De
Noordzee
als
kleine
Francien
vindplaats
zoogdieren
GASTMEDEWERKER NCB NATURALIS,
Dieleman
van
[email protected]
Samenvatting In dit artikel wordt in
zoogdieren
werden herkend, Pleistoceen
overzicht gegeven
voorlopig
een
dat
suppletiezand
uit fauna’s
afkomstig
is
afkomstig van
uit
andere
maar
knaagdieren
ook
en
strandvondsten
van
vijfentwintig
uiteenlopende ouderdom, variërend
zeer
Het overgrote deel
tot Vroeg-Pleistoceen/ Laat-Plioceen.
woelmuizen,
inventarisatie
van een
de Noordzee. Meer dan
werden
insecteneters
de
van
zoogdieren
Holoceen/Laat-
van
bestaat
resten
kleine
van
kleine
soorten
gebitsresten
uit
van
aangetroffen.
Summary A
overview of
preliminary
from sand
of different
Minimally twenty
from Holocene/Late Pleistocene
varying
ages,
of material of small mammals from beach sand is given. All
inventory
an
from the North Sea.
dredged
five small mammal to
species
Pleistocene/Late Pliocene. The
Early
faunal remains consists of teeth from voles, but other rodents and insectivores
kiezen
hoeveelheden mammoetbotten en
De
in
de
der
loop
bijvangsten
jaren de
van
de wolharige
regelmatig
mammoet ter
botten
gebitsresten
en
dieren gevonden.
wereld.
Het
van
andere
faunaopgevist (Post
het
al., 2001),
et
ook
waarbij
gegeven
Gat" werd
eerder al werd
en
vondsten
uit het
een
artikel werd ook het probleem
van
de
omdat resten
o.a.
mazen
van
encyclopedie neushoorns et
het
het leven in het Pleistoceen, dieren
andere
al., 2008), wordt
soorten
kleine zoogdieren altijd
van
door zullen blijven glippen.
net
van
en
zoogdieren
een
de
van
overzicht
tussen
"Kleine
mammoeten,
Noordzeebodem" (Mol
van
maar
gegeven,
In
de
tot
ook hier
nu
toe
gevonden
ontbreken
situatie
bestond
Oosterschelde door het
Teylers
van
ook
bij
het
museum te
de
van
succes
heeft
geleid
(Reumer
et
de
resten
strikken
"korren"
Nederlandse
ook
de
en
in
van
Bot,
tot
van
Joop
een
bodem
in
muizenkies T.
com.
in
een
Reumer et
al., 1998;
de bodem
van
tweede helft
Kolfschoten
van
van
zoogdieren
(van Veen, 1998).
Het
en
al., 2005).
van
de
van
in
van
gen m
1
de
werd
1989). Opvallend
tingen.
Hier
sedimenten
worden
was
aantal niet
in
=
en
drietal
hierin deze
al
van
de
oudste
tot
van
Thijs
het
op,
enige
van
wordt
maar
iedereen is
zo
van van
zetten
gezien de
en
in de
eeuwen
de kans
het vinden
op
1% geschat
op
fortuinlijk als
verzameld
Toch is het
en
Louis Verhaard
Dordrecht
nu
toe in
(Hordijk, 1993;
met amateurs
vonden
wel in
Diepenveen ieder
en
eens
borineen
Nederland aangetoonde woel-
muis, de Pliocene woelrat Mimomys hajnackensis, voorloper
polonicus,
M.
M.
praepliocaenicus
is
echter een
en
M. pliocaenicus
eenvoudiger mogelijkheid
kleine zoogdieren te komen,
goed voorbeeld
is
de
zand
uit de
voor
de opspuiting
WPZ,
aanleg
ondergrond
Niek
van
en
zochten van
en
langer
mecr
te
in
zich niet tot het
Niek Kerkhoff werd
dan tachtig bointerne
zijn
van het
Eemien
opvallende
fenomeen
omwerking), waarbij oudere lagen of
van
afzet-
door
getijdengeulen worden aangesneden,
fossielen worden verplaatst,
en
elders
gedeponeerd in nieuw gevormde afzettingen
samen
1988).
Later
en een
in
van
en
terschelde, dat kon
stratigrafie
Mimomys reidi,
er nog
zijn,
in dit
een
wat
eerdere
niet
van
grote
aanvan-
Holocene,
een
de
ver-
vroeg
een
Midden-
van
Kolfschoten,
van
de woelmuizen
die
ook bekend
gebied.
De
ondergrond (van
Remaniëring
laag
Kolfschoten &
zou
werd bekend dat
de verklaring
er
zijn (Moerdijk
de nabijgelegen
plaatselijk el
Vroeg-Pleistocene
verwacht
zijn
basis
op
fauna van
de
ter
plaatse
te
diep
in
de
Vervoort-Kerkhoff, 1999). kunnen
wel
al., 2010).
werd
waaruit deze woelmuizen
afkomstig zouden kunnen zijn zit
zou
&
van
de vindplaats Tegelen, de Zuurlandboringenen de Oos-
aanwezig
in
Een
Hier wcrd
Andries
De
bestudeerd en
herkend,
bleek door de aanwezigheid
Mimomys tigliensis
en
oprapen
Vroeg-Pleistocene of
laat
1.
aantal leden
vonden ook de kleintjes.
Pleistocene fauna (Vervoort-Kerkhoff
(van Kolfschoten,
en
Een
Schouwenburg
bekend.
boringen die gezet werden
Holocene
Maasvlakte
Weichselien
gepubliceerde
meegenomen
de
terrein.
Charlie
Kerkhoff,
Schoneveld beperkten botten
van
het betreffende gebied gebruikt
van
het
toch aan
om
namelijk zandsuppleties.
kleine
boringen is dc aanwezigheid
soorten
bijvoorbeeld rivieren de
een
een
lijkt sprake
"remaniering" (
worden
resten
Rijks Geologische Dienst doet hij verslag
Vroeg-Pleistocene
bepaalde
van
zijn Zuurlandboringen duizenden
met
bij respectievelijk van
zameling
de jaren tachtig inventariseerde Thijs
In
zijn bevindingen,
de Noordzee
Noordzee
de zoogdicrresten uit
ringen in Nederland. rapporten
ver-
omdat
zorgen.
op zee,
boring toch
Niet
Meijer).
Hordijk die
de loop
zijn gezet,
vaker raak: Joop Boele
Er de
wetenschappelijke publicaties
zoogdieren gevonden kunnen In de
een
het
bij
het strand,
accumulatie
voor
kostbare zaak, zeker
Kolfschoten, 1988).
van
van
de negentiger jaren kleine
"muizenbuizen" is inmiddels befaamd,
tot een aantal
in
op
de gehele inventarisatie
kelijk werden er drie fauna's Dat
zich
proces
hoofdrol
kiesjes kan
kleine zoogdierenfossielen heeft
naar
diepe geulen
Kor
Haarlem,
om
netten te kunnen
gericht
in
gezelschap
een methode ontwikkelde
toch in de
of the
(Mayhewe/a/., 2008).
Vroeg-Pleistocene zoogdierresten
Veen
leverde
boring is
Leen
kleine zoogdieren.
Deze
Ook al
(pers.
faunalijsten van de Noordzee bij voorbaat eenzijdig zouden blijven
dit
een
Kolfschoten tientallen zoogdierfossielen
van een
dat de
aangegeven
speelt
is die
duizenden boringen die
een
begin
de Thorntonbank (van Kolfschoten & Laban, 1995).
In dat
het
zoals
identificeerbare resten,
een
Vroeg-Pleistoceen genoemd werden uit de omgeving
van
en
kleine zoogdierfossielen
van
majority
zoog-
Midden-Pleistocene
laat Vroeg-Pleistocene en/of vroeg
overzicht
grote
kan
Vervolgens
herhalen,
is
from faunas
have also been found.
het een van de factoren
gaat niet alleen om Laat-Pleistocene
Holocene vondsten. Uit de locatie "Het
en
worden
Daarnaast
keren
zamelen
rijkste vindplaats
als
materiaal.
met recent
aantal
hebben de
boomkorvisserij
Noordzee beroemd gemaakt van
die
wal zijn gekomen als
aan
material
recognised,
are
zijn,
tot 60 m
Dit nadert
Zuurlandboringen
maar recent
diepte gebaggerd de diepte waarop
soorten
uit
het
Tiglien
worden aangetroffen.
CRANIUM
NOVEMBER 2010
WETNSCHAP
Noordzeezand
Joop Boele, die
de
voor
ophoging dat
nieuwbouwwijk in Sliedrecht onderzocht, van
vond
tussen 60
de noordse Tevens
WETNSCHAP
10
locatie
een
mijl
kg schelpengruis Microtus
woelmuis
een niet
vond hij
Pleistocene Mimomys wel te
onderzoeken
kaakje
een
oeconomus
nader
kies.
sp.
Hoek
van
dat
en
met
Holland, kies
een
van
gerelateerd lijkt
gevonden
Dit is
pletiezand,
dat het
aanwijzing
de Noordzee
uit
sprake is
weer
voor
van
locaties
versterking
de kust
van
Nederland worden regel-
van
uit het deel
matig zandsuppleties uitgevoerd afkomstig Noordzee
de
dat tot de
Soms bevat
hoort.
In de
fossielen.
Zwarte Polder
het
Eocene
ouderdom
en
etc., resten
de wolharige
o.a.
ook een
zich veel
zoals
jonger,
klein zoogdier, cf.
een
en
vondst
1
is
Van
dit
&
het
strand
een
kiesje het
van
alles wist de
in
zij
de
zomer
bullae
de Maasvlakte strand van
van
Rockanje werd
Het
vond.
kiesje
miniatuur.
deed
die
onderkaak
kleine
van
kort
en
De
stratigrafische
als Desmana
&
nieuwe
denken
kaakje
stond
als
de vondst
van
toceen
was
stranden van
Het
of
zwarte
met
Het
was.
woelmuis.
een
Hier
een
Ouddorp Het
zo'n
alleen
van
kaakje
uit
vondsten
met
vondst omdat het hier
voorgaande jaren
worteltjes
met
op,
duidelijk ging om
"De
in
op
is in
ouderdom
en een
paal van
het
zich
bevonden,
duidelijke
oog
overeenstemming dit
van
"fase
7
met
sediment
grindfractie"'(Janse, 2005).
K.
de
van
resten
van
uurtje rondkruipen levert
al
Desmana in
van
een
van
een
Vroeg-Pleistocene woelratten van de Mimomys pliocaeni-
een
kleine
door
van
ook de
werden twee
mandibula
vinden,
de en
Tussen
van een
den Hoek
van
van
rosse
en
(elders
sp.,
kiezen
van
de
van
veldmuis of
Microtus
Recent
oeconomus,
Mimomys cf.
soorten:
het
watermol
woelmuis Myodes
een ml
noordse woelmuis
en
Ostende &
agrestis/arvalis gevonden.
uitgestorven Mimomys
een
hoge deel
mol Talpa
een
woelmuizen,
(Clethrionomys) glareolus, Microtus
kan
zoogdieren op.
humerus van
terrestris,
(pers.
waar iedereen
aantal kiesjes, snijtanden
van een
beschreven
Het
het strand
Goeree
op het
gruisveld
afkomstig
Goeree.
locatie
een
is
Sehip",
het
van
Ouddorp/
van
kleine zoogdieren
sp.,
aardmuis:
een
van
de ophoging van
over het
fragment
Arvicola
Geultje
bij uitstek
een
dit nummer
woelrat
vuurtoren
de Bollen
van
voor
gauw
andere skeletresten
gruis zijn
't
vuurtoren
Dit is
Tanis).
het strand
de
van
van
gebied
gebruikt
2004
zuiden
het
Kop
Dieleman), snijtanden Het
rechthoekige geribbelde staafjes.
woelmuiskiesje
De
lag.
woelrat Arvicola
de
van
Laat-Pleis-
het
ten
in
makkelijk
de Zeeuwse
gereageerd en
op
terrestris
de
vanwege
zuiden
ten
de locatie
com.
om
de stranden
vondsten
oproep werd
op
aangetroftussen
fauna afkomstig
een
waarin de vondsten werden gedaan
zand
dat ook ligt
Door onder andere
zeker niet
vorm
emaildifferentiatie. Dit
witgrijs vrij grof zand
met
werd
een
ging
8,
de woelrat Arvicola
van
de geschatte Weichselien
van
toeval wilde dat
mat viel
gevonden
landzoogdieren
de bakjes
van
tevens
sensationele de
aan
evenals de
doorspitten
aantal
als "fase
het
van
rosse
in
zoogdiervondsten bij Cadzand
Breskens bleek afkomstig
leverde
een
de
op
dat het
auteurs
er
te melden.
terrestris,
het kauwoppervlak
uitgestorven bever Trogontherium cuvieri,
de
wat
Microtus
met
het sediment
van
de
van
werden gruismonsters verzameld waarin
11
geavanceerde
een
op
mammoetkies
Ostende, 2004), waarin net
Breskens
deden tevens
auteurs
dat
zijn.
moesten
Hoek
bij
de
concludeerden
aan
aan een
& Hamer
te identificeren
niet nader
zoeken
geribbelde rechthoekige staafjes,
fossiele
den
van
kaakje
geulengebied, met ingespoelde Laat-Eemiensoorten".
een
Bij paal
echter niets
bij het fossielen
context
is beschreven
12-15,5
van een
schelpengruis gevonden waren, kiesjes
planteneters
over
(Nijholt
een
het
daarop Grondboor
artikel
dit artikel
van
Op slag werd duidelijk
eerder in
een
fen.
ribbelpatroontje
donkcrbruine glimmende
Bij paal 13,2
woelmuis Myodes (Clethrionomys) cf. glareolus
wolharige neushoorn,
(Zeeland) een piepklein kaakje
sterk
in 2005
de vuurtoren, bij
van
Pleistocene landzoogdieren,
den Hoek Ostende, 2000).
2004
noorden
ten
bij Rockanje.
2004
gelegen
Goeree
van
Eurogeul, werden gebruikt
rond de
Goeree in
en
Bollen
de
van
de
van een
van
auteur
van
Breskens
van
ik
fossiele schelpen
a/., 2010), waaruit
et
(Moerdijk
gebied
suppleties bij
voor
haai-
het
van
drie kiezen
toen
van "De
overgenomen.
zuiden
ten
fossielen
mollusken,
watermol, gedetermineerd
chata (Hamann
mos
van
mammoet
zeldzame
zeer
kust"
de Nederlandse
de herkomst-
van
detailkaarten, verwijs
met
uitgave
Sedimenten, afkomstig
haaientandenverzamelaars.
en
entanden, roggentandplaten, fosforiet krabben,
walvisachtigen,
verschenen
kun-
Voor
Rockanje
West Zeeuwsch-Vlaan-
het aangevoerde materiaal bevonden
In
de
de zandsuppleties bij
waren
Nieuwvliet-Bad,
deren, geliefd bij schelpen-
vanaf
van
figuur
toelichting
met
zandsuppleties
b
worden.
sup-
letters)
met
locatie
van
een
van
aangevoerde zand grote hoeveelheden
tachtiger jaren
van
van
de
van
de recent
naar
wateren be-
Nederlandse territoriale
overzicht
uitgebreid
een
uitzondering
Met
kleine zoogdieren gevonden
tevens
en
1 toont
cijfers)
met
(aangegeven
1
herkomst
en
vindplaatslocaties (aangegeven
fossiele schelpen.
hier
nen
locatie
de
van
Tabel
plekke volgt hieronder. Figuur
de
en
in
gegeven
per
materi-
van het
overzicht
voorlopig
locatie wordt
winlocaties
de
van
Een
de vondsten
over
ter
het zand
van
remaniering.
Ter
uitleg
korte
een
de ouderdom
aan
zijn.
te
soorten per
aantal
een
wat niet
matig afgerold is, aal
gedetermineerdeVroeg-
waarschijnlijk
er
van
was
(Boele, 2002).
suppletiezand afkomstig
loont
degelijk
de kust
voor
van een
afkomstig
savini
en
cuslijn.
In
cw.vlijn.
kiesjes gevonden, waaronder dit
veel
was
werden
de daarop volgende zomer
te
weer een
weinig materiaal
om
nog
eens
acht
Mimomyskiesje,
conclusies
maar
uit te trekken.
Mimomys cf. tigliensis/tornensis van een
snijtand
sten
publicatie
van
Breskens
bij
artikel
een eerste
(Dieleman, 2005),
bladen (Dieleman, 2006a, 2006b) de readies langzaam
pelden
de auteur
enkele honderden resten
(merendeels woelmuiskiezen) slechts de en
vondsten
van
de
ter
een
en
binnen.
over
op
Op
aantal
de
gcrond,
kleine zoogdieren een tussenstand
de
van
met
Castorfiber een
opgeraapt.
kiesje
van
Ter
Arvicola
gevonden.
Roompot, Hiermee
dit moment staan
De Kaloot
gepubliceerd (Dieleman. 2010). Ook al is
naar
in
oproepen
fossielnet, drup-
beschikking,
locatie
stukje emailband
de zoogdiervond-
Noordzee
het
onderzoek
lang
niet
voorlopige bevindingen is
van
waarin
waarvan
zijn beschreven
nog
zijde
Banjaard/Vrouwenpolder
worden
de stranden
Walcheren
pletic voorzien zijn
kleine zoogdieren
van
bever
een
werd hoogte van de Grevelingendam terrestris
Na
van een
en
af-
voor
zich
van een m
diger van
1
van
bcdoeld
de
sp.
aan
de
noordwest-
door natuurlijke aanspocling zand
uit
de Oosterschelde
diepe geulen bevinden. van een
gevonden en Microtus
die
Hier werd
een
niet nader te identifieeren
of
sup-
monding fragment
vertegenwoor-
Vroeg-PleistoceneMimomys pliocaenicuslijn een en
aantal ongewortelde woelmuiskiesjes,
Arvicola terrestris.
dit themanummer op zijn plaats.
Domburg Van
NIEUWE
LOCATIES
EN
MATERIAAL
de Voor de
artikel
preservatie
over
moet wel
De
van
Kaloot
worden
dat
is
in
44
tegenstelling
materiaal
verwijs
(Dieleman, 2010),
een
dorp, Nieuwvliet-Bad
het
en
deel
van het
Breskens
tot materiaal
van
materiaal
zwaar
De
maar
ik naar
oudsher
materiaal
Steenbanken
opgemerkt
spitsmuizen,
van
Kaloot, dat
Oud-
is.
licht
tot
Microtus
sp.
aanspoeling
van
het
Oostgat,
uit
tot
van fossiel
hier in
de omgeving
van
de
werden aangevoerd. Twee kaakfragmentjes Sorex
sp.
locatie gevonden en
Dit
van
jaren negentig zandsuppleties
het
afgerold
hier sprake
was
uit de diepe geul
en
Sorex cf.
tevens resten
araneus
van
werden
op
van
deze
Arvicola terrestris
en
West Zeeuws Vlaanderen
a.
b. Westerschelde
Sloegebied
c.
d. Walcheren e.
Oosterschelde-Roompot
f.
Eurogeul-Maasvlakte Sluissche
1.
WETNSCHAP
Hompels
2. Rabsbank 3. Steenbanken 4. Goereese Bollen
fig. 1 Een
aantal van de winlocaties Met
fossiele schelpen.
voor
aansluitend
op
locatie
Westerschelde, Rabsbank,
3.
c.
(aangegeven
uitzondering
tussen locatie
a en
Ritthem
Sloegebied;
e en
De
en
4. Goereese
Steenbanken,
met
cijfers)
suppletiezand,
van
locatie b kunnen hier
van
ook vondsten
f zijn
Kaloot,
d. Walcheren,
(bron: figuur 1
Bollen
van
e.
deze
van
locatie
de
dat
er geen
ken
Na
publicatie
1
die
water
de Kaloot
eind
let betreft
het
van
teleurstelling werd
artikel kwam in
negentiger jaren
werd gedaan:
in
grote M
een
de laat
waarschijnlijk
een
schelpengruis
fossiele schelpen
van
Arvicola
terrestris.
2006
van
2010
In dit veel
geulen gebied gelegen
naar Eocene
dere keren zand gesuppleerd terrestris
en
op
haaientanden
M. oeconomus
de
grens
van
Belgie
hier is
wordt
recent
uit de
gesuppleerd
met
zand van
gebied in de monding komt de vondst
van
Ostende, 2000) van
zand
en een
later met een
uit
derde,
Van
opgebracht.
de
zicn uit welke een
voortzetting
Rabsbank delbank
bekend
maakt
staat
te
in deze
gaan,
de
de
is dus
en
van
Myodes
niet
en
nog
op
is
van
een
de
grens
ligt.
gebied
met
"Zeeland ridges". Of
suppletie
te
dat
zandbanken
er resten
vinden zijn na
deze
is
op
is
van
De
en toendra's.
de Zwarte Polder wordt
zand
er
cf.
zal
aan
bekend
In de
zomer
uitgediept,
samen met nieuw
de
in af-
reidi, in
zeezijde
de
van
en
het
suppletiezand
de Middelbank gebruikt worden
van
duinen
geldt dezelfde
de
omgeving
ter brede
korte
situatie
als
voor
voor
bestaande dijk.
Nieuwvliet-Bad. Microtus
de uiterst
noordse
zeldzame
Pleistocene een
nieuw
met
strand
met
De
ooit
gevonden
1998). Bij
een
moment
Borsodia voor
in de
van
de
sp.
beschreven
en
Arvi-
oeconomus een
slechts
en
Vroeg-
een voorkeur
in
Een
voor
de Zuurlandeen
kies werd
bezoek half September
gevonden,
een
werd
een
kies
Vroeg-Pleistocene
huidige steppelemming Lagurus lagurus.
is net als
Nederland
Microtus
is aangetoond
me-
leverde
waaronder de woelrat
waarschijnlijk
50
omvangrijke Tegelencollcctie (Tesakov,
tweede
Borsodia
door de auteur
woelmuis
soort
van
en
vanuit
afgerond.
Pitymimomys pitymyoides,
woelmuis
steppebiotoop.
op,
de aanleg
is hier al
En-
sp.
omvangrijke suppletie
de Middelbank,
en een
woelmuiskiesjes
voorvader dat
nog
van
duinen
De
inspectie eind augustus 2010
van een
van kleine
dit
suppletie
en een sterk
omvangrijke suppletie plaats:
boringen (van Kolf'schoten, 1988)
te
Rabsbank
territoriale wateren
0).
gevonden,
sp.
smalschedelige woelmuis
steppen
opnieuw
gewonnen
van
de
Siberische
cola terrestris, de
de Rabsbank
De
20 1
Microtus
terrestris,
de Vroeg-Pleistocene Mimomys
gregalis,
vindt er
meerdere
tweede
de Steenbanken en de Mid-
met
wel
een
de oorspronkelijke
Thorntonbank, die
van een
zeker is
ondiep
den Hoek
de Steenbanken
omgeving
2000
van
met
fossielen komen.
Belgische
samen
als de
agrestis
Lemmus lemmus gevonden.
kiesloze mandibula
werd
van
&
achterhalen omdat
meer te
onderdeel uit
zoogdieren na
van
en
2000
uit de na
(Hamann
van een
omgeving
suppletie
de Nederlandse
niet
Rond
zand
tachtiger jaren werd een
al.,
Groede/ Zwarte Gat
Westerschelde, uit dit materiaal
vondst
vondsten
herkomstlocatie niet
de
watermol
de
de
de Sluissche Hompels,
van
Arvicola terrestris.
suppletie,
van
omgeving
Hier
in
et
In 2002
suppleties.
Arvicola
kele jaren terug zijn hier Arvicola terrestris,
situatie hier is complex:
2.
Sluissche Hompels,
Moerdijk
A.
gevonden.
Nieuwvliet-Bad De
uit eerdere
lemmus,
Microtus
huidige
de aanleg
meer-
verschillende locaties.
hier
zijn
met
Ook
gezocht.
1.
van
lemming Dicrostonyx torquatus,
getijdegeul
hierbij
Nederlandse kust”
Lemmus
Microtus
de
de
afkomstig zijn
ook de
van
de
Cadzand/Zwin
van
oeconomus en
2008
woelrat
kustgebied oostelijk
kleine zoogdieren zijn gevonden. Die kunnen
van
echter ook
gerold kiesje
van
twee wortels.
1 met
Vroeg-Pleistocene
Mimomys cf. savini, de voorouder
vondst
In het
zoogdieren gedaan, a. westelijk Zeeuwsch-Vlaanderen, b.
werden hier
Vroeg-Pleistocene vondsten bij blc-
uitgesproken
boven
beschreven
zijn uitvoerig
het vorige Craniumnummer, waarbij
te zitten.
kleine
resten
vondsten
vindplaatslocaties (aangegeven met letters)
de
Oosterschelde-Roompot f. Eurogeul-Maasvlakte,
4 uit ”De
De Kaloot De
en
tevens kleine zoogdieren gevonden worden.
zijn
zeer
(Reumer
nazaat
een
zeldzaam, et
er
sterke
steppe-indicator
zijn slechts
twee
en
vondsten
al., 2005; Mayhew, 2008).
wel
CRANIUM
NOVEMBER 2010
Breskens De
15
gevormde zandbank. die
ceen
Met het
Walcheren ligt.
zand
uit
WETNSCHAP
is in
Breskens
hogere deel
omgeving
de kusten
Walcheren
dat
strand,
het Holo-
van
2001
te raken.
in
het
worden
Op dit gruisveld
dat
de meeste soorten
werden
van
riaal:
uitgestorven woelmuizengenus
de Mimomys pliocaenicuslijn, de fossiele woelrat,
van
die evolueerde vanaf het midden Plioceen Pleistoceen
zijn
twee
ven
de
van
1981). zich
ompoling
het
aardmagnetisch veld
Matuyama
het Pleistoceen en Pretiglien de
overgang, De
(2,6 Ma).
en evolueert
vindplaats Tegelen,
nog
in
het
is in
gevonden het
Breskens.
Midden-Pleistoceen
(niet
met
zekerheid
in
savini
de
naar
in
te tonen
aan
met
vorm
meest
ongedifferentieerd
bekend
tigliensis,
uit
en
taxonomie
van
strijdigheden, zijn
niet is
nog
zijn
Tevens
cf.
hier wil
aangetoond.
voor
Lemmus
ik
nu
niet
op in
praepliocaenicus Naast
en
kiezen
deze
met
Laat-Pleistocene dom
gaan).
gevonden
over
De
ook een
de
vorm,
waaronder
een
worden
mogelijk
ouderdom
die
al
dit moet
maar
van
twee
in Neder-
soorten
laat Midden-Pleistocene/
de Kaloot
bekend
vermeld
staan
waren.
in
Andere
volledig
duren. Raakt boom
langs
echter
skeletdelen
De
van
gewicht
BELANDEN
ZE
met een
Zoals
al
kleine
hedendaagse
het
Op
lie der Arvicolidae, alle
de woelmuizen
groepen
jaren"
een hele
populatiedichtheid voorkomen
van
spelen bij
bijvoorbeeld
weken
46
aan
de
verklaart
Het
een
dieren kunnen
maar
van
aan
de
in
van
en
van
de
processen
lichaam
van
een klein
van
door
bacterien
en
botten al
Het te water
verspreid.
dieren bij
van
twintig
na
tweehonderd
na
meter
raken
is
van
overstromin-
worden
door de
afgezet
in
stroom
een
kunnen
Zo
fossilisatie
voor
In rivier-
selecteert een
tanden en
de resten
een waterstroom
groot gebied
bevinden 1
korreldiameter tot
Bij
de
schelpen
en
teruggevonden worden, al zullen
ze
hier
zich
en met
meegenomen
soms
als
net
op
grootte en
grind,
zand
a
2
midden van
te
en
dat
klei
de
grof zand
fijn grind, schelpen
mm,
en
locatie Breskens bevinden de kiesjes
schelpengruis
en
met zeer
enkele
van
veel
mm
haaien-
grootte,
alleen de Door
geografische herkomst het
processen als
kan
dan heterogeenzijn.
verplaatsen van diepe stroomgeulen,
zeespiegelfluctuaties door ijstijdcycli
remaniëring,
en
in
voor
met
vondsten
met
aan
De
Rijn
vanuit Duitsland
België
naar
Zeeland
Rijnmond gebied.
woordelijk zijn
van
fossiele
van
voor
Ook
en
schelpen
zelfs
over
Plioceen materiaal
van
materiaal
zouden
fossiele schelpen
tijdens lage zeespiegelstanden was
door Rijn
van
is het
aanvoer
en Maas.
mogelijk honderden kilometers
materiaal, zoals gebitsresten
naar
verant-
noorden. Anderzijds
sediment richting het zuiden
verplaatsing
en
Eoceen
zeestromingen
naar het
in
Moerdijk
het Rijnmond gebied,
het verplaatsen
de Noordzeekust
ele-
vermengd.
voerde Oligo-Mioceen
naar
de Oer-Schelde Eoceen, Mioceen
langs
elkaar
de Zuid-Hollandse eilanden wordt door
(2010) uiteengezet.
vanuit
bijbehorende ero-
delta gebieden, worden ook
verschillende ouderdom
sterk dit geldt en
vooral
Een
voor nog
kleine zoogdieren, is
aannemelijk.
CONCLUSIE
Ko-
die
een
de eerste
Deze
een
resten
dier dat
ziekte desintegreert binnen
een
in
vernietigen.
ondergrond.
in
roestplek
een
periodieke overstromingen
deponeert ze bij elkaar,
kiesjes
tussen
fijner
een
"lemmingen
veldmuizen die
onze
water, via
verdrinken
ook mogelijk dat er
echter niet direct het veelvuldig
overzicht
het oppervlak
van
woelmuizen.
lemmingen,
accumuleren en fossiliseren
kleine zoogdieren: aan
deze
woelmuiskiesjes
het
en
graanoogst konden
walski (2001) geeft een rol
van
Scandinavie of "plagen"
tijden
van
zoogdieren de dominante
kleine
dichtheidbereiken, denk
in
vroeger
merendeel
noordelijk halfrond is de fami-
knaagdiergroep. Populaties enorme
uit kiezen
zoogdierresten
is dit zo?
Waarom
bestaat het
eerder opgemerkt is,
fossiele
twee tot tien
terwijl grote haaientanden hier niet gevonden worden. Niet
het
de
te
tandjes en stukjes roggentandplaat
en
IN DE NOORDZEE?
uitwerpselen
en
gesorteerd worden. Bij de locatie Ouddorp valt op
materiaal
EN HOE
fossiele
hebben een veel grotere kans
vallen en
te
kleine zoogdieren uit
Zeeland
WAAR
RESTEN
braakballen
van
corre-
de vari-
om
van een
meestal slechts de hardste skeletdelen, zoals losse
et al.
ACCUMULEREN
belangrijk zijn
te
overvloed
een
langere termijn fossilisatie bevorderen.
het sediment elders
Hoe
VAN KLEINE
ZOOGDIEREN, HOE EN
braakbal
op
meerafzettingen
en
datering van de karst-
Op land gebeurt dit in
skeletinhoud volledig
kan
onverteer-
1977). Roofvogels
populatie
stroom of door
een
meeste
droge omstandigheden kan het langer
erg
een
heel
één
inhoud
uit de braakbal
meter
gen,
het
(Mellet, 1974),
alleen indirect
en
achtergelaten
rivieren, dan beginnen
van
de
wel
te vergaan.
onder
menten van
TAFONOMIE
De
bepalen.
de
waarvan
kwamen
De
lastig,
kenmerken binnen
maanden,
sie
1.
Tabel
is vaak
die elders worden
zich
een
nader worden
en/of mogelijk Holocene ouder-
gevonden kleine zoogdieren
van
soort te
om
in
voorbeeld
roestplek hebben bij grotten of karstspleten
kunnen
skeletresten
schelpengruis.
Enkele
ook weer een aantal
roofdieren,
dergelijke kleine opvullingen met
maar
fossiele
Vroeg-
mogelijk
nog
daar een
blijkt echter dat de
uilen (Mayhew,
en
hun
kiezen overblijven.
aanwezig, ook
soort
kunnen
leren, aan
de
Jong, 1991), en de
gunstige omgeving, bijvoorbeeld kleilenzen.
laatste
nooit eerder
en
soorten is
zijn gevonden,
Daarnaast
woelmuizen
Mimomys
door
daar braakballen achterlaten.
atie
in
dieren die het slachtoffer
van
uitwerpselen terecht
braakballen, of het
het
altenburgen-
literatuur
Nederland: Clethrionomys hintoni.
Vroeg-Pleistocene onderzocht.
de
primitieve Mimomyssoort waarvan
vastgesteld (de
Pleistocene Myodes (Clethrionomys) nieuw
uiteindelijk
vier kleinere
nog
reidi
in
cantiana
de Pliocene Mimomyssoorten bevat tegen-
ouder dan M.
land
vroeg
Tegelen, de Oosterschelde, de
forse
redelijk
en een
de identiteit
vervan-
waarvan
en de Maasvlakte, Zuurlandboringen Mimomys
sis,
soort
De M.
(Dieleman, 2010)
Mimomyssoorten aanwezig: Mimomys cf.
evolueert
soort Arvicola
Breskens)
email
aanwezig is in Breskens.
tot de
Breskens).
de huidige woelrat, Arvicola terrestris,
naar
van
Mimomys savini, die ook
Mimomys
door
begin
Vroeg-Pleistoceen
door de niet verwante woelrat
gen
het
ge'inter-
tweede is bekend
mogelijk
Mimomys ostramosensis (niet gevonden pliocaenicuslijn wordt
die
in
roofvogels
van
en
de
van
torquatus
kalkrijke omgeving desintegratie
afkomstig zijn
spleetopvullingen
bevindt
lagen die deze woelrat bevatten,
van
de Gauss/
preteerd is als
van
M.
De eerste is beschre-
pliocaenicus.
of
uilen
vindplaats Stranzendorf in Oostenrijk (Rabeder,
Tussen twee
een
in het Vroeg-
opeenvolgende soorten gevonden:
M.
praepliocaenicus en
tot
gevonden zijn
de
door de
dieper
de humuszuren
enDicrostonyx
voorkomt. Het
predatie
bare resten
mate-
de
waar
de skeletdelen
van
Pleistocene
de heterochroniciteit van het
die
die
van
Ook kunnen dieren terechtkomen in verticale grotten
van.
of karstspleten,
resten
van het
lemmus
daarna
gevallen komt
grondeekhoomSpermophilus (Urocitellus) undulatus
fossiele
soorten
de invloed
skeletjes
De
reikte.
Lemmus
kleine zoogdieren gevonden, waaronder diverse Vroeg-
Mimomys. Opvallend is
dan
Engelse Crayford (Mayhew, 1975) zijn
een
zand bedekt
weer met
fossiliseren in holen
Rientjes (van Kolfschoten &
groeve
onaangeroerd is
schelpengruis,
met
duinvorming
de bodem
lemmingen
skelet wordt
In zeldzame
opgelost.
waren
gegraven
het
delen, en
weke
de
aan
humuszuren dat skeletten
voor
dieren
Het strand
springvloed of nieuwe suppleties, ligt
door nieuwe
het
van
West
opgespoten.
sinds
snel door
deze
van
dit zand opgehoogd. Op
met
wind bloot gewaaid terrein
door de
momenteel
dreigt
dit
van
door
gebleven
2001
in
een
ten noordwesten
km de
zandbank zijn veel stranden langs Zeeuwsch-Vlaanderen en van
goed doen
te
is
al eerder genoemdc Steenbanken
van
sterft
tot vier
insecten die zich
In veel
suppletiezand uit de Noordzee kunnen soorten kleine
soorten te vinden tocene
laat
ouderdom
zoogdieren
van
worden
fossielen
gevonden.
Er
van
zijn
laat Midden-Pleistocene/ Laat-Pleis-
en/of
mogelijk
Holocene
ouderdom, van
Vroeg- (Bavelien)/vroeg Midden-Pleistoceen (Crome-
x
cf.
=
aanwezig
=
lijkt
* -
op de
Soorten
Vrouwenpolder
genoemde soort
Zwin
Zwarte
het
eerder in Nederland
die niet
gat
Ma svlakte Rockamje Microtus
sp.
Microtus
agrestis/arvalis
Microtus
agrestis
x
De
De
x
arvalis
x
x
Microtus
gregalis
Lemmus
lemmus
Lemmus
sp.
Groede
xx
xx
xxx
x
x
x
x
x
x
*
X
xxx
*_
Dicrostonyx torquatus Arvicola
/
x
x
oeconomus
Cadzn-Badl Nieuwvlt-Bad/ Polder
Kalo t
Domburg Rithem
xx
Microtus
Microtus
Ro mpot
Oud orp
Banja rd/
Breskn/Stbae
Zwarte
I
aangetroffen
werden
XXX
terrestris sl.
XXXX
X
xxxxx
Myodes (Clethrionomys) sp.
X
Myodes (Clethrionomys) glareolus
X
cf.
X
cf.
X
Myodes (Clethrionomys) hintonianus savini
Mimomys sp. klein
X
Mimomys tigliensis
X
Mimomys
cf.
X
reidi
cf.
x X
Cf
cf_
X
cf.
CJ_
Mimomys pliocaenicus
cf
-
•
Mimomys
X
:
x X
Mimomys praepliocaenicus
X
Mimomys sp. groot
x X
en
primitief
Mimomys altenburgensis
X
w
Pitymimomys pitymyoides Borsodia
X
sp.
Apodemus sp.
X
Apodemus sylvaticus
X
X
Micromys minutus Spermophilus (Urocitellus) sp.
X
undulatus
Spermophilus
Lepus europaeus
X
Castor
X
fiber
Trogontherium
X
X
sp.
X
Cf.
minutus
X
Petenyia hungarica
X
Neomys fodiens
X
cf
_____ _____
Desmana
I
_____
■■
cf_
I
——————
———
1
X
Sorex (Drepanosorex) sp.
1
Sorex araneus
1
Sorex
X
1
Sorex
cuvieri
moschata
Desmaninae
Desmana
sp.
X
X
thermalis
Galemys sp. ~ ~
:z=^
Talpa europaea Erinaeus
europaeus
Tabel 1 Overzichtstabel Kerkhoff,
1
999)
en
z: n z: n=^
X
Vondsten
de nieuwe
van
locaties
de
Maasvlakte 1 ( naar: Vervoort-Kerkhoff
aan
de
Noordzeekust
waar
in
&
van
zand-suppleties
Kolfschoten, 1988; van Kolfschoten
vanuit
de
Noordzee op
&
het strand kleine
Vervoort-
zoogdieren
zijn gevonden (voorlopige resultaten).
CRANIUM
NOVEMBER 2010
WETNSCHAP
rien) ouderdom,
Vroeg-Pleistocene (Pretiglien
van vroeg
ouderdom
Tiglien)
zelfs
en
Laat Pliocene
stratigrafische doeleinden is de waarde ring door de natuurlijke
Toch
te
zijn
hebben
van vondsten
geschatte dateringen
die
de
in
De vondsten
uit de Noordzee.
opgevist zijn
zoogdieren
vullen daarmee
suppletiezand
uit dit gebied aanzienlijk
komen
te
D.F.
Rodentia)
predators
as
of Cambridge.
accumulators of fossil
25-31.
6,
The
(2008):
University
second record of Borsodia
from the Pliocene
(Arvico-
of the Netherlands. Deinsea
12,
12-15. met
kleine
van
de
Avian
(1977):
British
Quaternary History ofsome
Ph.D. Thesis.
Lagomorphs.
material. Boreas
Mayhew, lidae,
geleefd.
grote zoogdieren
van
mammal
The
(1975):
D.F.
D.F.
Mayhew,
ge-
resten
opvallend dat de geschatte dateringen van
is het
fossiele kleine zoogdieren grof overeen lijken de
en
Mayhew, Rodents and
hoeven ook niet
dieren die daar ooit
van
en
Voor
de vondsten
van
remaniering,
Noordzee
kleine zoogdieren uit de
van
afkomstig
WETNSCHAP
artificiele
en
ouderdom.
Dieleman, J. Boele,
L.
of the Netherlands. Netherlands
Journal
Accumulations.
Moerdijk,
Science
P.W. et al.
185,
van
of Geosciences 87,
of Microvertebrate
Fossil
349-350.
(2010): De fossiele schelpen
derlandse kust. Nederlands
DANKWOORD
L.W.
from the Plio-
181-188.
Mellett, J.S. (1974): Scatological Origin
aan.
Verhaard,
(2008): Mimomys hajnackensis
Hoek Ostende
cene
faunalijsten
D.F., F.E.
Mayhew, den
Centrum
voor
de Ne-
van
Biodiversiteit
Naturalis,
Leiden.
Mijn dank gaat uit Zeeuws
Het
de leden
naar
der
Genootschap
de
van
WPZ, WTKG,
Wetenschappen
bevlogen amateurgeologen en paleontologen onderzoek
voor
beschikbaar hebben
mijn lezingen
van
en
in
oproepen
gesteld
Bart de
Laat, ton
Bram
Jong, Freddy Bram
Goetheer,
Weltevreden,
Frans
Jan
Schouten,
Schoneveld,
Jos
Usselstijn,
de
van
aanleiding op
Lex
Nijholt,
Nieulande,
en
Bram
Frans
Marleen
Hamann,
en
Hoek
Ostende
Hamer
55-6,
twee
dank
Lars
den
Reumer
Hordijk, Jelle Veen
van
de
Doris
en
Rabeder, G.
van museum
Zuurland, Oosterschelde, Deutsch-Altenburg te
bestuderen,
Bert
der
van
Alice
Valk,
Alex
de
Smet,
Bert
Krull-Kalkman,
advies
informatie. Lars
en
commentaar
eerdere
op
Tom
David Mayhew,
en
Fauna in
Olav
Wetsteyn en David
versies
van
Nagel (Universiteit Wenen)
de collecties
mogelijkhcid
Leen
(Natuurmuseum Rotterdam), Joop
(Teylersmuseum)
voor
(Naturalis),
en
Meijer,
en
Stranzendorf
Cees
Arnold,
Kommer
Janse,
Laban,
Tanis
dank ik tevens
voor
zur
J.
de
Vos,
Die Arvicoliden
(1981):
dem alteren
J. de Vos
J.C.
van
(1998):
The Netherlands.
Tesakov, Th. van,
D.F.
A.S.
Veen,
von
P. L.
A.J.
from the
zand in Sliedrecht. Dieleman,
F.E. ,
Cranium
uit bouw-
TNO
op
x
het strand.
Afzettingen
WTKG 26, 47-51. Dieleman,
F.E.
(2006a): Oproep:
Muizenkiezen
gezocht.
Valuta
Muizenkiezen
gezocht. Afzettin-
12-2,21. Dieleman, gen
WTKG
Dieleman, de Kaloot
F.E. (2006b):
27,
32-33.
F.E.
Hordijk,
WTKG L.W.
23-3,
(1993):
Kolfschoten,
Th.
Werkgroep
Kolfschoten,
van
Rientjes bij Hengelo. Kolfschoten, mammal
T.
cf.
,
het strand
van
(2000):
moschata)
Vondst
op het strand
van
bij
den
Let
(2002):
zoogdierkiesjes.
op:
43-53. Een
bijzondere
fossielhoudende
laag
uit
de
10-1, 39-45.
en
Kwartaire
J. de
mammalian faunas
Pleistocene
boreholes at Brielle,
Terliaire
T.
den Hoek Ostende
(1988): The
van
van
17-1,9-12.
van
Zuurland. Cranium
from the Zuurland gen
van
(Desmana
Cranium
Ostende, L.W.
Afeetfingen
boring
L.W.
zoogdieren 27-1, 9-17.
Cranium
Een watermol
Nieuwvliet-Bad. Hoek
De kleine
(2010):
Borssele.
nabij
Hamann, F.A.W., de maand.
Oproep:
The Netherlands. Mededelin-
Geologie
25, 73-86.
Jong (1991): Lemmingen uit
de
groeve
Cranium 8, 35-46.
van, C.
Laban
(1995):
Pleistocene terrestrial
faunas from the North Sea. Meded.
Rijks geol.
dienst
52,
135-151.
Kolfschoten, cene
near
T.
and Holocene Rotterdam
Van,
Y. Vervoort-Kerkhofif
mammalian
(the Netherlands),
Ovibovini Soergelia J. de Vos
of Paul
Y. Sondaar. Deinsea 7,
K.
(eds.) Elephants
(2001):
lemaria 72. 3-389.
48
with
(1999):
have
special
a
The Pleisto-
from the Maasvlakte
minor and Praeovibos cf.
J.W.F.,
Kowalski,
assemblages
reference to the
priscus.
snorkel!
in:
Papers
Reumer,
in honour
369-382.
Pleistocene
rodents
of
Europe. Folia Qua-
&
aus
L.W.
mammals Oosterschelde
J.C.
van
Veen
(2005):
Small
mam-
dredgings. Deinsea 11,
Tegelen fauna,
The Dawn voor
of the
In: Kolfschoten,
Quaternary,
Mede-
Toegepaste Geowetenschappen
60,71-134. J.C.
van
(1998):
de eerste resten
Geologie 25-1,
19-2, 146-148.
Muizenkiezen
(2005):
Meulen,
Pleistocene
van
Kor
en
kleine
Cranium
Bot
en
de muizenbuis.
zoogdieren uit
87-98.
het
De
Tiglien
vangst
van
de
15-1, 21-29. T.
van
Kolfschoten
(1988):
faunas from the Maasvlakte
(The Netherlands). Mededelingen Werkgroep (Pallas, 1776)
oeconomus
Grondboor
8, 1-373.
der
van
Early
Voles of the
Inslituut
Holocene mammalian
Microtus
van
Deinsea 4. 41-45.
(eds.):
Vervoort-Kerkhoff, Y.,
(2002):
Een
(2001):
Nicdcrostcrreich).
The first find of small
Mayhew,
(1998):
Gibbard,
delingen Nederlands
van
LITERATUUR J.
C. Laban
(Rodentia, Mammalia)
Pleistozan
Palaonlologievon Osterreich
Oosterschelde.
Boele,
Grondboor
mammoetsoorten uit het Bavelien
from the Late Pliocene Oosterschelde
Veen,
voor
dit artikel.
van
Nieuwe vond-
Cadzand.
103-118.
Naturalis,
Anton
(2004):
van
Engeland en Nederland.
tussen
Reumer, J.W.F., mals
Reumer,
(?)
(Desmaninae, Arvicolidae) Ik
Ostende
het strand
van
2-22.
dem Pliozan und
Hordijk,
J.W.F.
Mol,
Reumer, J.W.F.,
Norbert Huuskes.
Steeg
D.
den Hoek
61-65.
58-3/4,
Post, K.,
van
zoogdieren
zoogdierfauna met
Beitrdgen
Boeckel, Andries
van
L.W.
fossiele
de Noordzeebodem de
An-
Colfoort,
van
& Hamer,
Billekens, Ruud Lie, Frank
Meulmeester, Jeroen
Jan
naar
Carola
Langeveld,
Janse, Theo Lambrechts,
sten
die vondsten
Klaas
van
Nijholt, K.J.,
andere
diverse tijdschriften
fossielnet: Louis Verhaard. Joop Boele,
Kattenwinkel,
en
Pleistocene
near
Terliaire
and
Rotterdam
en
Kwartaire
