabutter - 104 gram gember ( Zingiber officinale) hydrolaat Werkwijze: Laat de vetten (tegomuls, sint-janskruid maceraat en shea butter) au-bain-marie smelten. Verwarm tegelijkertijd het gemberhydrolaat apart. Wanneer beiden tussen de 60 en 70 graden Celsius zijn het hydrolaat langzaam scheutje voor scheutje bij het vetmengsel voegen. Goed roeren en blijven roeren tot de crème is afgekoeld. Wanneer de crème goed is afgekoeld pas de etherische olie toevoegen. Gebruik: Deze pijnstillende creme is breed inzetbaar; niet alleen bij neuropathische en reumatische pijn, maar ook bij bijvoorbeeld verstuiking, spierpijn en menstruatiepijn.De plaats waar men de pijn ervaart mag tot maximaal 6 keer per dag worden ingesmeerd met deze creme. Dit is een hoog gedoseerde samenstelling, omdat dit bij ook nodig is. Echter voor pijn in het gezicht is deze creme te hoog gedoseerd. Bij bijvoorbeeld aangezichtspijn dient de hoeveelheid etherische olie qua druppels te worden gehalveerd. Let op:Door de toevoeging van de etherische olie van bergamot (Citrus aurantium var. bergamia)mag men enkele uren na het gebruik van deze creme niet met een blootgestelde huid in de zon of onder de zonnebank!
Diergeneeskunde Monarda fistulosa kan bij verschillende klachten en problemen worden ingezet als natuurlijke remedie in de diergeneeskunde. Spijsvertering Zoals de meeste leden van de muntfamilie heeft M. fistulosa een bijzondere affiniteit met het spijsverteringskanaal, daar is het nuttig voor het verlichten van gastritis en spastische colon. Helaas smaakt het plantenmateriaal in grotere hoeveelheden niet lekker. Daarom laten de meeste herbivoren de M. fistulosa aan zich voorbij gaan ten gunste van minder penetrante
©
14
voedergewassen. Voor gebruik bij de spijsverteringsklachten bij dieren kan monarda daarom het best worden toegediend in een gelatinecapsule of als glycerine-extract. Mond en tandvlees M. fistulosa heeft uitstekende antibacteriële eigenschappen. Deze kunnen worden ingezet bij mond- en tandvlees infecties. Je kunt dit doen door een kompres te maken van een sterk infuus van het gedroogde of verse plantenmateriaal en deze direct op het getroffen gebied te plaatsen of door met een sterke infusie of tinctuur de getroffen gebieden aan te stippen of in te smeren. Schimmelinfecties huid Een kompres of infuus kunnen ook effectief worden ingezet als een antischimmelmiddel. Honden, katten, paarden en andere grote dieren met schimmelinfecties van de huid zijn goed geholpen met een kompres van M. fistulosa kompres of zal waarin M. fistulosa is verwerkt. Daarnaast is het ook mogelijk om tweemaal daags de huid spoelen met gekoelde M. fistulosa thee of het hydrolaat. Je doet dit door een handvol van het plantenmateriaal met heet water te overgieten tot het net onder staat. Laat het mengsel trekken totdat het water goed is afgekoeld. Giet het gehele mengsel over de getroffen gebieden van het dier. Maak je geen zorgen over het plantenmateriaal. Wanneer het dier kiest om de thee weg likken voordat het effectief kan zijn, kun je overwegen de thee toe te passen met een omslagwikkel. Werkwijze: omslagwikkel Een omslagwikkel wordt gebruikt voor uitwendige toepassingen, zodat een kruiden infuus (in dit geval van de bloemen van M .fistulosa gedurende een periode op een bepaalde plaats op het lichaam kunnen blijven. Om een omslagwikkel te maken wordt een gaas of doek gebruikt dat voldoende groot is om het gehele aangedane gebied te kunnen behandelen. Deze wordt uitgespreid en het infuus wordt er over heen gegoten totdat de doek of het gaas doorweekt is. Vervolgens wordt de doek over het aangedane gebied geplaatst en gefixeerd met bijvoorbeeld een andere doek of verband. Jeuk Spoelingen met een infuus van M fistulosa kunnen ook rust en verlichting geven bij een jeukende huid die het gevolg is van geïnfecteerde vlooienbeten, spontane dermatitis (meestal veroorzaakt door brandnetels of reacties veroorzaakt door een contactallergie. Daarnaast kan een spoeling helpen om pijn te verlichten en de vorming van littekens (ook bij bij bijvoorbeeld brandwonden) tegen te gaan. Oog- en oorontsteking Een infuus van M. fistulosa kan worden gebruikt als een zachte antiseptische en ontstekingsremmende oogdouche of oorwassing, bijvoorbeeld wanneer een schimmel- of bacteriële infectie wordt vermoed. Voor toepassing in het oog is het belangrijk dat het infuus niet te sterk is. Het infuus mag slechts licht geel van kleur zijn. Spoel het oog en de omringende weefsels voorzichtig met behulp van een irrigatiespuit. Bij oorspoelingen kan het infuus wel veel sterker worden gemaakt. Wees voorzichtig bij het toepassen het infuus moet afgekoeld zijn, maar niet ijskoud. Dat kan namelijk erg pijnlijk zijn.
©
15
Over de auteurs Deze monografie is geschreven door de gedreven docenten van FytArom. Zij stellen zich graag kort aan je voor. Janet Nienhuis Natuurgeneeskunde heeft altijd al deel uitgemaakt van Janets leven. Al realiseerde zij zich dit pas gedurende haar opleiding tot fytotherapeut. Mensen in haar omgeving deden al lang voordat ze haar diploma tot fytotherapeut behaalde een beroep op haar kruidenkennis. Deze had zij overgedragen gekregen van haar grootmoeder. Inmiddels is door de combinatie van opleiding en ervaring Janets uitgangspunt wat betreft de kruidengeneeskunde wel wat veranderd. Zij gaat nu uit van wetenschappelijk onderbouwde kruidenkennis, zowel empirisch als klinisch bewijs en de actuele stand binnen de wetenschap. Sinds 2010 runt Janet – naast haar reguliere baan – haar eigen natuurgeneeskundige praktijk genaamd Sana Natura. Ook geeft ze les in kruidengeneeskunde, aromatherapie en massage. Janets motto luidt: ‘Moedernatuur heeft ons enorm veel te bieden, op het gebied van natuurgeneeskunde en op het gebied van natuurlijke lichaamsverzorging’. Ruby van den Heuvel Ruby van den Heuvel is overtuigd van de kracht van de natuur en wil deze overtuiging graag aan anderen doorgeven. Zij is dan ook in het dagelijks leven professioneel – en met veel enthousiasme – met de diverse facetten van de natuurgeneeskunde bezig. Ruby heeft een eigen natuurgeneeskundige praktijk genaamd Herbiatic waarbij, voor het behandelen van zowel lichamelijke als psychische klachten, vooral het inzetten van aromatherapie, fytotherapie (kruidengeneeskunde) en apitherapie (geneeskunde met bijenproducten) centraal staan. Daarbij heeft Ruby ook oog voor gezonde voeding en eventuele voedingsallergieën en -intoleranties. Daarnaast is Ruby docent voor verschillende bedrijven en natuurgeneeskundige onderwijsinstellingen in Nederland. Ze organiseert hiervoor workshops en praktijkdagen, leidt kruidengeneeskundige en aromatische wandelingen en schrijft opleidingen, cursussen en ander lesmateriaal.
Over FytArom FytArom is een modern natuurgeneeskundig onderwijsinstituut dat opleidingen en workshops verzorgt op het gebied van de fytotherapie (kruidengeneeskunde) en aromatherapie. Ons onderwijs is gebaseerd op zowel empirisich en klinisch bewijs als de actuele stand binnen de wetenschap. Wij vinden het hierbij belangrijk praktijk- en ervaringsgericht les te geven. Wij zijn er van overtuigd dat wanneer je dingen eerst zelf ervaart je als natuurgeneeskundig therapeut deze kennis beter aan andere mensen kunt overbrengen. Tijdens onze lessen staan het zelf maken, uitvoeren en ervaren dan ook in een hoog vaandel. Daarnaast hebben wij natuurlijk altijd oog voor het veilig en vakbekwaam toepassen van de natuurlijke middelen.
©
16
Het bergamotkruid of de monarda hebben wij gekozen als signatuurplant. Deze plant groeit hoog en recht, is een lust voor het oog en de geur is fijn. Bijen en vlinders zijn er gek op. Ook is de monarda voor onze bedrijfsvoering een inspiratiebron, want de plant wordt ieder jaar groter via het wortelstelsel!
Bronvermelding en verder lezen De volgende artikelen, boeken en websites zijn gebruikt bij de samenstelling van deze monografie. Je kunt deze bronnen natuurlijk ook gebruiken om jezelf verder te verdiepen in bepaalde onderwerpen die juist jou aanspreken. Artikelen Aller, A. P., Carnat, J. L., Lamaison, A. (1991) Composition of leaf and flower essential oil from Monarda didyma L. cultivated in France,Flavour and Fragrance Journal, 6 (1), 79–80 Carron, C. A., Jaunin, L., Grogg, A. F. (2007) La monarde fistuleuse, source naturelle de géraniol, d’acide rosmarinique et de flavonoïdes, Revue suisse Vitic. Arboric. Hortic., 39 (4), 229-235. Catty, S. (2005). Treating otitis media in children and infants,International Journal of Aromatherapie, 15 (4) , 193–194. EL Kalamouni, C., Raynaud, C., Venskutonis, P. R., Talou, T. (2009). Screening of antioxidant and antimicrobial activities of Midi-Pyrénées Medieval Aromatic Plants, chemine technologija, 3 (5), 69-52. Savickiene, N., Dagilyte, A., Barsteigiene, Z., Kazlauskas, S., Vaiciūniene, J. (2002). Analysis of flavonoids in the flowers and leaves of Monarda didyma L.,Medicina (Kaunas), 38 (11 ), 1119-1122. Boeken Caty, S. (2001). H ydrosols, the Next Aromatherapy, Rochester: Healing Arts Press Eberhard T., Robert, A, Lobstein, A.(2005). Plantes aromatiques : Epices, aromates, condiments et huiles essentielles. Lavoisier: Edition Tec & Doc. Franchomme, P,. Jollois, R, Penoel, D. (2001). l’Aromatherapie exactement. Toulouse: Roger Jollois. Gregory, L., Tilford, M., Wulff, L. (2009). H erbs for Pets. Irvine: i5 Publishing. Malle, B., Schmicki, H. (2005).Aetherische Oele, selbst herstellen. Gottingen: Die Werkstatt GmbH. Moerman Daniel E., (1998). Native american ethnobotany. Portland, Oregon: Timber Press Inc. Niir Board (2011). T he Complete Technology Book of Essential Oils (Aromatic Chemicals). Delhi: Asia Specific Buisiness Press inc. Tisserand, R, Young, R. (2014). E ssential oil safety. Ojai/London: Churchill Livingstone Elsevier. Internet http://www.ars-grin.gov/duke/ http://www.herbsociety.org http://www.pfaf.org http://www.wildflower.org/ https://patents.justia.com/patent/2012030867
©
17
