Mantelzorg Nieuwsbrief

Mantelzorg Nieuwsbrief

Nummer 4 | december 2009

Voorwoord Thema: Mantelzorgers van mensen met psychische problemen a them

In deze nieuwsbrief aandacht voor naasten van mensen met psychische problemen. Er rust nog altijd een taboe op psychische problemen. Veel mensen durven uit schaamte of uit angst ‘gek’ gevonden te worden niet te praten over de psychische problemen van henzelf of van hun naasten.

GGZ mantelzorgers In het artikel “GGZ mantelzorgers” zult u vast de specifieke kenmerken en behoeften herkennen. Als u een psychisch ziek familielid heeft, roept dat veel emoties en vragen op. U zit waarschijnlijk met allerlei vragen, zoals: Wat is er aan de hand? Is deze ziekte te behandelen? Hoe kan ik het beste met mijn zieke familielid of partner omgaan? Wat vertel ik anderen en wanneer? Mag ik me bemoeien met de behandeling? Hoe houd ik het vol? In het interview leest u o.a. hoe belangrijk het is om contact te houden, maar ook om grenzen aan te geven. Op tijd zelf hulp inschakelen kan voorkomen dat u overbelast raakt. Onder de rubriek “Waar kunt u terecht?” leest u dat u en uw naaste er niet alleen voor hoeven te staan. Er zijn mensen die u kunnen helpen.

Terugblik Dag van de Mantelzorg In deze nieuwsbrief foto’s van de Dag van de Mantelzorg op 10 november. De dag waarop u terecht in het zonnetje of in de bloemetjes werd gezet

Ontspanningsarrangementen In de vaste rubriek Respijtzorg vindt u korte impressies van de ontspanningsarrangementen in Noordwijk en Elspeet in augustus en oktober. Uit de evaluaties van de arrangementen in 2008 en 2009 bleek de grote meerwaarde ervan. Mensen hebben zich kunnen ontspannen en hebben handvatten en nieuwe moed gekregen om verder te gaan. Daarom organiseren de Samenwerkende Steunpunten Mantelzorg in 2010 weer meerdere arrangementen. Eind januari ontvangt u de folder met de diverse mogelijkheden.

Oproepen U bent van harte welkom bij de bijeenkomsten, die worden genoemd onder de rubrieken Aankondigingen en Agenda. Tot slot moeten we helaas meedelen dat Saskia Luijmes uit Brummen en Marleen Onclin uit Epe zijn vertrokken als consulent mantelzorg. In Brummen is Pauline Steeghs de nieuwe consulent Mantelzorg. In Epe is Gretha Groen de vervanger. U kunt bij hen terecht voor informatie, advies en emotionele ondersteuning.

Anneke van der Dong, Karin Fennes, Irma Vollenga en Tineke Vollebregt

* De beste wensen voor het nieuwe jaar * MantelzorgNieuwsbrief gemeenten Apeldoorn, Brummen, Epe, Heerde en Voorst

Interview Als ik bij Wilma het huis binnenstap, is ze net terug van haar dochter. Ze heeft bij haar dochter Ellen gegeten. Zeker een maal per week eet ze samen met Ellen. Meestal bij Wilma thuis. Ze vertelt dat ze blij is dat Ellen een eigen huis heeft en dat alles nu redelijk in evenwicht is. Waarom vind je het belangrijk om aan dit interview mee te werken? Ik vind het belangrijk dat de ziekte van mijn dochter meer bekendheid krijgt. Ik zie zo vaak dat ouders niet weten waar ze naar toe moeten. Men weet niet dat ze naar de GGZ kunnen voor de diagnose, waarmee ze vervolgens open deuren vinden voor verschillende zaken. Probleem is dat je iemand moet zijn die het hoofd koel houdt, goed gebekt is en een lange adem heeft om zijn doel te bereiken. Wanneer zag je de eerste tekenen dat je dochter anders was dan andere kinderen? Al bij de geboorte was ze anders, ze huilde veel en moest heel veel spugen. We woonden toen in het buitenland. Tien dagen na de bevalling belde ik mijn moeder en zei “ik kan haar niet bereiken.” Toen ze 5 was is haar vader vermist geraakt. Dat trauma heeft alles nog veel erger gemaakt. Je kunt aanleg voor een ziekte hebben, maar gebeurt er iets traumatisch, dan kan dat de prikkel zijn die de ziekte doet ontstaan.

ouders weten vaak niet waar ze naar toe moeten voor hulp

Boeken

them

a

Naar Nederland We kwamen terug naar Nederland. Haar gedrag was soms vreemd. Vaak werd haar gedrag verklaard uit het onverwerkte verdriet over haar vermiste vader. Het kostte me veel moeite om iedereen te overtuigen van het feit dat er wezenlijk iets anders aan de hand was met haar. Hoe ging het op school? Ze heeft alle scholen gezien in de omgeving. Er is van alles geprobeerd, maar niemand begreep het. Een directeur van een school zei eens tegen mij: “mevrouw uw dochter is de meest vervelende, brutale meid van de hele school”. Ik heb toen tegen hem gezegd: “Ik begrijp dat het zo overkomt, maar het is niet zo”. Ze heeft geen evenwicht in denken, reageren en voelen. Als voorbeeld: ze zat in een groepje met een leuke leraar. Ze sloeg erin door, hoe ze de leraar bewonderde. Maar hij deed maar even iets mis in haar ogen en ze sloeg helemaal om. Uiteindelijk moest ze van school en zat maanden thuis. Dat bracht veel conflicten thuis, het was eigenlijk onhoudbaar. Toen heb ik gezegd: “Ik wil dat je nog één maal meedoet met een onderzoek, zodat we in ieder geval een diagnose hebben”. Toen heeft ze daar in toegestemd en zijn we naar de dokter gegaan. We kregen een stapel A4tjes mee om in te vullen en het verzoek om in de bijlagen voorbeelden te beschrijven. Later werd ik opgebeld en vertelde iemand van het RIAGG dat ze nog nooit zo’n goed rapport hadden ontvangen. Ze mochten het eigenlijk nog niet zeggen, omdat de diagnose officieel pas met 18 jaar gesteld kan worden, maar de diagnose is vrijwel zeker Borderline.

them

a

Mijn moeder is psychiatrisch De bundel bevat een verzameling columns die eerder in het kwartaalblad Relatief werden gepubliceerd. Elzie verzamelde momentopnames van het leven van haar moeder, die in een andere stad in een beschermde woonvoorziening verblijft - uit het (psychiatrische) leven gegrepen impressies die ontroeren, herkennen en raken. U kunt de bundel bestellen door overmaking van € 6,00 (donateurs) of € 9,00 (niet-donateurs) inclusief administratie- en verzendkosten naar ING rekening 56.86.385 t.n.v. Labyrint~In Perspectief te Utrecht, o.v.v. U5.

Omgaan met psychische problemen Wat kun je zelf doen, wat biedt de geestelijke gezondheidszorg? Wat kan je familie betekenen? Vertel je het op je werk? Ga je naar ‘de’ hulpverlening? In dit boek komen al deze vragen aan bod. Na een korte uiteenzetting van wat een psychisch probleem nu eigenlijk is en welke problemen vooral voorkomen, komt aan de orde wat je zelf kunt doen. Daarna komt de hulpverlening aan de orde. Het boek, geschreven door Adrianne Dercksen, eindigt met adressen van patiënten-verenigingen, literatuursuggesties, websites.

MantelzorgNieuwsbrief gemeenten Apeldoorn, Brummen, Epe, Heerde en Voorst

Maar Ellen had geen vertrouwen in een behandeling. Ze zei daarover: “nu gaan jullie met me praten en dan gaat het zeker allemaal over”. Maar we hadden wel een diagnose en dat was belangrijk voor de toekomst. Hoe hield je een emotionele band met haar? Ellen had de meest gruwelijke vriendjes in die tijd. Ze had ook al vroeg seksuele contacten. Maar ik zat er boven op. Ik probeerde de emotionele band met haar te behouden. Ik denk dat je daardoor heel veel kunt redden. Wel bleef ik op mijn grenzen staan. Bijvoorbeeld dat ze op een bepaalde tijd moest thuis komen of niet meer uit mocht na 23.00 uur. Dan werd ze erg kwaad, ging woest naar haar kamer. Maar na een poosje ging ik toch naar haar toe. Deed mijn armen om haar heen en dan zei ik: “ik hou van je. Ik vind het zo erg dat je zoveel verdriet hebt en je zo rot voelt”. Ik ben steeds blijven zeggen hoe belangrijk ze voor mij is. En op een of andere manier heeft ze gevoeld: mijn moeder blijft altijd achter mij staan. Waarom moest Ellen het huis uit? Op het laatst kon ze niet meer in huis blijven wonen. De conflicten werden steeds groter en heftiger. Ellen wilde geen behandeling, maar ik kreeg wel ouderbegeleiding vanuit de GGZ. Als er iets was mocht ik à la minuut bellen. Op een gegeven moment was ik het zat; mijn zoon en ik dreigden eraan onderdoor te gaan. In overleg met de ouderbegeleiding heb ik haar gezegd: “je moet er nu uit. Dit gaat niet langer”. Toen is ze bij een vriendin van mij iets verder op gaan wonen. Ik kreeg verwijten naar mijn hoofd: “Het maakt niet uit waar ik terecht kom, in de goot of op een mestvaalt.” En dan zei ik: “nee Ellen, nu kies ik voor mezelf, anders ga ik er aan kapot”. Het is heel belangrijk om duidelijk te zijn waar je grenzen liggen. Zodat ze ook respect voor je houden. Na drie en een halve maand stond ze weer voor de deur. Ik stelde als voorwaarde dat ze alleen terug kon komen als we hele goede afspraken konden maken. Ik hoopte dat daarmee enige rust werd gecreëerd. Hoe ging het toen ze weer thuis kwam? Het ging niet: er waren toch weer veel conflicten en hoog oplopende emoties. Omdat ze inmiddels een Wajonguitkering kreeg, konden we op zoek naar een eigen kamer voor haar. Ze kreeg een kamer, maar haar uitkering ging bijna geheel op aan de huur. Dus ik zorgde nog voor eten en kleding. En ze kreeg een hond van mij. Dat was in ieder geval een reden om haar bed uit te komen en naar buiten te gaan. Ze haalde jan en alleman in huis: zwervers, verslaafden. Ik heb haar altijd voorgehouden: “Je bent altijd welkom hier”. Vaak nam ik iets lekkers voor haar mee. Ik vertelde haar: “je bent mooi en lief en intelligent. Je bent wat waard. Je komt uit een goede familie”. Gelukkig is ze nooit aan de drugs of alcohol gegaan. Achteraf heeft Ellen ook wel tegen mij gezegd: “Je bent altijd van me blijven houden. Altijd achter me blijven staan”. Je kunt dan heel veel. Houdt altijd een lijntje vast, dat is goed gebleken. Wanneer ging het weer beter? Op een gegeven moment kwam er een omslag bij Ellen. Ze zei: “Ik doe maar niks. Ik wil weer naar school.”

Het is heel belangrijk om duidelijk je grenzen aan te geven

“Denk daar nog maar eens goed over na” was mijn reactie. Het kost veel geld, inzet en discipline. Maar ik ben toch gaan informeren wat voor mogelijkheden er zijn voor haar. Ze had geen enkel diploma. Ze kon een uitgebreide persoonlijkheidstest doen en daar zou dan een advies uit komen. Dat hebben we gedaan. Er kwam uit dat ze wel geschikt was voor financieel en administratief werk. Ze is toen een 2 jarige opleiding gaan doen aan het ROC in Deventer. In het begin had ze veel conflicten met leraren. Toen heb ik haar voorgesteld om toch maar aan de begeleider te vertellen, dat ze Borderline heeft. Ze moest leren haar probleem op een andere manier op te lossen. Toen hebben we een gesprek gehad met haar leerlingbegeleider. Die man heeft een cruciale rol gespeeld in haar schoolloopbaan. Haar concentratie is slecht. Ze maakte zich druk om het examen blindtypen, dat lukte haar niet. Maar in overleg met haar leerlingbegeleiding hoefde ze niet blind te typen, als ze de aanslagen per minuut maar haalde. Eigenlijk zouden er aanpassingen in de regels moeten komen voor mensen met Borderline net als voor andere aandoeningen als dyslexie of adhd. Ik heb daar nog over gebeld met de Stichting Borderline. Zij beaamden dat het goed zou zijn als er regels zouden komen, maar die zijn er niet. Alles in de strijd voor een woning. Ik heb veel adviesjes gehad voor wonen van Ellen. Maar óf er waren lange wachttijden voor een woning met begeleiding, óf het was net niet geschikt voor haar. Uiteindelijk heb ik via de gewone weg een flat gevonden. Halverwege haar opleiding raakte ze zwanger van haar vriend. Tegen de tijd dat ze stage moest gaan lopen, moest ze met zwangerschapsverlof. Weer in overleg met haar begeleider kon ze het jaar daarop haar stage doen, volgens dezelfde regel als voor een langdurig zieke leerling. Ik heb toen veel snipperdagen opgespaard om op de baby te passen. Ook mijn moeder en de moeder van haar vriend hebben veel opgevangen. Gelukkig heeft ze haar diploma gehaald. Maar ze wilde verder. Ze wilde SPW gaan doen. Iets met moeilijke jongeren. Ze zit nu in het tweede jaar en het gaat heel goed. Ze ziet dat ze iets kan. Ze wordt er sterker en zelfbewuster van. In het weekend doet ze nog een opleiding voor nagelstyliste. Ze loopt nu stage op een basisschool in groep 1 en 3. Heeft ze nog veel hulp nodig? Ze heeft wel hulp nodig bij haar administratie, invullen van formulieren, belasting enz. De band met haar broer is minimaal, die is blijvend verstoord door wat er is gebeurd. Hij vindt dat ze domme uitgaven doet. Hij is het tegenovergestelde van Ellen, heel evenwichtig, gestructureerd en zuinig met zijn uitgaven.

lees verder op pagina 5 MantelzorgNieuwsbrief gemeenten Apeldoorn, Brummen, Epe, Heerde en Voorst

Thema

them

a

GGZ mantelzorgers Mantelzorgers van mensen met psychische problemen worden ook wel “GGZ mantelzorgers” genoemd. GGZ staat voor geestelijke gezondheidzorg. Er is een breed scala van ziektebeelden, waaronder: angststoornissen, eetstoornissen, depressie/manische depressie, ontwikkelingsstoornissen (zoals ADHD en Autisme en aanverwante stoornissen), persoonlijkheidsstoornissen (zoals Borderline) , psychotische stoornissen (zoals Schizofrenie en Psychose), stress/overspannenheid/burn-out en verslaving. In deze nieuwsbrief wordt niet op deze stoornissen ingegaan, maar in onderstaand artikel wordt wel aangeven waar mantelzorgers van mensen met psychische ziekten tegenaan lopen en waar ze behoefte aan hebben.

Specifieke kenmerken

Er zijn veel overeenkomsten tussen mantelzorgers van chronisch zieken en gehandicapten en die van mensen met een psychiatrische stoornis. Beiden bieden emotionele steun, nemen bepaalde taken over, zijn bezorgd en ervaren verdriet om het bestaan van de aandoening. Zorgen voor iemand met psychische problemen, vraagt grote draagkracht en speciale vaardigheden. Specifieke kenmerken zijn:

Onzichtbaarheid

Veranderingen in persoonlijkheid en relaties

Psychische problemen zijn niet altijd zichtbaar voor de buitenwereld. De patiënt kan in aanwezigheid van anderen aangepast gedrag vertonen. Dit wekt bij anderen mogelijk de indruk dat het wel meevalt. De mantelzorger kan zich hierdoor alleen voelen staan.

Als gevolg van stoornissen kan de persoonlijkheid veranderen. Dit heeft zijn weerslag op de relatie. Omgaan met kwetsbare mensen, die sterke stemmingswisselingen en (soms) agressief gedrag vertonen, vraagt bepaalde vaardigheden van de mantelzorger.

Schuldgevoelens

Onvoorspelbaarheid van de stoornis

Mantelzorgers kunnen zich mede verantwoordelijk voelen voor het ontstaan van de stoornis.

De situatie van de patiënt kan plotseling verslechteren. Onmiddellijke actie van de mantelzorger is dan vereist, maar de benodigde professionele zorg is niet altijd direct inzetbaar. Dit geldt met name in weekenden en avonden en voor patiënten die niet bij een instelling bekend zijn. Ook in ‘goede periodes’ is de mantelzorger niet vrij van zorgen. De angst voor terugval blijft altijd bestaan.

Taboe Familieleden vinden het vaak moeilijk om met anderen over de stoornis te praten. Ze hebben het gevoel hun naaste daarmee te verraden of zijn bang dat hun verhaal niet begrepen wordt of dat de omgeving denkt dat het aan hen ligt. Onbegrip leidt gemakkelijk tot gevoelens van schaamte.

Juridische bescherming van de cliënt Psychiatrische patiënten hebben juridisch bescherming. In principe zijn behandeling en opname alleen mogelijk wanneer deze hiermee instemt. (tenzij is voldaan aan de strenge criteria van de Wet Bijzondere Opneming Psychiatrische Ziekenhuizen). Maar niet alle patiënten hebben ziektebesef en ziekte-inzicht. Zij kunnen van mening zijn dat behandeling niet nodig is. Verder belemmert de privacy wetgeving mantelzorgers om relevante informatie te verkrijgen over de behandeling, medicatie etc.

Scala aan hulpverleners Mantelzorgers komen vaak in contact met een diversiteit aan organisaties, zoals thuiszorg, GGZ instellingen, politie, justitie, woningbouwverenigingen etc, die vaak weinig samenwerken. Het gevoel van het kastje naar de muur te worden gestuurd ontstaat dan snel.


vervolg van pagina 3

Hoe gaat het nu met jou? Het gaat best goed. Ik ben twee keer overspannen geweest en een keer burn-out. Dag en nacht word je beheerst door je kind. Als er wat met haar is moet ik er zijn. Ik kan niemand vragen om dat over te nemen. Alleen de echte vader of moeder kan dit opbrengen. Kunnen achter hun kind blijven staan, ondanks alles wat er is gebeurd.

Belasting

Hoewel mantelzorg het meest intensief is bij mensen die nog thuis wonen, houdt de zorg niet op als patiënten worden opgenomen. De mentale druk door de zorg over bovengenoemde zaken is vaak groot. Vaak zijn mantelzorgers zaakwaarnemer of belangenbehartiger. Bovendien zijn er vaak extra kosten in verband met levensonderhoud, vervoer of schulden van de patiënt. Gevolg is soms dat mantelzorgers zelf lichamelijke en psychische klachten ontwikkelen. Vaak wordt (te) laat hulp ingeschakeld.

Behoeften

Uit onderzoek is gebleken dat mantelzorgers vooral behoefte hebben aan:

Informatie, voorlichting en deskundigheidsbevordering Dit kan gaan over het ziektebeeld (prognoses en consequenties), medicatie en behandelingsmogelijkheden, protocollen en procedures in instellingen, nazorg, methoden om te leren omgaan met de zieke en het bewaken van eigen grenzen.

Emotionele steun Mantelzorgers hebben troost, begrip, erkenning en bevestiging nodig van de omgeving en de hulpverlening.

Praktische ondersteuning Dit kan zijn: hulp bij het regelen van allerlei zaken en de afhandeling van formulieren, maar ook huishoudelijke zorg en tijdelijke overname van de zorg.

Samenwerking Men wil graag een gelijkwaardige samenwerking en afstemming met hulpverleners. Het verhaal van de mantelzorger moet als element in de diagnose en behandeling worden meegenomen en ook verlof en ontslag zouden moeten worden geregeld in overleg met de mantelzorger. Ook is er behoefte aan ondersteuning tijdens crisissituaties.

Financiële ondersteuning

Heb je veel aan de hulpverlening gehad? De diagnose is van belang geweest. En voor mij was de ouderbegeleiding heel belangrijk. Dat heeft geholpen om mijn eigen grens vast te houden. Van een paar psychologen heb ik gehoord dat ze niet meer met Borderline willen werken. Het is zo moeilijk te vatten, zo grillig en onvoorspelbaar. Het heeft wel een knak in mijn gezondheid gegeven. s Avonds ben ik vaak moe, mijn geheugen is slecht. Het heeft een grote impact op je leven. Hoe combineer je de zorg voor Ellen met je werk? Ik werk nu negen jaar bij dezelfde werkgever, maar mijn dochter kon mij altijd bellen op mijn mobiel op het werk en als er iets was met haar kon ik ook direct weg. Ik heb nu een vriend, waarmee ik af en toe een weekend weg ben. Dan vraag ik aan mijn zus of zij bij calamiteiten Ellen op wil vangen.Ik zou heel graag rust willen voor mezelf, maar dat mag niet ten koste van haar gaan.

ouderbegeleiding heeft me geholpen mijn eigen grens vast te houden

Hoe zie je de toekomst? Het zal een zorgenkind blijven. Ik schrik altijd als ik haar naam in mijn telefoon zie staan. Maar ik heb er wel vertrouwen in dat ze een redelijk leven zal hebben. Ook vertrouw ik erop dat ze steeds sterker zal worden. Boven de 40 jaar kan het wat rustiger worden. Ze is heel naïef. En het is jammer dat ik niets met mijn kinderen samen kan doen.

Waar heb je het meeste steun aan gehad? We krijgen PGB voor begeleiding. In eerste instantie kwam zij daar niet voor in aanmerking, omdat ze niet in behandeling is. Via Mezzo heb ik toen bezwaar gemaakt tegen deze beslissing van het CIZ. Het is uitgebreid onderzocht en uiteindelijk kregen we toch de indicatie. Vorig jaar moest opnieuw de indicatie worden aangevraagd. Ik ben nog nooit zo gespannen geweest als voor dat telefoontje. Maar uiteindelijke hebben we gelijk gekregen. Mezzo is de eerste geweest die mij iets uit handen heeft genomen. Ik vond het heerlijk. ( De namen in dit interview zijn gefingeerd)

Bijvoorbeeld vergoedingen voor kosten van behandeling en vervoer, zorgverlof en flexibele werktijden. Bron: factsheet Mantelzorg in de GGZ van het EIZ (expertisecentrum informele Zorg)


Waar kunt u terecht?

Instellingen voor geestelijke gezondheidszorg (GGZ) Reguliere zorg

Familieraden van GGZ instellingen

Preventie

Familieraad GGnet 0575-58 08 16 Familieraad Dimence 0570 -63 98 06 Familieraad Meerkanten/ Indigo 0341-56 63 85

GGZ instellingen bieden mensen met ernstige psychische en/of psychiatrische problemen de behandeling die zij nodig hebben. Dat wordt gedaan door behandelteams, waarin diverse hulpverleners samenwerken. Elk behandelteam wijdt zich aan een bepaalde categorie ziektebeelden, (zoals ADHD/ autisme, borderline, dementie, depressie, eetstoornissen,schizofrenie of verslavingsproblemen). GGZ instellingen bieden niet alleen hulp als mensen psychische problemen hebben. Zij proberen ook het ontstaan van psychische problemen te voorkómen. De Preventieafdelingen bieden ook ondersteuning aan mensen in de naaste omgeving van de cliënt. Het aanbod bestaat uit gespreksgroepen, informatieve gesprekken, informatieavonden en cursussen. Het kan gaan over:

Een familieraad behartigt de belangen van familie en vertegenwoordigt de familie van cliënten in GGZ instellingen. De familieraad geeft een nieuwsbrief uit, houdt spreekuur en organiseert thema avonden. Daarnaast organiseren ze soms sociale cafés, waar medewerkers, cliënten en familieleden samen komen en bieden ze ondersteuning bij het indienen van klachten.

Questi, informatiepunt GGZ

Online aanbod

Questi is een informatiepunt voor zowel mensen met een psychiatrische problematiek als voor partners, familieleden of vrienden. U kunt er met vragen terecht over: ziektebeelden, patiëntenorganisaties, hulpverlening en opvang, lotgenotencontacten, dagbesteding, werk en wonen, weten regelgeving, behandelmethoden, financiële regelingen en indicatiestelling. Er is documentatie aanwezig in de vorm van folders, brochures, tijdschriften en themamappen. Voor informatie en hulp omtrent het Persoonsgebonden Budget (PGB) is er op woensdagochtend een PGB-consulent aanwezig met wie u een afspraak kunt maken. Op de website van Questi vindt u onder het kopje Sites heel veel nuttige websites.

Informatie

De Ruyterstraat 3 7311 HS Apeldoorn 055- 368 14 81 www.questi.nl

• • • • • •

ziektebeelden psychiatrie in de familie leven met een chronische zieke verlies en rouwverwerking gezond ouder worden omgaan met onbegrip

Er zijn verschillende vormen van online aanbod, zoals zelfhulp, lotgenotencontact en internetbehandeling. Het bestaat uit: e-mailcontact, chatten en forums. Op de websites van de diverse GGZ instellingen vindt u informatie over diverse ziektebeelden en kunt u hierover folders downloaden. Die kunt u uiteraard ook telefonisch aanvragen.

GGZ instellingen in de regio

Voor Apeldoorn/Brummen/Epe/Heerde/Voorst GGNet (voorheen Spatie) 055- 368 64 80 www.ggnet.nl Voor Voorst en Brummen Dimence Hansestreek (voorheen Riagg Deventer) 0570 68 87 88 www.dimence.nl Voor Heerde Dimence West Overijssel (voorheen Riagg Zwolle) 038-426 94 26 www.dimence.nl Of Indigo (voorheen Meerkanten) 0341-56 66 70 www.indigo.nl

thema


Stichting Riwis Zorg & Welzijn

Riwis Zorg & Welzijn biedt diensten in woonzorglocaties van Riwis of bij cliënten thuis op het gebied van wonen, zorg, welzijn, arbeid en opleiding aan jongeren, volwassenen en ouderen met lichamelijke of psychische problemen. Vosselmanstraat 1 7311 CL Apeldoorn 055 - 539 45 00

Steunpunten Mantelzorg

De Steunpunten Mantelzorg bieden een luisterend oor, zetten samen met u dingen op een rij en wijzen de weg naar andere instanties, die meer gespecialiseerd zijn. Ook organiseren zij inloop- en ontmoetingsbijeenkomsten, gespreksgroepen, themabijeenkomsten, uitstapjes en ontspanningsarrangementen. De Steunpunten Mantelzorg in de regio staan vermeld op de achterzijde van deze Nieuwsbrief.

Familieverenigingen Labyrint~In Perspectief

De Stichting Labyrint~In Perspectief is er voor familieleden ( en anders betrokkenen) van mensen met psychische of psychiatrische problemen met of zonder diagnose. Het aanbod bestaat o.a. uit: De Telefonische Hulplijn, die bereikbaar is op nummer: 0900-254 66 74 . De vrijwilliger aan de telefoon luistert naar uw vragen en uw verhaal; denkt met u mee; wijst u op handige adressen of literatuur; kan u net dat duwtje in de goede richting geven. Landelijke of regionale bijeenkomsten voor familie leden. Lotgenotencontact op internet. Op tijden die u uitkomen kunt u contact maken met andere familieleden. Er is een internet forum, voor ‘(ex-)partners van’ en er zijn e-mailgroepen, voor ‘grootouders van’, ‘ouders van’, ‘kinderen van’, en ‘brussen van’ (broers en zussen). Een kwartaalblad “Relatief”, met informatie en ervaringsverhalen. Informatie en nieuws op de website en via informatiefolders. Labyrint~In Perspectief is een vrijwilligersorganisatie van familieleden, voor familieleden. De meeste vrijwilligers zijn zelf familielid of directbetrokkene van iemand met psychische of psychiatrische problemen. Telefoon: (030) 254 68 03 (ma. t/m vr. van 10.00 - 12.30 uur) www.labyrint-in-perspectief.nl

Andere familieverenigingen

www.psychowijzer.nl is een zeer uitgebreide site met informatie, adressen van familie- en patiëntenverenigingen en ervaringsverhalen van mensen met diverse ziektebeelden. Een greep uit het brede aanbod: www.stichtingborderline.nl Informatie, advies en lotgenotencontact voor borderliners en hun naasten. www.rebio.nl Ervaringsdeskundigen bieden hulp bij hyperventilatie, angsten en fobische klachten. www.depressiecentrum.nl Informatie over preventie, diagnostiek en behandeling van depressies. www.nsmd.nl Voor Manisch Depressieven en betrokkenen. www.ypsilon.org Voor familieleden van mensen met schizofrenie of een psychose. www.sabn.nl Voor mensen met een eetstoornis (Anorexia en Boulimia Nervosa) en voor hun naasten. www.balansdigitaal.nl Voor ouders van kinderen met ontwikkelingsstoornissen, zoals ADHD, Dyslexie, Asperger en PDD-NOS, www.alzheimer-nederland.nl Voorlichting en belangenbehartiging, ondersteuning en wetenschappelijk onderzoek op het gebied van dementie.

Praktische ondersteuning

Het onderstaande aanbod is bedoeld voor uw naaste met psychische problemen, maar verlicht ook uw taak als mantelzorger.

Psychiatrische Thuiszorg (PT)

Voor mensen die in psychiatrische behandeling zijn is er Psychiatrische Thuiszorg. Een psychiatrisch verpleegkundige helpt de patiënt in zijn eigen huis om meer grip te krijgen op het dagelijks leven. De verpleegkundige kan onder andere steun en begeleiding bieden bij zelfzorg, zorg voor het huis en huishouden, omgaan met financiën, dagbesteding, contacten aangaan en onderhouden en medicatiegebruik. Psychiatrische thuiszorg wordt enkele weken tot enkele maanden geboden. Psychiatrische Intensieve Thuiszorg (PIT) is tijdelijke extra hulp thuis voor een psychiatrisch patiënt in een crisissituatie of acute fase van een psychische ziekte. (b.v dementie). Het wordt geboden naast behandeling. PIT wordt maximaal zes weken geboden. Voor deze 2 vormen van praktische ondersteuning is een doorverwijzing van de psychiatrisch behandelaar van de GGZ instelling nodig.

DaAr

Deze organisatie begeleidt mensen met psychische problemen naar de reguliere arbeidsmarkt of biedt hen een aangepaste werkplek. DaAr beheert ook diverse Dag Actviteitencentra (DAC’s), waar mensen terecht kunnen, voor wie het (op dit moment) niet meer haalbaar is om betaald werk te verrichten. Door de activiteiten wordt structuur geboden en sociaal isolement voorkomen. De Ruyterstraat 3 | 7311 HS Apeldoorn 055-3681460 | Email: [email protected]

Vriendendiensten

Mensen die psychische of psychiatrische problemen hebben (of hebben gehad) en behoefte hebben aan vriendschappelijk contact kunnen bij de Vriendendienst aangeven dat zij een ‘maatje’ willen. Een maatje steunt mensen die zich niet eenzaam willen voelen, er op uit willen, maar het moeilijk vinden om dat alleen te doen, moeite hebben om zelf initiatief te nemen. Een maatje kan op allerlei manieren helpen: samen op stap gaan om afleiding te zoeken of om mensen te ontmoeten: samen sporten, naar de bioscoop of naar het café. Ook kan een maatje thuis op bezoek komen: koffie drinken en praten, spelletje doen. Mensen die nog geen maatje hebben toegewezen gekregen, kunnen wel gebruik maken van het vriendendienstcafé, dat eens per maand wordt gehouden en ook van them a andere activiteiten die worden georganiseerd. Mensen uit Apeldoorn, Brummen, Epe, Heerde en Voorst kunnen terecht bij Vriendendienst Apeldoorn Spoorstraat 23 | 7311 PE Apeldoorn 055 - 526 03 95 | [email protected] Maandag tot en met vrijdag 8.30 tot 17.00 uur In Heerde kunt u ook terecht bij : Maatjeswerk RIBW IJssel-Vecht 038 - 426 97 10 | www.maatjeswerk.nl


Respijtzorg Arrangement Elspeet Alle deelnemers kwamen binnen met een dubbel gevoel: fijn dat ik even voor mezelf heb gekozen maar ook het schuldgevoel van kan/mag dit eigenlijk wel? Maar al gauw ontstond er een saamhorigheids gevoel. En – zo zei een deelnemer- als je het hek door komt van hotel Stakenberg lijkt het of je alles achter laat en kunt genieten van de rust die daar heerst. Het prachtige zonnige weer maakte de mooie herfstkleuren schitterend. En of we nu in de huifkar zaten, wandelden of fietsten het was allemaal even geweldig.

Ontspanningsarrangement in Noordwijk Ter illustratie enkele antwoorden op de vraag: Wat sprak u het meest aan in dit arrangement? ● Saamhorigheid, buiten zijn en genieten van de zee en de wolken. ● Hoe snel je contact maakt en elkaars lief en leed kan delen. Er is ruimte voor een lach en een traan. De lacht gelukkig overheerst. ● Het lekker uitwaaien en alles kunnen vergeten. ● Contact met anderen, herkenning. Maar het meeste: ONTSPANNING en volledig verzorgd worden in plaats van zelf zorgen.

Activiteitendag voor jonge mantelzorgers De activiteitendag voor jonge mantelzorgers “Mijn Dag”, die gehouden werd op 23 oktober was net als vorig jaar een succes. 36 jongeren - voornamelijk kinderen van ouders met psychische of verslavingsproblemen - hadden een heerlijk ontspannen dagje op het scoutingterrein van St Victor in Apeldoorn. ’s Ochtends werden schilderijtjes gemaakt voor een veiling waarvan de opbrengst wordt gebruikt om meer leuke activiteiten te kunnen doen. ‘s Middags waren er workshops hip hop dansen en kickboksen. De jongeren konden hun energie goed kwijt op deze zonnige herfstdag. “Mijn Dag” werd georganiseerd door de Samenwerkende Steunpunten samen met GGNet en Tactus. Op 22 februari wordt er ook een activiteitendag voor jongeren georganiseerd in Voorst samen met Mens en Welzijn Voorst, Dimence, GGZ Deventer en MEE Veluwe.


De deelnemers gingen zo begripvol en inlevend met elkaar om, de hartelijkheid straalde van de mensen af. De momenten van armen om elkaar heen slaan en zo de last even delen en liefde geven, heb ik vaak gezien. Iedereen nam deel aan het programma. Zowel inspanning en ontspanning werden gewaardeerd door allemaal. Er is veel gelachen en soms gehuild. Vaak waren er goede adviezen voor elkaar, zoals je mag ook voor jezelf kiezen. Er werd genoten van al het heerlijks aan eten en drinken en dikwijls zat men in groepjes te praten, onderwijl genietend van de koffie en thee die de hele dag door getapt kon worden. Een deelnemer zei: Piet (-gefingeerde naam-red.) heeft mij na jaren weer aan het lachen gekregen! De twee mannen maakten afspraken om samen regelmatig te wandelen en iets te gaan drinken. Zo werd hun netwerk door dit arrangement vergroot. Tot slot één voorbeeld van de vele positieve en ontroerende reacties bij het afscheid: “Zo fijn om in deze groep te zijn, omdat iedereen mij begrijpt en zoveel liefde en warmte te mogen ervaren”. Anneke van der Dong, - begeleidster-

Dag van De Mantelzorg - in de regio uitgebreid gevierd -

foto: A. Schimmel

In Apeldoorn luisterden ongeveer 80 mantelzorgers naar

een toespraak van wethouder Blokhuis en naar een troubadour. De leden van het pas opgerichte platform Belangenbehartiging Mantelzorgers Apeldoorn werden voorgesteld en na de lunch waren er diverse workshops: Encaustic Art, Creatief schrijven, Sacred Dance, Wijnproeverij en Natuurlijk, een Netwerk. Rond de dag van de mantelzorg kregen 900 mantelzorgers uit de gemeente Apeldoorn een bloemetje. Daarvan werden er 70 bij mensen uit Uddel thuisbezorgd.

In Brummen droeg een verhalenvertelster het verhaal “de Zorgmantel” voor en konden mantelzorgers genieten van een high tea.

Wethouder van Klinken overhandigde in het bijzijn van de consulent Mantelzorg van SWB het eerste boeket aan een mantelzorger. 115 opgegeven mantelzorgers kregen een boeket thuisbezorgd. “Uit waardering voor Uw Werk”

In Epe werd een voordracht gegeven over “Mantelzorg?

Doe het Samen!” En in het kader van dit landelijke thema, gaven verschillende lokale vrijwilligersorganisaties informatie aan zo’n 20 mantelzorgers. Ook hier waren diverse workshops, oa. Bewegen op muziek, Muziek/Zang en Aquarelleren. In Epe werden 100 bossen bloemen bezorgd bij mantelzorgers, die waren aangemeld.

In Heerde opende wethouder Westerkamp de middag

en vertelden de Zonnebloem en de Vrijwillige Hulpdienst wat ze kunnen betekenen voor Mantelzorgers. Daarna konden de 40 aanwezigen kiezen uit de workshops Bloemschikken, Hapjes Maken, Wijnproeven en Kleurenanalyse. In Heerde bezorgden medewerkers van de vrijwilliger hulpdienst bij 130 mantelzorgers wereldwinkel-bonnen als blijk van waardering.

In Voorst genoten 36 mantelzorgers in de Hof van Twello

van de koffie en een lunch met producten van eigen teelt. Sommigen mensen lieten zich door de regen niet weerhouden om het Natuurpad te wandelen.


Aankondigingen Opening Alzheimer Café Heerde

Lezingen

11 januari opening van het Alzheimer Café Heerde

10 maart 19.30 – 21.30 uur: ‘Je mag mij altijd bellen’, 1001 dagen van rouw.

Vanaf 2010 kunnen mensen met dementie, hun naasten, vrijwilligers en professionals iedere 2e maandagavond van de maand terecht voor informatie en gezelligheid in het Alzheimer Café Heerde. Dementie is een ziekte die heel veel vragen oproept. ‘Steeds moet ik weer leren ermee om te gaan’ zuchtte een mantelzorger. In Nederland zijn er al meer dan 160 cafés waaruit wel blijkt dat deze aanpak in een behoefte voorziet. Op 11 januari is de opening van het Alzheimer Café Heerde met het thema ‘Vergeetachtig of dement?’. Het Alzheimer Café wordt vanaf 19.00 uur gehouden in de zaal aan de achterkant van café de Spikke. Toegang is gratis. Voor meer informatie: Gerrie Montfrooij tel.0578 668 449 of Ide Neumann: 038 420 2524

Thema-bijeenkomst ma

the

28 januari 13.30 - 15.30 bij De Kap in Apeldoorn: omgaan met mensen met psychische problemen

Het aangrijpende verhaal van Karin Kuiper, weduwe van schrijver Karel Glastra van Loon, over de verwerking van haar verdriet. Het gaat over de machteloosheid en de eenzaamheid in de eerste dertig maanden van haar leven zonder haar echtgenoot. Haar boek is tevens een handreiking (met tips) voor lotgenoten en de mensen eromheen: in rouwsituaties wil je wel vaak wat doen, maar je weet niet altijd wat.

24 maart 19.30 – 21.30 uur: CVA: karakterveranderingen na een Beroerte Het leven van iemand die te maken krijgt met hersenletsel, verandert drastisch. Ook mensen uit de directe omgeving moeten zich aanpassen. Jenny Palm, orthopedagoog / GZpsycholoog, legt uit wat er in de hersenen gebeurt, wat er verandert en wat er aan te doen is. De vraag hoe om te gaan met de consequenties is vooral actueel na de acute fase, als de eerste, vaak levensbedreigende situatie met intensieve medische behandeling is doorlopen. Zij schreef er het boek ’ Omgaan met hersenletsel’ over.

Op 28 januari is er een themamiddag over omgaan met een naaste die psychische problemen heeft. Hoofdthema’s zullen zijn “grenzen stellen en onbegrip van de omgeving”, maar u kunt met allerlei vragen terecht bij de mensen van GGNet Preventie.

Cursus “Ontspannen kun je leren”

Mantelzorgers zijn vaak zo bezig met het zorgen voor een ander dat ze niet toekomen aan ontspanning voor zichzelf. Herkent u dat? Meldt u dan snel aan! Onder de bezielende leiding van Gerie van de Vlekkert, oefentherapeut Mensendieck en Adem- en Ontspanningstherapeut, starten we in het nieuwe jaar de cursus “ontspannen kun je leren” op een avond. In acht bijeenkomsten gaat u heel praktisch aan de slag met veel verschillende oefeningen. U besteedt daarin aandacht aan ademhaling, ontspanning en lichaamsbewustzijn. U leert voelen welke verandering een oefening in uw lichaam teweeg brengt en hoe u tot meer ontspanning kunt komen. De oefeningen kunt u later thuis makkelijk toepassen met behulp van de CD die u na afloop van de cursus mee krijgt. Deelnemers vertellen dat het met name fijn is om dit samen met andere mantelzorgers te doen. Het samen oefenen, koffie drinken en napraten is de grote meerwaarde van deze cursus.

10


Regionaal dagje uit 20 mei: regionaal dagje uit Op vindt het jaarlijkse regionaal uitje weer plaats, waar vorige jaar iets meer dan 80 mantelzorgers aan deelnamen. Het programma ontvangt u in het voorjaar. Maar noteer 20 mei alvast in uw agenda!

Agenda Steunpunt Mantelzorg Apeldoorn Steunpunt Mantelzorg Brummen Gespreksgroepen

Inloop- en telefonisch spreekuur

Vervolggroep mensen met een dementerende partner (in samenwerking met Alzheimer Nederland) Dinsdagmiddag 13.00-15.00 uur 19 januari, 16 februari en 16 maart

U kunt terecht bij het WMO-loket Wegwijs van Stichting Welzijn Brummen. Maandag t/m vrijdag in Eerbeek (Tjark Riks Centrum) van 9-11.00 uur en in Brummen (Plein 5) van 13.30-15.30 uur Telefoon: 0575 - 529 55 27

Gespreksgroep mensen met een dementerende ouder (in samenwerking met Alzheimer Nederland) Woensdagavond 19.30-21.30 uur 6 januari, 3 februari, 3 maart Gespreksgroep mantelzorgers Woensdagavond 19.30-21.30 uur 20 januari, 17 februari, 17 maart

Cursus Ontspannen kun je leren (beginners) Donderdagavond 19.45- 21.15 uur 14 en 21 januari, 4,11 en 18 februari 11,18 en, 25 maart

Lezing Je mag me altijd bellen, 1001 dagen van rouw Door Karin Kuiper Woensdag 10 maart 19.30-21.30 in CODA te Apeldoorn Omgaan met hersenletsel Door Jenny Palm Woensdag 24 maart 19.30-21.30 in CODA te Apeldoorn

Ontspannende middag

Mantelzorgsalon Mantelzorgers ontmoeten elkaar: donderdag 11 februari Thema “vakantiemogelijkheden en respijtzorg” donderdag 11 maart “Leven met een chronisch zieke” van 13.00 tot 15.00 uur Stichting Welzijn Brummen, Plein 5 in Brummen. Aanmelden kan tot respectievelijk 8 februari en 8 maart telefonisch 0575 56 19 88 of per mail naar [email protected]

Steunpunt Mantelzorg Epe

Maandelijkse ontmoetingsochtend

Alzheimercafé’s

U bent zonder opgave vooraf welkom bij de Alzheimercafés in:

Apeldoorn Dinsdag 12 januari, 9 februari en 9 maart vanaf 19.30 uur Woonzorgcentrum de Loohof, Koning Lodewijklaan 2 Informatie: 055 529 55 27

Deventer Maandag, 5 januari, 2 februari en 2 maart van 19.00 – 22.00 uur Zalencentrum de Horst, Kerkstraat 5 Informatie: 0570 67 33 54.

Heerde 11 januari 2010: opening met thema ‘Vergeetachtig of dement’. 8 februari en 8 maart vanaf 19.00 uur De Stippe, Stationsstraat 8 te Heerde. Informatie: 0578 66 84 49 of 038 420 25 24.

Zutphen Woensdag 20 januari, 17 februari en 17 maart van 19.30 - 21.30 uur De Born, Oude Bornhof 55-57 Informatie: 06 46 54 01 41

donderdag 21 januari, dinsdag 9 februari, donderdag 18 februari en 18 maart. van 10.30 - 12.30 uur in de Eper Gemeente Woning Stationsstraat 25 in Epe 0578 62 09 88 (08.30-12.30 uur)

Aanbod GGnet

Steunpunt Mantelzorg Heerde

Spreekuur

Inloopspreekuur

Elke maand (meestal op de laatste donderdag van de maand) organiseren we een ontspannende activiteit. Soms bij De Kap, soms gaan we op stap. Donderdag 28 januari, 25 februari, 25 maart

Elke ochtend van 8.30 -12.30 uur bij het WMO-loket in het gemeentehuis

Voor cursussen, thema avonden en gespreksgroepen en ontspannende activiteiten geldt: informatie en aanmelding Steunpunt Mantelzorg De Kap Regentesselaan 2B Telefoon: 055 529 55 27

Steunpunt Mantelzorg Voorst

Bijeenkomsten Uitnodigingen worden toegestuurd via Bintwerk Steunpunt Mantelzorg Heerde, 0578 69 46 26

Inloopmiddagen Twello

Op 11 januari en 8 februari kunt u van 13.30-15.30 uur binnenlopenbij het Steunpunt voor een praatje, informatie en advies Kortenaerstraat 16 in Twello 0571 28 77 52

Cursus

‘Omgaan met schizofrenie’ Jan/feb 2010

the

ma

Voor naastbetrokkenen van mensen met psychose of schizofrenie. Iedere laatste donderdag van de maand van 19.00 - 21.00 uur . GGNet Stationsstraat 47 Apeldoorn. U kunt zonder afspraak binnenlopen.

Sociaal café Borderline Ondersteuningsavonden voor naast-betrokkenen. Iedere eerste donderdag van de maand, van 19.00 - 21.00 uur. GGNet Stationsstraat 47 Apeldoorn Informatie: GGNet Preventie regio Apeldoorn Telefoon: 055 368 64 80


11

Mezzonieuws Staatssecretaris pakt punten Mezzo op Staatssecretaris Bussemaker van VWS deelt de zorgen van Mezzo

• Gemeenten doen te weinig aan ondersteuning mantelzorgers • Mensen met psychiatrische problemen dreigen tussen wal en schip te raken Dat zei de staatssecretaris in het Algemeen Overleg over de WMO op 14 oktober.

Mantelzorgondersteuning slecht in beeld Zij onderstreept het standpunt van Mezzo dat gemeenten de mantelzorgondersteuning nog slecht in beeld heeft. Vooral de informatievoorziening aan mantelzorgers schiet tekort. De staatssecretaris zal in een beleidsbrief de problemen verder benoemen en voorstellen doen voor de aanpak hiervan.

GGZ problematiek De staatssecretaris erkent dat GGZ problematiek vraagt om specifieke expertises. Die in een aantal situaties bovenregionaal georganiseerd moeten worden, zoals Vriendendiensten. Vooral kleine gemeenten kunnen de vraag van mensen met psychiatrische problemen niet aan. Bussemaker zei in gesprek te gaan met gemeenten en landelijke organisaties om hiervoor oplossingen te vinden.

Pakketmaatregelen AWBZ Een groot aantal mensen valt buiten de boot door de veranderingen in de AWBZ. Dat constateert Bussemaker. Zij wil hierover op korte termijn de Tweede Kamer inlichten. Daarnaast wil de staatsecretaris de rol van het CIZ bij eenvoudige indicatiestellingen overdragen naar zorgverleners. Deze maatregelen kunnen verregaande consequenties hebben voor mantelzorgers. Mezzo houdt de ontwikkelingen op dit gebied scherp in de gaten.

Heerde

Contactgegevens

Steunpunt Mantelzorg Griftstraat 10a 8181 VZ Heerde 0578 69 46 26 [email protected] www.bintwerk.nl Anneke van der Dong

Apeldoorn

Steunpunt Mantelzorg Regentesselaan 2B 7316 AC Apeldoorn 055 529 55 27 [email protected] www.dekap.nl Karin Fennes

Voorst Steunpunt Mantelzorg Kortenaerstraat 16 7391 WR Twello 0571 28 77 52 [email protected] www.mensenwelzijn.nl Irma Vollenga

Brummen Steunpunt Mantelzorg van Limburg Stirumplein 5 6971 CE Brummen 0575 56 19 88 [email protected] www.welzijnbrummen.nl Pauline Steeghs

Colofon

Stichting Welzijn Ouderen Epe

Epe Steunpunt Mantelzorg Stationsstraat 25 8161 CP Epe 0578 62 09 88 (tot 12.30 u) 0578 61 68 40 (na 12.30 u) [email protected] www.swo-epe.nl Gretha Groen

Steunpunt Mantelzorg

MANTELZORG, Meestal vanzelfsprekend altijd bewonderenswaardig maar niet altijd gemakkelijk

12

Wanneer is de SWO/E te bereiken? De Stichting Welzijn Ouderen Epe (SWO/E) is alle werkdagen van 08.30 uur - 12.30 uur telefonisch te bereiken op 0578 - 620988. E-mail: [email protected] Website: www.swo-epe.nl

Steunpunt Mantelzorg epe Consulent Mantelzorg: Mevr. M. onclin - eysink Smeets Bereikbaar op maandag en donderdag telefoon: 06 - 12393724 / 0578 - 620988 e-mail: [email protected]

MantelzorgNieuwsbrief gemeenten Apeldoorn, Brummen, Epe, Heerde en Voorst Steunpunt Mantelzorg

Steunpunt Mantelzorg

Stichting Welzijn Ouderen Epe

Redactieadres De Kap, Regentesselaan 2B 7316 AC Apeldoorn Tel: 055 529 55 25 e- mail: [email protected] Uitgave: Samenwerkende Steunpunten Mantelzorg Oost-Veluwe Oplage: 2850 ex, Frequentie: 4 maal per jaar Vormgeving: Vananna Design, www.vananna.nl De redactie behoudt zich het recht voor ingezonden stukken te wijzigen. Volgende Nieuwsbrief verschijnt 15 maart 2010. Kopij moet voor 5 februari binnen zijn op de redactie.

Mantelzorg Nieuwsbrief

Recommend Documents