Kusteconomie: ruimte. 1 Inleiding

VTS 3102 def_binnenVTS25-1.XPR 30-06-13 00:32 Pagina 35

Kusteconomie: ruimte om te ontwikkelen? Menno de Pater Senior adviseur Decisio | Economisch onderzoek en advies Valkenburgerstraat 212, 1011 ND Amsterdam [email protected]

De Noordzeekust is samen met Amsterdam de belangrijkste toeristische trekpleister van Nederland. Ongeveer een kwart van alle buitenlandse overnachtingen heeft hier plaats. Ook nationaal gezien vervult de kust met bijna 50 miljoen dagtochten en twintig procent van het aantal binnenlandse overnachtingen een belangrijke recreatieve en toeristische functie. Daarmee is het logisch dat wordt nagedacht hoe het economisch belang kan worden gecombineerd met belangrijke ecologische functies en veiligheidsopgaven in het kustgebied. Een eerste stap die daarvoor genomen moet worden is het verkrijgen van een goed beeld van de economische activiteiten die zich in het kustgebied afspelen en wat de belangrijkste trends en ontwikkelingen rondom deze activiteiten zijn. In opdracht van en in samenwerking met het Atelier Kustkwaliteit heeft economisch onderzoeks- en adviesbureau Decisio deze economische activiteiten in kaart gebracht (Decisio 2013). Dit artikel is een uitsnede van de belangrijkste bevindingen uit deze studie op het gebied van recreatie en toerisme.

1 | Inleiding Hoewel de kust een belangrijke toeristische trekpleister in Nederland is, speelt zij in het nationale economische beleid een bescheiden rol. De rijksoverheid spreekt haar ambities uit voor een economisch sterkere kust (bijvoorbeeld: ministerie van I&M en EZ 2012 en 2013; ministerie van VROM V&W en LNV, 2009; Deltaprogramma Kust 2011), maar deze zijn niet verankerd in weten regelgeving en de takenpakketten van bijvoorbeeld de waterschappen en Rijkswaterstaat die een belangrijke rol in het kustbeheer spelen (Decisio 2011). Wet- en regelgeving in het kustgebied is vooral gericht op het behoud van de natuur, ecologische waarden en de kustveiligheid, maar niet op het behoud of verstevigen van de economische activiteiten die er plaatsvinden. Dit terwijl juist de samenhang tussen kustveiligheid, natuur, ecologie en economie aan de kust sterk is. Een veilige kust is immers een belangrijke voorwaarde voor economische activiteiten die er plaatsvinden en de natuur maakt het kustgebied ook aantrekkelijk voor grote groepen recreanten en toeristen. Daarnaast zijn de vorm van kustverdediging (denk aan harde of zachte wering, brede of smalle duinen en stranden) en (natuur)wetgeving ook van grote invloed op de economische mogelijkheden in het kustgebied. Mede doordat kustbeleid zich richt op bescherming van (de economische activiteiten in) het achterland, maar niet op de economische benutting van de kust zelf, is er weinig bekend over de economische activiteiten die zich afspelen in het kustgebied. Om dit hiaat op te vullen gaan we in dit artikel in op de volgende onderzoeksvragen: – Welke economische activiteiten spelen zich af langs de kust en specifiek in het kustfundament? – Wat zijn de belangrijkste trends en ontwikkelingen omtrent deze activiteiten? – Welke gevolgen heeft dit voor de ruimtevraag? Wat is er nodig om deze activiteiten te faciliteren en waar mogelijk verder te laten groeien?

vrijetijdstudies nummer 2, jaargang 31, 2013

I

35


KUSTECONOMIE: RUIMTE OM TE ONTWIKKELEN?

Ruimtelijke afbakening Wanneer we in dit artikel spreken over de kust, bedoelen we daarmee de gehele Nederlandse kust conform de CBS afbakening van Noordzeebadplaatseni en de Waddeneilanden. Daarnaast zoomen we specifiek in op de toeristische en recreatieve economisch activiteiten in het kustfundament. Dit is de zone van -20m NAP in zee tot de binnenduinrand waar het duingebied ophoudt (zie figuur 1). Het is tevens de ruimtelijke afbakening voor het nationale kustveiligheidsbeleid en het gebied waar het Deltaprogramma Kust zich op richt. Door in te zoomen op de activiteiten in het kustfundament, wordt de directe relatie tussen kustbeleid en Figuur 1 Het kustfundament

Bron: Google Earth, bewerking Decisio

36

I



MENNO DE PATER

economische activiteit duidelijk. Buiten het kustfundament zijn in het achterland ook de nodige economische activiteiten afhankelijk van de kust en haar toerisme, zoals de detailhandel, musea, attracties en horeca. Hier gaan we in dit artikel niet uitgebreid op in, omdat de samenhang tussen het kusttoerisme en de economie van het achterland regionaal sterk verschilt en een nadere studie behoeft.ii

Methodologie Voor deze studie hebben we gebruik gemaakt van diverse studies en openbare statistieken zoals gegevens van het CBS, bedrijfschap horeca en LISA. Daarnaast is een GIS-bewerking van Kamer van Koophandel adressenbestanden uitgevoerd, om vast te kunnen stellen welke bedrijven en hoeveel werknemers zich in het kustfundament bevinden. Tot slot heeft het Atelier Kustkwaliteit ii een werksessie gehouden met adviseurs, wetenschappers, overheden en brancheverenigingen die zich bezighouden met economie, kustbeleid en kusttoerisme. Hier hebben we onze bevindingen gestaafd en op basis van het gegeven commentaar bijgesteld. In dit artikel bespreken we in paragraaf 2 en 3 de kwantitatieve kant van het kusttoerisme in Nederland. In paragraaf 4 gaan we in op de bredere trends in het kusttoerisme die van belang zijn voor kustbeleid. In paragraaf 5 bekijken we de ruimtelijke samenhang om vervolgens in paragraaf 6 in te gaan op wat dit betekent voor het kustbeleid in Nederland.

2 | De kust in cijfers: grootste toeristentrekker Nederland In Nederland worden er jaarlijks bijna 50 miljoen dagtochten ondernomen naar de Noordzeekust: 46 miljoen naar de Noordzeebadplaatsen en 1,6 miljoen naar de Wadden (CBS 2011). Dit is ongeveer 5 procent van het totaal aantal dagtochten in Nederland en hiermee is ongeveer 850 miljoen euro aan bestedingen gemoeid (Decisio 2009, gebaseerd op CBS, Statline; Provincie Noord-Holland 2009). Het aandeel van de kust in het verblijfstoerisme in Nederland is hoog. In totaal heeft 22 procent van alle toeristische overnachtingen in Nederland plaats aan de kust. Dat komt overeen met 19 miljoen overnachtingen, gemaakt door 5 miljoen toeristen. Circa 35 tot 40 procent van de overnachtingen wordt door buitenlandse toeristen geboekt, waarvan driekwart door Duitse toeristen. De verblijfsrecreanten aan de Nederlandse kust besteden jaarlijks 1,5 tot 2,5 miljard euro, afhankelijk van de gekozen schattingsmethode (Decisio 2013). De totale bestedingen van verblijfs- en dagrecreanten aan de Nederlandse kust liggen dus tussen de 2,3 en 3,3 miljard euro. De werkgelegenheid in de recreatieve en toeristische sector (R&T-sector) is hoog aan de kust. Circa 11 procent van de totale werkgelegenheid in de kustgemeenten (excl. Rotterdam en Den Haag) is in de R&T-sector conform de landelijke standaard die door het Interprovinciaal overleg is vastgesteld (IPO 2009). Dit komt overeen met 31.500 banen (LISA 2012). In de gemeenten Veere, Noord-Beveland en Zandvoort ligt dit op 30 procent, op de Wadden loopt dit zelfs op tot 50 procent van de totale werkgelegenheid. Dit is de werkgelegenheid exclusief een groot deel van de detailhandel die van het kusttoerisme profiteert, zoals de supermarkten, souvenirwinkels en kledingwinkels. Aan de andere kant vallen musea en theaters die niet specifiek kustgebonden zijn ook onder de definitie van de R&T-sector. Op basis van de bestedingen van 2,3 tot 3,3 miljard euro en CBS-data over omzet en banen in de belangrijkste branches, komen we op een directe werkgelegenheid van 27,5 tot 40 duizend banen.


I

37



Tabel 1 Economisch belang toerisme en recreatie Nederlandse kust Aantal dagtochten Aantal overnachtingen Bestedingen Werkgelegenheid

47,6 mln. 19 mln. 2,3 – 3,3 mld. eur 27,5 – 40 duizend banen

3 | Het kustfundament: 11.500 mensen werkzaam in de toeristische industrie Op basis van KvK-adresgegevens die we voorzien hebben van geografische coördinaten, hebben we een GIS-analyse gemaakt van de sectoren die grotendeels afhankelijk zijn van het kusttoerisme: horeca, sport & recreatiebedrijven en de detailhandel. Daaruit blijkt dat er ruim 2100 bedrijven gevestigd zijn in het kustfundament die werkgelegenheid bieden aan 11.500 mensen (zie tabel 2). De horeca is verantwoordelijk voor driekwart van deze banen. Dat het kustfundament een zeer populaire locatie voor de horeca is, blijkt ook als we kijken naar het aandeel van het kustfundament op gemeenteniveau (excl. Den Haag en Rotterdam). Het kustfundament beslaat slechts tien procent van het oppervlak van de kustgemeenten, waarvan bovendien een groot deel natuurgebied is. Toch ligt de helft van alle hotels en Tabel 2 Werknemers in kusttoerisme gerelateerde sectoren in het kustfundament 2012 Zeeland Zd-Holland Nrd-Holland Wadden Totaal Horeca totaal 1.840 2.760 2.230 1.190 8.020 Eet- en drinkgelegenheden 100 1.570 1.680 500 4.740 Hotels 530 1.160 470 320 2.480 Campings 250 20 20 160 450 Verhuur vakantiehuizen 70 10 50 200 330 Overige logiesverstrekking 0 <10 10 <10 20 Detailhandel 660 1.040 790 310 2.800 Voedings- & genotsmiddelen 280 180 110 120 690 Kledingwinkels 90 250 130 40 510 Overige detailhandel* 300 620 550 150 1610 Sport & recreatie** 120 200 270 90 690 Totaal werknemers in kustfundament in sectoren gerelateerd aan kusttoerisme 2.620 4.000 3.300 1.580 11.500 Percentage van werkgelegenheid kustgemeenten 4,7% 1,1%*** 2,6% 12,5% 2% Bron: KvK-gegevens, bewerking Decisio en AKK. Het gaat hier om werknemers op de loonlijst. Kustbedrijven hebben ook veel seizoensgebonden personeel in de vorm van vakantiemedewerkers en uitzendkrachten die niet op de loonlijst staan. * excl. autohandel ** excl. casino’s, loterijen&kansspelen, musea en reisbureaus. Dit zijn activiteiten die ofwel een toeristentrekker op zichzelf zijn en in mindere mate afhankelijk van kusttoerisme, ofwel met name faciliterend zijn voor de eigen bevolking. Niet is onderzocht hoe groot dit aandeel is. *** Inclusief geheel Den Haag.

38

I



MENNO DE PATER

eet- en drinkgelegenheden in deze gemeenten in het kustfundament. Hetzelfde geldt voor een kwart van alle campings en bungalowparken. Het kustfundament is met haar strand, natuur en achterlandbescherming dus niet alleen voorwaardenscheppend voor een bloeiende vrijetijdseconomie in het achterland, maar ook zelf een belangrijke locatie voor de economische activiteiten in deze sector.

Strandpaviljoens nemen functies van de boulevards over Strandpaviljoens hebben zich in de afgelopen decennia in hoog tempo ontwikkeld van friettent aan zee tot volwaardige restaurants, die steeds meer activiteiten overnemen die van oudsher aan de boulevards en in het achterland plaatsvonden. Bruiloften, feesten, strandpaviljoens als uitgaansgelegenheden, bedrijfsuitjes en inmiddels zelfs flexwerkplekken behoren tot de uitbreiding van activiteiten van de paviljoens. Er is daarbij een sterke relatie met de jaarrondopening die in steeds meer badplaatsen mogelijk wordt gemaakt: enerzijds is de uitbreiding van activiteiten mogelijk door jaarrondopening omdat er meer tijd is om investeringen terug te verdienen en niet alles wat is opgebouwd hoeft te worden afgebroken. Anderzijds is de uitbreiding van activiteiten ook noodzakelijk, aangezien het gehele jaar door een aantrekkelijk product moet worden geboden om ook jaarrond een rendabele exploitatie te draaien. Langs de Nederlandse kust staan meer dan 370 strandpaviljoens. Het grootste deel hiervan bevindt zich in de Randstedelijke badplaatsen: zo zijn Scheveningen en Zandvoort gezamenlijk goed voor ruim 100 paviljoens (Decisio 2011). De paviljoens langs de kust genereren gezamenlijk een omzet van 150 tot 170 miljoen euro, waarmee ongeveer 2000 Fte’s (fulltime equivalenten) gemoeid zijn. Hoewel het aantal paviljoens al jaren constant blijft, neemt het oppervlak van de paviljoens sterk toe. In de afgelopen tien jaar zijn de paviljoens (exclusief terras) ruim 50 procent groter geworden (Van Spronsen en Partners 2012).

Campings en vakantiewoningen: een tegengestelde ontwikkeling De kust kent een sterke vertegenwoordiging van verblijfsrecreatieve accommodaties. Ruim 20 procent van alle binnenlandse overnachtingen en bijna de helft van alle buitenlandse overnachtingen op campings en bungalowparken heeft plaats aan de kust. Daarmee heeft in totaal 27 procent van de overnachtingen op campings en bungalowparken in Nederland aan de kust plaats (CBS, gemiddelde 2007 - 2011). In totaal zijn er ongeveer 375 campings en 440 bedrijven die vakantiehuizen (excl. private verhuur) verhuren (Panteia 2012) langs de Nederlandse kust. Van deze verblijfsaccommodaties liggen ongeveer 100 campings en 100 bedrijven die vakantiewoningen verhuren in het kustfundament, met in totaal bijna 800 werknemers. Vier gemeenten zijn goed voor tachtig procent van de campings en tweederde van de verhuurbedrijven van vakantiewoningen in het kustfundament: Veere, Schouwen-Duiveland, Terschelling en Ameland. Niet alle bedrijven die vakantiewoningen verhuren zijn ook bungalowparken: van de 440 bedrijven langs de kust, worden er 240 gekenmerkt als huisjesterrein, oftewel bungalowpark (CBS, statline). Het aantal verblijfsrecreatieve overnachtingen is zowel in Nederland als aan de kust ongeveer gelijk gebleven in de afgelopen 10 jaar (CBS, statline). We zien in Nederland (op het niveau van de kust zijn geen openbare statistieken beschikbaar) wel een groot verschil tussen de ontwikkeling van overnachtingen op campings en in bungalowparken. Het aantal overnachtingen op campings is in de afgelopen jaren aanzienlijk gedaald. Het aantal overnachtingen in bungalowparken daarentegen is juist gestegen. Een belangrijke verklaring ligt in het feit dat de spreiding over het seizoen steeds groter wordt. Waar het aantal overnachtingen in


I

39



Figuur 2 Overnachtingen aan de kust naar seizoen

Bron: CBS Statline, bewerking Decisio

het hoogseizoen afneemt, stijgt het aantal overnachtingen in het laagseizoen (CBS, statline). Binnenlandse vakanties zijn steeds vaker korte vakanties buiten de zomerperiode en in de zomer ondervindt de kust sterke concurrentie van goedkope zonvakanties naar bijvoorbeeld Griekenland en Turkije. Bungalowparken bieden een comfortabel verblijf buiten deze zomerperiode om, terwijl dit voor de campings een moeilijke opgave is. Daarnaast neemt de kwaliteit en diversiteit van bungalowparken ook verder toe, waarmee ze aantrekkelijk worden voor een grotere doelgroep (ZKA 2007). De ligging nabij zee heeft een grote meerwaarde: als eigenaren van woningen op vakantieparken een vergelijkbare woning buiten het park konden bemachtigen, lag daar hun voorkeur. Deze blijken echter niet of beperkt op loopafstand van het strand beschikbaar, waarna men vervolgens de voorkeur geeft aan een woning op loopafstand in een vakantiepark boven een reguliere woning buiten het vakantiepark die iets verder van de zee ligt (Van Leeuwen 2010). Een apart onderdeel binnen de vakantiehuizen zijn de strandhuisjes. Deze zijn sinds de jaren ‘90 in populariteit sterk toegenomen. Nederland telt ongeveer 2500 strandhuisjes waarin overnacht kan worden (Van den Eerenbeemt 2008). Dit varieert van eenvoudige huisjes, vaak van eigenaren die bij een vereniging aangesloten zijn, tot luxe strandwoningen met twee verdiepingen. Driekwart van de strandhuisjes staat in Noord-Holland. Waren strandhuisjes ooit voor de minder rijke Nederlander die zo op vakantie in eigen land ging, inmiddels zijn er strandhuisjes te koop die voor meer dan 150.000 euro van eigenaar wisselen. Dat is nog exclusief de kosten voor opbouw, afbouw, onderhoud, opslag en vergunningen, waar naar schatting 7,5 tot 15 miljoen euro per jaar in omgaat. Het aanbod in strandhuisjes blijft redelijk constant, maar de vraag is sterk toegenomen. De wachtlijsten bij verenigingen zijn hoog en door het beperkte aanbod en het bijbehorende hoge prijsniveau, staan de projectontwikkelaars in de rij om nieuwe strandhuisjes te ontwikkelen. Dit gebeurt niet omdat er weinig nieuwe vergunningen beschikbaar worden gesteld.

40

I



MENNO DE PATER

Figuur 3 Ontwikkeling Hotelovernachtingen Nederland en Kust (1998 = 100)

Bron: CBS Statline, bewerking Decisio

Dit is deels het gevolg van restrictief ruimtelijk beleid en natuurwetgeving (Natuurbeschermingswet en de Flora- en Faunawet), maar ook belangen van omwonenden en de gevestigde toeristische sector spelen een rol. De toegankelijkheid van delen van het strand komt in het geding bij de ontwikkeling van strandhuisjes, wat bijvoorbeeld bij Rockanje ervoor heeft gezorgd dat de gemeente geen vergunning heeft verleend voor de bouw van 100 huisjes. Westland en Hoek van Holland zijn de enige twee gemeenten waar in grote aantallen (>100) nieuwe huisjes zijn vergund in het afgelopen decennium.

Hotelsector blijft achter bij landelijke ontwikkeling Van de hotelovernachtingen in Nederland vindt ongeveer 14 procent plaats aan de kust. Met name in de binnenlandse overnachtingen heeft de hotelsector aan de kust een hoog aandeel, met circa 18 procent van de binnenlandse hotelovernachtingen en 11 procent van de buitenlandse overnachtingen (CBS, statline). De Nederlandse kust heeft 480 hotels en pensions (Kenniscentrum horeca 2012), waarvan zich er circa 200 binnen het kustfundament bevinden. In deze 200 hotels werken zo’n 2500 mensen. De hotelmarkt aan de kust kent een interessante ontwikkeling. In Nederland neemt het aantal hotelovernachtingen sinds het begin van deze eeuw sterk toe, maar aan de kust zien we vanaf 2007 een daling van het aantal overnachtingen. Tussen 2007 en 2009 kende de gehele hotelmarkt een dip, maar terwijl in 2010 en 2011 de stijgende trend landelijk werd hervat, bleef de daling aan kust doorzetten. Een mogelijke verklaring ligt in het aanbod van het hogere hotelsegment. De stijging van het aantal overnachtingen betreft met name het vieren vijfsterrensegment. Nationaal is het aanbod van hotelkamers in dit segment ook toegenomen. Aan de kust is het aantal vieren vijfsterrenhotels nagenoeg onveranderd gebleven en ligt het aandeel van dit segment inmiddels onder het landelijk gemiddelde. Het aanbod in het luxe segment lijkt dus achter te blijven bij de vraag. Een belangrijke verklaring hiervoor is de


I

41



beperkte ruimte aan de kust voor nieuwbouw. Hierdoor kunnen nieuwe partijen zich niet vestigen, waarmee de noodzaak tot vernieuwing voor de gevestigde hotels kleiner is. Hoewel het aantal overnachtingen al jaren daalt, ligt de bezettingsgraad van de hotels nog niet onder het landelijk gemiddelde (Kenniscentrum horeca 2012). Er komen dus nog steeds voldoende toeristen voor een rendabele exploitatie. Daarnaast blijkt uit de werksessie die we hebben gehouden dat veel hotels aan de kust familiebedrijven zijn. Schulden zijn inmiddels al lang afgelost, waardoor de vaste lasten laag zijn. Tel daar de locatievoordelen bij op en deze hotels kunnen het lang volhouden zonder drastisch te vernieuwen.

Dagattracties: evenementen en strandsporten sterk ontwikkeld Behalve voor het verblijfstoerisme biedt de kust een belangrijke recreatieve functie voor de bewoners van het achterland. Naast het strand zelf zijn de natuurgebieden als de Kennemerduinen, de Amsterdamse Waterleidingduinen en Meijendel met bij elkaar bijna 4 miljoen bezoekers per jaar grote attracties. Deltapark Neeltje Jans, het themapark over de Deltawerken, heeft 300 duizend bezoekers per jaar. Musea als MuZEEum in Vlissingen en MuZEE en Beelden aan Zee in Scheveningen, zien gezien hun namen de ligging aan zee als een duidelijk onderscheidend kenmerk, hoewel de laatstgenoemde inhoudelijk geen relatie met de zee heeft. Attracties als de Holland Casino’s in Zandvoort en Scheveningen, dat ook de Pathé Bioscoop en het Circustheater heeft, kunnen door het kusttoerisme een groot aantal extra bezoekers trekken. Het zijn geen kustspecifieke activiteiten en op andere locaties zouden deze bedrijven (in een kleinere omvang) ook rendabel zijn, maar het vele toerisme maakt de locatie wel extra interessant. Holland Casino Zandvoort en Scheveningen waren niet voor niets respectievelijk het eerste en derde casino die in Nederland haar deuren openden. Zo ontstaan er toeristische en recreatieve clusters van activiteiten waarvan het de bedoeling is dat die elkaar versterken. Denk daarbij aan de theatermenu’s die in Scheveningen aan de boulevard en in de strandpaviljoens te krijgen zijn, of toeristen die op een dag met slecht weer naar de bioscoop kunnen. De dag- en verblijfsrecreatie maken de kust een aantrekkelijke vestigingslocatie voor andere activiteiten die minder direct kust gerelateerd zijn. Deze activiteiten maken vervolgens de kust aantrekkelijker voor recreatie en toerisme, aangezien de kust een diverser aanbod heeft. De meest opvallende trends op het gebied van dagrecreatie hebben zich in de afgelopen jaren voorgedaan op het gebied van evenementen en strandsporten. In Nederland is het aantal grootschalige evenementen tussen 1999 en 2009 verdubbeld (Van den Broek 2009) en de kust heeft ook van deze ontwikkeling meegeprofiteerd. Behalve dat het strand zich heeft ontwikkeld tot aantrekkelijke uitgaanslocatie, zoals in Scheveningen, Bloemendaal aan Zee en Zandvoort, maken het ‘strandgevoel’, goede verbindingen en de ligging buiten de bebouwde kom met veel ruimte en beperkte overlast, het strand een gewilde locatie voor evenementen. Oerol en Concert@Sea zijn waarschijnlijk de grootste en bekendste met respectievelijk 55 en 80 duizend bezoekers, maar daarnaast zijn er vele kleinere festivals, dancefeesten, zandsculptuurwedstrijden en sportevenementen die jaarlijks vele duizenden bezoekers trekken. Bij de strandsporten is de ontwikkeling misschien nog wel sneller gegaan. Kite-surfen werd eind jaren 80, begin jaren 90 door een enkele pionier beoefend. Nu is er een hele economische sector ontstaan van scholen en evenementen en zijn er 12 duizend actieve sporters (www.nederlandsekitesurfvereniging.nl). Niet alleen in omvang van het aantal beoefenaars, maar ook in diversiteit is het aanbod van strandsporten sterk toegenomen. Deze sector blijft zich vernieuwen met activiteiten als powerkiten, blokarten, flyboarden en paragliden (Decisio

42

I



MENNO DE PATER

2009; 2013). Dat de strandsporten ook serieus worden genomen blijkt uit het feit dat beachvolleybal sinds 1996 een olympische sport is en kitesurfen onlangs nog kandidaat was als nieuwe olympische sport in 2016. Strandsporten kunnen met hun grote ruimtebeslag ook tot conflicten leiden met andere activiteiten op het strand. Om die reden zijn de brede stranden bij IJmuiden, Wijk aan Zee en de Brouwersdam (waar de strandbreedte sinds enige jaren afneemt en steeds meer conflicten ontstaan) erg populair.

4 | Ontwikkelingen gehele kust: diversificatie en seizoenverlenging Kustrecreatie en toerisme worden beïnvloed door een aantal duidelijke trends en ontwikkelingen die al kort de revue zijn gepasseerd. Diversificatie van het aanbod is misschien wel de belangrijkste trend die we op alle niveaus terug zien. Individualisering in de samenleving leidt ertoe dat er meer doelgroepen ontstaan met ieder hun eigen wensen en eisen (Kenniscentrum recreatie 2008). Daarmee wordt het steeds moeilijker een formule de ontwikkelen die iedereen aanspreekt. Om een aantrekkelijk toeristisch product te bieden, probeert men zich te richten op specifieke doelgroepen. Dat begint vanaf het niveau van gemeenten: niet iedere badplaats hoeft bruisend te zijn, grootschalige evenementen te huisvesten of strandsporten aan te bieden. Uit de werksessie kwam naar voren dat badplaatsen zich steeds meer profileren op hun onderscheidend vermogen ten opzichte van andere badplaatsen. Zo proberen zij via deze zogenoemde kustsegmentatie (Zuid-Hollands bureau voor toerisme, 2004) het aantal doelgroepen dat de kust bezoekt uit te breiden en minder in dezelfde vijver van kustbezoekers te vissen. Een voorbeeld is de Brouwersdam die zich heeft geprofileerd tot de hotspot voor kite-surfen in Nederland en waar zelfs Duitsers en Fransen speciaal naartoe komen. Verder lijkt Zeeland een sterk imago te hebben opgebouwd in het buitenland. Het aantal Belgische toeristen dat de Zeeuwse kust bezoekt is sinds het begin van deze eeuw verdubbeld (CBS, statline). Het aantal Duitse toeristen is gelijk gebleven, terwijl over de gehele Nederlandse kust gezien een daling van twaalf procent heeft plaatsgevonden. Binnen de badplaatsen zien we ook andere vormen van diversificatie. Allereerst is er zonering van strand voor verschillende doelgroepen, zoals het naturistenstrand, activiteitenstrand, honden losloopstrand, etc. Op deze manier kunnen verschillende doelgroepen binnen de gemeente worden gehuisvest, zonder dat ze elkaar overlast bezorgen. Nog een schaal lager probeert de horeca zich te onderscheiden. Paviljoens komen in steeds meer soorten en maten voor, bungalowparken vernieuwen zich en naast de reguliere hotels keert de van oudsher sterke welzijnssector onder invloed van de vergrijzing in de vorm van zorgen wellness-faciliteiten ook terug (Leisure Result 2009; PZC 2009). Niet alleen op gemeentelijk niveau, maar ook in de horeca worden de lokale kwaliteiten benadrukt. Authentieke ervaringen worden belangrijker, waarmee service moet passen bij de locatie. Streekproducten kunnen dit gevoel versterken (Steenbergen 2013). Authentiek betekent juist niet dat het aanbod overal hetzelfde is: in Scheveningen of Zandvoort is authentiek juist druk en levendig, terwijl rust en ruimte passen bij de Wadden of in Zeeland. Daarnaast winnen streekproducten ook aan populariteit vanuit de duurzaamheidsgedachte. Een andere duidelijke trend, die ook deels samenhangt met de diversificatie, is de seizoenverlenging. Het motto van veel kustgemeenten ‘iedere dag een stranddag’, wordt steeds meer de praktijk. Regelgeving over jaarrondopening, het bredere aanbod aan activiteiten en meer comfortabele vakantiewoningen, maken de kust voor een grotere groep het hele jaar


I

43



door aantrekkelijk. Scheveningen ontvangt inmiddels op een zonnige winterse dag in het weekend zo’n 80 duizend bezoekers (BRO 2008). De vergrijzing draagt ook bij aan de seizoenverlenging: er is immers een steeds grotere groep die niet gebonden is aan de vakantieperioden, veel vrije tijd heeft en bovendien wat te besteden heeft. De kwaliteitsslag die paviljoens en bungalowparken aan de kust maken, sluit goed aan bij de behoeften van deze doelgroep.

5 | Ruimtelijke samenhang: ruimtebehoefte is groot, maar niet overal gelijk Vier typen badplaatsen met hun eigen karakteristieken Zoals al op te maken is uit de diversiteit in de genoemde badplaatsen, bestaat DE Nederlandse kust niet. Het kenmerk waar de gehele kust mee te maken heeft, is de grote concurrentie om de beschikbare ruimte. Dit blijkt ook uit een analyse naar de woningwaarde (en dus de daarmee samenhangende grondprijzen) die structureel hoger ligt in het kustfundament (gemiddeld 21 procent), dan in de rest van de kustgemeenten (Decisio 2013). Verder verschilt de problematiek sterk per regio. We hebben geprobeerd aan de hand van een vierdeling de belangrijkste karakteristieken van de badplaatsen samen te vatten. Op de eerste plaats is er de stad aan zee. Dit zijn de grote badplaatsen met een dichtbevolkt achterland in de Randstad: Scheveningen is hier het voorbeeld van. De stad aan zee is aantrekkelijk voor verblijfstoerisme, heeft door het grote achterland veel dagtoerisme en daarnaast spelen er ook nog woningbouw- en herstructureringsopgaven van de jaren-60bouw. Tot slot is er behoefte aan voldoende natuur voor recreatie en ontspanning voor de inwoners. Alle functies die in het kustfundament aanwezig zijn, blijven in de komende decennia strijden om dezelfde ruimte. Vervolgens zijn er de badplaatsen die (bijna) alleen een recreatieve functie voor het achterland vervullen, zoals Hoek van Holland en Bloemendaal. Deze badplaatsen zijn geen grote toeristentrekkers buiten het dagtoerisme om. De grootste ontwikkeling hier zit in de strandpaviljoens die zich blijven uitbreiden en nieuwe activiteiten aanbieden. Verder geldt wel dat deze badplaatsen regelmatig te maken krijgen met initiatieven voor de ontwikkeling van vakantiewoningen en strandhuisjes. De grootste ruimtevraag ligt dus op het strand. De derde categorie zijn de badplaatsen die zich vooral richten op de verblijfsrecreatie, zoals de badplaatsen in Zeeland, Kop van Noord-Holland en de Wadden. Deze badplaatsen hebben een dunbevolkt achterland en te maken met bevolkingskrimp. Door de bevolkingskrimp wordt de focus op toerisme vaak sterker: toerisme kan ervoor zorgen dat het voorzieningenniveau en de leefbaarheid in deze gemeenten op peil blijft. Er is vaak een groot aanbod aan verblijfsrecreatieve voorzieningen, maar dit sluit niet altijd meer aan bij de wensen vandaag de dag. Met name de jaren ‘80 bungalowparken, met kleine dicht op elkaar gebouwde woningen, moeten vernieuwd worden om een aantrekkelijk product te blijven bieden. Grotere woningen die verder uit elkaar staan, vragen echter ook meer ruimte. In deze badplaatsen zal de ruimte dan ook vooral nodig zijn voor de toevoeging van kwaliteit in plaats van kwantiteit. Op het strand is de ruimtevraag kleiner: zolang de paviljoens ‘droge voeten’ houden is er over het algemeen voldoende ruimte om de verschillende functies de huisvesten. Jaarrondexploitatie komt alleen voor in de badplaatsen die ook in het laagseizoen een toeristenstroom weten aan te trekken die voldoende is voor een rendabele exploitatie, aangezien het eigen achterland daar te klein voor is. Tot slot zijn er de badplaatsen die niet veel meer dan een strandopgang hebben. Vanuit

44

I



MENNO DE PATER

de bestaande functies is hier geen ruimtevraag te verwachten. Zoals voor alle andere badplaatsen ook geldt, blijven strandhuisjes en andere ontwikkelingsmogelijkheden voor verblijfsrecreatie interessant voor projectontwikkelaars. De ruimte aan de kust is nu eenmaal beperkt, waardoor ondernemers op bijna iedere locatie mogelijkheden zien voor een nieuw toeristisch product.

Economische ontwikkeling wordt niet alleen door ruimte beperkt Langs de gehele Nederlandse kust is de ruimte dus schaars en is een goede afweging over de verdeling van de ruimte voor verschillende functies noodzakelijk. Strandbreedte is een belangrijk aspect van ruimtevraag in het kustfundament. Om de bestaande functies te handhaven is op de stranden met een aaneenschakeling van paviljoens, zoals in alle badplaatsen met veel dagrecreatie, minimaal 80 meter droog strand nodig. De badplaatsen die vooral verblijfsrecreatie kennen hebben 60 meter nodig (nabij de locaties met voorzieningen als paviljoens). Sport- en evenementenstranden hebben een breedte van 100 meter nodig en voor overige stranden die recreatief worden gebruikt is 25 meter voldoende (Decisio 2011). Dat betekent overigens niet dat het optimaal is om iedere badplaats die aan een bepaald profiel voldoet een dergelijke strandbreedte te garanderen. Zo heeft Nederland maar een beperkt aantal locaties voor grote evenementen en strandsporten nodig, aangezien zij een groot bereik hebben. Overigens zien we bij flexibele activiteiten, zoals evenementen, dat zij zich erg goed kunnen aanpassen aan de omstandigheden. Oerol is een voorbeeld hoe van de vele bijzondere plekjes van de Terschellingse kust optimaal gebruik gemaakt kan worden en natuur, cultuur, toerisme en recreatie samengaan. Grotere evenementen, als dancefeesten, kunnen zich aanpassen doordat ze niet ieder jaar op exact dezelfde locatie hoeven plaats te vinden. Ruimtelijke beperkingen voor economische ontwikkeling zijn niet alleen op te lossen door ruimte in fysieke zin toe te voegen, zoals via grootschalige kustuitbreidingen of opoffering van natuurgebied. Ook qua regelgeving zijn er belemmeringen voor economische ontwikkeling die mogelijk op te lossen zijn. Een eerste is dat er in het kustfundament niet gegraven mag worden: hierdoor kunnen bijvoorbeeld geen parkeergarages gebouwd worden onder woningen, hotels, etc. Een intensivering van het ruimtegebruik, waarbij er meer functies op hetzelfde oppervlak kunnen worden gevestigd, wordt daarmee bemoeilijkt. Ook het grote aantal stakeholders met ieder hun eigen verantwoordelijkheden in het kustfundament, kan tot suboptimale keuzes leiden. Rijkswaterstaat is er verantwoordelijk voor dat de kustlijn niet landinwaarts verschuift, waterschappen moeten duinen aan laten groeien en bepalen de duingrens waar geen paviljoens, strandhuisjes, e.d. mogen worden opgebouwd, Staatsbosbeheer en natuurorganisaties gaan over natuurbescherming en baseren zich op wetgeving als Natura-2000 en de vogel- en habitatrichtlijnen. Provincie en gemeenten gaan tot slot over het economisch beleid en exploitatievergunningen. Deze verschillende taken conflicteren soms met elkaar. Een voorbeeld hiervan is dat een aantal kustgemeenten via langjarige vergunningen strandexploitanten zekerheid wil geven opdat deze investeren in de kwaliteit van hun paviljoen en daarmee het toeristische aanbod. Een waterschap kan vervolgens eisen dat een paviljoen ieder jaar verplaatst wordt vanwege duinaangroei, wat de investeringszekerheid aantast en waar grote kosten mee gemoeid zijn. Daarnaast geldt dat voor bijna iedere ontwikkeling langs de kust onderzocht moet worden welke natuurwetgeving van toepassing is, of ontheffingen nodig zijn en zo ja, onder welke voorwaarden deze vervolgens verleend kunnen worden. Daarbij is het niet zeker dat een vergunning (bijvoorbeeld voor een feest of evenement) in het ene jaar, ook in het volgende jaar wordt verleend. Deze onzekerheden zorgen voor grotere investeringsrisico’s en moeizamer


I

45



tot ontwikkeling komen van economische activiteiten. Voorbeelden van deze onzekerheden en vertragingen zien we terug bij bijvoorbeeld het traditionele 4x4 festival in Nieuwvliet waarvan een vergunning werd afgewezen na nieuwe regelgeving en een jaar uitstel van het Turn up the Beach festival in IJmuiden doordat de vergunning niet op tijd rond kwam (BN De Stem 2012; Verburg 2010). Er zijn inmiddels voorbeelden waar samenwerking tussen de verschillende partijen tot stand komt en ze over hun eigen takenpakket heenkijken, zoals Rijkswaterstaat die in Zeeland en bij Bloemendaal na meebetaling door de gemeente suppleties heeft uitgebreid zodat het strand breder wordt. Ook het project Waterdunen waar kustversterking, natuurontwikkeling en recreatie in een plan worden meegenomen en het hoogheemraadschap Rijnland dat met de gemeente Katwijk een integraal ontwerp heeft gemaakt voor een dijkversterking met daarachter een parkeergarage, zijn hier voorbeelden van. Deze samenwerkingsverbanden bieden nieuwe mogelijkheden voor economische ontwikkeling en bovendien tegen lagere kosten dan wanneer de maatregelen los van elkaar uitgevoerd worden. Echter, ze vinden vaak nog op ad hoc basis plaats en hebben geen structureel karakter.

6 | Conclusies en Aanbevelingen We zijn dit onderzoek begonnen met drie onderzoeksvragen die hieronder achtereenvolgens worden beantwoord. Welke economische activiteiten spelen zich af langs de kust en specifiek in het kustfundament? De kust als geheel is met 19 miljoen overnachtingen door 5 miljoen toeristen de belangrijkste toeristische trekpleister van Nederland. Samen met de bijna 50 miljoen dagrecreanten die jaarlijks de kust bezoeken creëren zij een omzet van 2,3 tot 3,3 miljard euro per jaar en hebben circa 30 tot 40 duizend mensen in de horeca, detailhandel en recreatieve sector direct hun baan aan kusttoerisme en –recreatie te danken. Een groot deel van deze werkgelegenheid, 11.500 banen, is gevestigd in het kustfundament. De helft van de horeca en een kwart van de campings en bungalowparken in de kustgemeenten, zijn in het kustfundament gevestigd dat nog geen 10 procent van het gemeenteoppervlak beslaat. Wat zijn de belangrijkste trends en ontwikkelingen omtrent deze activiteiten? Een belangrijke trend in het kusttoerisme is dat er diversificatie optreedt, waardoor meer doelgroepen ontstaan met ieder een ander wensenpakket. Op het strand zien we dit terug in paviljoens die zich van elkaar proberen te onderscheiden en steeds groter en luxer worden. De populariteit van het strand in de wintermaanden en het laagseizoen neemt niet alleen toe op het gebied van dagrecreatie. Ook het verblijfstoerisme neemt toe in het laagseizoen, maar de toerist kiest in de zomer steeds meer voor vakantie in het buitenland. In het kort zien we een dalend aantal campinggasten, een stijging in populariteit van de bungalowparken, dalend aantal hotelovernachtingen en een toenemende populariteit van slaapstrandhuisjes. Tot slot neemt het aantal evenementen toe en hebben de strandsporten zich in een hoog tempo ontwikkeld. Welke gevolgen heeft dit voor de ruimtevraag? Wat is er nodig om deze activiteiten te faciliteren en waar mogelijk verder te laten groeien? Langs de gehele kust neemt de ruimtevraag voor de ontwikkeling van economische activiteiten toe. Daarnaast biedt de kust een aantrekkelijke woonomgeving, herbergt deze belangrij-

46

I



MENNO DE PATER

ke ecologische waarden en is er ruimte nodig om het achterland te blijven beschermen met de zeespiegelstijging. Dé Nederlandse kust bestaat echter niet. In bijna iedere badplaats is behoefte aan voldoende ruimte op het strand voor een veilige exploitatie van paviljoens, maar vooral in Randstedelijke kustplaatsen strijden alle genoemde functies om dezelfde beperkte ruimte. De mogelijkheden om nieuwe initiatieven te huisvesten op of aan het strand zijn hier beperkt. Hetzelfde geldt voor de mogelijkheden om het bestaande aanbod van oudere woningen en hotels te herstructureren en te laten voldoen aan de veranderde wensen van toeristen en bewoners. Echter, er is nog ruimte te winnen voor de ontwikkeling van economische activiteiten zonder dat daarvoor een kustuitbreiding of opoffering van natuurgebied nodig is. Multifunctioneel gebruik van zeeweringen zijn nu nog niet mogelijk omdat er onvoldoende kennis is over het effect op de waterkerende functie van het duin. Wanneer dit mogelijk blijkt, is veel ruimte vrij te spelen voor economische ontwikkeling. Daarnaast zijn er veel partijen aan de kust aanwezig die met hun taken kunnen conflicteren, maar indien goed op elkaar afgestemd elkaar ook kunnen versterken. Een mogelijkheid om belemmeringen meer structureel weg te nemen is door economische ontwikkelingsruimte aan te wijzen: door vooraf in toeristische kustgebieden duidelijkheid te creëren over welke ontwikkelingen voor een langere termijn onder welke voorwaarden mogelijk zijn, in plaats van achteraf te toetsen of plannen door kunnen gaan of vergunningen jaarlijks aan te passen, krijgen ondernemers langs te kust meer zekerheid. Dit kan de kwaliteit van het aanbod langs de kust ten goede kan komen. Tot slot kan ruimte worden vrijgespeeld voor economische ontwikkeling wanneer grote kustversterkingsprojecten worden uitgevoerd, doordat de meerkosten voor de economische ontwikkeling op dat moment lager liggen. Een structurele samenwerking tussen de betrokken partijen in het kustgebied is nodig om deze ontwikkeling tot wasdom te laten komen.

Aanbevelingen en witte vlekken De kust en het economisch belang van de kust voor een regio verschillen sterk per locatie. Nieuwe ontwikkelingen, ruimtelijk en economisch, zullen ook vooral lokaal en regionaal hun weerslag hebben. Echter, op regionaal en lokaal niveau zijn weinig gegevens over de ontwikkeling van het kusttoerisme bekend. Een goede monitor van kusttoerisme in de Nederlandse badplaatsen kan zeer waardevolle informatie opleveren voor het onderzoek naar de relatie tussen beleid, economische activiteit en toerisme. Door een gebrek aan lokale gegevens zijn verbanden tussen oorzaak en gevolg nog niet overal te leggen. Hoe komt het dat Zeeland wel Duitse toeristen blijft trekken en dit elders afneemt? Wat zijn gevolgen wanneer stranden onvoldoende ruimte bieden voor toerisme en recreatie? Komen er minder toeristen en zo ja, is dat tijdelijk of alleen lokaal en gaan ze een paar kilometer verderop zitten? Wat zijn de effecten van evenementen op het strand? Deze vragen kunnen alleen beantwoord worden met goede periodieke bezoekersonderzoeken. Ook de relatie tussen het kusttoerisme en de economie in het verdere achterland is nog niet in beeld. In dit onderzoek zijn de banen in het kustfundament in beeld gebracht en is de directe werkgelegenheid als gevolg van bestedingen van het toerisme ingeschat. De indirecte werkgelegenheid is nog niet bepaald, denk bijvoorbeeld aan restaurants die hun producten lokaal inkopen bij boeren waarmee de totale economische impact groter is dan alleen de economie van de toeristische sector. Dit is van belang om het toerisme voor een regio goed op waarde te kunnen schatten. Inzicht in de relaties tussen het beleid, de lokale economie en het kusttoerisme kan ver-


I

47



der een rol spelen bij beslissingen rond toekomstige investeringen in kustversterkingsprojecten. Om, bijvoorbeeld in een maatschappelijke kosten-batenanalyse, af te kunnen wegen of bij kustversterkingsprojecten extra investeringen in een aantrekkelijke uitstraling of ruimte voor economische ontwikkeling maatschappelijk rendabel zijn, is eerst meer inzicht nodig in het effect van dergelijke maatregelen. Daarbij moet ook inzichtelijk worden gemaakt wie investeert en wie profiteert. Dat schept mogelijkheden voor de ontwikkeling van nieuwe verdienen financieringsmodellen. Een eerste stap, die gestart kan worden met beschikbare data om meer inzicht de krijgen in de relatie tussen beleid, ruimte en economische ontwikkeling, is het in beeld brengen van de ontwikkeling van de bedrijvigheid in het kustfundament over de afgelopen jaren. Door LISAbestanden van het afgelopen decennium te voorzien van geografische coördinaten, kan de economische ontwikkeling in het kustfundament sterker kwantitatief worden onderbouwd. Hetzelfde kan gedaan worden met woning en bevolkingsbestanden. Dit geeft een indicatie van de economische ontwikkeling van de badplaatsen: welke sectoren groeien in welke badplaatsen en hoe ontwikkelen de bevolking en de (prijzen van) woningen zich? Opvallende verschillen kunnen vervolgens aanleiding geven voor nader onderzoek, om daarmee oorzakelijke verbanden tussen deze ontwikkelingen in beeld te brengen.

Literatuur BN De Stem (2012) Toch 4x4-evenement op strand Nieuwvliet, BN De Stem 27 oktober 2012. BRO (2008), Bezoekersonderzoek Scheveningen Bad, Eindrapportage voor de Gemeente Den Haag, DSO Onderzoek. Broek, T., van den (2009) Cijfermateriaal publieksevenementen 2009. NHTV. CBS (2011) Toerisme en recreatie in cijfers 2011. CBS, statline (staline.cbs.nl). Decisio (2009) Toeristisch en recreatief belang van zandsuppleties. Onderzoek voor de Provincie NoordHolland. Decisio (2011) Ruimte voor recreatie op het strand, onderzoek naar een recreatiebasiskustlijn. Bij lagenrapport. Onderzoek voor de provincies Friesland, Noord-Holland, Zeeland en Zuid-Holland. Decisio (2013) Essay economie, Het kustfundament als economische motor. In: Atelier Kustkwaliteit (2013), Ecologie Cultuur en Economie van de NL kust (p. 95-139). Online publicatie: www.atelierkustkwaliteit.nl/public/uploads/pdf/9%20werkboek%20thematische%20integratie_def _web.pdf. Deltaprogramma Kust (2011), Deltaprogramma 2012 Probleemanalyse Kust. Deltaprogramma Kust (2011), Nationaal Kader Kust Naar een veilige, sterke en mooie Noordzeekust. Eerenbeemt, M., van den (2008) Verboden te slapen in eigen strandhut, Volkskrant 6 augustus 2008, geraadpleegd via www.volkskrant.nl/vk/nl/2680/Economie/article/detail/911190/2008/08/06/ Verboden-te-slapen-in-eigen-strandhut.dhtml. IPO (2009) De Landelijke R&T Standaard. IPO Werkgroep landelijke R&T standaard (2009), Kenniscentrum horeca (2012) Databank. http://abf.kenniscentrumhoreca.nl. Kenniscentrum recreatie (2008) Monitor vrije tijd en toerisme, geraadpleegd via www.monitorvrijetijdentoerisme.nl/recreant/trends-en-ontwikkelingen. Leeuwen, R., van (2010) Kansen voor tweede woningen als oplossing voor leegstand in ZeeuwsVlaanderen?. Provincie Zeeland. Leisure Result (2009) Kansen aan de kust. LISA (2012) www.lisa.nl. Ministerie van I&M en EZ (2011) Deltaprogramma 2012.

48

I



MENNO DE PATER

Ministerie van I&M en EZ (2012) Deltaprogramma 2013. Ministerie van VROM, V&W en LNV (2009) Nationaal waterplan 2009-2015. Provincie Noord-Holland (2009) Noord-Holland in cijfers [noordholland.databank.nl]. Panteia (2012) De kracht van de Kusteconomie. PZC (2009), Kansen voor zorgtoerisme, Provinciale Zeeuwse Courant 28 maart 2009, geraadpleegd via www.pzc.nl/regio/schouwen-duiveland/kansen-voor-zorgtoerisme-1.1776378. Steenbergen (2013) Van Frietkot tot sterrentent, presentatie op de Landelijke kustdagen 2012. Van Spronsen & Partners (2012) Het paviljoen in beeld. Verburg 2010, Kamervragen over strandfestival van Radio 538, Ministerie LNV 22 juli 2010, referentie DRZW/2010-2871. ZKA (2007) Concept Economische Visie Brouwersdam, in opdracht van de gemeenten Goedereede en Schouwen-Duiveland. ZHBT Toeristisch Advies BV i.s.m. Studieteam NL RNT (2004) Kustsegmentatie Zuid-Hollandse badplaatsen en kustregio’s Provincie Zuid-Holland, eindadvies voor de verdere ontwikkeling van de Zuid-Hollandse kust.

Noten i

Dit omvat alle kustgemeenten, behalve Rotterdam en Den Haag: van deze gemeenten worden alleen

ii

Een initiatief van het Deltaprogramma Kust, de provincies Noord- en Zuid-Holland en Fryslân,

Hoek van Holland, Kijkduin en Scheveningen meegenomen. gemeente Den Haag, de TU-Delft, het bedrijf Van Oord en het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie om nieuwe ideeën voor de Nederlandse kust te ontwikkelen.


I

49

Kusteconomie: ruimte. 1 Inleiding

Recommend Documents