Snelle doorstroom basisonderwijs heeft keerzijde
Zittenblijven, zo stelt staatssecretaris Sander Dekker, is een ‘bot instrument’. Kostbaar bovendien. Hij baseert zich op wetenschappelijk onderzoek. Maar kijken die onderzoekers wel naar de complexe vragen waar kleuterjuffen mee worstelen? Tekst Joëlle Poortvliet en Robert Sikkes Beeld Rob Niemantsverdriet en Typetank
20
L
aten we beginnen met goed
Om te beginnen noemt hij zittenblijven
nieuws. Zittenblijven is vol-
in veel gevallen ‘een onnodige vertraging’
gens de cijfers van de inspec-
en een ‘bot instrument’. Immers, een
tie de afgelopen jaren enorm
kleuter moet een heel jaar in groep twee
afgenomen. Tussen 2011 en
blijven, terwijl deze volgens de staatsse-
2013 liep het aantal leerlingen met ver-
cretaris ‘na een paar maanden eigenlijk al
traging in groep acht, terug van 17,9 naar
rijp is voor groep drie’. Het jaar vertraging
16,3 procent. En de trend zet door, zo zag
levert meestal geen winst op in de leer-
het Onderwijsblad na doorrekening van de
prestaties. Tijdelijk misschien, maar
nieuwste cijfers van het ministerie. Bij de
later zakt dat volgens onder-
start van dit schooljaar lag het aandeel
zoeken weer weg.
vertraagde leerlingen nog maar op 14,4
De hernieuwde dis-
procent.
cussie over het
Kort samengevat: in vijf jaar tijd daal-
zittenblijven
de het aantal zittenblijvers van ongeveer
begon in janu-
één op de vijf naar één op de zeven. Een
ari 2015 met een
prestatie van formaat van alle juffen en
alarmerend rap-
meesters in het basisonderwijs. Want nie-
port van het CPB
mand doet het graag: een kind een jaar
dat zittenblijven duur
over laten doen. Dat leidt soms tot teleur-
is. ‘Het kost de schatkist
stelling bij de leerling en vaker nog bij de
jaarlijks meer dan vijfhon-
ouders.
derd miljoen euro.’ Kort daar-
Het overgrote deel van de vertraging ont-
op startte een interdepartemen-
staat in de onderbouw, vooral in groep
taal beleidsonderzoek om te kijken naar
twee. Dan valt de moeilijke beslissing: kan
effectievere leerroutes.
deze kleuter groep drie aan, of nog niet.
Het eindrapport van de ambtenaren
Staatssecretaris Sander Dekker was afge-
focust op het vergroten van het bewust-
lopen december in een brief aan de Twee-
zijn bij leerkrachten van alternatieven.
de Kamer heel stellig over het verschijnsel
Meer preventie, meer maatwerk. Een
‘doorkleuteren’.
andere groepsindeling bijvoorbeeld, een
Onderwijsblad06
19 maart 2016
minder harde knip tussen groep twee en
En dan slaat de verbazing toe. Nemen juf-
onder woorden te brengen, maar speelt
drie. In plaats van de huidige selectieve
fen die beslissing dan nu zo verschrikke-
desondanks een belangrijke rol in het
brugklas, zou een middenschool ook heel
lijk ondoordacht? Precies dat bekritise-
dagelijks werk van leraren, dus zeker ook
veel helpen.
ren Gijs Verbeek en Hartger Wassink in
bij het nemen van beslissingen over al
De werkgroep keek ook naar financië-
een reeks artikelen op het Nivoz-forum
dan niet zittenblijven.’
le prikkels. Scholen minder betalen voor
(Nederlands Instituut voor Onderwijs en
Juist die context nemen leerkrachten voort-
de zittenblijvers, bijvoorbeeld. Of, en dat
Opvoedingszaken). De discussie over kleu-
durend mee, zo blijkt uit het ITS-onder-
klinkt al een heel stuk sympathieker, de
terverlenging wordt volgens hen gedomi-
zoek Zittenblijven in het Nederlands onder-
vrijkomende bedragen van lagere zitten-
neerd door onderzoeken die bijna alleen
wijs: een probleem? Leerkrachten kijken voor-
blijf-percentages ombuigen naar een bud-
maar zeggen dat leerlingen er niets mee
uit. Is er in de vervolgklas extra aandacht
get voor maatwerk en preventie. Kijken we
opschieten en dat de kosten hoog zijn.
mogelijk? Zijn ze cognitief of sociaal rijp
bijvoorbeeld naar de daling van het zitten-
Door de eenzijdige wetenschappelijke en
voor groep drie? Of komt een zwakker kind
blijven in de afgelopen jaren, dan loopt het
methodologische benadering lopen onder-
terecht in een bomvolle klas met min-
basisonderwijs in 2015 een slordige 45 mil-
zoekers het risico onterecht een superieu-
der aandacht? Terechte overwegingen, g
joen euro mis ten opzichte van 2011. Geld
re positie toe te kennen aan verondersteld
dat niet meer naar onderwijs gaat, maar als
‘algemene’ en ‘objectieve’ kennis’,
meevaller in de schatkist terechtkomt.
zo analyseren zij in de arti-
Dekker wil die financiële veranderingen
kelen.
nog niet aan, zo schrijft hij in zijn reac-
Hierdoor gaan de
tie op het onderzoek. Hij zet zwaar in op
wetenschappers
‘bewustwording’ en het ‘verbreden van
voorbij aan de prak-
het handelingsrepertoire’ bij schooldirec-
tijkkennis van lera-
teuren en leraren. Er komt binnenkort een
ren. ‘Deze kennis
besliswijzer, een praktisch hulpmiddel,
is vaak impliciet
zodat leerkrachten een ‘goed onderbouw-
en moeilijk
de beslissing’ kunnen nemen over vertragen en versnellen in de onderbouw.
19 maart 2016
Onderwijsblad06
21
Zittenblijven daalt…
…en klas overslaan stijgt
2011 17,9% 2012 17,5% 2013 16,3% 2014* 14,8% 2015* 14,4% (bronnen: Inspectie, DUO*)
2011 5,4% 2012 6,4% 2013 7,9% 2014 ? 2015 ?
(bron: Inspectie)
Gemeten is het aantal vertraagde of versnelde leerlingen in groep 8 op 1 oktober van elk jaar.
PERCENTAGE DAT BLIJFT ZITTEN VERSCHILT PER SCHOOL Regionale verschillen
Gemiddeld bleef van de achtstegroepers in 2015...
…in Friesland zijn relatief weinig vertraagde leerlingen, in de grote steden en Limburg de meeste.
14,4% …één of meerdere keren in zijn schoolloopbaan zitten
14,4%
15,8%
Groningen
Amsterdam
12,3% Friesland
Percentages zittenblijvers Op 635 scholen (1 op de 10) had geen enkel kind (0%) in 2015 in zijn schoolloopbaan een klas overgedaan
13,2% Drenthe
17,8%
14,1%
Den Haag
NoordHolland
15,8%
Flevoland
40% of meer 0%
30% tot 40% 20% tot 30%
0% tot 10%
14,2%
18,1%
Utrecht
Rotterdam
ZuidHolland
16,6% Utrecht stad
15,0% NoordBrabant
16,8%
Zeeland
Limburg
Gemiddeld
14,4%
Aandeel scholen met verschillende percentages vertraagde leerlingen
13,2%
Gelderland
15,1%
13,2% 10% tot 20%
12,9%
Overijssel
omdat sommige onderzoekers ook een duidelijke relatie
Op het congres Het
vinden tussen zittenblijven en grote klassen.
jonge kind op het juis-
SLIM EN SNEL IN GROEP 9
Verder laten de cijfers heel duidelijk zien dat vooral ach-
te spoor van 6 april
Het aantal leerlingen dat in het basisonderwijs een klas over-
terstandsleerlingen een extra jaar meepakken. Juffen
wordt gedebat-
slaat, groeit snel, van 5,4 procent in 2011 naar 7,9 procent in
doen ook dat bewust, ‘In het extra jaar wordt gewerkt aan
teerd over verlengen
2013. Recentere cijfers zijn er nog niet. En misschien zit er
taalverwerving’, heet het op een van de bezochte scho-
en versnellen in de
wel een maximum aan, omdat uiteindelijk hoogstens 9 procent
len. Een andere school heeft de kleuterbouwverlenging
onderbouw. Aanmel-
van de leerlingen begaafd of hoogbegaafd is. Maar die snelle
geïnstitutionaliseerd in een schakelklas.
den voor het congres
doorstroom heeft ook een keerzijde: deze leerlingen zijn slim,
Daar heet het geen ‘doorkleuteren’ meer, maar gaat het
in Amersfoort en het
maar belanden wel erg jong in het voortgezet onderwijs.
over ‘dieselkinderen’. Ze komen door de taalachterstand
debat is nog moge-
Op verschillende plaatsen is daarom groep 9 opgericht. Soms
langzaam op gang, maar uiteindelijk maken ze de school
lijk. Kosten voor het
bij het voortgezet onderwijs zoals bij het Odulphus Lyceum in
af met goede resultaten. Die aanpak geldt voor veel leer-
congres 195 euro
Tilburg, en soms bij het basisonderwijs zoals op de particulie-
krachten op achterstandsscholen: zij beschouwen een
voor AOb-leden en
re basisschool Florentius in Laren. ‘Cognitief zijn ze klaar voor
extra jaar niet als zittenblijven, maar als noodzakelijke
abonnees van het
een nieuwe stap’, zei directeur Peter van Kranenburg daar-
extra onderwijstijd.
Vaktijdschrift HJK.
over in de Gooi en Eemlander, ‘maar kinderen moeten sociaal
Een fors deel van het zittenblijven in groep drie is dus
Anderen betalen 225
en emotioneel sterker worden, meer zelfvertrouwen krijgen.’
eigenlijk vermomd achterstandsonderwijs. En juist daar is
euro. Meer informa-
Directeur Delianne Hoekstra van het Odulphus in Tilburg ziet
de afgelopen jaren fors op bezuinigd en er staat nog een
tie op http://www.
dat ook. ‘Ze zijn dan wel heel slim, maar sociaal en emotioneel
bezuinigingsronde te wachten. ‘Als we zittenblijven wil-
aobevents.nl/
nog niet in staat om mee te komen met hun klasgenoten in de
len uitbannen, waarover nu toch onderhand geen discus-
conference/jongekind
brugklas’, zei zij in november bij RTL4.
sie meer hoeft te zijn’, concluderen ook Verbeek en Was-
Een verstandige stap, omdat uit ander onderzoek blijkt dat
sink van het NIVOZ, ‘dan lijkt het van belang vooral de
een flink deel van de snelle kinderen uit het basisonderwijs
risico’s te onderkennen van jongens die opgroeien in lasti-
alsnog strandt in het voortgezet onderwijs en daar een keer
ge sociaaleconomische omstandigheden, en daar preven-
blijft zitten. De vormgeving van groep 9 verschilt van plaats tot
tief mee om te gaan.’
plaats. Soms valt het binnen het schoolbudget terwijl op andere school vanwege extra kleine klassen een bijdrage wordt gevraagd van drieduizend euro.
Toch maar proberen of het lukt in groep 3 Marie-José Leroi is kleuterjuf op De Meerpaal, een basisschool in Zoetermeer met vooral allochtone kinderen. Wanneer is een kleuter klaar voor groep 3?
van mening hebben met ouders over doubleren,
“In mijn achterhoofd houd ik de SLO-doelen aan.
laten we ze een formulier ondertekenen dat het
Stichting Leerplanontwikkeling (SLO) heeft pre-
kind wel overgaat, maar dat het de verantwoor-
cies op papier gezet wat een kind aan het eind
delijkheid van de ouders is. Wij moeten ons toch
van groep twee zou moeten kunnen. Als het gaat
verantwoorden naar de inspectie toe.”
om taal moet het bijvoorbeeld kunnen hakken en plakken: analyseren en synthetiseren. Maar een
Wat vindt u daarvan?
kind moet ook in staat zijn om zonder problemen
“Er staat veel druk op het proces. Ook de direc-
met andere kinderen om te gaan.”
tie heeft liever dat een kind later in de schoolloopbaan de mogelijkheid heeft om een keer
Hoe pakte de overgang vorig schooljaar uit?
te blijven zitten. Als je al een extra kleuterjaar
“Van de zestig kleuters hebben we er eentje
hebt gehad, dan gaat dat niet meer. Persoonlijk
laten doorkleuteren.”
denk ik dat je juist in de kleuterklassen spelend zoveel kunt leren. De leerdruk is in de kleuter-
Dat is maar heel weinig.
groepen lager dan in de hogere groepen. En je
“Ja, maar het is lastig. Juist deze ouders willen
wilt graag dat kinderen stevig aan die leerperi-
toch proberen of het lukt in groep 3. Ze vinden
ode beginnen. Er zijn zeker wel kinderen naar
het hun eer te na dat het kind blijft zitten en het
groep drie gegaan die ik liever nog een jaartje
komt zelfs voor dat ze dit bij een jongen erger
had gehouden.”
vinden dan bij een meisje. Als we een verschil
19 maart 2016
Onderwijsblad06
23
Opleidingsniveau ouders
Schoolrichting
Kinderen van laagopgeleide ouders (gewicht 0,3) en zeer laagopgeleide ouders (gewicht 1,2) doen meer dan twee keer zo vaak een klas over.
Op vrije en islamitische scholen blijven kinderen bovengemiddeld vaak zitten.
Gewicht
Schoolrichting
0 0,3 1,2
Vertraagde leerlingen
12,8% 22,6% 29,1%
Vertraagde leerlingen
Antroposofisch Islamitisch Evangelisch Openbaar Rooms-Katholiek Protestants Algemeen bijzonder Reformatorisch
21,1% 20,5% 17,1% 15,2% 14,5% 13,5% 13,2% 8,6%
Kleutergroep splitsen halverwege het jaar Ron Tuinenberg is kleutermeester op OBS Tuindorp, in een van de chiquere wijken van Utrecht. Wanneer is een kind klaar voor groep 3?
blijft er altijd wel eentje bij me. Maar dat
”Mijn belangrijkste criterium is dat het kind
werd dan wel beschouwd als een extra jaar.
er sociaal emotioneel aan toe is. Anders zit
Ook bij ons moesten we handelingsplan-
er eigenlijk een kleuter in groep 3. Ook als
nen schrijven en er van alles aan doen om
het kind cognitief redelijk functioneert, blijft
ervoor te zorgen dat kinderen doorstromen.
het dan toch op zijn tenen lopen.”
Onlangs zijn we daar van teruggekomen. Het is niet zinvol. Leerkrachten van groep 3
Waar herken je dat aan?
en 4 trokken de conclusie dat bepaalde leer-
“Lang blijven huilen als de ouders weg
lingen beter af waren geweest met een jaar
gaan, lange dagen met bso en tso moei-
langer kleuteren. Die kinderen bleven er
lijk vinden, op mij als leraar blijven leunen.
achteraan bungelen.”
Deze kinderen kunnen zich nog onvoldoende waarmaken in de groep. Hun eigen karakter
En nu?
komt nog niet zo goed naar voren, ze sneeu-
“We gaan er losser mee om. Sinds kort heb-
wen een beetje onder.”
ben we in plaats van een instroomgroep, een doorstroomgroep. Halverwege het
Komt het vaak voor?
schooljaar wordt groep twee gesplitst. Aan
“Ik schat in dat we een kind de helft van de
de oudste kinderen samen met de voorlo-
keren laten doorkleuteren omdat het emoti-
pers stellen we in de tweede helft van het
onele deel nog niet voldoende is ontwikkeld
schooljaar iets hogere doelen. Ik denk dat
en de andere helft vanwege het cognitieve
dit beter is. Het biedt de snelle leerlingen
aspect.”
kansen en geeft ruimte om ‘tragere’ herfstkinderen langer te houden.” H
En bij jou in de klas? “Als ik in een jaar 4 of 5 herfstkinderen heb,
24
Onderwijsblad06
19 maart 2016
