Jonge stad, oude kwaliteiten

6500 voor Chr.

R A P P O R T

RAAP-RAPPORT 2538

Jonge stad, oude kwaliteiten

3750 voor Chr.

Een interdisciplinaire studie naar het aardkundig, historisch-geografisch, historisch-bouwkundig en stedenbouwkundig erfgoed in de gemeente Nieuwegein 2200 voor Chr.

700 voor Chr.

150 na Chr.

320 na Chr.

Archeologisch

Adviesbureau 250 na Chr.

1650 na Chr.

RAAP-RAPPORT 2538

Jonge stad, oude kwaliteiten Een interdisciplinaire studie naar het aardkundig, historisch-geografisch, historisch-bouwkundig en stedenbouwkundig erfgoed in de gemeente Nieuwegein

drs. R.S. Kok, drs. C.J.B.P. Frank, ir. L.J. Keunen, ir. J.W.P.M. Neefjes, J. Sprangers Msc, S. van der Veen MA

Colofon Opdrachtgever: gemeente Nieuwegein Titel: Jonge stad, oude kwaliteiten. Een interdisciplinaire studie naar het aardkundig, historisch-geografisch, historisch-bouwkundig en stedenbouwkundig erfgoed in de gemeente Nieuwegein. Status: eindversie Datum: 16 augustus 2013 Auteurs: drs. R.S. Kok, drs. C.J.B.P. Frank (Monumenten Advies Bureau), ir. L.J. Keunen, ir. J.W.P.M. Neefjes (Bureau Overland), J. Sprangers Msc, S. van der Veen MA Projectcode: NICB Bestandsnaam: RA2538_NICB Projectleider: drs. R.S. Kok Projectmedewerkers: L.B. Stelwagen ARCHIS-vondstmeldingsnummer: niet van toepassing ARCHIS-waarnemingsnummer: niet van toepassing ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer: niet van toepassing Bewaarplaats documentatie: RAAP Oost-Nederland Autorisatie: ir. L.J. Keunen Bevoegd gezag: gemeente Nieuwegein

ISSN: 0925-6229

RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. Leeuwenveldseweg 5b 1382 LV Weesp Postbus 5069 1380 GB Weesp

telefoon: 0294-491 500 telefax: 0294-491 519 E-mail: [email protected]

© RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V., 2013 RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen.

RAAP-RAPPORT 2538 Jonge stad, oude kwaliteiten. Eeen interdisciplinaire studie naar het aardkundig, archeologisch, historisch-geografisch, historisch-bouwkundig en -stedenbouwkundig erfgoed in de gemeente Nieuwegein.

Inhoud

Deel I Inleiding en opzet ................................................................................................................................ 1 Inleiding

9

.......................................................................................................................................... 11

1.1 Kader ............................................................................................................................................. 11 1.2 Opdracht ........................................................................................................................................ 12 1.3 Nieuwegein .................................................................................................................................... 12 1.4 Verantwoording .............................................................................................................................. 12 1.5 Leeswijzer ...................................................................................................................................... 13 1.6 Dankwoord ..................................................................................................................................... 13

2 Methoden

........................................................................................................................................ 15

2.1 Algemeen ....................................................................................................................................... 15 2.2 Inventarisatie .................................................................................................................................. 16 2.3 Toelichting sectorale waardering ..................................................................................................... 19

Deel II Toelichting op de kaarten

.............................................................................................................. 23

3 Globale ruimtelijke ontwikkeling van Nieuwegein

......................................................... 25

3.1 Het natuurlijk landschap .................................................................................................................. 25 3.2 Bewonings- en ontginningsgeschiedenis ......................................................................................... 29 3.3 Vreeswijk ........................................................................................................................................ 43 3.4 Jutphaas-Kerkveld .......................................................................................................................... 50

4 Aardkundige elementen (kaartbijlage 1)

............................................................................ 61

4.1 Aardkundige elementen versus aardkundige waarden ..................................................................... 61 4.2 Kenmerkende aardkundige elementen ............................................................................................ 61

5 Historisch cultuurlandschap en prestedelijk landschap (kaartbijlagen 1 en 5)

. 65

5.1 Inleiding ......................................................................................................................................... 65 5.2 Vanouds bewoonde gebieden .......................................................................................................... 67 5.3 Vanouds landelijke gebieden ........................................................................................................... 78 5.4 Andere aanduidingen .................................................................................................................... 115 5.5 Opgaand historisch/prestedelijk groen ........................................................................................... 117 5.6 Waardering historisch cultuurlandschap en prestedelijk landschap ................................................. 121

5


6 Historische landschapselementen (kaartbijlagen 3 en 4)

......................................... 125

6.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 125 6.2 Bouwwerken ................................................................................................................................. 125 6.3 Infrastructuur ................................................................................................................................ 126 6.4 Waterstaat .................................................................................................................................... 127 6.5 Oorlog en defensie (kaartbijlage 4) ................................................................................................ 128

7 Historische bouwkunst en stedenbouw (kaartbijlage 2 en 6)

.................................. 129

7.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 129 7.2 Inventarisatie historische bouwkunst en stedenbouw ..................................................................... 129 7.3 Waardering historische bouwkunst en stedenbouw ........................................................................ 131 7.4 Waardering vlakken historische bouwkunst en stedenbouw (ensembles) ........................................ 132

8 Een integrale waardering en selectie (kaartbijlage 7)

................................................. 135

8.1 Waarom een integrale waardering? ............................................................................................... 135 8.2 Selectiemethode ........................................................................................................................... 135 8.3 Cultuurhistorische hoofdstructuur van Nieuwegein ......................................................................... 136

Deel III Beleidsmatige vertaling ................................................................................................................ 9 Beleidsadviezen

139

......................................................................................................................... 141

9.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 141 9.2 Algemene beleidsadviezen voor CHW-zones ................................................................................. 142 9.3 Beleidsadviezen ten aanzien van aardkundige elementen .............................................................. 144 9.4 Beleidsadviezen ten aanzien van historische geografie en landschap ............................................ 145 9.5 Beleidsadviezen ten aanzien van waardevolle bebouwing .............................................................. 157

10 Richtlijnen voor cultuurhistorisch onderzoek

............................................................... 163

10.1 Kader ......................................................................................................................................... 163 10.2 Cultuurhistorisch onderzoek bij gebiedsgerichte ontwikkelingen ................................................... 165 10.3 Cultuurhistorisch onderzoek bij objectgerichte ontwikkelingen ..................................................... 168 10.4 Thematisch onderzoek ................................................................................................................ 170

Literatuur ............................................................................................................................................ Overzicht van figuren, tabellen en bijlagen

173

.......................................................................... 175

Figuren ................................................................................................................................................ 175 Tabellen .............................................................................................................................................. 179 Bijlagen ................................................................................................................................................ 179 Kaartbijlagen ........................................................................................................................................ 179

Bijlage 1: Tijdschaal ....................................................................................................................... Bijlage 2: Toelichting kaarten en GIS-bestanden

6

181

............................................................... 183


Bijlage 3: Bestemmingsplanteksten

........................................................................................ 189

1. Batau-Noord ................................................................................................................................... 190 2. Batau-Zuid ..................................................................................................................................... 193 3. Binnenstad ..................................................................................................................................... 196 4. Blokhoeve ...................................................................................................................................... 199 5. Doorslag ........................................................................................................................................ 201 6. Fokkesteeg-Merwestein .................................................................................................................. 205 7. Galecop ......................................................................................................................................... 209 8. Galecopperzoom ............................................................................................................................ 211 9. Lekboulevard, Hoog Zandveld ......................................................................................................... 213 10. Jutphaas-Wijkersloot ...................................................................................................................... 216 11. Het Klooster ................................................................................................................................... 220 12. Liesbosch ....................................................................................................................................... 223 13. Lekboulevard-Hoog Zandveld uiterwaarden ..................................................................................... 224 14. Laagraven ...................................................................................................................................... 225 15. Oudegein-Hogelanden .................................................................................................................... 228 16. Plettenburg-De Wiers ..................................................................................................................... 231 17. Vreeswijk-Noord ............................................................................................................................. 234 18. Kom Vreeswijk ................................................................................................................................ 238 19. Zuilenstein-Huis De Geer ................................................................................................................ 241

Bijlage 4: Toelichting beschermde stadsen dorpsgezichten

...................................... 245

Bijlage 5: Opzet van een rapport van een cultuurhistorische analyse

7

...................... 249


8


Deel I Inleiding en opzet

9


10


1 Inleiding 1.1 Kader ‘Cultuurhistorie vormt de materiële weerslag van menselijk handelen in het verleden. Dit is in ons land overal aanwezig, en vertegenwoordigt een belangrijke waarde die in de besluiten meegenomen moet worden’, aldus de Beleidsbrief MoMo. Cultuurhistorie zal dus verankerd moeten worden in de ruimtelijke ordening. Met het opstellen van een cultuurhistorische beleidskaart geeft de gemeente Nieuwegein invulling aan zowel haar eigen beleid geformuleerd in de structuurvisie als aan Rijksbeleid in de vorm van de eerste pijler van de MoMo. De uitwerking van de eerste pijler vindt zijn uitwerking in de wijziging van het Besluit ruimtelijke ordening (Bro); artikel 3.1.6, tweede lid, onderdeel van a, per 1 januari 2012: Een beschrijving van de wijze waarop met de in het gebied aanwezige cultuurhistorische waarden en in de grond aanwezige of te verwachten monumenten rekening is gehouden. Op deze wijze draagt de cultuurhistorie bij aan het voornaamste doel van de Ruimtelijke Ordening: een betere en mooiere leefomgeving. Dit heeft de gemeente Nieuwegein ook heel vooruitstrevend in het ontwikkelthema ‘Mooi Nieuwegein’ in de gemeentelijke structuurvisie verwoord, waarbij ‘behoud door ontwikkeling’ een kapstok en leidraad kan zijn. Hoe gemeenten invulling geven aan de komende wijziging van de Bro is niet voorgeschreven, er zijn geen regels of richtlijnen waaraan een gemeente zich moet houden. Gemeenten hebben een grote mate van vrijheid wat betreft de invulling van de eerste pijler. Per gemeente zal dit ook verschillend zijn, omdat de wijze waarop cultuurhistorie in de Ruimtelijke Ordening wordt opgenomen, wordt bepaald door drie factoren: • de samenstelling van de cultuurhistorische waarden op het grondgebied van een gemeente, waarbij de gemeente ook de vrijheid heeft om zelf te bepalen wat zij van cultuurhistorische waarde acht. • de ambities van een gemeente. Niet alleen de structuurvisie, maar ook de archeologische beleidskaart laten zien dat de gemeente Nieuwegein haar taken op het gebied van cultuurhistorie serieus neemt en van mening is dat cultuurhistorie een meerwaarde kan zijn. • het beschikbare instrumentarium, zoals monumentenlijsten, het beeldkwaliteitplan of de welstandsnota. Niet alle cultuurhistorische waarden kunnen door middel van het bestemmingsplan worden beschermd, waardoor ook andere instrumenten ingezet kunnen worden. Als een gemeente bijvoorbeeld nooit gemeentelijke monumenten heeft aangewezen, is het de vraag of het zinvol is om dit alsnog te doen. Ook omdat de MoMo tot doel heeft de monumentenzorg minder objectgericht te maken.

11


1.2 Opdracht De opdracht betreft het opstellen van een cultuurhistorische waarden- en beleidsadvieskaart voor het gehele grondgebied van de gemeente Nieuwegein. In de rapportage en kaartbijlagen dient een overzicht te worden gegeven van de aanwezige aardkundige, historisch-geografische en (historisch)bouwkundige waarden. Op de cultuurhistorische beleidskaart (schaal 1:10.000) dient te worden aangegeven op welke wijze de waarden in bestemmingsplannen kunnen worden opgenomen.

1.3 Nieuwegein Het onderzoeksgebied voor de cultuurhistorische waardenkaart beslaat de volledige gemeente Nieuwegein. De gemeente is ontstaan op 1 juli 1971 na samenvoeging van de vroegere gemeenten Jutphaas en Vreeswijk en heeft een oppervlakte van 25,68 km². De gemeente wordt globaal begrensd door de snelweg A12 in het noorden, door het Amsterdam Rijnkanaal en de snelweg A27 in het oosten, door de rivier de Lek in het zuiden en door de snelweg A2 in het westen. Landschappelijk gezien ligt Nieuwegein in het rivierengebied en grenst in het westen aan het Groene Hart. De gemeente ligt (deels) in het Nationaal Landschap Rivierenland en in het Nationaal Landschap Nieuwe Hollandse Waterlinie. Als voormalige groeikern kent Nieuwegein een hoge mate van verstedelijking. Op 1 februari 2012 had de gemeente 60.765 inwoners (bron CBS). Met het oog op de snelle groei van de Nieuwegein in het derde en vooral het vierde kwart van de 20ste eeuw en de aanwezigheid van enkele architectuurhistorisch interessante projecten uit deze periode is in de inventarisatie in principe de tijdsperiode tot circa 1986 onderzocht. Dit jaar markeert het einde van de groeikernperiode. Deze eindgrens is alleen aangehouden voor historische bouwkunst en stedenbouw, vanwege het belang van de groeikern. In het landelijk gebied en bij waterstaatkundige werken is een eindgrens gehanteerd van begin jaren 30 van de 20e eeuw.

1.4 Verantwoording Het project is uitgevoerd door RAAP Archeologisch Adviesbureau in samenwerking met bureau Overland (Wageningen) en Monumenten Advies Bureau (Nijmegen). Als projectleider trad Ruurd Kok (RAAP) op, die ook eindverantwoordelijk is voor de samenstelling van de rapportage. De landschapskartering, -analyse en -waardering is uitgevoerd door Jan Neefjes (Overland), die ook het historisch groen heeft beschreven. De veldinventarisatie, selectie, waardering en kartering van de historische bouwkunst is uitgevoerd door CeesJan Frank (Monumenten Advies Bureau). De inventarisatie en beschrijving van de aardkundige waarden is verricht door Joel Sprangers (fysisch geograaf bij RAAP); die van de historische landschapselementen door Steven van der Veen (historisch geograaf bij RAAP). De wetenschappelijke begeleiding was in handen van Luuk Keunen (RAAP). De kaarten zijn vervaardigd door Laura Boukje Stelwagen, GIS-specialist bij RAAP. Het eerste deelproduct van het project is gerapporteerd in juli 2012. Foto’s zijn van de auteurs, tenzij anders vermeld.

12


1.5 Leeswijzer Allereerst zijn enkele inleidende opmerkingen op zijn plaats over opzet van deze rapportage: • Het rapport is geschreven voor ambtenaren van de gemeente Nieuwegein en niet primair voor geïnteresseerde burgers, ook al bevat het een schat aan wetenswaardigheden over de geschiedenis van Nieuwegein. Vorm en opzet van de rapportage zijn afgestemd op deze doelgroep. • Het los op CD aan de opdrachtgever geleverde GIS-bestand bevat de meeste gegevens; de papieren kaartbijlagen zijn een afgeleide product; op diverse plaatsen wordt dan ook verwezen naar de GIS-bestanden. De rapportage bestaat uit drie delen. Deel I bevat het kader en de opzet van het project en bestaat uit de hoofdstukken 1 en 2. Hoofdstuk 1 beschrijft de aanleiding en de opdracht en geeft een beknopte verantwoording. In hoofdstuk 2 wordt een toelichting gegeven op de aanpak van de inventarisatie en op de daarbij gemaakte keuzes. Een nadere beschrijving van de daarbij gehanteerde werkwijze en gebruikte bronnen wordt gegeven in bijlage 2. Deel II betreft de toelichting op de kaarten. Als historisch kader wordt eerst in grote lijnen de globale ruimtelijke ontwikkeling van Nieuwegein geschetst (hoofdstuk 3). De ontwikkeling van de kernen van Vreeswijk en van Jutphaas-Kerkveld wordt hierbij afzonderlijk beschreven. Vervolgens worden de resultaten van de inventarisatie en waardering per discipline besproken: aardkundige elementen (hoofdstuk 4), historische cultuurlandschappen (hoofdstuk 5), historische landschapselementen (hoofdstuk 6) en historische bouwkunst en stedenbouw (hoofdstuk 7). In deze hoofdstukken wordt ook de sectorale waardering toegelicht. De integrale waardering volgt in hoofdstuk 8, waarin ook de cultuurhistorische hoofdstructuur van Nieuwegein wordt beschreven. Deel III presenteert de beleidsmatige vertaling van de resultaten van de inventarisatie en waardering. In hoofdstuk 9 worden de beleidsadviezen gepresenteerd, in algemene zin en uitgelicht per discipline. Hoofdstuk 10 presenteert de onderzoeksagenda. De bestemmingsplanteksten zijn per plangebied opgenomen in bijlage 3. Bijlage 4 bevat een nadere toelichting op de bescherming van stadsen dorpsgezichten. De alleen aan de opdrachtgever op CD geleverde database bevat veel detailinformatie over de geïnventariseerde cultuurhistorische waarden. Zie bijlage 2 voor een toelichting op het gebruik van de GIS-bestanden.

1.6 Dankwoord Onze hartelijke dank gaat in de eerste plaats uit naar Eveline de Jong en René van der Mark van de Werkgroep Cultuurhistorie van de Historische Kring Nieuwegein voor het beschikbaar stellen van diverse gegevens en bestanden uit de collectie van de Historische Kring Nieuwegein. Verder gaat onze dank uit naar Martijn Boosten (Probos) voor het ter beschikking stellen van archiefmateriaal over historische beplanting op vestingwerken.

13


14


2 Methoden

2.1 Algemeen In dit hoofdstuk wordt een toelichting gegeven op de aanpak van de inventarisatie en de waardering en op de daarbij gemaakte keuzes. Een nadere beschrijving van de daarbij gehanteerde werkwijze en gebruikte bronnen wordt gegeven in bijlage 1. Voor een overzicht van de geraadpleegde literatuur wordt verwezen naar de literatuurlijst. Het opstellen van de cultuurhistorische waardenkaart is gestart met een inventarisatie van de reeds bekende en de nog onbekende cultuurhistorische waarden, waarbij onderscheid is gemaakt in aardkundige, historisch-geografische en (historisch-)bouwkundige waarden. Onder elk type waarde vallen weer verschillende categorieën structuren en elementen. De objecten uit de Nieuwe Hollandse Waterlinie en uit de periode van de Tweede Wereldoorlog, die in een elementenlaag in de categorie Oorlog en Defensie worden opgenomen, worden meegenomen in de inventarisaties van de historisch-geografische en historisch-bouwkundige waarden. Bij de inventarisatie is voor de verschillende disciplines de inbreng gevraagd van de Historische Kring Nieuwegein. Uitgangspunt was om de gedetailleerde plaatselijke kennis op zinvolle wijze te benutten voor een zo compleet en correct mogelijke inventarisatie. Alle inventarisaties betreffen zowel het landelijk als het stedelijk gebied binnen de gemeente Nieuwegein. Uiteraard worden, waar nodig, de elementen in hun onderling verband als ensemble bekeken. In tegenstelling tot het gebouwde erfgoed en archeologische vindplaatsen zijn de historischgeografische en -landschappelijke elementen te talrijk om elk element apart in een catalogus te verwerken. Deze zijn als type element opgenomen in de catalogus en zijn op de waardenkaart weergegeven (kaartbijlage 1). De relevante bijbehorende gegevens zijn in de achterliggende GISbestanden opgenomen. Wat betreft de waardering dient te worden opgemerkt dat deze interdisciplinaire studie gebaseerd is op een gebiedswaardering in plaats van een objectwaardering. Dit betekent dat niet alle afzonderlijke elementen en structuren een waardering hebben gekregen, maar alleen wanneer ze bij de inventarisaties als vlak zijn aangemerkt. Structuren die te klein of te smal zijn om als gebied te worden gedefinieerd, zijn als element of lijn opgenomen op de kaartbijlage met landschapselementen (kaartbijlage 3). Gevolg hiervan was dat deze dus niet afzonderlijk zijn gewaardeerd. Dit heeft ook consequenties voor de beleidsadviezen (zie hoofdstuk 9).

15


2.2 Inventarisatie 2.2.1 Aardkundige waarden De provincie Utrecht heeft een publicatie uitgegeven over de aardkundige waarden in de provincie Utrecht (Brombacher & Hoogendoorn, 1997). Volgens deze provinciale (grootschalige) inventarisatie zijn er geen aardkundige waarden aanwezig in de gemeente Nieuwegein. Desalniettemin heeft RAAP onderzocht of in de gemeente aardkundige eenheden aanwezig zijn, die als een aardkundige waarde bestempeld kunnen worden. De criteria herkenbaarheid en zichtbaarheid van aardkundige eenheden in het huidige landschap zijn hierbij leidend geweest. Opgemerkt dient te worden dat de waardering van aardkundige eenheden is toegespitst op de cultuurhistorische inventarisatie en de term ‘aardkundige waarden’ in bredere, cultuurhistorische context is geplaatst. In deze rapportage is dus geen sprake van een aardkundige waardering op basis van aardwetenschappelijke en fysisch-geografische relevantie.

2.2.2 Historische geografie en landschap Voor de archeologische beleidskaart zijn historisch-geografische en landschappelijke waarden al deels geïnventariseerd (zie bijvoorbeeld kaartbijlage 2 van RAAP-rapport 2145), waarbij echter meer gekeken is of deze waarden een archeologische component zouden kunnen hebben of gerekend kunnen worden tot de archeologie. De genoemde kaartbijlage en aanvullende informatie in het rapport vormden een goed uitgangspunt voor de huidige inventarisatie. Binnen dit project kiezen we voor wat betreft het cultuurlandschap voor een waardering en daarmee beleidsvorming die uitgaat van gebieden en niet van losse objecten. Dat heeft enerzijds te maken met de sterk gebiedsgerichte benadering die in de MoMo voorop staat. Daarnaast is een aantal andere redenen te noemen. De historische intactheid van een wijk of een gebied is meer dan de optelsom van losse historische objecten. Soms kan een wijk een historisch bepaald karakter hebben, zonder dat er sprake is van objecten. Daarbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan schaal en oriëntatie van het stratenpatroon. Daarnaast is een gebiedsgerichte benadering veel praktischer toepasbaar binnen het beleid en de planologie. Deze benadering betekent uiteraard niet dat losse objecten niet zijn geïnventariseerd. De belangrijkste structurerende landschapselementen, zoals historische huisplaatsen, het historisch patroon van wegen en waterlopen en bijvoorbeeld inundatievlaktes van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, zijn op kaartbijlage 3 en 4 weergegeven. Deze elementen zijn niet afzonderlijk gewaardeerd, maar de cultuurhistorische waarde is wel meegewogen in de landschapswaardering.

Aanpak De inventarisatie van cultuurlandschappelijke waarden in de gemeente Nieuwegein bestond om praktische en inhoudelijke redenen uit twee gedeelten: • de kartering van de landschapstypen; • de kartering van landschapselementen. Deze tweedeling wordt ook in de toelichting consequent doorgevoerd. In de kern komt het er op neer dat de landschapstypen het grotere kader schetsen van de samenhang tussen ondergrond,

16


landgebruik en de aanwezige structuren, terwijl bij de kartering van de landschapselementen dit op elementniveau inzichtelijk wordt gemaakt. Ook in de volgende hoofdstukken zien we dit abstractieniveau terug: binnen het beleid komt het er bij de landschapstypen op neer de hoofdlijnen en -patronen van het landschappelijk karakter te bewaren of de gewenste richting op te ontwikkelen, bij de elementen kijken we wat er op elementspecifiek niveau mogelijk is. Een landschap is altijd samengesteld uit een specifiek ensemble van elementen, zoals hiervoor benoemd. Dat is de essentie van een landschap! Landschappen kunnen niet alleen bestaan uit een ensemble van agrarisch-landschappelijke structuren, maar ook uit andersoortige elementen die als het ware een ‘nieuw landschap’ over het agrarische hebben gevormd. Een voorbeeld hiervan is het defensielandschap. De elementen die samenhangen met de verdediging, zoals forten, kaden en kazematten zijn dermate structurerend voor dit deel van het landschap, dat dit als geheel is gedefinieerd als een apart landschap: het defensielandschap. Daarnaast biedt de methode waarmee het historisch cultuurlandschap is getypeerd de mogelijkheid het landschap op verschillende schaalniveaus in te delen. In enkele gevallen is dit schaalniveau zo gedetailleerd dat ook structurerende losse elementen als landschapstype zijn aangeduid. Zo heeft het landschapstype ‘Weg en kadestructuren van vroegere polders’ enkele onderdelen die ook in de elementeninventarisatie naar voren komen. Het gaat om een bijzonder samenspel van meerdere elementen, die samen net genoeg ‘body’ hebben om als landschap benoemd te worden in een contextueel totaal afwijkend gebied. Het gaat niet alleen om een kade - dat alleen is geen specifiek landschap - maar om beplanting, flankerende sloten en mogelijk nog aangrenzende erven. Een dergelijke bundeling wordt door de fietser of wandelaar (meestal doet de kade nu dienst als fiets/wandelpad) als een apart landschap ervaren, wat nog eens extra wordt benadrukt door het grote verschil in landschapsbeeld met de omliggende wijken. Getracht is de overlap zo veel mogelijk te vermijden door losse elementen niet als cultuurhistorisch landschap te typeren. In enkele gevallen, zoals hierboven genoemd, was dat niet te vermijden vanwege de schaal en invloed van de elementen op het landschap.

Historische landschappen De landschapstypen op de kaart en het GIS dat erachter ligt noemen we Histland-Nieuwegein. 1 Histland deelt landschappen in naar hun ontginnings- en bewoningsgeschiedenis, voor zover herkenbaar in het huidige landschap. De kartering van de aanwezige landschapstypen wordt zowel uitgevoerd voor het huidige landelijk gebied als voor het vroegere landelijk gebied, waar overheen in een recentere periode de stad is aangelegd. Voor het landelijk gebied dat inmiddels is overbouwd, is door middel van bureaustudie en veldwerk geanalyseerd in hoeverre kenmerken van het historische landschap nog herkenbaar zijn binnen de bebouwde kom. Daarbij kan worden gedacht aan aanwezigheid van historische wegen, de vertaling van historische verkaveling in de bebouwingsstructuur, de mate van openheid, de aanwezigheid van oud opgaand groen, e.d. Historische landschapselementen Om de kenmerken binnen de historische landschapstypen beter in beeld te krijgen, is een

1

Het systeem Histland is op nationaal niveau ontwikkeld door Alterra en op provinciaal en plaatselijk niveau verder uitgewerkt door Overland.

17


groot aantal landschapselementen geïnventariseerd. Landschappen worden ‘concreet’ door het aanwijzen van specifieke structuren en elementen die het landschap maken tot wat het is. De inventarisatie van deze data heeft grotendeels plaatsgevonden door het raadplegen en interpreteren van historisch kaartmateriaal uit de periode 1800-1940. Ook is dankbaar gebruik gemaakt van door de Historische Kring Nieuwegein aangeleverde inventarisaties. De elementen zijn afgebeeld op kaart en opgenomen in een database. De inhoud van de verschillende databases verschilt per type element; met name de database van de elementen uit de Tweede Wereldoorlog is uitgebreider vanwege het opnemen van gegevens over de toestand en historische functies. Van de andere elementen is doorgaans categorie, type, toponiem en bron opgenomen. De inventarisatie betreft de volgende historische landschapselementen: • historische nederzettingslocaties: waar stond vanouds bebouwing en waar niet? Hierbij wordt onderscheid gemaakt in historische nederzettingslocaties, molenbiotopen en kasteelterreinen en buitenplaatsen; • historische infrastructuur (wegen), waarbij is geïnventariseerd welke wegen nog bestaan en welke inmiddels verdwenen zijn; • historische (hoofd)waterlopen en waterstaatkundige werken, zoals kades, dijken en sluizen; • erfgoed van oorlog en defensie. Hierbij wordt de kartering voor de archeologische waarden- en verwachtingskaart verder aangevuld. • historische groenstructuren. Hierbij ligt de nadruk op het ‘landelijk’ historisch groen. Groen dat is aangelegd in het kader van de aanleg van naoorlogse woonwijken is niet meegenomen.

2.2.3 Historische bouwkunst en stedenbouw Onder de historisch-bouwkundige waarden en stedenbouw wordt het beschermde en onbeschermde ‘bovengrondse’ gebouwde erfgoed verstaan: gebouwen (objecten, complexen en ensembles), stedenbouwkundige structuren, maar ook historisch straatmeubilair, grenspalen, herinneringsmonumenten, monumentale kunst in de openbare ruimte (dat wil zeggen: wandkunst, nagelvast verbonden met architectuur), etc. Tevens vallen de beschermde stadsen dorpsgezichten onder dit begrip, evenals andere bijzondere gezichten, historische buitenplaatsen en gebieden. Voor het onderdeel (historisch-)bouwkundige waarden zijn zowel beschermde als onbeschermde objecten en ensembles geïnventariseerd, gewaardeerd en geselecteerd ten behoeve van de cultuurhistorische waardenkaart. Onderlinge samenhang, de ruimtelijke context en de historische gebiedskarakteristiek, speerpunten in het ruimtelijk erfgoedbeleid, kunnen zo optimaal worden vergeleken en gewogen. Ook alle rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten zijn beknopt gewaardeerd. De cultuurhistorisch waardevolle gebouwde omgeving is ingevoerd en weergegeven in een informatieve kaartlaag, met een daaraan gekoppelde GIS-database met een aantal variabelen, zoals het specifieke bestemmingsplangebied, adres, de typologie, globaal en -indien bekend- exact bouwjaar, de architect, de monumentenstatus en ook de waardering volgens een eenvoudige wegingsmethodiek. Door de waarderingsinformatie te koppelen aan de database kan hieruit gemakkelijk de vertaling naar de waarderingskaart historische bouwkunst en stedenbouw plaats vinden. De database is tevens het uitgangspunt voor de analoge en digitale catalogus van de bekende cultuurhistorische waarden.

18


In de inventarisatie is in principe de tijdsperiode tot circa 1986 onderzocht. In dit jaar verloor Nieuwegein de status van ‘groeikern’, die via de Nota Volkshuisvesting van 1972 officieel aan de toen jonge gemeente was toegekend. In de groeikernperiode maakte Nieuwegein een enorme expansie door. De stedenbouwkundige opzet, de wijken en de architectonische invulling zijn typische exponenten van hun periode, de jaren zeventig en het begin van de jaren tachtig. Voor de sectorale waarderingskaart (kaartbijlage 6) gaan wij uit van een waardering op verschillende schaalniveaus (‘orden’), waaraan, naast regulier beschermingsbeleid via monumentenwet of erfgoedverordening, specifiek beleid via het bestemmingsplan gekoppeld kan/moet worden. Deze ontwikkelingsgerichte kaartlaag geeft informatie over hoe om te gaan met de beschermde en onbeschermde waarden, wanneer ontwikkelingen plaats vinden of moeten worden getoetst (behoud, onderzoek, ontwikkelingsmogelijkheden, randvoorwaarden en aanbevelingen). De kaart kan als onderlegger worden gebruikt voor nieuwe bestemmingsplannen. De inventarisatie is opgesplitst in een bureauonderzoeksfase en een veldwerkfase. In de bureauonderzoeksfase is kennis genomen van alle bestaande inventarisatielijsten, de redengevende beschrijvingen van de rijksmonumenten en de gemeentelijke monumenten en eventuele stadsen dorpsgezichtbeschrijvingen. Tevens is de relevante literatuur bestudeerd, alsmede de bestaande cultuur- en bouwhistorische analyses. Het veldwerk is uitgevoerd in de maanden februari tot en met juli 2012 en in maart 2013. De plangebieden zijn vanaf de openbare weg geïnventariseerd. Alle geïnventariseerde objecten en ensembles zijn, voor zover goed zichtbaar vanaf de openbare weg, tevens gefotografeerd. Er is niet alleen gekeken naar de individuele objecten en complexen, maar ook naar de ensembles, met name die binnen de samenhangende historische structuren. Zo zijn ook de historische buitenplaatsen en de militaire ensembles geïnventariseerd. De selectie van de objecten en ensembles in het veld heeft plaats gevonden op basis van de ruimtelijke en cultuurhistorische selectiecriteria: stedenbouwkundige/landschappelijke en ensemblewaarden, lokaalhistorische waarden, architectuur- en bouwhistorische waarden, herkenbaarheid, gaafheid/ authenticiteit en zeldzaamheidswaarde. Zowel de beschermde als de niet-beschermde objecten en ensembles zijn meegenomen. Sluitingsdatum voor de inventarisatie was 29 maart 2013. Bij de inventarisatie van waardevolle ruimtelijke ensembles, bijvoorbeeld de historische buitenplaatsen en het militaire erfgoed (linies- en linieonderdelen) bestaat er vanzelfsprekend enige overlap met de andere disciplines. Hierop wordt verderop in dit rapport nader ingegaan.

2.3 Toelichting sectorale waardering

2

2.3.1. Aardkundige eenheden Van de aanwezige aardkundig eenheden is de mate van zichtbaarheid en/of herkenbaarheid bepaald en toegelicht. De zichtbaarheid is gedefinieerd als de zichtbaarheid van de aardkundige eenheid zelf, zoals de verhoogde ligging van een stroomgordel aan het maaiveld. Onder herkenbaarheid wordt hier verstaan dat de ligging van de aardkundige eenheid niet direct zelf zichtbaar

2

De integrale waardering wordt toegelicht in hoofdstuk 8.

19


is, maar wel herkenbaar doordat het bijvoorbeeld het verkavelingspatroon heeft beïnvloed of de ligging van kades en wegen. Beide eigenschappen zijn eenvoudig beoordeeld met: +, +/- of -. De zichtbare aardkundige eenheden, benoemd als aardkundige waarde, zijn opgenomen op de kaart van het historisch cultuurlandschap en prestedelijk landschap (kaartbijlage 1).

2.3.2 Historische cultuurlandschappen De waardering van het historisch cultuurlandschap en prestedelijk landschap gaat in eerste instantie uit van de herkenbaarheid van de oude structuur. Voor stedelijke landschappen (bebouwd, groen) is de herkenbaarheid van de prestedelijke situatie uitgangspunt (of de herkenbaarheid van de eerste bebouwingslinten aan de vaarten). In het landelijk gebied gaat het om de herkenbaarheid van het landschap van omstreeks 1900. De waardering is afgebeeld op kaartbijlage 5 en verder toegelicht in § 5.6.

2.3.3 Historische landschapselementen Bij de onderzoeksopzet is gekozen voor een niet-objectgerichte systematiek waarbij historischgeografische elementen in hun context worden gewaardeerd. De waarde van losse elementen wordt sterk bepaald door de omgeving en de samenhang met andere elementen en het landschapstype. Daarom heeft er geen waardering op objectniveau plaatsgevonden van historischgeografische elementen, maar zijn de met elkaar samenhangende elementen gewaardeerd door middel van de waardering van cultuurlandschappen. De aanwezigheid en aard van historische landschapelementen heeft een rol gespeeld bij de waarding van de cultuurlandschappen (zie § 5.6).

2.3.4 Historische bouwkunst en stedenbouw De geïnventariseerde objecten en complexen hebben gemeen, dat ze alle in meer of mindere mate een positieve bijdrage leveren aan de cultuurhistorische gebiedskarakteristiek. Ze zijn in eerste instantie in het veld geselecteerd aan de hand van algemeen gangbare architectuurhistorische, cultuurhistorische en historisch-ruimtelijke (ensemble) waarderingscriteria, zoals gaafheid, authenticiteit en zeldzaamheidswaarde. Op de sectorale waarderingskaart (kaartbijlage 6) zijn voor drie schaalniveaus (orden) karakteristieke objecten gedefinieerd. Binnen deze schaalniveaus bevinden zich geen rijksmonumenten of gemeentelijke monumenten. De karakteristieke objecten zijn vanwege bijzondere cultuurhistorische of ruimtelijke kenmerken van belang voor de gemeente Nieuwegein. De selectie van de karakteristieke objecten en de uiteindelijke categorietoewijzing (orden) heeft plaats gevonden via een toetsing aan de hand van een vijftal ruimtelijke en cultuurhistorische waarderingscriteria, die speciaal voor dit doel zijn geformuleerd en ook in andere gemeenten zijn toegepast, op basis van bovengenoemde algemeen, gangbare criteria: • het belang van het object als onderdeel van het cultuurhistorisch beeld van de omgeving; ondersteuning van de cultuurhistorische gebiedskarakteristiek en/of ensemblewaarde, bijvoorbeeld in relatie tot een beschermd stads- of dorpsgezicht en beschermde monumenten; • het belang van het object vanwege de bijzondere betekenis voor het beeld van de omgeving, vanwege opmerkelijke ligging/zichtlijnen/landmark;

20


• het belang van het object vanwege de herkenbaarheid van het oorspronkelijke concept en de gebiedseigen functie, in relatie tot de ontwikkelingsgeschiedenis en de historische gelaagdheid van het gebied; • het belang van het object wegens de authenticiteit van hoofdvorm, gevelindeling en/of detaillering; • het belang van het object vanwege de kenmerkende/bijzondere/zeldzame bouwstijl en/of vorm. Het gaat dus om een aantal cultuurhistorische en architectuurhistorische, maar vooral contextuele, historisch-ruimtelijke criteria, die het object duiden als onderdeel van een specifieke lokale cultuurhistorische gebiedskarakteristiek. Overigens zijn ook de rijksmonumenten en de gemeentelijke monumenten nog eens aan deze criteria getoetst. Zoals blijkt uit de inventarisatie vallen de al beschermde monumenten binnen de hoogst gewaardeerde categorie (zeer hoge cultuurhistorische kwaliteit). Met de ruimtelijke insteek van deze toetsing wordt geanticipeerd op de veranderende benadering van erfgoed, zoals die in het nieuwe rijksbeleid is geformuleerd. 3 Hierin wordt aangedrongen op een grotere rol voor cultuurhistorie in het ruimtelijk beleid. De directe omgeving van historische objecten, complexen en ensembles is immers ‘sterk bepalend voor de manier waarop de cultuurhistorische kwaliteit tot zijn recht komt. Ook gebieden zelf hebben immers cultuurhistorische kwaliteiten’, aldus de Beleidsbrief MoMo. Alle in de inventarisatie opgenomen objecten zijn met behulp van bovenstaande criteria en met in achtneming van de verschillende gebiedskarakteristieken getoetst. Per criterium kunnen de volgende scores worden gehaald: xx, x, 0 of -. • hoge waarde: xx; • positieve waarde: x; • neutrale waarde: 0; • negatieve waarde: -. De optelsom van de scores leidt tot het formuleren van een eindwaardering (kaartbijlage 6): • zeer hoge cultuurhistorische kwaliteit (orde K1): minimaal 3 maal xx en 2 maal x; • hoge cultuurhistorische kwaliteit (orde K2): minimaal 2 maal xx en 2 maal x; • positieve/beeldondersteunende kwaliteit (orde K3): alles daaronder, maar minimaal 3 maal x en 2 maal 0.

Objecten en ensembles In principe is ieder gebouwd object (bouwkundige eenheid met een zelfstandig adres) apart in de kaart gedefinieerd en gewaardeerd. Dit geldt echter niet voor beneden- en bovenwoningen, winkels met bovenwoningen en de grotere woningbouwcomplexen met geschakelde, gestapelde of anderszins samengestelde bouwkundige eenheden. Hier is gekozen voor het karteren en waarderen van zoveel mogelijk de bouwkundige eenheden, zoals flatgebouwen of het volledige ensemble

3

Volgens Beleidsbrief MoMo Modernisering Monumentenzorg, samengesteld door het Ministerie van OCW, november 2009.

21


van tot het complex behorende woningen. Daar waar in het ensemble ook stedenbouwkundige elementen als woonerven, watersingels, bruggen, plantsoenen en dergelijke zijn opgenomen, worden deze als onderdeel van het ensemble beschouwd en zijn deze in samenhang met de bebouwing gewaardeerd. Ten behoeve van de integrale waarderingskaart (kaartbijlage 7) zijn de historisch-bouwkundige ensembles en ook stedenbouwkundige zones gewaardeerd in de volgende vijf categorieën, waardoor een schaal van 1 tot 5 ontstaat en deze met de sectorale waardering van de historische landschappen tot één integrale waardering kon worden gecombineerd: • zeer hoge waarde; • hoge waarde; • middenwaarde; • basiswaarde; • geen bijzondere waarde.

Panden met bouwhistorische kwaliteiten In de cultuurhistorische waardenkaart zijn ook de panden met bouwhistorische kwaliteiten gemarkeerd. Het gaat om beschermde en niet-beschermde gebouwen, waarvan op basis van beschikbare informatie uit bouwhistorische rapportages, redengevende beschrijvingen en inventarisatiegegevens bekend is dat er (intern) historische bouwconstructies en bouwsporen van belang bewaard zijn gebleven. Ook via waarnemingen vanaf de openbare weg kunnen bouwhistorische kwaliteiten worden verondersteld, bijvoorbeeld zichtbaar in de aanwezigheid van hoge, steile kappen, zij- en achtergevels met oude bouwsporen en specifieke locatiegebonden eigenaardigheden, zoals bewaard gebleven brandgang- en steegstructuren tussen en naast de huizen. Zo kan het in de oude kernen van Jutphaas en Vreeswijk gaan om gebouwen, die wellicht nog relicten bezitten, die samen met de verkavelingssporen verwijzen naar de laatmiddeleeuwse en jongere nederzettingsontwikkeling. In het buitengebied betreft het vooral de oudere agrarische bebouwing, de grote historische boerderijen en de schuren, waarvan sommige belangwekkende houtconstructies uit de 17e en 18e eeuw bezitten. Ook de bebouwing op (middeleeuwse) kasteelplaatsen heeft bouwhistorische kwaliteiten. De panden met een bouwhistorische kwaliteit zijn alle ook getoetst aan de hand van de waarderingscriteria en in één van de drie orden ondergebracht. Het kan zowel beschermde als onbeschermde panden betreffen. Het betreft dus een extra gewaardeerde kwaliteit binnen de totale inventarisatie. In § 9.5.2 worden specifieke aanbevelingen gedaan voor deze categorie panden, die extra aandacht vragen bij ruimtelijke ontwikkelingen.

22


Deel II Toelichting op de kaarten

23


24


3 Globale ruimtelijke ontwikkeling van Nieuwegein Ten geleide Dit hoofdstuk is met enkele aanvullingen en correcties grotendeels gebaseerd op de toelichting bij de archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart van de gemeente Nieuwegein (Kloosterman et al., 2011). Doel van dit hoofdstuk is op basis van eerder uitgevoerd onderzoek een globaal overzicht te geven van de ontwikkeling van het grondgebied van het huidige Nieuwegein. Een uitvoerige beschrijving van de landschappelijke ontwikkeling is opgenomen in hoofdstuk 5. De beschrijving van de kernen Vreeswijk en Jutphaas-Kerkveld (in § 3.3 en § 3.4) is vooral gericht op de stedelijke ontwikkeling, de pre-stedelijke ontwikkeling wordt uitvoerig beschreven in hoofdstuk 5. Zie voor de indeling van archeologische perioden de tijdschaal in bijlage 1.

3.1 Het natuurlijk landschap De gemeente Nieuwegein maakt fysisch-geografisch gezien deel uit van het Utrechtse rivierengebied. Bepalend bij de ontwikkeling van het huidige landschap is daarbij de activiteit van (voormalige) riviersystemen. In de gemeente Nieuwegein zijn dit de Benschop- en Wierschstroomgordels (onderdeel van het Benschopsysteem), de Jutphaas- en Blokstroomgordels (onderdeel van het Linschotensysteem) en de Hollandse IJssel- en Lekstroomgordels (onderdeel van het Krimpensysteem). Met name de fluviatiele activiteit heeft geleid tot de vorming van een zeer dynamisch en gestapeld landschap met bijbehorende bewoningsmogelijkheden. In onderstaande geologische ontstaansgeschiedenis van de gemeente Nieuwegein wordt de lithostratigrafische indeling van De Mulder e.a. (2003) gehanteerd. Zie tabel 1 voor een compleet overzicht van de karakteristieken van de verschillende stroomgordels.

3.1.1 Het pleistocene landschap Nog voordat de eerste rivieren in de gemeente Nieuwegein actief werden maakte het gebied deel uit van het pleistocene dekzandlandschap. Het dekzand is gedurende het Pleniglaciaal (71.00012.500 jaar voor Chr.) onder invloed van de wind afgezet en behoort tot het Laagpakket van Wierden, onderdeel van de Formatie van Boxtel. De exacte diepteligging van de top van het pleistocene oppervlak is niet bekend, maar bevindt zich in het zuidwestelijke deel van de provincie Utrecht tussen 2,5 en 7 m -NAP. 4 Naar verwachting zal het dekzand buiten de geulen van de voormalige rivierlopen nog goed intact zijn (Berendsen, 1982). 4

Ter vergelijking, de maaiveldhoogte van de gemeente Nieuwegein schommelt in de onbebouwde gebieden gemiddeld tussen -0.5 m tot +1.5 m t.o.v. NAP. Hier kan het dekzand dus aanwezig zijn tussen 2 m en 8,5 m -Mv.

25


3.1.2 Het holocene landschap Vanaf het begin van het Holoceen steeg het grondwater onder invloed van de stijgende zeespiegel. Hierdoor vond op grote schaal veenvorming plaats. Het dekzand in het zuidelijke Utrechtse rivierengebied is hierbij volledig bedekt geraakt met een laag veen (Formatie van Nieuwkoop, Basisveen Laagpakket). Datering C14 jaren BP

Datering kalenderjaren (omgerekend met WinCal25 naar 1 σ, 68% betrouwbaarheidsinterval)

top beddingzand (m NAP)

begin

eind

begin

eind

Min.

Max.

Benschop

7600

5350

6459-6438 BC

4254-4057 BC

-4,0

Wiersch

6800

5800

5713-5670 BC

4704-4615 BC

Jutphaas (oude fase)

4900

3730

3697-3655 BC

Jutphaas (jonge fase)

3795

2715

Blok

3795

Lek

Hollandse IJssel

stroomgordel

verbinding stroomopwaarts

verbinding stroomafwaarts

Archeologische periode behorend bij stromingsdatering

-7,0

Kortenhoeven en Tienhoven

Gouderak en Waddinxveen

Laat Mesolithicum Midden Neolithicum

-2,5

-4,0

niet bekend

Benschop

Laat Mesolithicum Vroeg Neolithicum

2195-2049 BC

?

?

Hoon

niet bekend

Midden Neolithicum Laat Neolithicum

2281-2199 BC

895-831 BC

-0,6

+1,7

Houten

IJsselveld of Lampsin

Laat Neolithicum Late Bronstijd

3000

2281-2199 BC

1299-1212 BC

-0.6

-0.1

Jutphaas

Jutphaas

Midden Neolithicum Midden Bronstijd

1950

900

26-70 AD

1050 AD (afdamming)

+3,0

+10,2

Nederrijn

Nieuwe Maas

Vroeg Romeinse tijd Volle Middeleeuwen

1805

665

139-246 AD

1285 AD (afdamming)

+1,6

+2,1

Lek

Nieuwe Maas

Midden Romeinse tijd - Late Middeleeuwen

Tabel 1. Overzicht van de stroomgordels in de gemeente (Berendsen & Stouthamer, 2001).

De in het gebied actieve rivieren betreffen zogenaamde meanderende rivieren die in de loop van het Holoceen (vanaf ca. 10.000 jaar geleden) actief zijn geweest. Meanderende rivieren kenmerken zich door relatief brede stroomgordels die zijn ontstaan als gevolg van het stroomafwaarts verplaatsen van de meanderbochten. Door dit proces vindt binnen de meandergordel continu erosie en sedimentatie plaats. Daarnaast ontstaat, als gevolg van selectie van materiaal tijdens de sedimentatie, een differentiatie in afzettingen. Op basis van genese en lithologie kan onderscheid worden gemaakt tussen drie type afzettingen: stroomgordel-, crevasse- en komafzettingen (figuur 1). Een stroomgordel is lithogenetisch verder onderverdeeld in beddingafzettingen, (rest)-geulafzettingen en oeverwalafzettingen. Binnen een beddinggordel zijn doorgaans verschillende kronkelwaard- en restgeulen aanwezig. Oeverwallen ontstaan aan weerszijden van de meandergordel als gevolg van laterale selectie naar korrelgrootte. Hierbij bezinkt het zwaardere sediment, zavel en zand, het dichtst bij de geul; klei komt tot bezinking in het komgebied. In perioden van vermin-

26


Figuur 1. Schematische weergave van de ligging van stroomgordel-, crevasse- en komafzettingen.

derde of afwezige rivieractiviteit kan in het komgebied naast kleiafzetting ook veengroei plaatsvinden. Bij het doorbreken of overstromen van een oeverwal bij hoog water kunnen erosiegeulen ontstaan, zogenaamde crevassegeulen. In en langs deze geulen vindt sedimentatie van zand en klei plaats. Crevasseafzettingen zijn echter veel minder dik dan stroomgordelafzettingen. Bij langdurige stroming kan een crevasse zich ontwikkelen tot een nieuwe rivier. In dat geval is sprake van een stroomgordelverlegging, ook wel avulsie genoemd (Berendsen & Stouthamer, 2001; Berendsen, 2004; Berendsen, 2005). In de beginperiode van het Holoceen zal de fluviatiele invloed beperkt zijn gebleven tot periodieke overstromingen of eventueel enkele smalle afwateringsgeulen. De eerste fluviatiele sedimentatie die bekend is, heeft plaatsgevonden toen de Benschopstroomgordel in het zuidelijke deel van de gemeente Nieuwegein actief werd (7600-5350

14

C BP; zie tabel 1 voor gekalibreerde

dateringen). Deze afzettingen behoren tot de Formatie van Echteld en kunnen op basis van genese verder worden onderverdeeld (zie § 3.1). Een jonge zijtak van de Benschopstroomgordel, de Wiersch, was tegelijkertijd actief en loopt direct ten noorden van de Benschop. Hoewel beide stroomgordels in dezelfde periode actief zijn geweest, is op basis van diepteligging een onderscheid tussen de twee te maken. De top van het beddingzand van de Benschopstroomgordel is te vinden tussen 4,0 m en 7,0 m -NAP; van de Wierschstroomgordel is dit tussen 2,5 m en 4,0 m -NAP. De Jutphaasstroomgordel, onderdeel van het Linschotenstroomstelsel, kende twee fasen van activiteit. De jongste fase van de Jutphaasstroomgordel ligt ten noorden van de Wierschstroomgordel. De oudere fase stond mogelijk via de Hoonstroomgordel in verband met de Werkhovenstroomgordel. De ligging van deze oudere fase van de Jutphaasstroomgordel is niet exact bekend en

27


betrouwbare dateringen ontbreken. Wel is aan te nemen dat de stroomgordel in de directe omgeving van de jongere fase ligt. De jongere fase van de Jutphaasstroomgordel is tussen 0,6 m -NAP en 1,7 m +NAP aan te treffen. De Blokstroomgordel is een afsplitsing van de jongere fase van de Jutphaasstroomgordel. Zijn activiteit is enkele eeuwen voor het definitief inactief raken van de Jutphaasstroomgordel reeds gestopt. Dit is de reden dat er onderscheid wordt gemaakt tussen deze twee stroomgordels. De top van het beddingzand van de Blokstroomgordel ligt tussen 0,6 m en 0,1 m -NAP. De Lek en de Hollandse IJssel zijn de twee meest recente stroomgordels en zijn tevens tegenwoordig nog watervoerend. Beide zijn ontstaan in de Romeinse tijd en hebben na afdamming in de Middeleeuwen hun natuurlijke karakter verloren. De uiterwaarden van de Hollandse IJssel en de Lek liggen respectievelijk tussen 1,6 tot 2,1 m en 3,0 m tot 10,2 m +NAP. Vanwege de karakteristieke bodemopbouw van de uiterwaarden wordt in § 3.1.3 verder ingezoomd op de geologie en bodem van de uiterwaarden van de Lek. De ontwikkeling van de komgebieden is sterk bepaald door de fluviatiele activiteit (of afwezigheid ervan). Vanwege het relatief laag energetische karakter bestaat de opbouw van de kommen uit een afwisseling van klei- en veenlagen. Het is tevens goed denkbaar dat in het komgebied smalle geultjes aanwezig waren die zorgden voor de ontwatering van het veen. Dergelijke ontwateringsgeulen hebben doorgaans een kleiige vulling en geen oeverwallen. Het ontbreken van zand en zavel is te verklaren door het feit dat het water vanuit de komgebieden met lage stroomsnelheid naar de rivieren heeft gestroomd. Vermoedelijk komen er in het komgebied ook crevassegeulen voor die als gevolg van natuurlijke oeverwaldoorbraken zijn ontstaan. Deze doorbraken zijn hoogenergetisch en zetten zand en klei af. De geulen zijn direct aan de stroomgordels te vinden en lopen het komgebied in. Vanwege het lokale karakter zijn de geulen moeilijk in kaart te brengen en is het daarom niet uitgesloten dat in het komgebied nog onbekende geulen aanwezig zijn.

3.1.3 De uiterwaarden van de Lek Op het moment dat een rivier wordt bedijkt kan er geen laterale selectie meer plaatsvinden. Het gevolg hiervan is dat de sedimenten niet meer in het komgebied kunnen worden afgezet, maar ‘opstapelen’ tussen de dijken. Deze sedimenten noemt men uiterwaardafzettingen, waarvan de spreiding lokaal kan verschillen. In deze paragraaf worden de Bossenwaard en Waalse Waard in het kort besproken. De resultaten zijn afkomstig van een verkennend booronderzoek dat in opdracht van de provincie Utrecht is uitgevoerd door RAAP (Smit, 2010).

Bossenwaard De Bossenwaard ligt aan weerszijden van de brug van de A2 over de Lek. In deze waard zijn behalve uiterwaardafzettingen, direct onder de bouwvoor in de ondergrond aanwijzingen aangetroffen voor de aanwezigheid van geul-, komen oeverafzettingen. Deze uiterwaardafzettingen hebben een gemiddelde dikte van ongeveer 1,5 tot 2,0 m. Onder deze afzettingen zijn in het westelijke deel geulafzettingen aangetroffen op circa 0,4-3,4 m -NAP. Gemiddeld wordt het zand in deze geul aangetroffen op 0,5-1,0 m -NAP. Op basis van deze diepte-

28


ligging kan worden geconcludeerd dat deze geul mogelijk bij de stroomgordel van de Hollandsche IJssel behoort. Ter hoogte van de brug van de A2 zijn in meerdere boringen laklagen (begroeiingshorizonten) herkend in de komafzettingen. Deze laklagen zijn aangetroffen op ruwweg 2,0 m -NAP (ca. 3,5 m -Mv). De laklagen kunnen een aanwijzing zijn voor een potentieel archeologisch niveau. In het oostelijke deel van dit deelgebied zijn geulafzettingen aangetroffen die gezien hun diepteligging behoren tot een (historische) geul van de Lek.

De Waalse waard In de Waalse Waard, gelegen in de zuidoostelijke hoek van de gemeente Nieuwegein, zijn ook geulafzettingen aangetroffen. Gezien de locatie en diepteligging is het onwaarschijnlijk dat dit een geul betreft behorende bij de stroomgordel van Benschop, maar eerder een uiterwaardgeul van de Lek zelf. Verder is ook hier in de komafzettingen een laklaag waargenomen waarbij onder de laklaag enkele spikkels houtskool zijn aangetroffen. De donkergrijze kleur van de aangetroffen laklaag is waarschijnlijk onder zeer natte omstandigheden ontwikkeld. Onder deze komafzettingen zijn op 1,6 m -NAP kalkloze oeverafzettingen aangetroffen. Afgaand op de diepteligging horen deze bij de stroomgordel van de Lek.

3.2 Bewonings- en ontginningsgeschiedenis 3.2.1 Jagers-verzamelaars en boeren in de prehistorie Paleo- en Mesolithicum Het Midden Paleolithicum is gezien de vormingsdatum van het dekzandlandschap (Pleniglaciaal; 71.000-12.500 voor Chr.) de vroegste periode waaruit in de gemeente Nieuwegein vondsten zijn gedaan. Karakteristiek voor de periode Paleolithicum - Mesolithicum was de menselijke leefwijze in de vorm van jagen, vissen en verzamelen. Gemeenschappen van de zogenaamde jagers-verzamelaars bestonden uit kleine familiegroepen die niet langdurig in een nederzetting woonden, maar op seizoensbasis, of vaker, naar nieuwe woonlocaties uitweken. De beschikbaarheid van voedsel vormde waarschijnlijk een belangrijke reden voor deze manier van leven. Eventuele archeologische resten (hoofdzakelijk kampementen) van jagers-verzamelaars worden dan ook met name verwacht in die gebieden waar verschillende voedselbronnen op korte afstand van elkaar te vinden waren. Als gevolg van weersinvloeden, bodemfauna en doorworteling bestaan de vindplaatsen uitsluitend uit een strooiing van stukken vuursteen en eventueel enige opgevulde kuilen met houtskool en verbrand bot. De omvang van de vindplaatsen kan sterk variëren van enkele tot duizenden vierkante meters. Er staan van de gemeente Nieuwegein geen vondsten uit het Paleo- en Mesolithicum geregistreerd die in een landschappelijke context gevonden zijn. Wel zijn vuurstenen werktuigen en honderden afslagen aangetroffen in de ‘put van Weber’ bij Jutphaas (zandwinningsput) op een diepte van 27 m beneden maaiveld (Ooyevaar, 1990; Offerman-Heykes & Brouwer-Groeneveld, 1990). Hoewel deze vondsten de aanwezigheid van menselijke activiteit bevestigen, geeft het vanwege de vondstomstandigheden geen direct bewijs voor bewoning.

29


Neolithicum Het Neolithicum is in Nederland de periode die wordt gekenmerkt door een omschakeling van een voedselverzamelende naar een voedselproducerende economie. Vanuit Midden-Europa werd rond 5300 voor Chr. in Zuid-Limburg de landbouwcultuur geïntroduceerd die wij ‘Lineaire Bandkeramiek’ zijn gaan noemen. De lokale bevolking nam deze nieuwe leefwijze over en produceerde zijn eigen voedsel. Het jagen, vissen en verzamelen was hiermee niet ten einde, maar ging een steeds minder belangrijke rol spelen in de voedselvoorziening ten gunste van het telen van cultuurgewassen en het houden van gedomesticeerde dieren. Deze geleidelijke omslag ging gepaard met een aantal technologische en sociale vernieuwingen zoals het wonen op een vaste plek (sedentarisatie), de introductie van geslepen stenen, dissels en bijlen en het gebruik van aardewerk van gebakken klei. Daarnaast had de productie van voedseloverschotten tot gevolg dat er bevolkingsgroei mogelijk was. De samenleving werd mede daardoor in sociale zin steeds complexer, hetgeen archeologisch tot uiting komt in een toenemende sociale stratificatie, waarneembaar in inventarissen van grafvelden. De bekende Nederlandse vindplaatsen uit het Laat Neolithicum doen vermoeden dat in deze periode een voorkeur bestond voor hoger gelegen terreinen aan de randen van het veengebied, zoals strandwallen, oeverwallen en donken. Dit blijkt onder andere uit vindplaatsen die behoren tot de Vlaardingencultuur, aangetroffen bij Vlaardingen. Concreet voor de gemeente Nieuwegein geldt dat het ontstaan van de eerste rivierlopen, de Benschop en de Wiersch, een belangrijke landschappelijke ontwikkeling was. Deze ontwikkeling bood nieuwe perspectieven voor de neolithische bewoning. Vondsten uit het Neolithicum in de gemeente Nieuwegein betreffen enkel losse vondsten die niet in landschappelijke context gevonden zijn. Zo beschrijft Ooyevaar (1990) een losse vondst (afgesneden Edelhertengewei) afkomstig uit een overslaggrond (dijkdoorbraakafzetting) en is bij het Kerkveld te Jutphaas een topfragment van een vuurstenen bijl gevonden bij een opgraving van Romeinse resten (Kloosterman et al., 2011). Er zijn geen vondsten bekend van nederzettingsterreinen.

Brons- en IJzertijd Economisch gezien lijkt de Bronstijd in veel opzichten op het Laat Neolithicum. Landbouw aangevuld met jacht en visserij vormde de belangrijkste bestaanswijze. Nieuw is, naast het gebruik van stenen gebruiksvoorwerpen, de introductie van brons. Aangezien er in Nederland geen koper- en tinertsen voor handen waren, gaat men ervan uit dat de vroege bronzen voorwerpen van elders geïmporteerd zijn (Van Ginkel & Verhart, 2009). In de gemeente Nieuwegein is één losse vondst uit de Bronstijd bekend (Kloosterman et al., 2011). Het betreft (twee onderdelen van) een bronzen zwaard die in nabijheid van elkaar aangetroffen zijn en die bij baggerwerkzaamheden in 1946 -1947 naar boven zijn gekomen. Het zogenaamde Zwaard van Jutphaas is een dermate bijzondere vondst dat het in 2004 is aangekocht door het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden. Een kopie is te zien in museum Warsenhoeck en de vondst is het eerste venster in de Canon van Nieuwegein (www.nieuwegein.nl). In de IJzertijd, die rond 800 voor Chr. begint, worden voor het eerst ijzeren voorwerpen vervaardigd. IJzer verving brons steeds meer als materiaal voor de productie van werktuigen en wapens.

30


In tegenstelling tot de bronshandel, die over lange afstanden plaatsvond, ontstond een inheemse ijzerproductie uit ijzeroerbanken. Ten opzichte van de Bronstijd traden in deze periode verder geen significante vernieuwingen op. Evenals in de voorgaande periode woonden de mensen in verspreid liggende hoeven of in nederzettingen bestaande uit enkele huizen; deze werden binnen een beperkt gebied nogal eens verplaatst. In de gemeente Nieuwegein zijn vrijwel geen nederzettingen bekend uit de Vroege IJzertijd. Dit is te wijten aan de steeds natter wordende leefomgeving in deze periode. De Jutphaasstroomgordel, actief vanaf het Midden Neolithicum tot aan de Late Bronstijd, lijkt gezien de aangetroffen bewoningssporen pas vanaf de Late IJzertijd in gebruik genomen als leefgebied. Waarschijnlijk vormden de bedding- en oeverafzettingen op dat moment een relatief hoger gelegen terrein waarop gewoond kon worden.

3.2.2 Aan de rand van het Romeinse Rijk Romeinse tijd Rond 50 voor Chr. verschenen Romeinse legioenen onder leiding van Caesar in onze streken. Het duurde echter nog tot 12 voor Chr. voordat een deel van het huidige Nederland deel uitmaakte van het Romeinse rijk. Vanaf ongeveer 40 na Chr. vormde de loop van de (Oude) Rijn de noordelijke grens (limes) van het Romeinse Rijk (Jansen & De Kort, 2004). Ter verdediging werden langs deze limesforten (castella) gebouwd. Deze castella bevonden zich onder meer bij (van oost naar west): Bunnik-Vechten (Fectio), Utrecht (Traiectum), De Meern, Woerden (Laur[i]um), Zwammerdam (Nigrum Pullum), Alphen aan den Rijn (Albaniana), Leiden-Roomburg (Matilo), Valkenburg (Praetorium Agrippinae) en Katwijk (Lugdunum). De forten waren met elkaar verbonden door een weg (via militaris of limesweg), die ongeveer de zuidelijke oeverwallen van de Rijn volgde. De systematische aanleg van wegen was iets nieuws. Deze werden aangelegd met het militaire belang voor ogen: betere transportmogelijkheden voor troepen en materieel. De gemeente Nieuwegein vormt in feite het agrarische achterland van de limes. Daar werd de inheemse leefwijze gehandhaafd, maar met zichtbare Romeinse invloeden. Zo was in de agrarische nederzettingen Romeins importaardewerk in gebruik naast de lokaal vervaardigde potten. In de gemeente Nieuwegein bestond het bewoonbare Romeinse landschap uit hooggelegen zandige ruggen. Concreet zijn dit de fossiele stroomgordels Jutphaas en Blok, die behalve door hun relatief hoge ligging ook gekenmerkt worden door de aanwezigheid van restgeulen: de laatste watervoerende geulen van een rivierbedding. De restgeulen vormden natuurlijke kanalen die vaak nog vele eeuwen bevaarbaar kunnen zijn geweest alvorens volledig te verlanden. De Lek en Hollandse IJssel waren daarnaast in (een deel van) de Romeinse tijd actief en zijn tegenwoordig nog steeds watervoerend. Er zijn in de gemeente Nieuwegein relatief veel oppervlaktevondsten en losse vondsten bekend die dateren uit de periode Late IJzertijd - Romeinse tijd (zie vindplaatsencatalogus, RAAP-rapport 2145). Een voorbeeld van een inheems-Romeinse nederzetting is een op zich staande boerderij met een omheiningsgreppel (zie catalogusnummer 13, RAAP-rapport 2145). Bewoningssporen buiten die greppel zijn nauwelijks aangetroffen, terwijl toch enkele bouwputten in de onmiddellijke omgeving daarvan hiervoor bekeken zijn. De huisplattegrond kwam in 1977 in put 6 te voorschijn.

31


De boerderij dateert uit de tweede helft van de 2e eeuw tot begin 3e eeuw na Chr. Van de ruim 30.000 scherven was ongeveer 26% inheems en 74% Romeins gedraaid. Vermoedelijk waren er intensieve contacten met de Romeinse legerplaatsen langs de Limes. Een belangrijke andere Bataafse nederzetting uit de Romeinse tijd die we dankzij archeologisch onderzoek kennen was Nieuwegein-Blokhoeve. 5 Deze nederzetting heeft grofweg tussen 0 en 200 na Christus bestaan. Uit de directe omgeving kennen we bovendien het Midden-Romeinse grafveld van IJsselstein, dat in 2009 werd ontdekt. De bijbehorende nederzetting van vier à vijf boerderijen was in 2001 al gevonden. 6

3.2.3 Domeinen en veenboeren in de Middeleeuwen Vroege Middeleeuwen Officieel wordt de oversteek van de limes door de Germanen in 406 na Chr. gezien als het einde van de Romeinse tijd in Nederland. Vanaf die tijd nam de bevolkingsomvang in de omgeving van de gemeente tijdelijk af. Toch bevond zich in de Vroege Middeleeuwen waarschijnlijk een aantal kleine nederzettingen op het grondgebied van de huidige gemeente. Deze nederzettingen lagen in een door ruigten en hoogopgaand loofbos begroeid, onontgonnen gebied. Het huidige Vreeswijk heeft mogelijk een vroeg-middeleeuwse voorganger gehad: Fresionouuic (‘woonplaats der Friezen’). Hier lag een zogenaamd domeingoed, dat al vóór 863 toebehoorde aan de bisschop van Utrecht. De precieze locatie van het vroeg-middeleeuwse Vreeswijk is niet bekend. Vermoed wordt dat deze nederzetting zich aan de Hollandse IJssel bevond ter hoogte van de Wierssteeg, huidige Helmkruid en Wiersdijk, ten noordwesten van het huidige Vreeswijk. Het dorp had een kerk, woningen (beide mogelijk op terpen), bouwland (hoeven) en mogelijk een versterking. Het gehucht Wiers lag waarschijnlijk op de verlande nevengeul van de Lek even ten westen van het huidige Huis de Wiers. Met het graven van de Vaartse Rijn en de Nieuwe Vaart na 1122 verplaatsten beide nederzettingen zich naar de huidige locaties. Het vroeg-middeleeuwse gehucht Galen (Galanna) lag waarschijnlijk op de Blokse stroomrug, mogelijk ter hoogte van de Blokhoeve of de hoeve Bouwlust. Ter plaatse van kasteel Heemstede zou een kleine bewoningskern hebben gelegen. Tot slot wordt bij de monding van de verlande geul (mogelijk crevassegeul of dijkdoorbraakgeul) de Gein in de Hollandsche IJssel, de middeleeuwse voorganger van ‘t Gein verwacht; Gennipmuiden. De locatie voor deze dorpen is uit bekende archeologische gegevens noch uit historische bronnen exact te bepalen (Fafiani, Rijntjes & Van der Wiel, 2002).

Veenontginningen in de Vroege en Volle Middeleeuwen Het overgrote deel van Nieuwegein bestond rond 1000 nog uit wildernis: natte veen- en kleigronden met broekbos of moeras. In hoofdstuk 5 wordt beschreven hoe de verschillende onderdelen van Nieuwegein als stroomrug, stroken of copeontginning in cultuur zijn gebracht.

5 6

http://www.archeologieactueel.nl/docs/AA%20nieuwegein%204_kleine%20res.pdf http://www.kennislink.nl/publicaties/onverstoorde-grafheuvels-gevonden-in-ijsselstein

32


De Vaartse Rijn: een middeleeuwse vaarweg De aanleg van de Vaartse Rijn was een belangrijke ruimtelijk structurerende kracht in de gemeente. Al in de 11e eeuw was de stad Utrecht een belangrijk handelscentrum van de noordelijke Nederlanden. De stad had gunstige waterverbindingen via de Vecht en de Kromme Rijn met het Rijnland, Vlaanderen en het Oostzeegebied. In 1122 werd besloten de Kromme Rijn af te dammen, ten einde de gebieden langs de Kromme Rijn (Langbroek) te kunnen ontginnen. Hierdoor raakte de stad de verbinding met de Lek kwijt, waarop men besloot een kanaal te graven. De Vaartse Rijn kwam gefaseerd tot stand, tussen 1122 en 1373. Vanaf 1122 werd het eerste deel gegraven van de Tolsteegsingel in Utrecht, door de Jutphase ontginning tot de Randijk (van rivier de Gein). Het kasteel Oudegein werd hier gebouwd ter bescherming van het handelsverkeer en de tolheffing. In 1148 kwam de verbinding met de Hollandse IJssel tot stand, de Doorslag. Het toponiem de Doorslag komt waarschijnlijk van de doorsnijding, het doorslaan, van de Randijk die voor het nieuwe tracé noodzakelijk was. Bij de monding met de Hollandse IJssel ontstond de handelsnederzetting ‘t Gein (AMK-terrein 2950; Kloosterman et al., 2011). Na de afdamming bij het Klaphek (1285), even ten westen van de huidige gemeentegrenzen, verloor de Hollandsche IJssel zijn functie als vaarroute en verbinding met de Lek. Hierop werd besloten de Vaartse Rijn te verbinden met de Lek. Het eerste deel van dit traject, de Nieuwe Vaart, werd rond 1285 gegraven. Het traject volgde het eerste deel van de bestaande Schalkwijkerwetering in oostelijke richting en daarna in zuidelijke richting. Aanvankelijk liep de Nieuwe Vaart tot de Wierssteeg, waar een dam werd opgeworpen om de stad Utrecht tegen het Lekwater te beschermen. Net als bij het ‘t Gein ontstond hier een overslagplaats, Wiers, waar zware goederen met behulp van een kraan werden overgeladen (Dekker, 1997). Het resterende deel naar de Lek werd aanvankelijk over land afgelegd. In 1373 kwam ook voor dit deel, van de Wiersteeg tot de Lek, een vaarverbinding tot stand. De dam bij de Wiersdijk werd toen geslecht. Bij de uitmonding van de Vaartse Rijn bij de Lek werd een schutsluis met verdedigbare toren, Gildenborch, gebouwd. Op deze plaats ontstond de nieuwe handelsnederzetting Vreeswijk (Dekker, 1983; Fafiani, Rijntjes & Van der Wiel, 2002; Blijdestijn, 2007).

Een verdwenen stad: ’t Gein De nederzetting die stadsrechten werd verleend (1295) had een kerk en omliggende bebouwing. De kerk was gebouwd nadat daarvoor in 1217 toestemming was verkregen van de bisschop van Utrecht. Daarbij ontstond een zelfstandige parochie Gein. Eerder ging men ter kerke in het nabijgelegen Eiteren, waar de kerk - gesticht vanuit de vroegmiddeleeuwse abdij in het Duitse Werden - aan Maria gewijd was. De nieuwe kerk van ‘t Gein kwam onder de hoede van het bisschoppelijke Kapittel van Sint-Marie. In 1402 werd de stad door vijandelijke Hollandse troepen in desolate toestand achtergelaten. In 1438 was men ook niet meer in staat een eigen priester te onderhouden. Kort daarvoor, in 1423, werd een klooster, gewijd aan Onze lieve vrouw van Nazareth, gebouwd in ‘t Gein. De pastoor hoopte hiermee het vervallen stadje nieuw leven in te blazen. De zusters waren afkomstig uit Almkerk, dat bij de Sint-Elisabethsvloed van 1421 onbewoonbaar was geworden. Men vestigde zich aanvankelijk in een huis aan de oude dijk van de Lek, maar later koos men een nieuwe locatie bij

33


de kerk van ‘t Gein. Spoedig woonden er de nodige zusters en had het klooster een aardige hoeveelheid grond in eigendom. Het klooster behoorde tot 1441 tot de Fransiscaner Orde, en daarna aan de strengere Augustijner Orde. Het klooster werd tijdens de Reformatie in 1572 opgeheven. De zusters vertrokken naar Utrecht en de kloostergebouwen vervielen (Historische Kring Nieuwegein, 1981; Daalhuizen, 1984).

Kastelen en ridderhofsteden In de 13e en 14e eeuw werden in de gemeente door de leenmannen van de bisschop van Utrecht op strategische plaatsen, ter verdediging van verbindingen over land en water, kastelen gesticht. In de Nieuwe tijd (1500 - 1795) werd het begrip Ridderhofstad van belang. Ter verkrijging van het lidmaatschap van de ridderschap, en daarmee invloed in het bestuur, dienden adellijke lieden onder meer een versterkt huis met daarbij horende grond te bezitten. Een Ridderhofstad was aldus een aanduiding van een specifieke categorie van kastelen met bestuurlijk-juridische implicaties. Volgens een lijst van Ridderhofsteden uit 1536 bevonden zich in de gemeente Nieuwegein de volgende ridderhofsteden: Oud-Heemstede, Oudegein, Rijnestein, Rijnhuizen en Vronestein (Olde Meierink, 1995). Opmerkelijk is dat deze niet voorkwamen in het Vreeswijkse gebied. De kastelen De Batau, Plettenburg en Stormerdijk hadden mogelijk ook de status van ridderhofstad. Al dan niet versterkte huizen, buitenplaatsen, boerderijen met stenenkamers of kastelen zonder de status van ridderhofstad waren: de Blokhoeve (omgrachte boerderij), de Bongenaar (buitenplaats, 17e eeuw), Everstein, Galesloot (buitenplaatsen met middeleeuwse wortels), Groenestein, Huis de Geer (buitenplaats, 17e eeuw), Oude Wiers, Rijpikkerwaard, Wijnestein en Zuilenstein (boerderij met stenenkamer; Fafiani, Rijntjes & Van der Wiel, 2002).

3.2.4 Landschap in ontwikkeling: de Nieuwe tijd Afwatering en molens De verschillende polders van de gemeente Nieuwegein hebben in eerste instantie zelfstandig afgewaterd. De bodem bevatte weinig veen en daardoor was er geen sprake van sterke maaivelddaling. Van uitgebreide bemalingssystemen is in de gemeente daarom geen sprake. Desondanks was de invoering van windbemaling in de 16e eeuw noodzakelijk. In eerste instantie had elke polder waarschijnlijk een eigen windmolen. De polders Nedereind en Galecop maakten deel uit van ‘Waterschap van Heycop, genaamd de Lange Vliet’. Ten oosten van de Vaartse Rijn bevonden zich diverse kleine waterschappen (zoals: Overeind, Klein-Vuilkop, de Geer en De Wiers). De Vaartse Rijn vervulde een centrale positie voor het uitslaan van het overtollige polderwater. Veel molens bevonden zich langs de Vaartse Rijn of langs gegraven waterlopen die een directe verbinding hebben met de Vaartse Rijn (Fafiani, Rijntjes & Van der Wiel, 2002). In de loop van de tijd werden polders samengevoegd tot steeds grotere bemalingeenheden en waterschappen. De ligging van de oorspronkelijke ontginningsblokken en van de diverse kades en watergang is goed zichtbaar op de Militair Topografische Kaart (figuur 2). Vermoedelijk rond het begin van de 20e eeuw werd de bemaling overgenomen door een of meerdere elektrische gemalen.

34


*DOHFRS *DOHFRS *DOHFRS *DOHFRS

5DYHQ 5DYHQ 5DYHQ 5DYHQ

1HGHUHLQG 1HGHUHLQG 1HGHUHLQG

2YHUHLQG 2YHUHLQG 2YHUHLQG 2YHUHLQG 2YHUHLQG 2YHUHLQG

+HW*HLQ +HW*HLQ +HW*HLQ +HW*HLQ +HW*HLQ

:LHUVH9HOG :LHUVH9HOG :LHUVH9HOG :LHUVH9HOG :LHUVH9HOG 2XG*HLQVH3ROGHU 2XG*HLQVH3ROGHU 2XG*HLQVH3ROGHU 2XG*HLQVH3ROGHU 2XG*HLQVH3ROGHU

0.$YZRU

=DQGYHOG =DQGYHOG =DQGYHOG 'LMNYHOG 'LMNYHOG 'LMNYHOG

'LHQVWYRRUKHWNDGDVWHUHQGHRSHQEDUHUHJLVWHUV$SHOGRRUQ

:LHUVH%URHN :LHUVH%URHN :LHUVH%URHN :LHUVH%URHN :LHUVH%URHN :LHUVH%URHN

NP

Figuur 2. De verschillende namen van ontginningseenheden van Nieuwegein, geprojecteerd op de topografisch-militaire kaart van circa 1850.

35


3.2.5 De Nieuwste tijd: defensie, economische bedrijvigheid en ontsluiting Defensie: de Nieuwe Hollandse Waterlinie Tussen 1815 en 1885 werd de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) aangelegd. Daarbij werd gekozen voor een nieuwe linie oostelijk langs Utrecht, die de bestaande (Oude) Hollandse Waterlinie moest vervangen. Door deze verschuiving naar het oosten kwamen grote delen van de huidige gemeente Nieuwegein binnen deze linie te liggen. Deze linie bestond uit inundatiegebieden met daarachter bakstenen gebouwen en aarden verdedigingswerken, lopend van Naarden aan het IJsselmeer tot Gorinchem en de Biesbosch. De aanleg van de Waterlinie is uiteraard ook opgenomen in de Canon van Nieuwegein (www.nieuwegein.nl). De Nieuwe Hollandse Waterlinie is in de periode van zijn bestaan continu aangepast onder invloed van nieuwe militaire ontwikkelingen en een veranderende ruimtelijke ordening. De ontwikkeling kan worden onderverdeeld in zeven bouwperiodes (tabel 2). bouwperiode

datering

gebeurtenissen

1

1815-1826

bouw forten voor afsluiting toegangswegen tot Utrecht

2

1841-1864

Kringenwet van kracht (1853), waarbij verboden kringen rond de forten werden geprojecteerd, waarbinnen beperkende bouwvoorschriften golden

3

1867-1870

weinig invloed op de ruimtelijke inrichting binnen de gemeente Nieuwegein

4

1870-1886

aanleg van de batterij aan de Overeindseweg

5 (tussenfase)

1886-1914

wijzigingen onder invloed van veranderende militair-technische mogelijkheden. De artillerie wordt buiten de forten geplaatst in tussenliggende batterijen. Op de kaart zijn deze terug te vinden als ‘opstelplaats artillerie’ ten noorden en zuiden van Fort Jutphaas. Ook werd in deze fase de hoofdweerstandslijn naar het oosten verschoven

6

1914-1918

aanleg van groot aantal groepschuilplaatsen en mitrailleurkazematten aangelegd, buiten de gemeente Nieuwegein

7 (interbellum)

1919-1939

in 1935 zijn in het kader van de aanleg van het Lekkanaal de kazematten Vreeland-West, Vreeland-Oost en de dubbele mitrailleurkazemat langs de Schalkwijkse Wetering gebouwd

8

1939-1940

aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog zijn bestaande stellingen versterkt met groepsschuilplaatsen en groepsnesten

Tabel 2. Bouwperioden Nieuwe Hollandse waterlinie met gebeurtenissen in Nieuwegein.

De NHW werd tot 1940 steeds uitgebreid en versterkt, onder andere met de V.I.S. kazematten, waarvan er drie binnen de gemeentegrenzen van Nieuwegein liggen. De meest recente gebouwen van de linie bestaan daarom niet meer uit baksteen, maar uit beton. Nieuwegein - toen nog bestaand uit de gemeenten Vreeswijk en Jutphaas - was binnen de ‘Groep Lek, vak Jutphaas’ onderdeel van de NHW met binnen haar grenzen een aantal grote werken. De belangrijkste daarvan waren het Fort Jutphaas (figuur 3), Fort Vreeswijk en de Batterij aan de Overeindse weg. Kort voor de Tweede Wereldoorlog kwam daar de Keersluis, ook wel Plofsluis genoemd, bij (Steenbergen-Van der Zwart, 2006). De Keersluis is de enige in zijn soort en daarmee uniek voor Nederland, en mogelijk zelfs in internationaal perspectief. Een ander voor de linie betekenisvol element vormen de Beatrix-sluizen in het Lekkanaal, die een belangrijke functie vervulden voor het op peil houden van de waterstanden en een belangrijke doorvoerweg over water naar het noorden zijn. Tijdens de meidagen van 1940 zijn de sluizen ver-

36


Figuur 3. Nieuwegein was onderdeel van de Nieuwe Hollandse waterlinie met binnen haar grenzen enkele grote werken, waaronder het Fort Jutphaas, Fort Vreeswijk en de Batterij aan de Overeindse weg.

dedigd door de Vrijwillige Landstorm Korps Vaartuigendienst van de Groep Lek (Ververs, 1995). Ook na de meidagen blijven de sluizen belangrijk, maar nu voor de bezetter.

Economie Tussen 1850 en 1940 bleef het grootste deel van het grondgebied van de gemeente in gebruik voor landbouw en veeteelt. Aan het einde van de 19e eeuw kwam de nadruk te liggen op het weidebedrijf. Het economische zwaartepunt verschoof daarnaast van het boerenland naar handel en industrie. De economische activiteiten concentreerden zich langs het Merwedekanaal en het Amsterdam-Rijnkanaal. Het Merwedekanaal volgde in de gemeente Nieuwegein de verbrede Vaartse Rijn. Deze verbreding kwam tot stand aan het eind van de 19e eeuw. Voor Vreeswijk splitste het kanaal zich; westelijk van het dorp werd een nieuwe sluis gebouwd (Fafiani, Rijntjes & Van der Wiel, 2002).

37


Ontsluiting via de weg In de vroege 20e eeuw vormde mobiliteit per auto een steeds belangrijker thema in de ruimtelijke ontwikkeling. In de jaren 30 werd de toenmalige rijksweg 26 (vanaf 1968 rijksweg 2, later autosnelweg A2) aangelegd, waarbij als een belangrijke schakel in 1936 de Lekbrug bij Vianen werd gebouwd. In 1938 werd de rijksweg tussen Utrecht en ‘s-Hertogenbosch geopend. In 1948 volgde de verbreding naar 2x2 rijstroken. In 1968 werden de werkzaamheden om de kruisingen ongelijkvloers te maken afgerond. In de jaren 70 vond een provisorische uitbreiding naar 2x3 rijstroken plaats, die later in definitieve versie werd uitgevoerd. De aanleg van rijksweg 12, later bekend als A12, was in volle gang tijdens de Duitse inval in mei 1940. De brug over het Amsterdam-Rijnkanaal, de Galecopperbrug, was inmiddels gereed. De Duitse overheid verklaarde de weg van ‘oorlogsbelang’ en de aanleg ging door. In 1942 werd het gedeelte tussen knooppunt Oudenrijn en het verkeersplein Laagraven dan ook geopend. In de periode daarna zou de verdere aanleg richting Duitsland stagneren; verder dan Bunnik zou de voltooiing van de rijksweg niet komen. De ombouw met ongelijkvloerse knooppunten volgde in de jaren 60.

3.2.6 Militaire ontwikkelingen in Nieuwegein tijdens de Tweede Wereldoorlog Ontsnapt aan een frontlijn In 1939 werd in Nederland de algehele mobilisatie afgekondigd en maakte het leger zich klaar voor een Duitse inval uit het oosten. Daarbij werd de Nieuwe Hollandse Waterlinie in eerste instantie tot belangrijkste verdedigingslinie bestemd. Gelegen in de NHW was het in Nieuwegein tijdens de mobilisatie daarom één en al bedrijvigheid van troepen die her en der in de gemeente gelegerd waren, onder andere in een kamp ten westen van Fort Jutphaas, langs de Nedereindseweg dat bekend stond als ‘Kamp Drilleveld’. Een straat in de directe omgeving kreeg deze benaming later ook officieel. De militairen werkten onder andere aan de opbouw van de linie. Er werd gewerkt aan de Keersluis, die nog niet gereed was in 1940 en daarnaast aan de inrichting van artillerieposities direct ten noorden en ten zuiden van Jutphaas. In de dijken van het Lekkanaal werden vele korte loopgraven en schuilplaatsen aangelegd. Bij Fort Vreeswijk was het wat dit betreft wat rustiger, omdat dit fort door de gereedkoming van Fort Honswijk van mindere betekenis was geworden. In 1939 was om die reden al het grootste deel van de infanteriebezetting van dit fort verplaatst naar elders (Copier-Van den End, 1995). Vlak voor het uitbreken van de oorlog besloot het opperbevel de hoofdweerstandsstrook echter te verplaatsen naar de Grebbelinie, meer in het oosten. De werkzaamheden aan de NHW werden stopgezet en de troepen werden verplaatst. Door deze beslissing bleef Nieuwegein buiten de grote grondgevechten van de meidagen in 1940. Wel kreeg men te maken met groepen evacués uit de omgeving van Veenendaal en Tiel en vluchtelingen uit Rotterdam en vielen enkele bommen in de gemeente (Palma, 2009). Op 12 en 13 mei spoelden de eerste golven van het terugtrekkende Veldleger de gemeente binnen. De 156e afdeling luchtdoelartillerie haalde in de omgeving van Vreeswijk tijdens de meidagen twee toestellen neer (Palma, 2009). Omdat hiervan in andere bronnen geen melding wordt gemaakt, lijkt het voor de hand te liggen dat de crashes zelf buiten Nieuwegeins grondgebied hebben plaatsgevonden.

38


Lekbrug, Beatrix-sluizen en Jutphaas Tijdens de bezetting bleef het in Nieuwegein overwegend rustig. De Duitsers vorderden percelen en panden en richtten her en der bij kruispunten versperringen, stellingen en/of luchtafweergeschut in (Copier-Van den End, 1995). De belangrijkste militaire activiteiten vonden plaats rond de Lekbrug, Fort Vreeswijk, de Beatrix-sluizen (figuur 4) en Fort Jutphaas. De Lekbrug was voor de Duitsers een belangrijke noordzuid-verbinding die intensief met geschut in staat van verdediging werd gebracht tegen luchtaanvallen. De brug werd door de Duitsers bovendien voorzien van springladingen om haar te kunnen laten springen als de geallieerden zouden naderden. De grootste Duitse luchtafweerstellingen bij de brug liggen aan Viaanse zijde maar ook in het Vreeswijkse landhoofd waren loopgraven, versterkingen en mitrailleursnesten aangebracht. Uiteindelijk faalde de opzet de brug hiermee te beschermen en werd zij door een bombardement van jachtbommenwerpers vernietigd op 5 januari 1945 (Copier-Van den End, 1995; Palma, 2009).

Figuur 4. De belangrijkste Duitse militaire activiteiten vonden plaats rond de Lekbrug, Fort Vreeswijk, de Beatrix-sluizen en Fort Jutphaas.

De Beatrix-sluizen waren een belangrijke verbinding naar Noord-Nederland en de Atlantikwall over water voor de bezetter, maar daarnaast ook een schakel in het inundatiesysteem. Het inundatiesysteem was door de bezetter opnieuw ingericht in de ‘Vordere en Hintere Wasserstellung’ die moesten dienen als respectievelijk de tweede en derde Duitse verdedigingslijn achter de Atlantikwall (Van Hoof, 2006). In de top tien van meest belangrijke objecten in dit systeem bestempelden de Duitsers de sluizen zelfs zo:

39


“Die wichtigste von diesen 10 Schleusen ist in diesem Zusammenhang die neue Schleuse im Amsterdam-Rijnkanaal in Vreeswijk. Für diese Schleuse sind oder werden bereits verschiedene Masznahmen ergriffen” (overgenomen uit Ververs, 1995). Een van die ‘Masznahmen’, ofwel maatregelen (het woord is waarschijnlijk verkeerd gespeld), bestond uit het voorhanden houden van middelen waarmee de sluispoorten in geval van nood snel dichtgestort konden worden en het preventief dichten van een van de twee sluizen. Een andere maatregel was de uitvoerige aanwezigheid van luchtafweerstellingen rondom de sluizen. Een bijzondere plek in de Duitse militaire inrichting van de regio vormt Fort Jutphaas. Dit fort werd ingericht als radioluisterpost van de Kriegsmarine en was daarom een uiterst geheim object van de Duitse militaire communicatiediensten.

Het eind van de oorlog Hoewel de Duitse militaire activiteit in de gemeente ongetwijfeld is toegenomen tegen het eind van de oorlog, bleef Nieuwegein zelf tot aan de bevrijding van Nederland overwegend buiten schot. De inwoners werden wel geconfronteerd met de gevolgen van de luchtoorlog. Op 20 september 1944 werd nabij Plettenburg en Bongenaar een geallieerd vliegtuig neergehaald, daarbij kwam niet alleen de Poolse RAF-vlieger om het leven, maar ook een 8-jarig jongetje uit Jutphaas. In het voorjaar van 1945 trokken de Canadezen en Britten op tegen de bezettingsmacht in WestNeder land. Ze stopten hun opmars echter bij de Grebbelinie en de lijn Ochten-Kesteren, 25 km ten oosten van de gemeente. Nieuwegein bleef daarmee opnieuw en tot het einde van de oorlog buiten het strijdperk. Op 5 mei 1945 gaven de Duitse troepen zich over en eindigde officieel voor heel Nederland de oorlog. Soms was het echter hier en daar nog onrustig. Zo is op 7 mei bij de Herenstraat, Dorpsstraat en rond het gemeentehuis nog een schermutseling geweest tussen leden van het verzet en Duitse officieren. Vijf inwoners van Juphaas werden het slachtoffer van het incident waarbij een dronken Duitse soldaat die met zijn wapen op de bevolking dreigde te schieten, werd neergeschoten door een verzetsman.

3.2.7 Een stormachtige ontwikkeling: Nieuwegein na de Tweede Wereldoorlog Kanalen en rijkswegen Na de oorlog werden grote infrastructurele werken uitgevoerd. Omdat het Merwedekanaal al spoedig niet meer aan de eisen van de scheepvaart voldeed, werd het bredere en diepere AmsterdamRijnkanaal gegraven. Het kanaal kwam in de gemeente Nieuwegein in 1952 gereed, al was al in 1931 besloten tot de aanleg. De aanleg van het Lekkanaal vormde onderdeel van hetzelfde project om een directe verbinding tussen het nieuwe kanaal en de Lek tot stand te brengen. Tussen 1965 en 1981 volgde verbreding van het Amsterdam-Rijnkanaal. Het kanaal werd hierbij om de plofsluis gelegd. Wel verdwenen bij de verbreding enkele batterijen aan de Overeindseweg. Ook werd na de oorlog de rijksweg A27 aan de oostzijde van Nieuwegein voltooid. Het gedeelte van de A27 tussen Lexmond en knooppunt Lunetten maakte onderdeel uit van het Rijkswegenplan 1968 en werd geopend in 1980.

40


De periode na 1945 werd verder bovenal gedomineerd door de grootschalige ontwikkeling van woningbouw. In 1958 besloot het provinciebestuur van Utrecht dat er tussen Jutphaas en Vreeswijk grootschalige woningbouw diende plaats te vinden. Deze eerste naoorlogse woonwijken, Wijkersloot en Zandveld, werden in de jaren 60 gerealiseerd.

Gemeentelijke herindeling en groeispurt Vanwege de grootschalige behoefte aan nieuwe woningbouw ondergingen Jutphaas en Vreeswijk na de oorlog uiteindelijk ook een belangrijke bestuurlijke verandering. Op 12 juni 1969 besloten de gemeenteraden van beide gemeenten zichzelf op te heffen ten gunste van een nieuw op te richten gemeente; in datzelfde jaar zag ook een nieuw Structuurplan voor het gebied het levenslicht. Een wet met dezelfde strekking werd op 15 maart 1971 aangenomen. Op 1 juli 1971 ontstond daardoor de nieuwgevormde gemeente Nieuwegein, genoemd naar de verdwenen stad ‘t Gein. Dit proces werd begeleid door de laatste burgemeesters van beide gemeenten, Theodore baron de Smeth van Deurne (1919-1988), burgemeester van Jutphaas, en G.B. Pelikaan, burgemeester van Vianen en tevens waarnemend burgemeester van Vreeswijk. Burgemeester van de nieuwe gemeente werd Frans Hermsen (1926-2003), die daarvoor eerste burger van Eibergen was. Kort na de gemeentelijke samenvoeging werd op grote schaal begonnen met de aanleg van nieuwe woon- en werkgebieden. Een belangrijke impuls hiervoor was de Nota Volkshuisvesting uit 1972, die Nieuwegein samen met een aantal andere Nederlandse gemeenten, waaronder Purmerend, Hoorn, Almere, Zoetermeer en Houten, bombardeerde tot groeikern. Basis voor de ontwikkelingen in Nieuwegein bleef het Structuurplan van 1969, een grootschalig vlekkenplan, dat uitging van circa 55.000 inwoners in 1985. Men had hierin een woongebied voor ogen met een nieuw centrum, een zone bestemd voor grootschalige industriële activiteiten, een H-vormig wegennet ter ontsluiting van de woonwijken en een uitgekiend openbaar vervoernetwerk. Uitgangspunt was een suburbane stad met veel aandacht voor sociale heterogeniteit. Nieuwegein hoefde geen ‘complete stad’ te worden. ‘De in Utrecht aanwezige culturele voorzieningen van hogere orde (toneel, muziek, musea) vallen eveneens binnen de gezichtskring van de inwoners van Nieuwegein en dragen dus bij tot het daar aanwezige stedelijke leefklimaat’, aldus het Structuurplan. Een belangrijk aspect dat de stedenbouwers voor ogen stonden was de ‘vrijheid van beweging’, mogelijk gemaakt door de mobiliteit per auto. ‘Het stedelijke leven kan alleen tot volle ontplooiing komen, als men zich voor het onderhouden van de gewenste contacten naar believen binnen de agglomeratie kan verplaatsen.’ Het complexe systeem van wijk-, buurten erfontsluitingen, met veelal gescheiden systemen voor autoen langzaam verkeer (figuur 5), is in Nieuwegein gecombineerd met een zogenaamd ‘aanschouwelijk woonmilieu’: een geleding in wijken, buurten en ‘eigen plekken’, elk zoveel mogelijk met een eigen ‘aanschouwelijk’ gezicht, voldoende eigen voorzieningen en een invulling waar de ‘menselijke maat’ regeert. ‘Een aanschouwelijk woonmilieu kan er toe bijdragen dat bewoners het gevoel krijgen ergens thuis te zijn, ergens bij te horen’, zo stelt het Structuurplan. Er werd ook een defintieve omslag gemaakt van hoog- naar laagbouw, dat wil zeggen, een kleinschalige vorm van stedelijkheid, verwezenlijkt in het woonerf, dus op het schaalniveau van de directe woonomgeving. Integratie van functies, beloopbaarheid, ontmoeting tussen bewoners, herbergzaamheid, de combinatie van een hoge dichtheid en geringe bouwhoogte en het weren van auto’s in de directe woonomgeving waren hierbij belangrijke aspecten.

41


Figuur 5. Typerend in de stedenbouwkundige opzet van groeikern Nieuwegein is de strikte scheiding van autoen langzaam verkeer. Via bruggen of tunnels kunnen de brede verkeersstructuren door voetgangers en fietsers worden overgestoken. De Graaf Florisbrug is in 1983 gebouwd (foto: MAB).

In Nieuwegein resulteerde een en ander in een groot aantal nieuwe wijken en buurten, die voor een belangrijk deel werden ontworpen in allerlei op het woonerf geënte structuren, in allerlei variaties en vormen. Er was veel aandacht voor groen, waarbij zelfs gebruik werd gemaakt van bestaande historische structuren, die in het nieuwe ontwerp werden opgenomen. In diverse wijken werd geëxperimenteerd met de integratie van ‘suburbaan wooncomfort’ met nieuwe typen van stedelijkheid en collectiviteit. Voorbeelden zijn de grote complexen met geschakelde waterwoningen en de complexen met houten woningen in de wijk De Doorslag en het complex De Zwaluw, waar eigenheid en privésfeer op een vernieuwende manier zijn gecombineerd met veel aandacht voor de collectieve buitenruimte (figuur 6). Voor de architectonische invulling werd vaak gebruik gemaakt van een ‘hedendaags vernacular’, waarbij bouwvormen losjes werden gestoeld op historische voorbeelden (het grachtenhuis, het topgevelhuis, het boerderijdak, Delftse School en zelfs Amsterdamse schoolarchitectuur) en ambachtelijke materialen (baksteen, pannen) werden gecombineerd met beton en staal. In veel ontwerpen zien we een soort ‘functionele wanorde’, een schijnbaar ongeplande architectuur met onverwachte hoeken, doorgangen, pleintjes en restgebiedjes. In de periode tussen 1971 en 1986 (het einde van de groeikernperiode) groeide Nieuwegein uit tot een belangrijke agglomeratie van de stad Utrecht (Fafiani, Rijntjes & Van der Wiel, 2002). Volgens Pantus (2012) is de groeikerntaak van Nieuwegein gedurende de jaren zeventig en het begin van de jaren tachtig in mineur geraakt door de toenmalige crisis. Er moest veel worden bezuindigd. Dat

42


Figuur 6. In de wijk De Doorslag bevindt zich een groot complex eengezinswoningen, die in houtskeletbouw werden uitgevoerd in 1979-1980. In de bouwvormen, het materiaalgebruik en de stedenbouwkundige opzet van de wijk met veel groen en watersingels is Scandinavische invloed zichtbaar (foto: MAB).

vertaalde zich in een matige architectonische kwaliteit -enkele positieve uitzonderingen daargelaten- en een aanvankelijk falend stadscentrum, dat laat en anders ontwikkeld werd dan de plannenmakers van het eerste uur voor ogen hadden gehad.

3.3 Vreeswijk Oorsprong De eerste vermelding van wat we nu kennen als Vreeswijk dateert uit 914, wanneer de nederzetting ‘Fresionouuic’ wordt vermeld in een register van goederen en landerijen van de kerk van St. Maarten te Utrecht. Deze vermelding is opgenomen als derde venster in de Canon van Nieuwegein (www.nieuwegein.nl). Het tegenwoordige Vreeswijk heeft mogelijk een vroeg-middeleeuwse voorganger gehad. Het betrof een zogenaamd domeingoed, dat toekwam aan de bisschop van Utrecht. Waar het precies heeft gelegen, is niet met zekerheid bekend. Mogelijk lag het plaatsje aan de Hollandse IJssel, ter hoogte van de Wierssteeg, noordwestelijk van het huidige Vreeswijk. De nederzetting bezat een kerk en huizen, wellicht op terpen, bouwland en mogelijk was er ook een versterking. Na de aanleg van de Nieuwe Vaart is het dorp naar de huidige locatie verplaatst (figuur 7; zie ook § 3.2.3).

43


Figuur 7. Na de aanleg van de Nieuwe Vaart vormde zich hier een nieuwe kern.

Aan het einde van de 13e eeuw (tussen 1285 en 1291) verloor de Hollandsche IJssel zijn functie als vaarroute en verbinding met de rivier de Lek. Zo besloot men de Vaartse Rijn met een nieuwe vaart aan te sluiten richting de Lek. Het eerste deel van het traject, de Nieuwe Vaart, is rond 1285 gegraven en liep tot de Wierssteeg, waar een overslagplaats ontstond (Wiers). Het resterende deel van de route naar de Lek werd over land afgelegd. Pas in 1373 werd de vaart doorgetrokken in zuidelijke richting en met een schutsluis aangesloten op de Lek; de bouw van de schutsluis is opgenomen in de Canon van Nieuwegein (www.nieuwegein.nl). Een andere lezing wil dat het zuidelijke deel van de vaart al wel was aangelegd, maar dat de sluis pas in 1373 werd gerealiseerd. Dat zou betekenen dat Vreeswijk mogelijk al eind dertiende eeuw is ontstaan als overslagplaats. Toren de Gildenborch, die bij de monding van de vaart in de Lek werd gebouwd, moest het belangrijke verkeersknooppunt bewaken.

Vorming van de nederzetting Rondom de monding en de schutsluis ontwikkelde zich de nieuwe handelsnederzetting Vreeswijk. Ter verdediging van deze strategische plaats voor de handel werd de verdedigbare toren Gildenborch opgericht. De exacte locatie van de Gildenborch, die in 1482 werd geslecht door soldaten van David van Bourgondië, is niet bekend (Fafiani, Rijntjes & Van der Wiel, 2002; Giesen-Geurts & Kooiman, 1991; www.museumwarsenhoeck.nl, Blijdestein, 2007). Op de plattegrond van het aan de overzijde van de Lek gelegen Vianen, rond 1560 vervaardigd door Jacob van Deventer, is ook Vreeswijk afgebeeld (figuur 8). Het is het oudst bekende kaartbeeld van de nederzetting die op deze kaart ‘Op de Vaert wordt genoemd. Op de kaart is duidelijk

44


Figuur 8. Vreeswijk/Op de Vaert op de kaart van Vianen, rond 1560 vervaardigd door Jacob van Deventer.

dat de middeleeuwse Lekdijk en de Nieuwe Vaart met daarin de schutssluis de structuurbepalende elementen zijn, die ook nu nog de hoofdstructuur van de nederzetting vormen. Langs de Nieuwe Vaart zijn de bebouwingsconcentraties aan de tegenwoordige Dorpsstraat en de Oude Sluis herkenbaar (figuur 9. Oude sluis), de Lekdijk is in de nederzetting als Lekstraat en Molenstraat te traceren. De bebouwing op de 16e-eeuwse kaart is dus geconcentreerd rond de sluis en langs de vaart en direct gericht op de handels- en overslagactiviteiten ter plaatse. Ten noordoosten van de nederzetting werd een kerk gebouwd’ (het Dijkveldse Kerkje), waarvan bekend is dat deze in 1585 is platgebrand door de Spanjaarden. De precieze ligging van deze middeleeuwse kerk is lastig te duiden. De exacte ligging van de middeleeuwse kerk is niet bekend, maar het lijkt erop dat de kerk heeft gestaan op de begraafplaats aan de Gildenborglaan of in het (deels bebouwde) gebied tussen Vaartstraat en begraafplaats. In 1638 is begonnen met de bouw van een nieuwe kerk op de huidige plek ten westen van de Oude Sluis, aan de Molenstraat. Na verwoesting van dit bedehuis door de Fransen in 1672 is in 1683 op de oude fundering een nieuwe kerk gebouwd. Deze kruisvormige kerk is tot op de dag van vandaag bewaard gebleven.

Nieuwe waterwerken Door de toenemende verzanding van de monding van de Vaartse Rijn werd de aanleg van een nieuwe, buitendijks gelegen, sluiskolk noodzakelijk. Dat gebeurde in 1562. De nieuwe kolk is op de kaart van Van Deventer nog niet te zien. De kade met bebouwing bestond toen al wel. Om het peil van de Vaartse Rijn en de daaraan gekoppelde doorstroming van de grachten in de stad Utrecht te garanderen, werden in 1638 een duiker en een kanaal aangelegd (ter plaatse van de latere Spuisluis). Hier lag in de middeleeuwen ook al een straatje met bebouwing dat naar de toenmalige kerk

45


Figuur 9. Oude Sluis en omgeving (foto: MAB).

leidde. Aan de Lekdijk stond hier een molen. In 1666 is ten westen van de schutsluis, bij de Molenstraat, een andere molen gebouwd. Deze stellingmolen functioneerde tot de vroege 20e eeuw en is in 1908 onttakeld. In 1786 werd ten oosten van het dorp een open aarden werk ter verdediging van de sluizen aangelegd. Deze hadden immers als inundatiesluizen ook een militaire functie. In 1820 is het fort tot een gesloten aardwerk omgevormd en een nieuwe verbouwing volgde in 1853. Fort Vreeswijk is in 1960 als militair complex buiten gebruik gesteld. Een belangrijke wijziging in de nederzettingstructuur betekende de aanleg van de Rijkshulpschutsluis in 1817-1818. Deze schutsluis was als tijdelijke noodsluis bedoeld, omdat de Oude Sluis moest worden vernieuwd. Bij de aanleg is gebruik gemaakt van de restanten van het ‘volmolengat’, het kanaaltje dat in 1638 was aangelegd. Na heropening van de nieuwe sluis in 1824 raakte de Rijkshulpschutssluis langzaam in onbruik. Vanwege de geringe afmetingen maakten alleen de lokale zandschippers er nog gebruik van. Na circa 1900 functioneerde het complex voornamelijk nog als spuisluis of mogelijke inundatiesluis. De imposante nieuwe schutsluis uit 1824, met zijn bakstenen kolken, ophaalbruggen, brede kaden en de schotbalkloodsen bepaalt sindsdien het centrum van Vreeswijk.

Structuur Vreeswijk Tot ver in de 19e eeuw behield Vreeswijk de omvang, die de nederzetting ook al aan het einde van de 16e eeuw had bereikt. De voornaamste bouwlocaties lagen zoals gezegd langs de kades van de schutsluis en de vaart. De verkavelingstructuur van de hoofdstraten (Dorpsstraat, Oude Sluis) is die van een kleinstedelijke nederzetting en bestaat uit relatief smalle, diepe percelen, waarop aan de straatzijde, vrijwel aaneengesloten bebouwing is ontstaan, merendeels diepe huizen,

46


die met de korte gevel aan de straat zijn geplaatst (figuur 10. Bebouwing Dorpsstraat/Molenstraat). Alle panden zijn gericht op de kaden en sluiskolken en de daar plaats vindende activiteiten. Tussen de panden bevinden zich hier en daar smalle stegen of druipstroken. De doorgangen leiden naar op de achtererven gelegen secundaire gebouwen en zijn soms doorgetrokken naar achterstraatstructuren. Delen van die achterstraatstructuren zijn nog herkenbaar bij de Oude Sluis en de Kade. Ook van de steeg- en druipgangstructuren is het een en ander behouden gebleven, zoals aan de westzijde van de sluis de doorgang naar de Gereformeerde kerk, de Waagstraat, de Tramstraat, de smalle steeg tussen Dorpsstraat 31 en 32, de stegen aan weerszijden van Dorpsstraat 35 en het steegje van de Dorpsstraat naar de Hervormde kerk. Aan de oostzijde is de doorgang tussen Oude Sluis 11 en 12 herkenbaar. De merendeels smalle en diepe panden kenden een gecombineerd gebruik van wonen, handel, horeca en ambacht, in veel gevallen gericht op de activiteiten rond de vaartmonding, waar overslag plaats vond en trekschuiten richting Utrecht vertrokken. Ook de pont (eerst een pontveer en na 1840 een schipbrug) naar Vianen trok veel publiek. Vanzelfsprekend is de bouwsubstantie in de loop der eeuwen steeds weer aangepast, gemoderniseerd en/of vernieuwd, maar achter de veelal door 19e- en 20e-eeuwse details bepaalde voorgevels bevinden zich soms oudere structuren, die teruggaan tot de 17e eeuw (figuur 11. Oudere gevels). Dit is te zien aan oude metselwerkfragmenten in zijgevels, oude muurankers en andere geveldetails en voor de 17e eeuw en vroeger kenmerkende dakhellingen. Veel panden hebben dan ook een bouwhistorische kwaliteit.

Figuur 10. Kleinstedelijke bebouwing langs de Dorpsstraat, bij de ingang van de Molenstraat (foto: MAB).

47


Figuur 11. Achter de 19e-eeuwse gevels van de panden aan de Dorpsstraat gaan mogelijke oudere structuren schuil (foto: MAB).

19e eeuw In het tweede kwart van de 19e eeuw werd oostelijk van de Spuisluis een kleine arbeiderswijk aangelegd (Frederiksoord). Een belangrijke impuls voor de nederzettingsontwikkeling was aan het einde van de 19e eeuw de aanleg van het Merwedekanaal (1882-1892), de verbeterde waterverbinding tussen de Rijn en Amsterdam. Daarvoor werd de bestaande Vaartse Rijn verbreed en uitgediept en langs de westzijde van de oude dorpskom van Vreeswijk omgeleid. Daar werd een nieuwe schutsluis gerealiseerd, de Koninginnensluis. Deze werd in 1891 in gebruik genomen. Langs het nieuwe kanaaltraject ontstond een levendige uitbreiding van het oude Vreeswijk, de Handelskade, een lang bebouwingslint met kleine en grote handelsondernemingen, bedrijven, op de vaarten sluisactiviteiten gerichte nering (tagrijnzaken) en woningen. Langs de noordrand van het oude dorp vormde de nieuwe Koninginnenlaan (met bruggen in de Vaartse Rijn en het Merwedekanaal) vanaf circa 1900 de belangrijkste verbinding tussen beide dorpsgebieden. Aan deze laan verrees de imposante neogotische R.K. St.-Barbarakerk, met pastorie en begraafplaats (1908-1910; figuur 12. Barbarakerk). Noordelijk van de Koninginnenlaan kwam vanaf de vroege 20e eeuw een woonwijk tot ontwikkeling, met lintbebouwing langs genoemde laan, de Prins Hendrikkade en enkele binnenstraten. Aan de Prins Hendriklaan werd in 1915 het vermaarde Internaat voor schipperskinderen geopend, een complex bestaande uit een internaat/kostschool en enkele dienstwoningen op de kop van het terrein tussen Vaartse Rijn en Merwedekanaal. Ook ten oosten van de Vaartse Rijn kwam steeds meer op de vaart gerichte bedrijvigheid, waaronder enkele werven.

48


Na 1945 Na de Tweede Wereldoorlog werd direct ten noorden van de oude dorpskom de eerste kleine uitbreidingswijk van Vreeswijk gerealiseerd. Opmerkelijk, gezien de beperkte omvang van Vreeswijk, is de keuze voor drie blokken etagewoningen langs de Wierselaan (figuur 13: portiekflats Wierselaan). Ze werden in kleine stempels gecombineerd met blokken geschakelde eengezinswoningen aan de Merwedestraat, de Vaartstraat en de Wierselaan. In de jaren vijftig werd ook begonnen met de bouw van woningen ten noorden van de Oranjestraat (omgeving Bernhardstraat-Wierselaan, 1956). Het was de eerste fase van de grote wijk, die aan de noordkant van het dorp in de jaren zestig (1962-1965) zou verrijzen, de buurt met de rivierennamen. Het betreft een groot complex in een eenvoudige halfopen verkaveling. Het complex is in de tweede helft van de jaren zestig in oostelijke en noordelijke richting nog enigszins uitgebreid. Langs de Vaartse Rijn ontwikkelde het industriegebied zich steeds verder in noordelijke richting, met de Wierselaan als centrale as. Inmiddels is een deel van de industriële bedrijvigheid tussen Wierselaan en Vaartse Rijn uit beeld verdwenen en vervangen door nieuwe wooncomplexen. Van de oude bedrijvigheid resteert voornamelijk het complex van de tegenwoordige museale scheepswerf aan de Wierselaan (ca. 1949-1955). Als gevolg van de aanleg van het Amsterdam-Rijnkanaal en het daarvan afgetakte Lekkanaal uit de jaren dertig is er een einde gekomen aan de op de scheepvaart gerichte functie van Vreeswijk. De sluiscomplexen in de oude kern werden in respectievelijk 1960 en 1980-1981 gesloten.

Figuur 12. St.-Barbarakerk aan de Koninginnenlaan (foto: MAB).

49


Figuur 13. Vroegnaoorlogse uitbreiding van Vreeswijk met portiekflats aan de Wierselaan (foto: MAB).

In 1971 zijn Vreeswijk en Jutphaas samengevoegd tot de nieuwe gemeente Nieuwegein. De oude kern van Vreeswijk ligt excentrisch in de nieuwe gemeente en vervult daarin geen centrale rol meer.

Beschermd dorpsgezicht Het oudste deel van Vreeswijk, gelegen tussen Koninginnenlaan en Lek is sinds 1966 rijksbeschermd dorpsgezicht. In 1984 is het gezicht uitgebreid met de ten oosten van de Oude Sluis gelegen Spuisluis. In de toelichting bij het besluit tot aanwijzing van de uitbreiding wordt een beschrijving gegeven van het ontstaan en de ontwikkeling van de nederzetting, het huidige ruimtelijke karakter en een nadere typering van de te beschermen waarden (Toelichting bij besluit van de Ministers van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur en van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer van 19 april 1984, nr. MMA/MO U 5575).

3.4 Jutphaas-Kerkveld Vroege ontwikkeling De nederzetting Jutphaas ontwikkelde zich aanvankelijk langs de ontginningsbasis van Nederen Overeind, gevormd door de Jutphase Wetering, waarop haaks de percelen in noordzuidelijke richting werden uitgezet. De ontginning van de cope Jutphaas vond plaats in de tweede helft van de 11e eeuw. Al vóór de copeontginning was het gebied bewoond en moet zich een kleine kern

50


Figuur 14. Restant van de middeleeuwse kerktoren op de begraafplaats bij Kerkveld (foto: MAB).

hebben gevormd, waar een kerkje werd opgericht. 7 Resten van een tufstenen kerk en graven, op zijn vroegst daterend in de 11e en 12e eeuw zijn op het terrein van de begraafplaats aan het Kerkveld behouden gebleven. Het bakstenen baarhuis op de begraafplaats is een restant van de middeleeuwse kerktoren van de in 1820 afgebroken kerk (figuur 14. Kerkveld). De kleine, hoger gelegen en vermoedelijk omgrachte kerkplaats werd na de ontginningsperiode via het Kerkveld gekoppeld aan de ontginningsas. Dit Kerkveld is een opmerkelijke, langgerekte rechthoekige ruimte, die aan de oosten westzijde werd bebouwd met huizen (figuur 15. Kerkveld). Zo werd een dorpsplein gevormd, kern van de kleine nederzetting. De huidige bebouwing is, enkele in kern 19e-eeuwse woningen en het uit 1907 daterende St.-Elisabethshofje daargelaten, van vrij recente datum (na 1978-1980). Voordien stonden er oude woningen, waarvan de bouwsubstanties soms terugging tot de late middeleeuwen. De naam Jutphaas wordt voor het eerst vermeld in een acte uit 1165. Daarin verzoekt de bisschop van Utrecht aan keizer Frederik I (Barbarossa) om maatregelen tegen de enorme wateroverlast. Deze vermelding is opgenomen als zesde venster in de Canon van Nieuwegein (www.nieuwegein. nl).

7

Er zijn geen concrete aanwijzingen dat er voor de 12e eeuw sprake was van een kerk, aldus de heer R. van der Mark. Topografische afbeeldingen laten een Romaans kerkje met later toegevoegde gotische transeptarmen zien. De oudste kern, het Romaanse zaalkerkje is op stilistische gronden op zijn vroegst in de 12e eeuw te dateren, toen dit gebied al was ontgonnen. Dit in tegenspraak met de gegevens afkomstig uit ARCHIS die bij AMK-terrein 924 horen en die zijn gebasseerd op de vondst van enkele vroeg middeleeuwse munten in de 19e eeuw.

51


Figuur 15. Het Kerkveld in oostelijke richting (foto: MAB).

Figuur 16. Historische lintbebouwing langs de Nedereindseweg (foto: MAB).

52


Lintbebouwing Langs het ontginningslint van de Nedereindseweg kwam in de loop der eeuwen een dubbelzijdige, maar zeer spaarzame lintbebouwing tot stand (figuur 16. Nedereindseweg). Langs de noorden zuidzijde van de Jutphase Wetering (11e eeuw) ontstond langs het tegenwoordige tracé van de Nedereindseweg vanaf het einde van de 13e eeuw een reeks van kastelen en versterkingen. Vaak ging het daarbij om woontorens die naast al bestaande boerderijen werden opgetrokken. Ze hadden niet zozeer een militaire functie maar waren veel meer een statussymbool van de succesvolle ontginners in deze streek. Evenals de boerderijen stonden de kastelen veelal op de koppen van de percelen langs de Jutphase Wetering. De meeste kastelen werden in de 15e eeuw her- of verbouwd, en uitgebreid en gemoderniseerd in de 16e en 17e eeuw. In de 19e eeuw waren de meeste kastelen/buitenplaatsen gesloopt: De Batau, Everstein, Vronestein, Rijnenburg, Huis de Geer, Stormerdijk, Wijnesteijn, Oud-Heemstede (niet te verwarren met Heemstede in Houten), Bongenaar, Liesbosch en Plettenburg. 8 Zwanenburg is na de Tweede Wereldoorlog op enkele fragmenten na gesloopt en Stormerdijk is als 19e-eeuws huis bewaard gebleven. Kasteel Rijnhuizen werd in 1637 opnieuw opgebouwd met gebruikmaking van een middeleeuwse onderbouw en is samen met huis Oudegein het enige in Nieuwegein bewaard gebleven kasteel (Fafiani, Rijntjes & Van der Wiel, 2002; Giesen-Geurts & Kooiman, 1991; www.museumwarsenhoeck.nl; figuur 17). Tot ver in de 19e eeuw was het bebouwingslint van de Nedereindseweg vooral agrarisch van karakter, waarop de boerderijen op vrij grote afstand van elkaar stonden (figuur 18. Kadastrale minuut). Verschillende boerderijen of delen daarvan zijn in het huidige dorpsgebied behouden gebleven. Sommige daarvan hebben nog zichtbare bouwrestanten uit de 16e en 17e eeuw.

Figuur 17. Kasteel Rijnhuizen is samen met huis Oudegein het enige in Nieuwegein bewaard gebleven kasteel.

8

Huis de Geer, Zwanenburg en de Bongenaar hebben een 17e eeuwse oorsprong en zijn gestichte buitenplaatsen.

53


Figuur 18. De kern van Jutphaas op een kaartuitsnede van de kadastrale minuut van 1832.

Nieuwe woonkern aan de vaart Naast het Kerkveld had zich in de Late Middeleeuwen inmiddels een tweede woonkern ontwikkeld, en wel langs de vanaf 1122 aangelegde Vaartse Rijn, die op ruime afstand ten oosten van het Kerkveld door de ontginning werd gegraven. Het nieuwe economische zwaartepunt van de nederzetting kwam bij het veer over deze vaart en de sluis in de Jutphase Wetering te liggen. In 1306 is het veer vervangen door een vaste brug. Op bescheiden schaal ontwikkelde zich in noordelijke en zuidelijke richting een bebouwingslint langs de vaart. Zo vormde zich een pleisterplaats voor de vaart vanuit Utrecht en later Amsterdam, naar het Duitse achterland. Er vestigden zich herbergiers, ambachtslieden en winkeliers, die zich richtten op de schippers en reizigers op de Vaartse Rijn en op de reizigers te land over de Nedereindseweg en de weg langs de vaart, tegenwoordig de Herenstraat (figuur 19). Dit was al in de vijftiende eeuw een voor wagens begaanbare weg en een belangrijke route naar de stad Utrecht.

54


Figuur 19. Jutphaas, dorpskern langs de Vaartse Rijn (foto: MAB).

De bebouwing langs de vaart werd opgericht op smalle diepe percelen, haaks op de middeleeuwse ontginningsstructuren van de copeontginning. Gaandeweg ontstond het vrij dicht bebouwde lint, zoals dat tegenwoordig nog bewaard is gebleven en dat zich vooral gedurende de 19e en 20e eeuw in noordelijke en zuidelijke richting sterk uitbreidde (figuur 20. Herenstraat). De bebouwing staat deels op vrij smalle, diepe percelen en laat richting de aansluiting van de Nedereindseweg een steeds sterkere verdichting zien. De een- en tweelaagse panden hebben kappen haaks op of evenwijdig aan de straat. De oudste panden hebben bouwrestanten uit de 16e of 17e eeuw, maar dit is door de vaak verbouwde voorgevels niet altijd goed te zien. 9 Er is een markante afwisseling in woonhuizen van verschillende typen, woonwinkelhuizen, horecapanden en (voormalige) bedrijfspanden. Meer naar het zuiden toe staan ook kleine villa’s en middenstandswoningen uit het interbellum. Een van de opmerkelijke huizen is de hoofdonderwijzerswoning, Herenstraat 50 uit 1883. De bijbehorende voormalige school staat aan de Schoolstraat. Andere belangrijke historische gebouwen langs de Herenstraat zijn onder meer de onderbouw van de industriemolen van Stoomfabriek De Batavier uit 1888 en het grote fabrieksgebouw van Van Bentum Stalen Ramen uit 1948 op Herenstraat 108.

9

Zie het BAAC-rapport B-10.0266 Jutphaas. Herenstraat - Utrechtsestraatweg. Cul;tuurhistorische verkenning, augustus 2011. In dit rapport is voor een aantal panden een beknopte bouwhistorische verkenning opgenomen (bijlage 2). In de cultuurhistorische verkenning is geconstateerd dat in verschillende panden veel oudere constructies schuil gaan dan op grond van de voorgevel zou worden verwacht. Enkele panden getuigen ook in hun uiterlijke verschijningsvorm of details van hun hoge leeftijd, bijvoorbeeld in de vorm van 17e-eeuws metselwerk en muurankers uit die periode.

55


Figuur 20. Lintbebouwing langs de Herenstraat (foto: MAB).

Figuur 21. Tuindorpontwikkeling uit de jaren 20 aan de Stormerdijkstraat (foto: MAB).

56


Noordelijk van de aansluiting van de Nedereindseweg verrees in 1910 een nieuw raadhuis, naar een neonrenaissancistisch ontwerp van architect G.A. Ebbers. De lintbebouwing van de Herenstraatweg gaat over in die van de Utrechtsestraatweg. Hier wordt het beeld sterk bepaald door het complex, dat tussen 1874 en 1939 in fasen verrees in opdracht van het RK kerkbestuur van Jutphaas en bestaat uit de imposante neogotische St.-Nicolaaskerk, de Nicolaasschool met onderwijzerswoning, het voormalige St.-Franciscusgesticht met klooster, bewaarschool en meisjesschool, een kosterswoning, een kerkhof en de pastorie. Deze verrees in 1939 naast het nadien afgebroken Huizen Zwanenburg, waarvan alleen nog de brug met toegangshek en twee ingegraven kanonslopen, die als schamppalen fungeren, resteren. In de zijgevel van de pastorie bevindt zich nog een gevelsteen van het oude huis en een deel van de noordelijke zijgevel is behouden gebleven, alsmede de funderingen. Voorts bezit de Utrechtsestraatweg een zeer gevarieerde, nog deels historische lintbebouwing, met elementen uit de verschillende ontwikkelingsfasen van het gebied: boerderijen uit de prestedelijke periode, met de industriële activiteiten langs de vaart samenhangende rijen arbeiderswoningen en villa’s en middenstandswoningen uit het interbellum.

Verdere ontwikkeling langs de Nedereindse- en Overeindseweg Vanaf vooral de vroege 20e eeuw verdichtte het nog altijd spaarzaam bebouwde lint van de Nedereindseweg tussen de brug over de vaart en het Kerkveld. Aanvankelijk beperkte zich de bebouwingsverdichting tot het eerste stukje bij de Herenstraat. Daar werd in 1819-1820 een nieuwe Hervormde kerk gebouwd, ter vervanging van het oude gebouw op het Kerkveld. Vooral tussen 1900 en 1940 verrezen op de verkavelde weiden tussen de boerderijen veel middenstandswoningen

Figuur 22. Wijkersloot bij Jutphaas, moderne naoorlogse uitbreidingswijk (foto: MAB).

57


Figuur 23. Hoogbouw in het Wenckebachplantsoen in Wijkersloot (foto: MAB).

en een enkele villa. Ook werden, vooral aan de noordzijde, nog wel kleine agrarische bedrijven gesticht. Ten westen van Vaartse Rijn stokte de dorpsontwikkeling door de aanwezigheid van de buitenplaats Rijnhuizen en vooral het fort Jutphaas. Dat was in 1820 aangelegd (en later uitgebreid en verbeterd) als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, ter plaatse van het verdwenen kasteel Plettenburg.

Nieuwe ontwikkelingen In 1921 liet Woningbouwvereniging Jutphaas een arbeiderswijkje bouwen naar ontwerp van architect K van den Berg. Deze eerste uitbreiding van Jutphaas betreft een eenvoudig tuindorp met kleine geschakelde bakstenen woningen van verschillende typen en opvallend door de siermetselwerkdetails en de grote expressieve pannendaken (figuur 21. tuindorp Stormerdijkstraat). Kort na de Tweede Wereldoorlog werden ten westen van dit complex verschillende blokken geschakelde eengezinswoningen gebouwd, in een sobere traditionalistische trant. In de jaren zestig werd begonnen aan de grote nieuwbouw wijk Wijkersloot (figuur 22. Wijkersloot). Aanvankelijk gebeurde dit nog aan eenvoudige woonstraatjes met in lange rijen geschakelde eengezinswoningen, vlak achter het bebouwingslint van de Nedereindseweg. Rond 1967-1970 werd gebouwd aan het centrale deel van Wijkersloot. Hier verrees een modernistische buurt met hoog- en middelhoogbouw in een volledig open verkavelingstructuur, ingebed in een groene entourage met grote plantsoenen, tuinen en vijvers (Wenckebachplantsoen, Van Herwijnenplantsoen; figuur 23. Wenckebachplantsoen). Langs de Sluyterslaan, die deels als een soort parkway is ingericht met veel groen, bevindt zich een groot aantal stempelstructuren, samengesteld uit zich telkens herhalende ensembles met galerijflats en blokken geschakelde eengezinswoningen (circa 1962-1966). Opvallend zijn de vier grote schijfvormige galerijflats aan het Nijpelsplantsoen uit 1969. Ook hier heeft de wijk door de

58


vele plantsoenen een groen karakter. Tussen en langs de flanken van de hoogbouwbuurten bevinden zich buurten met alleen grondgebonden geschakelde woningen. In het stratenpatroon en de oriëntatie van de bebouwing is de historische ontginningsstructuur van het gebied nagevolgd. Op enkele locaties in de woonwijk bevinden zich gebouwen met bijzondere functies, zoals scholen, een winkelcentrum en bedrijfspanden. In 1971 zijn Jutphaas en Vreeswijk samengevoegd tot de nieuwe gemeente Nieuwegein. De oude kern van Jutphaas ligt excentrisch in de nieuwe gemeente en vervult daarin geen centrale rol meer.

Beschermd dorpsgezicht In december 2011 heeft de gemeenteraad besloten een deel van Jutphaas aan te wijzen als gemeentelijk beschermd dorpsgezicht. In december 2012 is hieraan een aantal kleine percelen openbare ruimte toegevoegd. Het gaat om een deel van de lintbebouwing langs de Utrechtsestraatweg en de Herenstraat.

59


60


4 Aardkundige elementen (kaartbijlage 1)

4.1 Aardkundige elementen versus aardkundige waarden Aardkundige elementen kunnen worden gezien als onderdelen van het landschap die iets vertellen over de natuurlijke ontstaanswijze van een gebied (Brombacher & Hoogendoorn, 1997). Deze zogenaamde niet-levende natuur is het gevolg van natuurlijke processen en verschijnselen die het landschap in de loop der jaren hebben gevormd. Zo is bijvoorbeeld wind de drijvende kracht achter het ontstaan van dekzandgebieden en zijn stuwwallen ontstaan onder invloed van glaciale ijsstuwing. Aardkundige elementen kunnen bestaan uit objecten, patronen of processen. Een object, bijvoorbeeld de bedding van een rivier, vormt samen met een restgeul en oeverwallen een aardkundig patroon: de stroomgordel. Wanneer een drijvende kracht actief vorm geeft aan een object, zoals zandverstuiving onder invloed van wind, dan is sprake van een aardkundig proces. Niet ieder aardkundig object, patroon of proces is daadwerkelijk van aardkundige waarde. Om tot een waardestelling te komen kan gebruik worden gemaakt van een zestal criteria: intactheid, zichtbaarheid, zeldzaamheid, vervangbaarheid, educatieve en wetenschappelijke waarde. Deze criteria worden onder andere voorgedragen door de provincies Utrecht en Noord-Brabant als algemeen toepasbaar. De waardetoekenning is een zekere zin subjecief; ‘expert-judgement’ en volledigheid van bronmateriaal spelen een grote rol. Ten behoeve van de cultuurhistorische waardenkaart van de gemeente Nieuwegein gaat het niet zozeer om aanwezige aardkundige waarden: in de context van deze rapportage zijn het de aardkundige elementen in het huidige landschap die zichtbaar en/of herkenbaar zijn die van waarde zijn. Onder zichtbaarheid wordt hier verstaan dat de aardkundige waarde zelf als zodanig zichtbaar is aan het maaiveld. Van herkenbaarheid is sprake wanneer niet de aardkundige waarde zelf zichtbaar is, maar wanneer de aanwezigheid en/of ligging van die waarde wel herkenbaar is in het terrein, bijvoorbeeld doordat de aardkundige waarde de ligging van een andere (historische) structuur heeft beïnvloed. Een voorbeeld is de crevasserug die nog herkenbaar is in de loop van de Randijk. De criteria zichtbaarheid en herkenbaarheid zijn per fysisch-geografische eenheid beoordeeld in tabel 3.

4.2 Kenmerkende aardkundige elementen Al in vroegere tijden zijn aardkundige elementen leidend geweest in de ruimtelijke ordening van de mens. Daarom vertegenwoordigen fysisch-geografische eenheden een belevingswaarde: zij vormen de niet-levende component van het landschap. Op basis van de landschapsontwikkeling, de geomorfogenetische kaart van Zuid-Utrecht (Berendsen, 1982; schaal 1:25.000) en de paleo-

61


geografische kaart van de Rijn-Maasdelta (Berendsen & Stouthamer, 2001; schaal 1:100.000) zijn de fysisch-geografische eenheden binnen de gemeente Nieuwegein in kaart gebracht (tabel 1). De vorming van het landschap is al beschreven in § 3.1. Niet alle aanwezige fysisch-geografische eenheden komen tot uiting in het huidige landschap. Juist de zichtbaarheid in het landschap, ‘het reliëf’, en herkenbaarheid, bijvoorbeeld in de vorm van verkaveling- of slootpatronen, maken de aardkundige elementen beleefbaar. Hier volgt een opsomming van de aanwezige aardkundige elementen en de mate van zichtbaarheid en/of herkenbaarheid.

Dekzandvlakte en diep gelegen stroomgordels De dekzandvlakte is door jongere sedimenten bedekt geraakt en aan het oppervlak niet zichtbaar of herkenbaar in een topografisch patroon. Dit geldt ook voor de afzettingen van de Wiersch- en Benschopstroomgordels.

Ondiep gelegen stroomgordels De Jutphaas- en Blokstroomgordels liggen relatief dicht aan het maaiveld. Als gevolg van reliëfinversie zijn de oeverwallen en rivierbedding als hoger gelegen gebieden zichtbaar in het buitengebied. Hier kunnen ook restgeulen waarneembaar zijn in het microreliëf (in de bebouwde kom is dit niet het geval). Op basis van het kadastraal minuutplan uit de periode 1811-1832 (Wijmer, 2003) blijkt een duidelijk verband tussen te bestaan tussen de spreiding van ondiep gelegen stroomgordels en de grootte van het verkavelingspatroon. Algemeen genomen zijn percelen groter op de ondiep gelegen stroomgordelafzettingen, omdat deze hoger gelegen gronden minder ontwatering behoefden en er dus minder sloten zijn gegraven. Het voorkomen van restgeulen heeft geen effect op het al dan niet aanwezig zijn van sloten. genese

Factor ontstaan van eenheid (drijvende kracht)

fysisch-geografische eenheid

zichtbaar

herkenbaar

eolisch

wind

dekzandvlakte

-

-

fluviatiel

rivierwater

oeverwal/rivierbedding

-

+

rivierwater

crevasserug

-

+

rivierwater

verlande restgeul

-

+/-

rivierwater

watervoerende geul

+

+

rivierwater

kleiige kom

-

-

organogeen

grondwater

venige kom

-

-

antropogeen /fluviatiel

rivierwater, beïnvloed door de mens

uiterwaard

+

+


wiel

+

+


overslagwaaier

-

-

Tabel 3. Overzicht fysisch-geografische eenheden met mate van zichtbaarheid en herkenbaarheid in het huidige landschap van de gemeente Nieuwegein.

62


Crevasserug en de Randijk Een deel van een voormalige crevasse is herkenbaar aan de Randijk in de wijk de Doorslag. In de polder Het Klooster is dezelfde crevasse nog herkenbaar aan een kronkelende sloot. De crevasse heeft in het verleden dienst gedaan als doorvaarroute tussen IJsselstein en Houten.

Watervoerende geulen en uiterwaarden De Lek en de Hollandse IJssel zijn de twee meest recente stroomgordels en zijn tevens tegenwoordig nog watervoerend. Na bedijking hebben deze rivieren hun natuurlijke karakter verloren. Beide stroomgordels zijn duidelijk zichtbaar in het landschap (zie verder § 5.3.6 en § 5.3.8).

Wielen Er is een wiel aanwezig in de wijk Doorslag. Op recente luchtfoto’s is het wiel herkenbaar aan een cirkelvormig water direct achter de IJsseldijk. Het is ontstaan als overstromingskolk (wiel) van de Kromme IJssel. De doorbraakkolk is na het ontstaan dichtgegroeid met moerasvegetatie. Pas recent, bij de totstandkoming van de wijk Doorslag is het wiel weer opengemaakt (zie ook § 5.3.9).

63


64


5 Historisch cultuurlandschap en prestedelijk landschap (kaartbijlagen 1 en 5)

5.1 Inleiding De landschapstypen op de kaart, en het GIS dat erachter ligt, noemen we Histland-Nieuwegein. 10 Histland deelt landschappen in naar hun ontginnings- en bewoningsgeschiedenis, voor zover herkenbaar in het huidige landschap. In Nieuwegein gaat het om landschappen die minstens 900 jaar geleden ontstonden, de periode waarin de stroken- en komontginningen tot stand kwamen. In een klein deel van Nieuwegein, het buitengebied, zijn deze historische landschappen nog te zien. In het grootste deel van Nieuwegein maakten ze na 1970 plaats voor de stad. Voor het stedelijk gebied is op kaartbijlage 1 het zogenaamde prestedelijke landschap weergegeven. Dit prestedelijke landschap schijnt ook in de jonge stad Nieuwegein nog overal door en geeft de stad een historische diepte. Het kan daarbij gaan om concreet aan te wijzen wegen, sloten, kaden of bosjes die nog aanwezig zijn in de stadswijken. Maar ook om de kenmerkende richting van straten en bebouwing als echo van de opbouw van de vroegere polders. Bij het benoemen van historische en prestedelijke landschappen volgens de systematiek van Histland zijn meerdere aspecten van belang. Het eerste aspect is de wijze van ontginning (copeontginning, stroomrugontginning etc.) De lijnen en structuren (kaden, weteringen, verkavelingspatronen) die bij deze ontginning in het landschap zijn aangelegd zijn vaak nu nog herkenbaar. Tweede aspect is de latere gebruiksgeschiedenis en ontwikkeling van het landschap (ontwatering, kanalenaanleg, intensivering, etc.) dat ook heeft bijgedragen aan het historische landschapsbeeld. Derde aspect is het huidige landschapsbeeld. Het landschap in het buitengebied of de stad kan in sommige gevallen nog veel op de vroegere situatie lijken; soms zijn alleen enkele structuren nog zichtbaar en soms is het vroegere beeld geheel verdwenen. In Nieuwegein zijn zo’n 220 deelgebiedjes ingedeeld naar historische en prestedelijke landschapstypen. Elk van de 220 deelgebiedjes kreeg een code bestaande uit drie karakters, zoals bijvoorbeeld gc2. Het eerste karakter zegt iets over de ligging in het huidige Nieuwegein: a=

buitengebied;

g=

groengebied (sportvelden met veel groen, parken, groenzones en bebouwing langs wegen en waterwegen;

b=

10

bebouwd gebied (bebouwde kom, woonwijken, bedrijventerreinen.

Het systeem Histland is op nationaal niveau ontwikkeld door Alterra en op provinciaal en plaatselijk niveau verder uitgewerkt door Overland.

65


Het tweede karakter geeft het historische landschapstype weer. Deze landschapstypen zijn ingedeeld naar de wijze waarop ze zijn ontgonnen en naar de ontwikkelingen die zich in later eeuwen hebben voorgedaan. De indeling is gemaakt met behulp van de 19e-eeuwse topografische- en kadasterkaarten, literatuur en bodemkaarten. De kleuren op kaartbijlage 1 worden bepaald door dit tweede karakter. d = oude dorpskern l = oud bewoningslint aan kade/ontginningsas/dijk v = bebouwingslint langs vaart (1960) e = prestedelijk erf s = stroomrugontginningen k = strokenontginning c = copeontginningen w = wegen kadestructuren van oude ontginningen p = bijzondere perceelsstructuren b = buitenplaats u = uiterwaarden r = uiterwaarden met rivierwerken x = kleiputten of wielen f = defensielandschap kan = vaart of kanaal Het derde karakter geeft weer in hoeverre de historische situatie nog herkenbaar is in het huidige (stads)landschap. Dat werd bepaald met topkaarten, luchtfoto’s, Streetview (Google Maps), de vogelvluchtfoto’s van Bing Maps en veldwerk. In het buitengebied heeft de herkenbaarheid een andere betekenis dan binnen de bebouwde kom (tabel 4). In de volgende paragrafen wordt dit per landschapstype nader uitgelegd. Code herkenbaarheid

Buitengebied

Bebouwd gebied en groengebied

1 goed

Nog landelijk en weinig veranderd of goed herkenbaar t.o.v. 1900

Verstedelijkt, maar prestedelijke situatie (1960) is goed herkenbaar

2 enigszins

Nog landelijk, maar verandering in structuur, bebouwing en beplanting t.o.v. 1900

Verstedelijkt, maar prestedelijke situatie nog (1960) enigszins herkenbaar, vooral in richting van straten, gebouwen, groen.

3 niet of nauwelijks

Nog landelijk, maar oude structuur niet meer herkenbaar

Verstedelijkt, prestedelijk landschap niet meer herkenbaar

Tabel 4. Onderscheid herkenbaarheid in buitengebied en bebouwde kom.

De 220 deelgebiedjes zijn gewaardeerd (zie § 5.6), waarbij vooral de herkenbaarheid een rol speelde maar ook bijzondere kenmerken, zoals zichtbare relaties tussen landschapselementen en bebouwing. De inventarisatie van het historisch cultuurlandschap en prestedelijk landschap is afgebeeld op kaartbijlage 1. Meer uitleg over de systematiek staat in bijlage 2.

66


De waardering van historisch- en prestedelijk landschap staat op kaartbijlage 5. Een overzicht van de waarden per bestemmingsplangebied is opgenomen in bijlage 3. In het GIS-bestand staan toelichtende opmerkingen over landschappelijke bijzonderheden en over de waardering van de deelgebiedjes.

5.2 Vanouds bewoonde gebieden 5.2.1 Oude dorpskernen (situatie 1900) Voordat de verstedelijking begon, bestond de gemeente Nieuwegein slechts voor een klein deel uit dorpskernen. Op de kaart staan de kernen aangegeven van omstreeks 1900. In Jutphaas is alleen het gebied rond het Kerkveld en de Herenstraat op de kaart aangegeven (figuur 24). Het gebied ten oosten daarvan, dat doorgaans ook als de kern wordt aangeduid, valt onder ‘Oud bewoningslint’ (zie § 5.2.4, bl1) en ‘Bebouwingslint langs vaart (zie § 5.2.4, bv1). De kern van Vreeswijk ontstond na het doortrekken van de Vaartse Rijn tot aan de Lek in 1373. Deze vaart werd gegraven in een gebied met zogenaamde strokenontginningen. De straten- en bebouwingsstructuur van de oude kern is duidelijk op de vaart gericht (figuur 25), maar hangt ook nog samen met de oude noord-zuidgerichte stroken, die ook bepalend waren voor de richting van de Vaart. Voor Vreeswijk is het mogelijk een onderscheid te maken tussen een ‘binnendijks’ en een ‘buitendijks’ deel. Al op oude kaarten, zoals die van Jacob van Deventer van 1563, lijkt het gebied

Figuur 24. De historische begraafplaats ‘Kerkveld’ te Jutphaas (foto Overland 168).

67


Figuur 25. De oude kern van Vreeswijk, met straten en bewoning duidelijk georiënteerd op de Vaartse Rijn en de sluiskolken (foto: Overland 19).

ten zuiden van de tegenwoordige Molenstraat, ten zuiden van het tracé van de doorgaande dijk te liggen. Mogelijk was dit het gevolg van een noordwaartse verschuiving van de waterkerende dijk (zie ook § 5.3.3). Zoals vaker in het rivierengebied het geval was, werd de kerk echter niet opgegeven. Na 1562, toen buitendijks een tweede sluiskolk werd aangelegd, werd dit ‘buitendijkse’ deel van de kern nog uitgebreid. Lang vormde de oude kern een soort bebouwde kaap in het uiterwaardengebied, die echter door de bebouwing in de uiterwaarden in de wijk Lekboulevard minder uitgesproken is geworden. Uitgaande van de herkenbaarheid zijn de volgende varianten onderscheiden.

Variant 1 Goed herkenbaar (bd1) Voor alle oude kernen geldt dat de oude structuur van straten en huispercelen vrij goed in tact is gebleven. Hoewel enkele huizen zijn vervangen en soms ook een straat kan zijn verlegd, is de vroegere sfeer nog goed te proeven.

Variant 2 Enigszins herkenbaar (bd2) In deze variant zijn straten verlegd en huizen vervangen. Er zijn echter nog belangrijke historischlandschappelijke kwaliteiten, zoals zichtbare nabijheid van oudste kern, water, dijken of fort.

5.2.2 Oud bewoningslint In deze eenheid gaat het om wegen en kaden waarlangs min of meer aaneengesloten erven met bebouwing liggen. Het grootste deel van deze eenheid wordt ingenomen door het bewoningslint

68


van Jutphaas. De copeontginning Jutphaas werd in de tweede helft van de 11e eeuw ontgonnen vanuit een centrale ontginningsas, de Jutphase wetering met daarlangs de Overeindseweg en Nedereindseweg, waar een bewoningslint met boerderijen langs ontstond (figuur 26). Dit bewoningslint werd ook de vestigingsplaats van kastelen van de leenmannen van de bisschop (13e en 14e eeuw) en van ridderhofsteden (16e - 18e eeuw) die hier een versterkt huis hadden, om zo zitting te kunnen hebben in de Ridderschap (ook § 3.4, kern en 5.3.4, copeontginningen). Daarnaast lagen er vóór de verstedelijking ook korte linten langs een klein deel van de Randijk en de Wiersdijk of Wierssteeg (figuur 27). De omgeving van de Wierssteeg was waarschijnlijk al bewoond voordat de omliggende strokenontginningen tot stand kwamen. Hier lag ook de Zandveldsche Wetering, een oude restgeul van de rivier. Ook de Randijk lag langs een stroom, het oude riviertje de Gein. De Randijk was, afgaande op 19e-eeuwse kaarten, onbewoond. Het gaat bij deze eenheid om het landschap langs de wegen en kaden. Op kaartbijlage 3, met de ligging van historisch-geografische elementen, is de ligging van de al dan niet verdwenen oude wateren, wegen en kaden te zien. In de prestedelijke situatie bestond het bewoningslint van Jutphaas uit een weg met aan de noordzijde de wetering en aan de zuidzijde mogelijk een smalle sloot. Langs de weg lagen boerderijerven met daarbij boomgaarden, die zich verder van de weg uitstrekten. De percelen stonden niet recht op, maar in een hoek op de weg. Ook veel boerderijen vertoonden deze hoek ten opzichte

Figuur 26. Het lint aan de Overeindseweg, ten oosten van het Amsterdam-Rijnkanaal, zoals het er ook in de 19e eeuw uit kan hebben gezien, met weg, laanbeplanting, wetering, boerderij en hoogstamboomgaard (foto: Overland 98).

69


Figuur 27. De Wiersdijk, met water, oudere bomen, slingerende weg en arbeidershuisjes (foto: Overland 199).

van de weg. De weg was geflankeerd door bomen. De laanbeplanting, de hoogstamboomgaarden en het groen op de boerderij-erven gaven het geheel een kleinschalig en plaatselijk een besloten karakter. Waar dit opgaande groen het zicht niet belemmerde waren doorzichten mogelijk naar de uitgestrekte polder. In de 19e eeuw waren plaatselijk nog resten te zien van de vroegere kastelen en ridderhofsteden, mogelijk in de vorm van omgrachte percelen of bouwrestanten in boerderijen. In het gebied tussen het Kerkveld en de Herenstraat was het lint verdicht. Hier lagen de boerderij-erven relatief dicht bij elkaar en stonden er ook burgerwoningen langs de weg. Op het smalle strookje tussen de Zandveldsche Wetering en de Wierssteeg lagen onregelmatige percelen met boomgaarden en stonden woningen en boerderijen. Er was een groot contrast met de omliggende strak verkavelde strokenontginningen. De Randijk was nog een onbebouwde kade met wetering. Pas in het begin van de 20e eeuw verscheen er bewoning, dicht bij de plek waar de Doorslag de Randijk doorkruiste. Uitgaande van de herkenbaarheid zijn de volgende varianten onderscheiden.

Variant 1. Goed zichtbaar (code bl1) Westelijk van het Merwedekanaal is het lint nu zowel aan de noord- als aan de zuidzijde omgeven door nieuwe woonwijken. Het lint zelf is echter nog gaaf, en heeft zijn dorpse karakter weten

70


te behouden. De kenmerkende hoek tussen percelen en bebouwing enerzijds en de Nedereindseweg anderzijds is plaatselijk nog zichtbaar. Er zijn nog oude boerderijen en huizen en de oude erfstructuren zijn nog goed herkenbaar in de vorm van het groen en het water dat de erven omgeeft. Hier en daar liggen nog kleine graslanden nu in gebruik bij kleinvee, gazon of speelweide. Enkele erven komen mogelijk voort uit omgrachte kastelen of ridderhofsteden. Enkele van dergelijke erven worden als historische buitenplaats beschouwd (zie § 5.3.7), maar ook hierbuiten kan het lint een parkachtig karakter hebben. Het landschap is waarschijnlijk lommerrijker dan vroeger, doordat er meer bosjes zijn opgekomen, die bovendien minder worden gehakt dan vroeger. Hoewel het lint als goed herkenbaar is beoordeeld, is de zichtbaarheid als dé historische hoofdstructuur van Jutphaas niet overal meer aanwezig. Het lint valt visueel plaatselijk weg tegen de grotere infrastructuur die de Nedereindseweg kruist. Niet overal is de laanbeplanting met essen meer aanwezig. In de wijk Plettenburg is het lengtekarakter van het lint niet meer zichtbaar. Het lint is hier onderbroken door het Amsterdam-Rijnkanaal (zonder brug), Vaartse Rijn, de Plettenburgerbaan en Fort Jutphaas. Tussen de Plettenburgerbaan (zonder tunnel) en het Amsterdam-Rijnkanaal is nog sprake van een weliswaar kort, maar goed zichtbaar lint (Malapertweg). De kenmerkende hoek van percelen en boerderijen, de beplanting op de weg en de graslandjes tussen de bebouwing zijn ook hier aanwezig. Ten oosten van het Amsterdam-Rijnkanaal is het bewoningslint nog altijd bijzonder gaaf en heeft het een landelijk karakter. Het lint wordt nog omgeven door open polder en de bebouwingsconcentratie is nog ongeveer gelijk gebleven. Er is nog altijd een hoger gelegen kade met een smalle weg en laanbeplanting, met aan de noordkant de smalle wetering. Het landschap is nog kleinschalig, maar de meeste kleine hoogstamboomgaardjes zijn verdwenen, waardoor nu ook aan de noordzijde zicht op de polder mogelijk is. Langs de Wiersdijk ligt nog altijd een afwijkend stadslandschapje met oudere bebouwing, waaronder een boerderij en arbeiderswoningen. Achter de erven ligt nog het laatste restant van de oude Zandveldsche Wetering (die elders is verdwenen, zie ook kaartbijlage 3). Daar waar de Randijk De Doorslag kruist, is de prestedelijke structuur in de vorm van oudere huizen en erven gericht op de Randijk te herkennen.

Variant 2. Enigszins zichtbaar (bl2) In een deel van het bewoningslint van Jutphaas is de oude structuur minder zichtbaar geworden doordat nieuw is gebouwd, sloten of perceelsgrenzen zijn verdwenen. Er is echter in bebouwing of stratenpatroon nog wel een oriëntatie op de oude ontginningsas blijven bestaan (figuur 28). Verder hoort bij deze eenheid een minder goed zichtbaar deel van het bovengenoemde gebied tussen Wiersdijk en Zandveldsche Wetering. Enkele waterpartijen die hier in de wijk liggen, liggen op de plaats van de vroegere Zandveldsche Wetering.

71


Figuur 28. Het lint van Jutphaas in de tegenwoordige bebouwde kom. Rechts is de oude structuur nog goed herkenbaar, met bomenrij (linde), wetering en nog herkenbare erven soms omgeven door sloten met daarop huizen en voormalige boerderijen (code bl1). Links is het karakter van een dorpstraat ontstaan, zonder begeleidende sloot of bomenrij en met aaneengesloten bebouwing, die evenwel nog duidelijk is gericht op de Nedereindseweg (code bl2; foto: Overland 164).

Variant 3. Niet of nauwelijks zichtbaar (bl3) Deze variant geldt voor de zuidkant van de Nedereindseweg tussen de A.C. Verhoeflaan en het Kerkveld. De woningen zijn meer als op zichzelf staand wijkje georganiseerd dan dat ze op de weg zijn georiënteerd.

72


5.2.3 Oud bewoningslint aan Lekdijk Aan weerszijden van de kern van Vreeswijk lag aan de Lekdijk een strook met enkele boerderijen. Waarschijnlijk is dit niet de oudste ontginningsbasis van het gebied. Het is aannemelijk dat de basis dichter bij de Lek lag (zie § 5.3.3) of dat de dijk is teruggelegd. Omdat deze gebeurtenis zich vele eeuwen geleden moet hebben voltrokken, kunnen we toch spreken van een oud bewoningslint. In de prestedelijke situatie lag langs de Lekdijk een lint met slechts enkele boerderijen die met afritten vanaf de dijk bereikbaar waren. Het landschap was kleinschalig met kleinere graslanden, soms een klein tuin- of akkerlandje en boomgaardjes. Op de erven was wat opgaande begroeiing, maar tussen de erven door (en over de boomgaardjes heen) was ruimte genoeg om ver de polder in te kijken, waar het landschap opener en grootschaliger was. De percelen stonden niet loodrecht op, maar maakten een hoek met de Lekdijk. Ook de richting van de boerderijen vertoonden deze hoek.

Variant 2. Enigszins zichtbaar (bl2) Direct aan de westkant van het Lekkanaal betreft deze eenheid één boerderijerf (figuur 29). Door nieuwe woonwijken, beplanting en bestrating bestaat de relatie met zowel de achterliggende polder als met de rivier niet meer, maar doordat het oude boerderijgebouw nog bestaat, is dit een

Figuur 29. Boerderij aan de Lekdijk, direct ten oosten van het Merwedekanaal. De relatie met de Lekdijk is niet goed meer zichtbaar door beplanting en bestrating (foto: Overland 251).

73


fraaie verwijzing naar prestedelijk Nieuwegein. De boerderij heeft ook nog de karakteristieke hoek met de Lekdijk. Oostelijk van fort Vreeswijk is het landschap veranderd met nieuwe gebouwen en bos. Er is echter nog wel sprake van oriëntatie op de dijk.

Variant 3. Niet of nauwelijks zichtbaar (bl3) De wijk rond de straat Benedenmonde is als een op zichzelf staand wijkje georganiseerd. Vanuit de wijk is de dijk nauwelijks zichtbaar. De oude situatie is niet meer herkenbaar.

5.2.4 Bebouwingslint langs vaart (ouder dan 1960) Langs de vaarten en kanalen in Nieuwegein ontstond bedrijvigheid en een daarmee samenhangend bebouwingslint. Op de kaart staat het lint aangegeven zoals het omstreeks 1960 bestond. Het begon bij Jutphaas aan de Vaartse Rijn, waar in 1306 het veer werd vervangen door een brug (figuur 30). Vanaf dat moment kon zich bedrijvigheid gaan vestigen, die zich richtte op de passerende schippers en reizigers (zie § 3.4). Het lint groeide uit ten noorden en zuiden van deze kern. Ook verder zuidelijk, waar de Doorslag zich van het Merwedekanaal afsplitst, ontstond bedrijvigheid, die al op 19e-eeuwse kaarten is te zien in de vorm van onder andere een brug, een tol, een oliemolen en een stoomoliemolen (figuur 31). Er zullen vast ook herbergen en werkplaatsen hebben gelegen. Verder oostelijk, waar de Schalkwijkse Wetering zich van het Merwedekanaal afsplitste, ontstond bedrijvigheid vanaf omstreeks 1930. Hier werden enkele havens aangelegd.

Figuur 30. Een deel van het Dorp Jutphaas ontstond al in de Middeleeuwen door bedrijvigheid gericht op de Vaartse Rijn (foto: Overland 150).

74


Figuur 31. De oliemolen en stoomoliemolen die bij het splitsingspunt van Doorslag en Merwedekanaal stonden, ontwikkelden zich tot olie- en lijnkoekenfabriek die in 1832 werd omgevormd tot Persilfabriek. De fabriek is nog steeds actief en in handen van het moederconcern Henkel (foto: Overland 184).

75


Ook vanuit de kern Vreeswijk breidde de bebouwing zich uit langs de vaarten. De bebouwing van vóór 1900, die uiteraard ook op de vaart was georiënteerd, rekenen we tot de oude kern. Maar na 1900 schoof de bebouwing langs de Vaartse Rijn en het Merwedekanaal geleidelijk op naar het noorden Het waren woningen, werven, werkplaatsen en fabrieken en enkele insteekhavens. De gebouwen waren georiënteerd op het water. Ook het stratenpatroon (met straten loodrecht op het water of er langs) was op de kanalen georiënteerd. Opvallend in Vreeswijk is dat zich soms ook elementen uit de ontginningstijd in het landschap manifesteren, zoals de richting van de vroegere stroken. Dat komt doordat het Merwedekanaal en de Vaartse Rijn (het deel dat nu bij Vreeswijk ligt) dezelfde richting had als de oude strokenverkaveling.

Figuur 32. Watertoren aan de Kromme IJssel (foto: Overland 238).

76


Ook verder weg van de kernen Jutphaas en Vreeswijk ontstond bebouwing langs de vaarten. Vanuit Utrecht lag een langgerekt industrielint langs de Vaartse Rijn, waarvan het zuidelijk deel zich uitstrekte tot ten zuiden van de A12, nu bedrijventerrein De Liesbosch. De bebouwing is veranderd, maar een deel van de vroegere haven ligt er nog. Waar de Doorslag uitmondt in de IJssel lag een bebouwingstrook. Hier ligt het monument Oudervreugd. Ten noorden daarvan ontstond omstreeks 1960 een bedrijventerreintje. Aan de zuidkant van de IJssel werd omstreeks 1930 een gasfabriek en een watertoren gebouwd (figuur 32). Ten slotte wordt ook het Waterwinstation ir. Cornelis Biemond aan het Lekkanaal tot deze eenheid gerekend. Hier werd water gewonnen uit het Lekkanaal en vervolgens via buizen naar de Amsterdamse Waterleidingduinen gepompt. Het complex is gebouwd in de jaren 50 en uitgebreid in de jaren 60.

Variant 1. Goed herkenbaar (bv1) In de goed herkenbare gebieden is de op het water gerichte structuur nog duidelijk aanwezig. Soms zijn er nog werkplaatsen, insteekhavens, historische gebouwen of fabrieken. Uit de vroegere kleinschalige bedrijvigheid kan grootschalige bedrijvigheid zijn voortgekomen. Soms zijn werkplaatsen omgevormd tot woonhuis. In enkele gevallen, zoals het gebied tussen Wierselaan en Vaartse Rijn, verrijst volkomen nieuwe bebouwing. De gebouwen zijn wel nog duidelijk op het water gericht, de levensader waarlangs het lint ooit ontstond. Tot deze variant behoort ook de vroegere werf Buitenweg, waar nu de Museumwerf is gevestigd.

Variant 2. Enigszins herkenbaar (bv2) In deze gebieden zijn stratenpatroon of gebouwen minder duidelijk meer op het water gericht. Er is geen bedrijvigheid meer gericht op het water.

Variant 3. Niet of nauwelijks herkenbaar (bv3) In deze gebieden zijn gebouwen en straten in het geheel niet meer op het water gericht. Er is geen bedrijvigheid meer gericht op het water.

5.2.5 Prestedelijk erf (situatie 1960) Binnen de stedelijke structuur van Nieuwegein, zowel in de groengebieden als in de bebouwde gebieden, zijn nog de erven te herkennen van de vroegere boerderijen. De meeste van deze oude erven liggen binnen de genoemde bebouwinglinten, waarbinnen ze niet afzonderlijk zijn onderscheiden. Maar ook langs andere kaden en wegen lagen boerderijen, die echter te ver van elkaar af stonden om een bebouwingslint te kunnen vormen. Waar de erven nog herkenbaar zijn als afzonderlijk perceel staan ze op de kaart.

Variant 1. Prestedelijk erf, nu in groengebied, goed herkenbaar (ge1) Het perceel is gelegen in groen- of recreatiegebied en nog goed zichtbaar door sloten die het perceel omgeven, nog herkenbaar agrarische gebouwen, erfbeplanting en de duidelijke oriëntatie op de kade, de weg of de wetering (figuur 33).

77


Figuur 33. Deze boerderij, aan de Galecopperdijk, net ten noorden van de Galecopperwetering ligt nu in groengebied, dat nog veel van de kenmerken van het vroegere cope-landschap heeft (foto: Overland 116).

Variant 2. Prestedelijk erf, nu in groengebied, enigszins herkenbaar (ge2) Het perceel is nog zichtbaar, maar meerdere van de bovengenoemde aspecten ontbreken.

Variant 3. Prestedelijk erf, nu in bebouwd gebied, goed herkenbaar (be1) Als variant 1, nu bebouwd (figuur 34).

Variant 4. Prestedelijk erf, nu in bebouwd gebied, enigszins herkenbaar (be2) Als variant 2, nu bebouwd.

5.3 Vanouds landelijke gebieden 5.3.1 Ontginningstypen De historische landschappen van Nieuwegein kunnen worden getypeerd naar hun ontginningwijze in de middeleeuwen: stroomrug- stroken- en copeontginningen. Globaal is te stellen dat stroomrugontginningen de oudste, minst geplande en minst regelmatige zijn. Al in de prehistorie waren in het rivierengebied de hoge en droge stroomruggen bewoond. In de middeleeuwen werden ook de omliggende gebieden ontgonnen, met lager gelegen gronden, die vaak natter en zwaarder waren. Aan de rechte lijnen van de perceelsgrenzen en slotenpatronen is te zien dat deze ontginningen systematisch ter hand moeten zijn genomen. De strookvorm van de percelen duidt op een inten-

78


sieve ontwatering met veel evenwijdige sloten, en dus op van oorsprong natte omstandigheden. Om iets meer diepgang aan het historische (prestedelijke) landschap van Nieuwegein te geven, zijn deze gebieden verder onderverdeeld in stroken- en copeontginningen. Van de strokenontginningen nemen we aan dat ze min of meer gepland, maar lokaal georganiseerd zijn. De copeontginningen hebben ook een strokenkararakter, maar zowel uit hun voorkomen als uit de bronnen, weten we dat ze nog systematischer ter hand zijn genomen. Ze werden van bovenaf georganiseerd, door de bisschop van Utrecht. Er ontstonden zeer regelmatige ontginningsblokken, met een strokenverkaveling waarvan de middeleeuwse standaardmaten nog op kaarten zijn af te lezen. Bij deze onderverdeling past de aantekening dat de indeling arbitrair kan zijn. Sommige komontginningen waren ook zeer regelmatig van aard, terwijl binnen de omgrenzingen van de copes ook onregelmatige percelen aanwezig waren. Andere nuanceringen op deze indeling staan in het onderstaande.

5.3.2 Stroomrugontginningen Stroomrugontginningen zijn de oudst bewoonde delen van Nieuwegein. Op hoog opgeslibde oevers van de rivier vestigden zich al mensen in de prehistorie. De lichte kleigronden waren goed ontwaterd en gemakkelijk bewerkbaar. Bij extreem hoogwater van de rivier stond er slechts enkele decimeters water op de stroomruggen. Door een terp aan te leggen konden de bewoners zich vrij-

Figuur 34. Boerderij-erf met oude boerderijen aan het Merwedekanaal, direct ten zuiden van de Symfonielaan. Het erf is nu ingesloten door bebouwing, maar heeft het oude karakter nog voor een groot deel bewaard (foto: Overland 145).

79


waren van wateroverlast; dergelijke verhoogde huisplaatsen zijn bekend op diverse plaatsen in het rivierengebied, maar nog niet aangetoond in Nieuwegein. De eerste akkers, wegen en sloten voegden zich naar de natuurlijke gesteldheid (waterlopen, hoogteligging) en waren daarom meestal onregelmatig van aard. Latere ontginningen waren iets planmatiger en leverden regelmatige blokken op. In de gemeente lagen meerdere stroomruggen. Sommigen hoorden tot reeds lang door de rivier verlaten systemen. Daardoor lagen in historische tijd ook verder van de Lek en de IJssel bewoonde plekken met stroomrugontginningen. Later werden deze veelal opgenomen in de grotere stroken- of copeontginningen. Soms bleven ze herkenbaar door een afwijkende perceelsstructuur binnen deze copeontginningen (zie § 5.3.6). Langs de Lek ontbreken stroomrugontginningen. Mogelijk heeft er op de smalle oeverwal een zone met stroomrugontginningen bestaan, die door een noordwaartse verschuiving van de rivier(dijk) is opgeruimd (zie ook § 5.3.3). In Nieuwegein zijn om deze redenen alleen in het zuidwesten, in de directe omgeving van de Kromme IJssel, stroomrugontginningen als landschapstype onderscheiden. In dit gebied lag waarschijnlijk Fresdore, het vroege Vreeswijk 11.

Variant 1. Stroomrugontginning, nu in buitengebied, goed herkenbaar (as1) Tot deze eenheid hoort het gebied in de binnenbocht van de Kromme IJssel, dat van de gemeente IJsselstein is afgesneden door de snelweg A2 en nu bij Nieuwegein hoort. Het gebied hoorde ooit tot de uiterwaarden van de IJssel, maar is na de afdamming in 1285 binnendijks geworden. Van het landschap rest nog slechts een snipper, maar het oude karakter is nog herkenbaar. Het gebied is nog in agrarisch gebruik en de percelen zijn nog steeds onregelmatig van vorm. Door de ligging in de binnenbocht is er nog een relatie met de nabije Kromme IJssel. Bij de vroegere boerderij Hooge Land staan nu twee woonhuizen.

Variant 2. Stroomrugontginning, nu in groengebied, goed herkenbaar (gs1) Meer zuidelijk zijn de stroomruggronden ingericht als groengebied. Een groot deel van de vroegere percelen is bebost. Daardoor is de kenmerkende vorm van de verlandde Kromme IJssel, de laagte die dit gebied omgeeft - en die we kunnen beschouwen als een bijzonder aardkundig en historisch fenomeen - helaas niet meer goed zichtbaar. De percelering en de slotenstructuur komen echter nog overeen. De open plek in het bos heeft nog grofweg de omtrekken van een vroegere onregelmatig gevormde akker (figuur 35). Hierin zijn enkele poelen gegraven. Tot deze eenheid hoort ook een klein groengebiedje aan de Randijk. De slotenstructuur bestaat nog en er ligt nog een perceel met oud bos dat al in de 19e eeuw bestond.

Variant 3. Stroomrugontginning, nu in groengebied, enigszins herkenbaar (gs2) De sportvelden in het zuiden van het Park Oudegein komen wat betreft hun richting nog overeen met de noord-zuidgerichte blokvormige percelen die hier voor de verstedelijking nog lagen. Ook noordelijk in het park is de noordzuidrichting nog in de groenaanleg te herkennen.

11

Het gebied met stroomruggronden strekte zich uit tot Wiers, ook een vroege nederzetting. Omdat hier een meer systematisch verkaveld strokenpatroon ligt, is dit tot de komontginningen gerekend. Wel bleef er langs de vroegere Zandveldsche Wetering een smalle strook met een minder regelmatige verkaveling bestaan, die is ingedeeld als weg en kadestructuur (zie code 5.3.4)

80


Figuur 35. In de binnenbocht van de Oude IJssel lag omgeven door bos en groenlanden een grote, onregelmatig gevormde akker. De akker is nu groengebied, maar de vorm van de akker is overgebleven in de vorm van dit grasland omgeven door bos (foto: Overland 211).

Variant 4. Stroomrugontginning, nu in groengebied, niet of nauwelijks herkenbaar (gs3) In deze variant heeft het oude landschap vrijwel volkomen plaatsgemaakt voor een nieuwe groeninrichting.

Variant 5. Stroomrugontginning, nu in bebouwd gebied, niet of nauwelijks herkenbaar (bs3) In de bebouwde gebieden van Nieuwegein is de structuur van de oude stroomrugontginningen vrijwel geheel overschreven door nieuwe wijkaanleg (figuur 36).

5.3.3 Strokenontginningen Vanaf de vanouds bewoonde gebieden, werden in de middeleeuwen de lagere en nattere delen van het rivierkleigebied ontgonnen. Dit gebeurde vanaf de Lekoever, maar ook vanuit andere bewoonde gebieden, zoals de Wiers (zie § 5.3.5). De duidelijke strokenstructuur verraadt een gepland karakter. Vanwege de grondsoort (klei, die van oorsprong vrij nat moet zijn geweest) en de uitgesproken strokenstructuur heeft dit gebied kenmerken van komontginningen. Helemaal juist is deze typering echter niet. Anders dan in de grote kommen elders in het rivierengebied waren de

81


Figuur 36. In de woonwijken op voormalige stroomrugontginningen is de oude structuur verdwenen. Er is echter wel de nabijheid van de Kromme Rijn of van oude kleiputten, rechts op de foto (foto: Overland 241).

percelen wisselend van breedte en hadden niet altijd een vaste lengte. Waarschijnlijk was de ontginning weliswaar gepland, maar lokaal georganiseerd. Niet overal bestond de grond bovendien uit de zware, natte klei die typisch is voor kommen. Plaatselijk was de rivierklei lichter, hoger gelegen en droger. Veel van de percelen, zo zien we op historische kaarten, waren vanouds dan ook in gebruik als akker, een vorm van landgebruik die bij de stroomruggen hoort. Een ander belangrijk verschil met komontginningen is het tijdstip van ontginning. Van de komontginningen wordt doorgaans aangenomen dat ze van ná de bedijking stammen, zoals ook Fafianie (2002) dat stelt voor Nieuwegein. Op historische kaarten is echter af te lezen dat de Lekdijk jonger moet zijn dan de ontginningen. De dijk lijkt boven op de oudere strokenstructuur gelegd. De Lekdijk moet dus in een bestaand ontgonnen landschap zijn opgeworpen. Een verklaring kan zijn dat ooit verder zuidelijk een oudere dijk heeft gelegen, die door een verschuiving van de Lek is ondermijnd. De huidige Lekdijk zou dan een zogenaamde inlaagdijk zijn, die meer noordelijk opnieuw is aangelegd. Een andere optie, waar ook Dekker (1983) en van Bemmel (2009) toe neigen, is dat de ontginning plaats vond vóór de komst van de sluitende dijken. Mogelijk lag de basis voor de ontginning iets ten zuiden van de Lekdijk, waar mogelijk ook een lage kade lag. Die is verlaten en mogelijk ook opgeruimd door een (kleine) noordwaartse verschuiving van de rivier. Bij de totstandkoming van een sluitende noordelijke bedijking van de Lek (die meestal op 1122

82


wordt gesteld 12) werd het dijklichaam ter hoogte van Vreeswijk verder van de stroom gelegd. We gaan er daarom van uit dat de ontginning ouder moet zijn dan 1122 en dat we deze niet als komontginning kunnen betitelen. Vandaar de wat minder specifieke term ‘strokenontginning’. Veelal wordt gesteld dat de Lekoever de basis van deze ontginningen was, maar ook oudere bewoonde gebieden, wegen of wateren (zoals Zandveldsche Wetering, Wierssteeg, Tiendkade en Kerkweg) kunnen als basis voor de strokenontginning hebben gediend. Na de ontginning bleven deze kaden en waterlopen tot aan de verstedelijking belangrijke dragers van de landschapsstructuur. Ze stonden loodrecht of in een hoek op de noord-zuidgerichte polderpercelen. Ook in hun bochtige karakter vormden ze een contrast met de rechte stroken van de polders. Hoe verder noordelijk hoe regelmatiger het strokenpatroon van de strokenontginningen is op 19e-eeuwse kaarten. Blijkbaar gingen de ontginners hier planmatiger te werk. Maar het is ook mogelijk dat hier, verder van de bewoonde wereld, in de periode na de ontginning minder sprake was van versnippering van percelen door vererving, en intensief gebruik. Ook het gebied ten oosten van het Lekkanaal (nu Polder De Wiers) was zeer regelmatig van opzet. Dat uitte zich in zowel de rechte strookpercelen als in de kades en weteringen loodrecht op deze stroken. Voor meer uitleg over de ontginning verwijzen we naar Fafianie (2002) en Dekker (1983). De strokenontginningen bestonden in de 19e eeuw uit strookvormige percelen die als akker, grasland of boomgaard in gebruik waren. Vrij veel percelen waren met bos beplant, vaak in de vorm van griend (hakhout en snijhout van wilg en es) of als hakhout van els. In het zuiden was er een duidelijke relatie met de Lekdijk. De sloten liepen in rechte lijnen door tot aan de dijk, de bebouwde kom van Vreeswijk of het Fort bij Vreeswijk. Dicht bij de boerderijen aan de lekdijk lagen vrij veel boomgaarden. In het noorden was het landschap uitgestrekter: de stroken waren langer en strekten zich vanaf de wegen naar het noorden meer dan een kilometer uit. De strokenontginningen waren nagenoeg onbewoond. De bijbehorende boerderijen stonden bij het buiten van Huis De Wiers, langs de Wiersesteeg (nu eenheid gp1), in Vreeswijk of aan de Lekdijk. Verder noordelijk was er wat bebouwing langs de Schalkwijkse Wetering.

Variant 1. Strokenontginning, nu in buitengebied, goed herkenbaar (ak1) Alleen ten oosten van het Lekkanaal zijn de strokenontginningen onbebouwd gebleven. De uitgestrektheid van de polder is hier aangetast, doordat die wordt doorsneden door de A27 en doordat het gebied ten noorden van de Achterweg op dit moment wordt omgevormd tot bedrijventerrein. Ten zuiden van de Achterweg is de richting en vorm van de stroken nog goed herkenbaar en ook de relatie met de Lekdijk is goed zichtbaar (figuur 37). De richting wordt bovendien geaccentueerd door greppels en ruggen in de lengterichting van de percelen. Hier ligt ook het omgrachte erf Het Haagje (te zien op kaartbijlage 3). Nog steeds worden de graslanden afgewisseld met boomgaarden. Direct ten oosten van de A27 ligt een hoogstamboomgaard. Er is iets meer bebouwing gekomen ten opzichte van de situatie in de 19e eeuw. Ten oosten van de A27 zijn tunnelkassen verschenen. Dit gebied is van belang als onderdeel van een grote open ruimte die zich van de A27 uitstrekt tot aan Wijk bij Duurstede.

12

1122 de afdamming van de Kromme Rijn bij Wijk bij Duurstede.

83


Figuur 37. Komgebied met stroken die op de Lekdijk zijn gericht gezien vanaf de Achterweg ten oosten van de A27. De lengterichting wordt nog versterkt door het uitgesproken reliëf van greppels en ruggen (foto: Overland 283).

Variant 2. Strokenontginning, nu in groengebied, goed herkenbaar (gk1) Een deel van de Oude Geinsche Polder is in de jaren 80 omgevormd tot het Park Oudegein. In een deel van dit park zijn tussen het groen de oude polderstroken en -sloten nog goed herkenbaar. Ook enkele perceelsgewijze bossen zijn in hun vroegere omtrek bewaard gebleven. De graslanden zijn deels bebost geraakt met meer spontaan bos en struweel. Hier en daar staat langs een sloot nog een oude knotwilg (figuur 38). Een deel van het gebied is waterrijker geworden (met water en plas-dras door waterstandsverhoging of maaiveldverlaging), maar ook in dit gebied is de oude strokenstructuur zichtbaar. In de stad vormt dit deel van een park een fraaie herinnering aan de polder waaruit de stad is verrezen. Op dit moment is er veel bosopslag waardoor de oude structuur onzichtbaar dreigt te worden.

Variant 3. Strokenontginning, nu in groengebied, enigszins herkenbaar (gk2) Westelijk van het Lekkanaal liggen groenvoorzieningen, sportvelden en volkstuinen waarin de richting van de vroegere stroken nog herkenbaar is (figuur 39). In al deze gebiedjes liggen waterlopen die voortkomen uit vroegere poldersloten. Veel van de bosjes bestaan uit weilanden die bebost zijn geraakt, en waarin nog greppels of sloten zichtbaar lijken te zijn. Tot deze eenheid wordt ook het gebied tussen het industrieterrein Het Klooster (in aanleg) en het Lekkanaal gerekend. Dit kan niet

84


meer als agrarisch gebied worden gerekend, maar het is ook geen groengebied. Het patroon is hier nog herkenbaar, maar de uitgestrektheid van het polderlandschap verdwijnt op dit moment. In de toekomst komt hier een uitbreiding van het Lekkanaal.

Variant 4. Strokenontginning, nu in groengebied, niet of nauwelijks herkenbaar (gk3) In deze variant heeft het oude polderlandschap vrijwel volkomen plaatsgemaakt voor een nieuwe inrichting. De oude noord-zuidrichting is niet meer herkenbaar. Vaak is door vergraving nieuw reliëf aangebracht. In veel gevallen is de bodem opgehoogd met zand waardoor in het groen geen kans meer is om nog resten van sloten of greppels aan te treffen.

Variant 5. Strokenontginning, nu in bebouwd gebied, enigszins herkenbaar (bk2) Deze eenheid betreft grote delen van de wijken Fokkesteeg en Vreeswijk-Noord en Zandveld. In de richting van de straten is de richting van de vroegere stroken en sloten goed herkenbaar. Som-

Figuur 38. Deze poldersloot in Park Nieuwegein groeit dicht met riet, maar is door enkele oude knotwilgen nog zichtbaar (foto: Overland 190).

85


Figuur 39. Kenmerkend voor de voormalige komontginningen zijn de soms zeer lange lijnen (van sloten en straten) die nog exact de vroegere verkavelingsrichting volgen. De Graaf Dudosingel in de wijk Fokkesteeg was in 1980 nog een poldersloot in een open, toen vrijwel boomloos landschap, met strookvormige percelen met grasland (foto: Overland 196).

mige sloten komen nog overeen met de vroegere poldersloten, die soms ook nog een grote lengte hebben, net als de poldersloten vroeger.

Variant 6. Strokenontginning, nu in bebouwd gebied, niet of nauwelijks herkenbaar (bk3) In deze eenheid komt de richting van de vroegere stroken niet meer overeen, of heeft de huidige bebouwing een dermate grote schaal, dat die niet meer herinnert aan de oude strokenontginning. Ook de bedrijventerreinen ten oosten van het Lekkanaal, die nu worden ontwikkeld, vallen onder deze eenheid.

5.3.4 Copeontginningen

13

Copeontginningen zijn een vorm van de bovengenoemde strokenontginningen, maar ze zijn op meer systematische wijze tot stand gekomen. Het betreft de uitgestrekte gebieden tussen de stad Utrecht en de Lek die in het begin van de elfde eeuw nog niet waren ontgonnen. Ook hier bestond de bodem uit natte en vaak zware kleigronden. Hier en daar lag veen. Er lagen enkele hogere ruggen, afgezet door voorgangers van de Lek, met enkele bewoningskernen waaronder het gehucht Galen. Deze gebieden werden onder gezag van de bisschop van Utrecht in cultuur

13

Voor meer uitleg over de ontginning verwijzen we naar Fafianie (2002) en Dekker (1983).

86


gebracht. De afspraken tussen landsheer en kolonisten werden vastgelegd in een zogenaamde cope, een contract tussen landsheer en kolonisten. Vaak werden daarbij vaste maten voor grootte van de hoeven aangehouden. Het gebied werd afgepaald door kaden en waterlopen. Omstreeks 1060 werd onder bisschop Willem I Galecop ontgonnen. Centraal in dit gebied werd van noord naar zuid een wetering gegraven, met daarlangs een kade, de huidige Galecopperdijk. Dit werd de ontginningsbasis van de cope. Vanaf deze wetering werden naar beiden kanten lange rechte sloten gegraven tot aan de achterkades, om zo het gebied te ontwateren. De sloten verdeelden het gebied in lange strookvormige percelen. Langs de ontginningsbasis werden de boerderijen gebouwd. Later die eeuw volgde de grote copeontginning Jutphaas in het overgebleven gebied tussen Galecop en de stroomrug- en strokenontginningen langs de Lek. Jutphaas is grotendeels opgebouwd volgens de standaardmaten van copeontginningen, maar moest ook tussen andere, al bestaande ontginningen en waterlopen worden ingepast. Hierdoor kreeg de ontginning de vorm van een parallellogram en kwamen de percelen en sloten in een hoek te staan ten opzichte van de oostwestgerichte ontginningsas, nu de Overeindse- en Nedereindseweg, de Malapertweg en Rond ‘t Fort. Door de inpassing tussen wateren en oudere ontginningen lagen er binnen deze cope ook gebieden met een afwijkende percelering (zie § 5.3.6). Weer enkele tientallen jaren later, in het begin van de 12e eeuw, werd het gebied Raven ontgonnen, een nog niet in cultuur gebracht restgebied, dat lag ingeklemd tussen eerdere ontginningen. Een deel ervan ligt nu in de gemeente Nieuwegein (het noordelijk deel van bedrijventerrein De Liesbosch). De Ravensche Wetering (nu Ravenswade) was de zuidelijke achtergrens van deze ontginning. De ontginning ging gelijk op met het graven van de Vaartse Rijn. Dit deel van de Vaartse Rijn ligt nu in de gemeente Utrecht. In deze periode werd ook het gebied Wierseveld Klein Vuylcop ontgonnen. Het riviertje De Hoon werd rechtgetrokken tot wetering met kade (Vuylcopsedijk) die diende als ontginningsbasis. De Tiendkade, exact op de standaardlengte van 1250 meter, werd de achtergrens. Tot recent -het gebied wordt nu tot bedrijventerrein ontwikkeld- was hier nog de standaardkavelbreedte van 110 meter (30 roeden) duidelijk herkenbaar. Later werd dwars door deze ontginning de Schalkwijkse wetering gegraven. In de 19e eeuw hadden de ontginningen Galecop, Jutphaas, Raven en Vuylcop nog duidelijk de copestructuur. Galecop was, voor zover gelegen binnen de huidige gemeente Nieuwegein, een schaars bewoond poldergebied. Langs de Galecopschen Dijk (nu Galecopperdijk) stonden maar enkele boerderijen. Van een echt bebouwingslint was geen sprake. Fruitteelt bestond er niet, waarschijnlijk was de grond daarvoor te zwaar en te nat. De graslanden werden afgewisseld met bospercelen, net als in de strokenontginningen vaak in de vorm van griend (hakhout en snijhout van wilg en es) of als hakhout van els. In het zuiden kwamen twee omgrachte boerderijen voor: ‘Vee en Bouwlust’ en de ‘Blokhoeve’. Deze voornamere boerderijen lagen op hogere gronden (oude stroomruggen) die al voor de ontginning bewoond waren (zie § 5.3.6; variant 7). In de 19e eeuw had de ontginning Jutphaas nog zijn middeleeuwse afmetingen. Op historische kaarten is te zien dat in het zuiden was afgeweken van de standaardmaten en dat een rechte

87


achterkade ontbrak. Hier moesten de ontginners aansluiten op bestaande wateren en ontginningen (zie onder andere Fafianie, 2002). Langs de ontginningsbasis (met Overeindseweg en Nedereindseweg) was een bewoningslint ontstaan, dat als apart landschapstype is onderscheiden (zie § 5.2.2). Het poldergebied had een duidelijke indeling in regelmatige noord-zuid gerichte stroken, die van elkaar waren gescheiden door sloten. Soms stonden enkele bomen (elzen, wilgen) langs de sloot. De percelen waren in gebruik als grasland, en bos. Ook kwamen boomgaarden voor, meestal dicht bij de boerderijen. Daar waar de kleigrond lichter, hoger gelegen en beter ontwaterd was, lagen akkers. De stroken waren hier breder en soms was geen strokenstructuur zichtbaar. De polder werd van noord naar zuid doorsneden door de Vaartse Rijn, die enkele decennia na de ontginning werd gegraven. De Vaart volgde niet de perceelsrichting maar sneed er in een scherpe hoek doorheen. Het westen van de polder, waar ook het dorp lag, werd Nedereind genoemd; het deel aan de oostzijde van de Vaartse Rijn Overeind. Buiten het bewoningslint van de Over- en Nedereindseweg was de polder onbewoond. Alleen in het noordoosten, in een gebied dat ’t Veld werd genoemd, nu De Liesbosch, stonden enkele huizen midden in de polder.

Variant 1. Cope-landschap, nu in buitengebied, goed herkenbaar (ac1) Slechts een klein deel van het cope-landschap is nog niet opgenomen in de stad. De restanten hebben hun karakter enigszins verloren doordat ze veel minder uitgestrekt zijn dan vroeger. Toch

Figuur 40. Het cope-landschap van de polder Galecop, direct ten zuiden van de A12, wordt nog als buitengebied beschouwd, hoewel het plaats zal maken voor bebouwing. De agrarische bedrijfsvoering is zichtbaar al beëindigd (foto: Overland 120).

88


Figuur 41. Groot perceel met fruitteelt gezien vanaf de Houtense Weg (foto: Overland 93).

is in enkele gebieden de regelmatige strokenstructuur nog goed te herkennen, vooral waar de percelen in gebruik zijn als grasland. Langs de Overeindseweg (ten oosten van het Amsterdam-Rijnkanaal) en aan weerszijden van de Galecopperdijk vormt de strokenstructuur nog een landschappelijk ensemble met de oude ontginningsbasis. Ten zuiden van de Plofsluis ligt nog een gebied dat door het Amsterdam-Rijnkanaal is afgesneden van de rest van Overeind. In deze gebieden is grasland de voornaamste vorm van landgebruik. In Galecop lijkt de agrarische activiteit te zijn verdwenen en de graslanden lijken te verwilderen (figuur 40). Het talud van slootranden wordt aangepast, waarschijnlijk vanuit ecologische motieven.

Variant 2. Cope-landschap, nu in buitengebied, enigszins herkenbaar (ac2) Onder deze eenheid vallen delen van de copeontginningen die nu in gebruik zijn voor grootschalige fruitteelt of voor bosbouw. Zowel fruitteelt als bospercelen komen vanouds voor in het gebied, maar in het huidige gebruik vervaagt de ontginningsstructuur. In de fruitteeltgebieden, ten noorden van de Overeindseweg, zijn sloten overbodig geworden door drainage. Ze worden soms gedempt. De strokenstructuur is daardoor minder, maar nog wel enigszins herkenbaar.

Variant 3. Cope-landschap, nu in buitengebied, niet of nauwelijks herkenbaar (ac3) In de uitgestrekte boomgaard ten zuiden van de Houtense Weg is de strokenstructuur niet meer herkenbaar (figuur 41).

89


Figuur 42. In het zuidwesten van de wijk Galecop is de perceels- en slotenstructuur van de oude copeontginning bewaard gebleven. Op de foto een van de sloten. De vroegere weilanden aan weerszijden ervan, zijn met broekbos begroeid geraakt (foto: Overland 135).

90


Variant 4. Cope-landschap, nu in groengebied, goed herkenbaar (gc1) Deze variant betreft die delen van het oude cope-landschap die nu worden beheerd als groen recreatie- of natuurgebied. Ze zijn vergelijkbaar met de strokenontginningen die nu in gebruik zijn als groengebied (zie § 5.3.3). Het zijn kleine gebieden waar tussen het groen de oude polderstroken en -sloten nog goed herkenbaar zijn (figuur 42). De graslanden zijn voor een groot deel begroeid geraakt met bos en struweel, maar er zijn ook kavels met perceelsgewijze bossen die al voor de verstedelijking (soms al in de 19e eeuw) bestonden. Ook een bos aan het Inundatiekandaal, ten zuiden van de Houtense weg, is hiertoe gerekend. Het bos dient niet meer een agrarisch doel, maar beslaat nog duidelijk enkele stroken met harde grenzen naar het omliggende grasland. Het bos zelf is niet oud, maar heeft toch een historisch karakter. Dergelijke percelen met bos kwamen vaker voor in de ontginning (zie ook § 5.5).

Variant 5. Cope-landschap, nu in groengebied, enigszins herkenbaar (gc2) In deze variant is de oude strokenstructuur niet meer duidelijk zichtbaar in de structuur van het park, groenvoorziening of sportcomplex. De cope-structuur is dan nog wel herkenbaar in bijvoorbeeld de richting van wegen, waterlopen of beplanting. Slechts enkele sloten en wegen komen nog overeen met de vroegere poldersloten. Tot deze eenheid is ook de groene ruimte tussen de wijken Galecop en Batau-Noord gerekend (figuur 43). Oude lijnen van de polder komen hier niet of nauwelijks voor. Het groen ligt echter op de oude grens tussen de ontginningen Galecop en Jutphaas

Figuur 43. In het landschap rond het wielercircuit, in het westen van de polder Galecop is door de richting van de aanplant, de bossen en een deel van de sloten het landschap van de vroegere copeontginning nog enigszins herkenbaar (foto: Overland 125).

91


en is daarom nog een herinnering aan het prestedelijke landschap. Tot deze eenheid wordt ook het gebied tussen het industrieterrein Het Klooster (in aanleg) en het Lekkanaal gerekend. Dit kan niet meer als agrarisch gebied worden gerekend, maar het is ook geen groengebied. Het patroon is hier nog herkenbaar, maar de uitgestrektheid van het polderlandschap verdwijnt op dit moment. In de toekomst komt hier een uitbreiding van het Lekkanaal.

Variant 6. Cope-landschap, nu in groengebied, niet of nauwelijks herkenbaar (gc3) In deze variant heeft het oude polderlandschap vrijwel volkomen plaatsgemaakt voor een nieuwe inrichting. De oude noord-zuidrichting is niet meer herkenbaar. Vaak is door vergraving nieuw reliëf aangebracht. Soms is de bodem opgehoogd met zand waardoor in het groen geen kans meer is om nog resten van sloten of greppels aan te treffen.

Variant 7. Cope-landschap, nu in bebouwd gebied, enigszins herkenbaar (bc2) In deze eenheid komt de richting van de vroegere stroken en sloten tot uiting in de richting van straten en bebouwing. Sommige sloten komen nog overeen met de vroegere poldersloten. Soms is nog een oriëntatie zichtbaar op de ontginningsas. Delen van Jutphaas-Wijkersloot, van de woonwijk Galecop en van industrieterrein Plettenburg-de Wiers horen tot deze eenheid (figuur 44). Ook een deel van het industrieterrein De Liesbosch is tot deze eenheid gerekend. De straten hebben hier nog een duidelijke gerichtheid op de Ravenswade met daarlangs de Ravensche Wetering. Ten noorden van de Randijk is een woonwijk tot deze eenheid gerekend. Aan de rand ligt de Groene Steeg, een oude groene kade tussen Randijk en Nedereindseweg, nu met fietspad en met laanbeplanting.

Figuur 44. De Ten Baanstraat in de wijk Jutphaas-Wijkersloot. Dit deel van de wijk werd in de jaren 50 bijna perceelsgewijs ingericht, waarbij strookvormige gebouwde blokken tussen de straten ontstonden (foto: Overland 175).

92


Figuur 45. De Galecopperdijk was de ontginningsbasis van de ontginning Galecop (foto: Overland 121).

Variant 8. Cope-landschap, nu in bebouwd gebied, niet of nauwelijks herkenbaar (bc3) In deze eenheid is er geen verband meer zichtbaar tussen de inrichting van de wijken en die van de vroegere copeontginning. Het nieuwe patroon van straten en bebouwing heeft het oude volledig overschreven. Alleen incidenteel kan een sloot, weg of boom nog overeenkomen.

5.3.5 Weg- en kadestructuren van oude ontginningen Verspreid over de gemeente Nieuwegein liggen kaden en weteringen van vroegere polders. Ze maken deel uit van het polderlandschap of zijn nu nog herkenbaar in de stad. De kaden met weteringen kunnen ofwel een ontginningsbasis van een ontginning zijn (zoals de Galecopperdijk), ófwel een achter- of zijkade van een ontginning, zoals de kade op de gemeentegrens bij Tull en ’t Waal. In enkele gevallen zoals het gebied rond de Wiersdijk of de Randijk waren het oudere riviertjes, wegen of woonplaatsen die bij de stroken- en copeontginningen de functie van kade gingen vervullen. Sommige structuren zijn ook na de ontginning ontstaan, toen weteringen werden aangelegd om extra afwatering te bereiken. Het betreft meestal een bundeling van een aantal lijnvormige elementen: een weg, met daarlangs aan één of twee zijden laanbomen en daar weer langs een of twee sloten. Een van de sloten is vaak een wetering die is gegraven voor de afwatering van een groter poldergebied.

93


In enkele gevallen betreft deze eenheid weteringen waarvan de weg pas recent, in de 20e eeuw, is ontstaan. Die weg heeft nu vaak het uiterlijk van een kade (vrij hoog gelegen, met er langs de wetering). De ontginningsbasis van Jutphaas en de Wiersdijk zijn ontwikkeld tot vrij dicht bewoonde en bebouwde linten en zijn tot een andere eenheid gerekend (zie § 5.2.2). Ooit vormden deze kaden de dragers van de ruimtelijke structuur van het poldergebied van Vreeswijk en Jutphaas. Bijzonder is dat veel kaden de verstedelijking hebben overleefd. De grote wegen en kanalen hebben de rol van grote dragers van de stedelijke structuur overgenomen. Veel wegen kadestructuren zijn nog goed zichtbaar en vormen nog een fraaie cultuurhistorische substructuur. Juist omdat aan de oude kaden vaak de functie van fietspad is toegekend, is deze oude structuur heel goed beleefbaar. Vooral binnen het bebouwde deel van Nieuwegein vormt de bundeling van lijnvormige elementen een landschap op zich, dat een volkomen andere sfeer heeft dan de omliggende wijken. Daarom is ervoor gekozen om deze bundeling als een historisch landschap te beschouwen.

Figuur 46. Deze oude zijkade, met eiken beplant, was in de Middeleeuwen de grens tussen ontginningen en is nog steeds de gemeentegrens tussen Nieuwegein en Houten. De eiken geven de kade een voornaam karakter (foto: Overland 284).

94


Figuur 47. De Reynesteinseweg vormde samen met de begeleidende sloot de achtergrens van de ontginning Galecop (foto: Overland 129).

Variant 1. Weg- en kadestructuren van oude ontginningen, in buitengebied, goed herkenbaar (aw1) Het betreft de Galecopperdijk, de ontginningsbasis van Galecop, met kade, wegbeplanting en omliggende sloten (figuur 45). Ook de fraaie met eiken beplante en op de Lekdijk gerichte kade op de gemeentegrens met Houten bij Tull en ’t Waal is hiertoe gerekend (figuur 46). Ten zuiden van de Plofsluis komen twee van deze structuren bij elkaar. Noord-zuid vormde de Heemsteedseweg de grens tussen de ontginning van Jutphaas en die van Heemstede-Wulven. Deze kade is door het Amsterdam-Rijnkanaal doorsneden en het zuidelijk deel ligt nu in de gemeente Nieuwegein en heeft de straatnaam Vuilcop. De zuidgrens van deze twee ontginningen werd gevormd door de Hoonwetering met de begeleidende weg/kade aan de zuidkant. 14 Ten zuiden hiervan lag de ontginning Klein Vuilkop. De kaden, die nu de beiden de naam Vuilcop dragen, zijn nog goed zichtbaar, maar zullen minder zichtbaar worden door het bedrijventerrein dat hier is gepland.

Variant 2. Weg- en kadestructuren van oude ontginningen, in buitengebied, enigszins herkenbaar (aw2) De Achterweg, evenwijdig aan de dijk, ten oosten van het Lekkanaal, ontstond halverwege de 20e eeuw langs een dwars op de percelen staande poldersloot en kreeg daarmee het karakter van een tussenkade in de ontginning. De weg is inmiddels verbreed waardoor het karakter van een kleine

14

De oude Hoonwetering ligt aan de noordkant van de kade. Aan de zuidkant is een nieuw water gegraven. Iets ten noorden van de Hoonwetering ligt de Houtense Wetering. Die is bij het ontbreken van een kade niet tot deze eenheid gerekend; er ligt wel een smal onverhard pad langs deze wetering.

95


kade omgeven door sloten niet goed meer zichtbaar is. Daarom spreken we hier van een enigszins herkenbare structuur.

Variant 3. Weg- en kadestructuren van oude ontginningen, nu in groengebied, goed herkenbaar (gw1) In deze eenheid is de omgeving van de structuur opgenomen in stedelijk groen. De kade zelf is echter nog goed herkenbaar met wegbeplanting en sloten aan een of twee zijden. Het gaat over het verlengde van de Galecopperdijk in een groene zone tussen Galecopperwetering en Galecopperlaan. Ook de westelijke achterkade van Galecop, nu de Reynesteinseweg, wordt tot deze eenheid gerekend (figuur 47). Ook het Tiendpad in Vreeswijk-Noord, een restant van de vroegere Tiendkade, hoort tot deze eenheid. De Tiendkade was de achtergrens van de ontginning Wiersche Broek en de scheiding met de ontginningseenheid Klein Vuylcop. 15 De Schalkwijkse Wetering was geen kade in de ontginningstijd, maar al in de 17e eeuw lag er een weg met jaagpad langs het water (Haartsen, z.j.). De wetering en de weg erlangs zijn nu fraai beplant met populieren (figuur 48).

Figuur 48. De Schalkwijkse Wetering met pad en beplanting (foto: Overland 80). 15

Naamgeving volgens Bonnekaarten; over de juistheid van deze namen is discussie, zie Dekker, 1983.

96


Figuur 49. De Randijk markeert de plek van het oude Riviertje Gein, was later de grens tussen ontginningen en vormt nu een fraaie groene corridor tussen de bebouwing van de wijk De Doorslag (foto: Overland 229).

Variant 4. Weg- en kadestructuren van oude ontginningen, nu in groengebied, enigszins herkenbaar (gw2) De buitenplaats Oudegein is ontstaan langs het watertje Gein waarlangs de Randijk (west) en Fokkesteeg (oost) lagen (figuur 49). Onder andere door de aanleg van de ’s Gravenhoutseweg is deze lijn doorbroken. Ten oosten van deze weg ligt nog een gebiedje dat onderdeel uitmaakte van de Fokkesteeg, maar nu minder herkenbaar in het park is opgenomen. Verder betreft deze eenheid de Ravense Wetering, bij bedrijventerrein Laagraven, waarlangs in de jaren 60 een weg is gelegd. Die kreeg toen het uiterlijk van een kade (vrij hoog gelegen, omgeven door sloten).

97


Figuur 50. De Hoonwetering met de begeleidende weg/kade aan de zuidkant vormt de zuidgrens van de ontginning Heemstede-Wulven, links (foto: Overland 272).

Variant 5. Weg- en kadestructuren van oude ontginningen, nu in bebouwd gebied, goed herkenbaar (bw1) In deze eenheid is de structuur opgenomen in het stedelijk weefsel. De kade zelf is echter nog goed herkenbaar met wegbeplanting en sloten aan een of twee zijden. Het betreft de Galecopperdijk in de wijk Galecop Zuid. De Galecopperdijk zette zich voort in de ontginning Jutphaas, niet als ontginningsbasis maar als verbinding van de Nedereindseweg naar Galecop. De weg had ook het uiterlijk van met bomen beplante kade omzoomd door bomen en sloten. Van deze weg resteert nog een deel (Duetlaan en Klarinetlaan). Heel bijzonder is de slingerende Randijk, die de grens vormde tussen de copeontginning Jutphaas en stroomrug- en strokenontginningen van polder Het Gein. De dijk ontstond langs het riviertje Gein, een oude crevassegeul. De zichtbaarheid van deze dijk ter plekke van deze oude verlandde geul, maakt van deze eenheid niet alleen een historisch-landschappelijke, maar ook een aardkundige waarde. Wie over de smalle kade fietst, ziet aan het peilverschil aan weerszijden dat deze nog een scheiding vormt tussen waterstaatkundige eenheden.

98


Variant 6. Weg- en kadestructuren van oude ontginningen, nu in bebouwd gebied, enigszins herkenbaar (bw2) Het betreft de straat Ravenswade waarlangs de oude Ravensche Wetering ligt. De wetering komt nu over als een slootje langs een brede weg. De straten in het omliggende bedrijventerrein zijn nog wel georiënteerd op deze structuur. De Fokkesteeg is nog zichtbaar als met bomen beplant fietspad.

Figuur 51. Bocht in de Kromme IJssel (foto: Overland 206).

99


5.3.6 Bijzondere perceelsstructuren, buitengebied Naast de genoemde stroomrug- stroken- en copeontginningen met hun kenmerkende perceleringen, zijn er in Nieuwegein kleine gebieden met afwijkende landschapsstructuren.

Variant 1. Bijzondere perceelsstructuren, in buitengebied, goed herkenbaar (ap1) Afgesneden deel ontginning Heemstede Door de aanleg van het Amsterdam-Rijnkanaal werd een deel van de gemeente Houten afgesneden, dat in de jaren 60 bij Jutphaas werd gevoegd. Het betrof delen van de ontginning HeemstedeWulven, die waarschijnlijk ouder was dan de cope Jutphaas. De percelen waren hier, anders dan in Jutphaas, oost-west gericht. Ook al door de aanwezigheid van twee oude weteringen, de Houtense Wetering en zuidelijk daarvan de Hoonwetering, was de perceelstructuur minder regelmatig. De percelering en de weteringen zijn nog in het landschap te zien (figuur 50). In dit gebied is een bedrijventerrein gepland.

Variant 2. Bijzondere perceelsstructuren, in buitengebied, enigszins herkenbaar (ap2) Als variant 1, maar in gebruik geraakt als bedrijventerrein.

Variant 3. Bijzondere perceelsstructuren, in groengebied, goed herkenbaar (gp1) Verlande geul Kromme IJssel Onder deze eenheid valt de grotendeels met bos begroeide verlandde geul van de Kromme IJssel (figuur 51). De huidige waterloop is het restant van een ooit veel bredere geul. In 1285 werd de Hollandse IJssel afgedamd van de Lek. Door de afdamming werd de verlanding gestopt, en bleef een half verlandde laagte in het landschap over. Volgens de bodemkaart (Stiboka, 1981) zijn de kleigronden laaggelegen, nat en hebben ze een slappe, ongerijpte ondergrond (nesvaaggronden, grondwatertrap I). Op 19e-eeuwse kaarten is bos en nat grasland in de laagte te zien. Er was

Figuur 52. De trechtervorm op de kaart van 1850 en van nu. Zowel in het groengebied als in het bebouwde gebied is de structuur herkenbaar gebleven. De rode stip geeft de locatie aan van catalogusnummer 77 (RAAP-rapport 2145) waar kerk, pastorie en later klooster Nazareth lagen, ongeveer centraal op de terp.

100


Figuur 53. Het fietspad Geinoord, de oostgrens van de Trechter. De knik in de weg moet in de Middeleeuwen zijn ontstaan, mogelijk omdat de kade rond de toen al bestaande terp werd gelegd.

zichtbaar reliëf tussen de hogere oevers en de oude geul in de vorm van steilranden en kaden. Later werd een groot deel van dit bos omgezet in grasland. Sinds de jaren 80 is het grasland verdwenen en bestaat het gebied uitsluitend uit nat bos met voornamelijk els. Er is nog altijd een duidelijke structuur van slootjes, wegen en paden die ofwel evenwijdig, ofwel loodrecht op de kromme loop van de IJssel liggen. Door het bos is deze structuur echter niet goed zichtbaar. Trechtervorm langs Doorslag ter plaatse van stad Het Gein Langs de Doorslag ligt een trechtervormige structuur, waarbinnen de percelering afwijkt van de blok- en strookvormige stroomrugontginningen in de omgeving (figuur 52). De opvallende sym-

101


metrie in deze structuur aan weerszijden van de Doorslag doet een planmatige opzet vermoeden. Waarschijnlijk is de vorm ontstaan bij het graven van de Doorslag. Dat gebeurde omstreeks 1148 toen de Randijk en het riviertje de Gein werden doorgraven (Fafianie, 2002). Mogelijk geeft de trechtervorm een zone aan met door de bisschop bestemde functies die aan de doorslag waren gelinkt (waterstaat, handel, tol). In dit gebied ontstond ook de handelsnederzetting Het Gein, die in1295 van de bisschop stadsrechten kreeg. Tot een echte stad is het door de afdamming van de Kromme IJssel en Hollandse plundertochten nooit gekomen, maar wellicht zijn juist daardoor structuren bewaard gebleven die (mogelijk) bij de geplande aanleg van dit gebied hoorden. Bij de Randijk ligt nu nog het smalle uiteinde van de trechter. Het brede uiteinde ligt aan Kromme IJssel. De westelijke helft van de trechter is bebouwd geraakt, maar de structuur is nog herkenbaar in het straten- en slotenpatroon (zie variant 6). Aan de oostkant wordt de rand van de trechter nu gevormd door het fietspad Geinoord, vroeger een achter/zijkade die het gebied afgrensde van de Oude Geinsche Polder (figuur 53). Tussen deze kade en de Doorslag moet de handelsnederzetting hebben gelegen. Bij de kerk en de pastorie van Het Gein lag tussen 1423 en 1572 ook het klooster Nazareth (RAAP-rapport 2145, cata-

Figuur 54. Omgeving van de Dwelfsloot in 1900 en nu. In rood het laatste restant van deze structuur.

102


logusnummer 77). Het gebied is volgens de bodemkaart (Stiboka, 1981) een terp. Tot omstreeks 1960 was in het gebied een onregelmatige percelering zichtbaar. Het gebied was grotendeels in gebruik als boomgaard en het centrale deel van de terp als akker. Tegenwoordig is het gebied grotendeels met bos bedekt. Enkele oude sloten bestaan nog.

Variant 4. Bijzondere perceelsstructuren, in groengebied, enigszins herkenbaar (gp2) Restant niet-gerealiseerde Vaartse Rijn Bij de tramremise bij de Jutphase Brug ligt een klein groengebiedje waarbinnen het laatste restant ligt van de Dwelfsloot, de oostrand van de ontginning Galecop (figuur 54). Honderd meter oostelijk van deze sloot lag de Rode Sloot, ook wel de West-Ravensche Wetering genoemd. Beide sloten vormden een noord-zuidgerichte structuur van vierkante percelen met bos en grasland (zie voor ligging van de sloten kaartbijlage 3). De lange structuur houdt mogelijk verband met een door de bisschop geplande Vaartse Rijn, die later een oostelijker tracé kreeg (zie ook Fafianie, 2002). Het onderscheiden gebiedje lag in deze strook. De graslandpercelen zijn nu met bos begroeid.

Variant 5. Bijzondere perceelsstructuren, in groengebied, niet of nauwelijks herkenbaar (gp3) Het zuidoosten van de copeontginning Jutphaas miste de strakke regelmaat die elders kenmerkend is. Oorzaken waren: de aanwezigheid van oudere ontginningen, vroegere waterlopen met kaden, en latere weteringen. In de tegenwoordige groene inrichting zijn de afwijkende perceelsstructuur, kaden en waterlopen niet meer zichtbaar. Wel loopt de Schalkwijkse wetering nog door dit gebied.

Variant 6. Bijzondere perceelsstructuren, nu in bebouwd gebied, enigszins herkenbaar, (bp2) Onder deze variant valt het westelijke, bebouwde deel van de bovengenoemde trechtervorm (variant 3) bij de Doorslag. De sloot die de westgrens van de trechtervorm vormt zou volgens Fafianie (2002) een mislukte eerste versie van de Doorslag zijn (figuur 55). Dat is dus enigszins in tegenspraak met hetgeen in het bovenstaande is geopperd, namelijk dat de trechter een door de bisschop bewust geplande zone langs de Doorslag is geweest. Ook westelijk van de Doorslag vonden ‘stedelijke’ activiteiten plaats. Heins (1996) vertelt over een rechtshandeling van schout en schepenen, aan de westzijde van de kerk van Het Gein, aan de overzijde van de Doorslag.

Variant 7. Bijzondere perceelsstructuren, nu in bebouwd gebied, niet of nauwelijks herkenbaar, (bp3) In het zuiden van de ontginning Galecop en in het noorden van Jutphaas lagen twee gebieden met een onregelmatige percelering. Het waren gebieden met lichtere, hoger gelegen gronden dan de omgeving en ze waren waarschijnlijk al vroeg bewoond. Mogelijk lag hier het vroegmiddeleeuwse gehucht Galen. We kunnen deze gebieden beschouwen als stroomrugontginningen (zie § 5.3.2). Ze werden later echter opgenomen binnen de bekading van de copeontginningen Galecop en Jutphaas. Er verscheen hier geen strokenpercelering, waarschijnlijk omdat het grondeigendom al

103


Figuur 55. De sloot die de westgrens van de trechter vormde (hier evenwijdig aan de straat Watersnip) is nog altijd zichtbaar in de wijk Overslag (foto: Overland 232).

vast lag en omdat op deze drogere gronden geen strokenpercelering nodig was. De twee gebieden hadden waarschijnlijk een relatie met de naastgelegen voorname boerderijen ‘Blokhoeve’ en ‘Veeen bouwlust’. Dit oude landschap is nu onherkenbaar onder de bebouwing verdwenen. De omtrekken van de twee boerderij-erven zijn nog in de stedelijke structuur herkenbaar als prestedelijk erf (zie § 5.2.5).

5.3.7 Buitenplaatsen In de Late Middeleeuwen zijn in Jutphaas en Vreeswijk negentien sterkten gebouwd die met enige reserve als kasteel kunnen worden aangeduid (Fafianie, 2002). Een deel had een militaire functie. Leenmannen van de bisschop bouwden op strategische plaatsen kastelen om belangrijke routes, zoals De Vaartse Rijn, te kunnen beschermen. Later, van de 16e tot de 18e eeuw, diende het bezit van een versterkt huis vooral de status van de bewoner. Wie een voldoende grote ridderhofstad bezat, kon zitting nemen in de Ridderschap (zie ook § 3.2). Een deel van de oude sterkten raakte in verval, maar degenen die in handen waren van vermogende families werden vanaf de 16e eeuw vernieuwd of aangepast tot meer gerieflijk woonhuis. Rond het huis verscheen een fraaie tuin. Op de kaart staan die buitenplaatsen die op 19e-eeuwse kaarten duidelijk als zodanig herkenbaar zijn: met parkaanleg, waterpartijen, bijgebouwen, geboomte. Ook de grote oprijlanen worden tot de buitenplaatsen gerekend. De belangrijkste buitenplaatsen, De Wiers, Oudegein en Rijnhuizen,

104


waren gericht op de belangrijke waterverbindingen van die tijd: de Vaartse Rijn en de Doorslag. Buitenplaatsen die onherkenbaar zijn verdwenen, staan niet op de kaart, met uitzondering van de verdwenen delen van De Wiers.

Variant 1. Buitenplaats, nu in groengebied, goed herkenbaar (gb1) Deze variant omvat de grote nog bestaande parken met de huizen Oudegein en Rijnhuizen (figuur 56). Ook de lanen van/naar deze parken vallen, mits nog goed herkenbaar als laan, onder deze eenheid. De parken sluiten nog steeds aan op de oude waterwegen. Van het buiten De Wiers, dat heeft moeten plaatsmaken voor industrie en havengebied, zijn nog enkele delen uit de periferie van de vroegere buitenplaats blijven bestaan. Het souterrain en voorplein zijn nog aanwezig, daarnaast is de Wierselaan nog goed herkenbaar als oprijlaan. In het gebied tussen Prinsessenweg en Lekkanaal liggen percelen met nat grasland en hakhoutbos die vroeger tot de buitenplaats behoorden. Ook enkele kleinere elementen zijn tot deze eenheid gerekend. De voorname boerderij De Batau, aan de Nedereindseweg, op de plek van het vroegere gelijknamige kasteel, heeft nog steeds een parkachtige tuin, met laan en waterpartij (figuur 57). De vroegere omgrachting is herkenbaar. Direct ten noorden van de katholieke kerk van Jutphaas ligt beukenbos, dat waarschijnlijk onderdeel was van het vroegere Zwanenburg. Ook de 19e-eeuwse parkaanleg van Stormerdijk aan de Malapertweg is nog goed herkenbaar.

Variant 2. Buitenplaats, nu in groengebied, enigszins herkenbaar gb2) Tot deze eenheid horen buitenplaatsen, waarvan huis en tuininrichting zijn opgenomen in nieuwer stedelijk groen. Er is nog iets te herkennen van de vroegere structuur. Ten oosten van Fort Jutphaas ligt een perceel waarop tot in de jaren 90 de ronde omgrachting van het vroegere huis Wijnestein was te zien. De omgrachting is gedempt, maar het omgrachte terrein is gemarkeerd met

Figuur 56. De buitenplaats Rhijnhuizen, gezien vanaf het Merwedekanaal (foto: Overland 151).

105


Figuur 57. Boerderij De Batau aan de Nedereindseweg (foto: Overland 222).

Figuur 58. Plek van het vroegere huis Wijnestein (foto: Overland 264).

106


een heuveltje met populieren (figuur 58). Ook een door wegen doorsneden laan die bij de buitenplaats Oudegein hoorde, is tot deze eenheid gerekend.

Variant 3. Buitenplaats, nu in groengebied, niet of nauwelijks herkenbaar (gb3) Alleen van het vroegere buiten De Wiers zijn de niet meer herkenbare onderdelen op de kaart aangegeven, omdat ze tussen nog zichtbare delen van het vroegere buiten liggen. Tot deze eenheid hoort groen in een woonwijk waarin geen resten meer te zien zijn van het vroegere buiten.

Variant 4. Buitenplaats, nu in bebouwd gebied, goed herkenbaar (bb1) Het nieuwe Huis De Wiers (gebouwd op de oude kelders) en de bescheiden nieuwe tuinaanleg (ook weer gericht op het kanaal) rekenen we tot deze eenheid. Er is door de nieuwe architectuur een geheel nieuw beeld ontstaan, dat echter geënt is op het historische beeld, dat we daarom als goed herkenbaar beschouwen (figuur 59). Ook de oriëntatie op het water bestaat nog.

Variant 5. Buitenplaats, nu in bebouwd gebied, enigszins herkenbaar (bb2) Aan de westkant van de Vaartse Rijn, waar nu Amsterdam-Rijnkanaal en Merwedekanaal samenkomen, lag vroeger huis De Geer. Bij het huis hoorde een park dat uit vier vierkante deelpercelen lijkt te bestaan. Het huidige woonwijkje heeft nog de omtrekken van dit park en het stratenpatroon komt overeen met de richtingen van perceelsgrenzen, sloten en groen in het park (figuur 60). 16 Ook de Wierselaan hoort tot deze eenheid. De laan was ooit met zware eiken beplant en is nu zichtbaar als waterpartij die is aangelegd bij de aanleg van de wijk. Op de brede gazons aan weerszijden van het water staat hier en daar een boom.

Variant 6. Buitenplaats, nu in bebouwd gebied, niet of nauwelijks herkenbaar (bb3) Alleen van het vroegere buiten De Wiers zijn de niet meer herkenbare, nu bebouwde, onderdelen op de kaart aangegeven, vanwege hun ligging tussen de nog zichtbare delen.

5.3.8 Uiterwaarden Uiterwaarden ontstonden nadat door de aanleg van dijken het rivierengebied werd gescheiden in een binnendijks en een buitendijks gebied. Vaak wordt gesteld dat na de aanleg van de dijk vervolgens met de ontginning van het binnendijkse gebied is begonnen, maar aan de topografische situatie in Nieuwegein is te zien dat dat hier onwaarschijnlijk is. Op historische kaarten loopt het strokenpatroon van de binnendijkse strokenontginningen in de uiterwaarden door (zie ook § 5.3.3). Dat is een aanwijzing dat de strokenontginningen ouder moeten zijn dan de dijk. Mogelijk lag de basis voor de ontginning iets ten zuiden van de Lekdijk, bij de huidige rivier, waar mogelijk ook een lage kade lag. Mogelijk liggen in de uiterwaardenklei nog restanten van die basis, maar mogelijk zijn die ook opgeruimd door een (kleine) noordwaartse verschuiving van de rivier. Na de bedijking bleef in de uiterwaarden rivierdynamiek bestaan. Opvallend is dat hiervan in de Bossenwaard nauwelijks zichtbare verschijnselen van bestaan. De noord-zuid gerichte verkave16

Afgaande op de topografische kaart van 1948 was het gebied tijdelijk als fabrieksterrein in gebruik alvorens er een woonwijk werd gebouwd. Langs het kanaal werd een rij arbeiderswoningen gebouwd, die nu wordt beschouwd als bewoningslint langs vaart (zie § 5.2.4).

107


Figuur 59. Het nieuwe huis De Wiers (foto: Overland 256).

Figuur 60. De structuur met vierkanten van de vroegere buitenplaats De Geer is nog te herkennen in de opzet van de wijk (foto: Bing Maps).

108


Figuur 61. De Bossenwaard met sloot die de richting van de oude komontginningen van vóór de bedijking aangeeft (foto: Overland 245).

ling is niet verstoord door rivierdynamiek (figuur 61). In de uiterwaarden oostelijk van het Lekkanaal is wel rivierdynamiek herkenbaar. Nog in 1850 was de lek hier veel breder dan nu het geval is. Met kribben werd getracht de aanslibbing aan de noordzijde te bevorderen en de rivier in een smaller bed te dwingen. In de uiterwaarden is nog reliëf aanwezig dat door de aanwas kan worden verklaard. Ten oosten van de snelweg A27 ligt een langgerekte laagte, evenwijdig aan de Lek. Uit historische kaarten is op te maken dat hier in de 19e eeuw sprake was van een opwas, een eiland in de Lek, die met wilgenbos was begroeid. Met kribben werd de opslibbing bevorderd. Omstreeks 1930 was de opwas tegen de bestaande uiterwaarden gegroeid. Tegenwoordige kunnen de oevers van de Lek niet meer veranderen, doordat de oever over de gehele lengte is vastgelegd.

Variant 1. Uiterwaarden, nu in buitengebied, goed herkenbaar (au1) Hoewel het uitgestrekte karakter van de uiterwaarden is veranderd door de bruggen van de snelwegen A2 en A27, zijn de bovengenoemde kenmerken in de uiterwaarden goed herkenbaar.

Variant 2. Uiterwaarden met rivierwerken, goed herkenbaar (ar1) Bij Vreeswijk zijn de uiterwaarden uitermate smal. Dat komt enerzijds door de genoemde (mogelijke) noordwaartse verschuiving van de Lek. Anderzijds is de kern zuidwaarts opgeschoven (zie § 5.2.1) De overgebleven uiterwaarden hebben nu het karakter van een brede dijkvoet / rivieroever die voor een deel nog met gras is begroeid en voor een deel is verstevigd met basalt (figuur 62). Ook het plezierhaventje van Vreeswijk is tot deze eenheid gerekend. Het haventje is, afgaande op 19e-eeuwse kaarten, aangelegd omstreeks 1870, als voorziening bij de schip-

109


Figuur 62. De met basalt versterkte Lekoever bij Vreeswijk. De uiterwaarden ter hoogte van de krib op de achtergrond, bij de monding van het Lekkanaal, zijn recent aangepast. Ze worden beschouwd als ‘enigszins herkenbaar’ (foto: Overland 24).

brug (persoonlijke mededeling, R. van der Mark) en heeft in grote lijnen de toenmalige omtrek behouden.

Variant 3. Uiterwaarden met rivierwerken, enigszins herkenbaar (ar2) Ook bij de monding van het Lekkanaal zijn de uiterwaarden smal, hebben ze het karakter van een brede dijkvoet en zijn ze plaatselijk verstevigd met basalt. Dit beeld is echter niet historisch. De uiterwaarden zijn hier nog na 1980 aangepast.

Variant 4. Uiterwaarden, nu in bebouwd gebied, niet of nauwelijks herkenbaar (bu3) Een klein deel van de uiterwaarden, tussen plezierhaven en Merwedekanaal is vanaf ongeveer 1980 bebouwd. Hier lag voordien al een hoogwatervrij fabrieksterrein. De nieuwe wijk ligt nu op dezelfde hoogte als de Lekdijk. Het uiterwaardenlandschap is niet meer herkenbaar (figuur 63). Vanaf de straten is geen zicht op de rivier. De Veerweg, aan de westkant van de wijk, leidde tot in de jaren 50 naar de drijvende schipbrug naar Vianen.

5.3.9 Kleiputten of wielen Variant 1. Kleiputten of wielen, nu in groengebied, goed herkenbaar (gx1) In het zuidwesten van de gemeente liggen binnendijks enkele plassen. Eén ervan is ontstaan als overstromingskolk (wiel) van de Kromme IJssel. Het wiel herinnert aan de tijd dat de IJssel nog niet was afgedamd. De IJsselsteinseweg was een dijk, die op dit punt blijkbaar te zwak was. Overigens kan de overstroming ook na de afdamming van de IJssel hebben plaatsgevonden, doordat eerst de dam doorbrak en vervolgens de oude IJsseldijk. De doorbraakkolk is na het ontstaan

110


dichtgegroeid met moerasvegetatie. Pas recent, bij de totstandkoming van de wijk Doorslag is het wiel weer opengemaakt. De plas De Rietput in de wijk Hoog Zandveld heeft ook het uiterlijk van een wiel (figuur 64). Het is echter als zandwinning gebruikt bij de aanleg van de wijk (mededeling gemeente Nieuwegein). Uit historische kaarten blijkt dat de plas al ouder is, waarschijnlijk doordat hier vanaf omstreeks 1900 perceelsgewijs klei is afgegraven. Door verlanding ontstond halverwege de 20e eeuw de grillige vorm. Door de zandwinning is de vorm van de plas bij aanleg van de wijk nog veranderd. In het zuiden van de wijk lagen enkele kleine, waarschijnlijk laaggelegen, percelen in een waaierpatroon die zijn afgegraven. Het patroon van de percelen is nog zichtbaar in de plas die hier daardoor ontstond. Ook enkele vanouds al beboste percelen zijn bij deze eenheid gerekend.

5.3.10 Defensielandschap Hier zijn alleen die landschappen als zodanig aangemerkt, waar defensie echt een landschapsvormende factor is geweest. Indien sprake is van de aanleg van kanalen of forten die een nieuw landschap vormen, dan zijn deze aangemerkt als defensielandschap. Indien defensie iets heeft aangelegd in een bestaand landschap, dan is het niet aangemerkt als defensielandschap. Dergelijke elementen en structuren zijn wel opgenomen op kaartbijlage 4 en indien sprake is van gebouwde monumenten ook op kaartbijlage 2.

Figuur 63. Rechts de jachthaven (Variant 2.) en links de bebouwde uiterwaarden (Variant 4.; foto: Overland 248).

111


Figuur 64. Kleiput in de wijk Hoog Zandveld (foto: Overland 203).

Figuur 65. Het aardwerk van Fort Vreeswijk gezien vanaf de Lekdijk (foto: Overland 27).

112


Figuur 66. Het door het Amsterdam-Rijnkanaal afgesneden restant van het Inundatiekanaal, ten zuiden van de Plofsluis, is nu in het groen verborgen (foto: Overland 269).

113


Variant 1. Defensielandschap, nu in groengebied, goed herkenbaar (gf1) Een klein deel van het landschap in Nieuwegein is dermate sterk door defensiedoeleinden bepaald, dat defensie binnen Histland-Nieuwegein een aparte categorie vormt. Omdat defensie in § 6.5 aan bod komt, is de behandeling hier beknopt. Het gaat vooral om de relatie met het omliggende landschap. Fort Vreeswijk en Fort Jutphaas zijn goed herkenbaar als fort (figuur 65). De omgeving is veranderd, maar de relatie met het omliggende landschap is nog duidelijk. Fort Jutphaas ligt als onderbreking van de Overeindseweg nog zichtbaar op de oost-westverbinding die het moest verdedigen. Fort Vreeswijk ligt nog aan de Lekdijk en dicht bij de Rijkshulpschutsluis of Spuisluis die het moest verdedigen. De beplanting op de forten diende ooit vooral om het werk visueel in de omgeving te doen opgaan. De huidige beplanting is waarschijnlijk veranderd ten opzichte van de historische situatie. 17 Bij deze eenheid horen ook de batterijen aan de Overeindseweg en het Inundatiekanaal, inclusief de kade aan de westzijde van het kanaal. Ook hier is de relatie met het omliggende cope-landschap nog goed te zien. De batterijen lagen aan weerszijden van de Overeindseweg, de ontginningsbasis van Jutphaas. Het kanaal volgt nog de verkavelingsrichting. Batterijen en kanaal zijn

Figuur 67. De monding van de Doorslag in de Kromme IJssel (foto: Overland 210). 17

Het archief van het Ministerie van Oorlog geeft aanwijzingen over de vroegere beplanting omstreeks 1900 en daarnaast ook bestekken met de toenmalige gewenste beplanting; zie bijvoorbeeld het deelarchief ‘Beplantingen in het ressort van den Eerstaanwezend Ingenieur te Utrecht’ Zie ook Boosten (2012).

114


veranderd ten opzichte van de situatie in de 19e eeuw. Van de batterijen is alleen het noordelijke deel overgebleven. Ook de beplanting is veranderd. Het kanaal is verbreed en heeft langs de kanten ook meer beplanting dan vroeger. Ondanks deze veranderingen zijn de structuren goed herkenbaar. Er zijn bovendien nog veel elementen die de vroegere functie laten zien: aardwerken (funderingen voor), kazematten, fortwachterswoning, wachthuis, etc. Deze eenheid omvat ook het gebied bij de samenkomst van Lekkanaal en Amsterdam-Rijnkanaal. Tussen het groen ligt hier een deel van het inundatiekanaal dat door de aanleg van het Amsterdam-Rijnkanaal (gereed 1952) van het noordelijk deel werd afgesneden (figuur 66). Hier ligt ook de Plofsluis, die was bedoeld om het Amsterdam-Rijnkanaal te kunnen afsluiten, waardoor inundatiewater niet zou wegstromen. Hoewel het Amsterdam-Rijnkanaal in 1981 om de sluis is gegraven, is het bouwwerk nog goed herkenbaar en vormt het samen met de drie kanalen een bijzonder ensemble. De oostkade van het Lekkanaal is aangemerkt als kanaallandschap (zie § 5.4.1).

5.4 Andere aanduidingen 5.4.1 Kanaal of Vaart De kanalen en vaarten zijn bijzonder belangrijk voor de beleving van het landschap van Nieuwegein. Bij de jongere of verbrede kanalen worden ook dijken en wegen die tegelijkertijd met het kanaal zijn aangelegd, bij de landschapseenheid gerekend.

Variant 1. Kanaal, goed herkenbaar (kan1) Deze eenheid betreft kanalen die al in de 19e eeuw bestonden en daarna niet of nauwelijks zijn verbreed. Het betreft de Doorslag en de Vaartse Rijn die van twaalfde-eeuwse ouderdom zijn (figuur 67). Ook de sluiskolken in de oude kern Vreeswijk horen hiertoe, net als de monding van het Merwedekanaal in de Lek (figuur 68). Ten noorden van de afsplitsing met de Vaartse Rijn is het Merwedekanaal verbreed, maar wordt het toch als goed herkenbaar beschouwd, omdat de stedelijke structuur aan de oostzijde van dit kanaal net als vroeger duidelijk op het kanaal is gericht.

Variant 2. Kanaal, enigszins herkenbaar (kan2) Deze variant betreft het deel van het Merwedekanaal dat aan het eind van de 19e eeuw is ontstaan door verbreding van de Vaartse Rijn of nieuw is gegraven (figuur 69). In de 20e eeuw is het Merwedekanaal nog verbreed. Het kanaal wordt ondanks deze verbreding als historisch enigszins herkenbaar beschouwd.

Variant 3. Kanaal, niet of nauwelijks herkenbaar (kan3) Tot deze eenheid horen het Lekkanaal en het Amsterdam-Rijnkanaal (figuur 70). Ze kwamen gereed in 1938 en 1952 en zijn na hun aanleg nog verbreed. We spreken hier daarom van een situatie waarin het historisch landschap (1900) niet- of nauwelijks herkenbaar is. Door hun grootschalige aanleg en robuuste werken (bruggen, sluizen, oevers) hebben ze een totaal ander aanzien dan hun oudere voorgangers. Door deze schaal vormen ze ook een gescheiden wereld van de woonwijken van Nieuwegein, die van deze kanalen zijn afgewend. Toch zijn deze kanalen kenmerkend en identiteitverlenend voor Nieuwegein. Met name aan het Lekkanaal

115


Figuur 68. De Koninginnensluis bij de monding van het Merwedekanaal (foto: Overland 253).

Figuur 69. Het Merwedekanaal bij de Zuidersluis, dicht bij de samenkomst met het Amsterdam-Rijnkanaal (foto: Overland 216).

116


Figuur 70. Het Lekkanaal ten zuiden van de Plofsluis (foto: Overland 268).

liggen bovendien een aantal bijzondere objecten; onder andere militaire stellingen en waterstaatwerken (zie hoofdstuk 6).

5.4.2 Grootschalige infrastructuur Snelwegen, wegen met meerdere gescheiden rijbanen (soms in combinatie met sneltramlijn) zijn vanwege hun breedte tot een afzonderlijk landschap gerekend. Kenmerken van vroegere landschappen zijn niet meer herkenbaar.

5.5 Opgaand historisch/prestedelijk groen Nieuwegein is een zeer groene gemeente, met bijzonder veel opgaand groen. Het meeste van dit groen is aangelegd in het kader van groenvoorziening bij de stedelijke uitbreiding van Nieuwegein. In het stedelijk gebied is het prestedelijk opgaand groen geïnventariseerd. Dit zijn bomenrijen en bosjes die al bestonden vóór de verstedelijking. In het buitengebied zijn bomenrijen en bosjes op de kaart gezet die al omstreeks 1900 als groenstructuur te zien waren. De kartering gebeurde met historische kaarten vanaf 1850 tot 1980 (topografisch-militaire kaarten, zogenaamde Bonnekaarten), modernere topografische kaarten en RAF-luchtfoto’s. Om de groenstructuren in de stad te herkennen is gebruik gemaakt van luchtfoto’s, Google-maps, Bing-Maps en veldwerk. Het gaat bij de inventarisatie vooral om de groenstructuur en in minder mate om de boomsoort of de ouderdom van de boom. In terreinen die al vanouds gekenmerkt zijn door veel opgaand groen, zoals buitenplaatsen, oude kernen of defensielandschappen, zijn de afzonderlijke structuren en bosjes niet geïnventariseerd (op enkele uitzonderingen na).

117


Betekenis van opgaand historisch/prestedelijk groen in het stedelijk gebied In het stedelijk gebied (bebouwd en groengebied) gaat het om het historische opgaande groen dat we als ‘prestedelijk’ kunnen karakteriseren. Het gaat om bomenrijen (laanbeplanting) en (meestal perceelsgewijze) bossen die al bestonden voordat het plangebied werd bebouwd.

Betekenis van opgaand historisch/prestedelijk groen in het buitengebied Bosjes en groenstructuren in het buitengebied worden als historisch beschouwd als ze al als zodanig te zien zijn op kaarten van ca 1900 of ouder. In de legenda komt ook de term historisch ‘passend’ voor. Die term is onderscheiden voor jongere bospercelen en boomgaarden (tot 1980). Ze zijn niet oud, maar passend bij het landgebruik in het gebied, waar graslandpercelen in bos of boomgaard konden veranderen, en later weer in grasland.

Historisch lijnvormig groen De historische groenstructuren zijn vrijwel altijd bomenrijen langs vaarten, wegen en kaden, die al voor de verstedelijking bestonden (figuur 71). In het buitengebied zijn ook bomenrijen langs sloten of perceelsgrenzen als historisch gekenmerkt. Dergelijke bomenrijen overleefden de verstedelijking meestal niet. In sommige parken zijn nog enkele knotwilgen langs sloten te zien, die van vóór de verstedelijking kunnen stammen. Dit zijn dan solitaire bomen die niet als groenstructuur kunnen worden gekenmerkt. Twee lijnen langs de Wierselaan zijn als ‘groenstructuur’ aangeduid (figuur 72). Hier lag ooit een zware eikenlaan als onderdeel van buitenplaats De Wiers. De laan is

Figuur 71. Veel van de oude vaarten en kanalen werden begeleid door bomenrijen. Hier een bomenrij met es langs het Merwedekanaal. Door verbreding van kanalen kunnen de huidige bomenrijen verschillen van locatie met de vroegere (foto: Overland 215).

118


Figuur 72. Groenstructuren langs de Wierselaan (foto: Overland 34).

nu zichtbaar als een nog altijd op het noorden gerichte groenstructuur met water en gazons met bomen. De bomenrijen bestaan vooral uit essen en knotwilgen, maar ook populier, eik en plataan komen voor. In de database van het GIS wordt de huidige boomsoort aangegeven. Soms staan daar ook bijzonderheden in over vroegere of huidige aard van de groenstructuur. Nog meer gegevens over de beplanting is te verkrijgen door de historische groenstructuren terug te zoeken in de gemeentelijke inventarisatie van het groen (als kaartlaag in GIS, alleen voor gemeentelijk groen).

Historisch vlakvormig groen Bij het historische vlakvormige groen is onderscheid gemaakt tussen bos, boomgaard en griend. Bosjes in de polder werden agrarisch geëxploiteerd, vaak als griend (hakhout en snijhout van wilg en es) of als hakhout van els. Daar waar bekend is dat een bosje een verleden heeft als griend is dit op de kaart aangegeven. 18 Een deel van de andere bosjes heeft mogelijk ook een griendverleden. Het zijn nu vrijwel allemaal bossen waarin populieren, elzen en essen de belangrijkste boomsoorten zijn die perceelsgewijs in het polderlandschap stonden en die nu vaak zijn opgenomen in de stedelijke structuur (figuur 73). Vaak is daar de perceelsgewijze opzet nog herkenbaar. In het buitengebied kunnen jongere bossen of boomgaarden als historisch passend zijn aangeduid (zie boven; figuur 74). Boomgaarden zijn alleen in het buitengebied op de kaart gezet, hoewel ook binnen de bebouwde kom restanten van boomgaarden aanwezig zijn (figuur 75).

18

Met als bron groeninventarisatie gemeente Nieuwegein en mededeling van de heer Van der Mark.

119


Figuur 73. Dit bos, ten noorden van de buitenplaats Oudegein, was ooit zichtbaar als een bosperceel in de polder. Nu gaat het op in het groen van het park Nieuwegein. De bomen zijn ouder en de oude poldersloten zijn nog zichtbaar. Aan de omgevallen bomen is te zien dat hier geen hout meer wordt geoogst (foto: Overland 193).

Figuur 75. Restanten van een hoogstamboomgaard ten zuiden van de Overeindseweg, dichtbij kasteel Heemstede (foto Bing-Maps).

Figuur 74. Opgaand groen in het buitengebied, in polder De Wiers, ten oosten van het Lekkanaal. Links een zeer ijle rij van krotwilgen langs een sloot. Rechts een perceel met populieren, dat als historisch ‘passend’ is beoordeeld (foto: Overland 279).

120


5.6 Waardering historisch cultuurlandschap en prestedelijk landschap De waardering van de 220 onderscheiden deelgebiedjes in Histland-Nieuwegein gaat in eerste instantie uit van de herkenbaarheid van de oude structuur. Voor stedelijke landschappen (bebouwd, groen) is de herkenbaarheid van de prestedelijke situatie uitgangspunt. (of de herkenbaarheid van de eerste bebouwingslinten aan de vaarten). In het landelijk gebied gaat het om de herkenbaarheid van het landschap van omstreeks 1900. In § 5.1 is de betekenis van de herkenbaarheid uitgelegd. Hoofdstuk 8 gaat in op de integrale cultuurhistorische waardering. In principe wordt voor de 220 deelgebiedjes op kaartbijlage 1 deze waardetoekenning aangehouden: • goed herkenbaar: 4 punten; • enigszins herkenbaar: 2 punten; • niet of nauwelijks herkenbaar: 1 punt. Indien zich bijzondere situaties voordoen (ensembles met gebouwd erfgoed, in het oog vallende historisch-landschappelijke elementen, hoge zeggingskracht) dan kunnen elementen met 1 punt worden opgehoogd. In dat geval is het betreffende gebiedje in de database van een toelichtende opmerking voorzien. Historische bebouwing kan de waardering op deze wijze verhogen, maar dat hoeft niet in alle gevallen zo te zijn. Indien de bebouwing de historische landschapsstructuur versterkt (door oriëntatie of functie), dan verhoogt de waarde (dit kan overigens ook voor nieuwe gebouwen het geval zijn). Indien dit niet het geval is, komt de waarde alleen naar voren in de waardering voor bouwkunst en stedenbouw (zie § 7.3 en 7.4). In twee gevallen is van deze methodiek afgeweken en is de waardering met extra punten opgehoogd. Dat geldt voor de bijzondere perceelsstructuur bij de tramremise bij de Jutphase Brug (zie § 5.3.6, variant 4, gp2), voor de Wierselaan die niet meer lijkt op de oude eikenlaan van vroeger, maar wel nadrukkelijk aanwezig is als groen- en waterstructuur (zie § 5.3.7, variant 5, bb2). Daarnaast hebben ook de kanalen hun eigen waardetoekenning (zie onder). Aldus ontstaat een schaal 1 - 5. 5: Zeer hoge waarde 4: Hoge waarde 3: Middenwaarde 2: Basiswaarde 1: Geen historische waarde

Waardetoekenning in landelijk en stedelijk gebied De betekenis van de waardering in het stedelijk gebied verschilt van die in het landelijk gebied. Een hoge waarde in het landelijk gebied betekent dat het landschap nog altijd grote overeenkomsten vertoont met de situatie op de oudste topografische kaarten (19e eeuw). In het stedelijk gebied betekent dit dat het landschap weliswaar veranderd is (door bebouwing, parkaanleg), maar dat prestedelijke elementen (wegstructuur, waterlopen, bomenrijen) een extra dimensie en een

121


historisch verhaal aan het stedelijk landschap geven. De historische diepte verleent de stad ruimtelijke kwaliteit en kan deze ook identiteit verlenen.

Betekenis zeer hoge waarde In het landelijk gebied betekent dit dat het oude cultuurlandschap, zoals zich dat vanaf de Middeleeuwen tot omstreeks 1900 heeft gevormd nog goed herkenbaar is. Het gebied heeft bovendien een zekere zeldzaamheidswaarde of de historische zeggingskracht is groot bijvoorbeeld door bijzondere ensembles. In het stedelijk gebied wordt de structuur van wijken en parken nog steeds bepaald door de landschapsstructuur van vóór de verstedelijking. Daarnaast is nog sprake van concrete prestedelijke landschapselementen zoals oude wegen, sloten, bomenrijen, die soms bijzondere ensembles met elkaar vormen.

Betekenis hoge waarde en middenwaarde In het landelijk gebied neemt waarde af doordat zich minder bijzonder kenmerken voordoen zoals ensembles tussen landschapselementen of bebouwing. In de middenwaarde treden ook verstoringen door wegaanleg of slootdemping op, die herkenbaarheid aantasten. In het stedelijk gebied neemt waarde af doordat er minder concrete landschapselementen van voor de verstedelijking zijn overgebleven en er ook minder sprake is van ensembles. In de structuur van de wijk of het groengebied schijnt echter nog duidelijk de structuur van het landschap van voor de verstedelijking door.

Betekenis basiswaarde In het landelijk gebied is het landschap nog herkenbaar ten opzichte van de situatie op de oudste topografische kaarten. Er zijn nog landschapselementen als sloten, greppels, wegen, bomenrijen die karakteristiek zijn voor dat landschap. Door toegenomen bebouwing, door dempen van sloten of aanleg van wegen kan echter niet meer gesproken worden van een gaaf landschap. In het stedelijk gebied betekent deze waarde dat oriëntatie van de wijk of het park (richting van groen, straten, waterlopen, richting op de dijk) is bepaald door de landschapsstructuur van vóór de verstedelijking. De straten of sloten zelf komen echter niet of zelden meer overeen met lijnen van vóór de verstedelijking.

Betekenis geen historische waarde In het landelijk gebied betekent deze waarde dat de typische kenmerken van het historische landschap (perceelsrichting, slotenpatroon, landgebruik), niet meer herkenbaar zijn. Het gebied kan nog wel van waarde zijn als onderdeel van de laatste onbebouwde ruimten van de gemeente. Binnen het stedelijk gebied betekent het dat de stedelijke structuur die van het prestedelijk landschap (of van stedelijke bebouwing van voor ca. 1970) geheel heeft overschreven. Er kunnen zich uiteraard nog wel andere kwaliteiten voordoen dan alleen de historisch-landschappelijke. De waardetoekenning is van belang in het ruimtelijk beleid van de gemeente. In geval van hoge of zeer hoge waarde dient bij het toetsen of sturen van ruimtelijke ontwikkelingen de historisch-ruimtelijke kwaliteit zeer zwaar te wegen. Om ruimtelijke ontwikkelingen richting te geven, is in veel gevallen aanvullende studie nodig. Bij lagere waarde is de noodzaak daarvoor minder. In hoofd-

122


stuk 9, Beleidsmatige Vertaling, is aangegeven hoe de gemeente om kan gaan met de waardering in het beleid. Hierbij wordt uitgegaan van de integrale waardering die is uitgewerkt in hoofdstuk 8 en kaartbijlage 7.

Waardetoekenning kanalen Kanalen zijn een buitenbeentje in de waarderingssystematiek. Gezien vanuit de waardering van het landelijk gebied zijn alleen de oudere kanalen van hoge waarde, omdat het beeld nog overeenkomt uit de periode van de oudste topografische kaarten (19e eeuw). Als we ze als onderdeel van het stedelijk gebied beschouwen, dan hebben ook de jongere kanalen een hogere waarde, omdat ze herinneren aan de tijd van vóór de verstedelijking en daarmee dus extra tijdsdiepte aan de stad geven. Jongere kanalen zijn als grote structuren bovendien identiteitsverlenend aan Nieuwegein (zie ook § 5.4.1). Daarom is er gekozen om alle oude, niet verbrede kanalen (kan1) de waarde 5 te geven. De andere kanalen, ook de jongere, hebben waarde 4.

123


124


6 Historische landschapselementen (kaartbijlagen 3 en 4)

6.1 Inleiding In het eerder uitgevoerde onderzoek van historisch-geografische waarden ten behoeve van archeologische waarden- en verwachtingskaart is reeds aandacht besteed aan een aantal typen landschapselementen (Kloosterman e.a., 2011). Het ging daarbij om historische nederzettingslocaties, kastelen en buitenplaatsen en om militaire elementen gerelateerd aan de Tweede Wereldoorlog. Voor de verdiepingsslag die in het kader van dit rapport is verricht, is het aantal typen elementen en structuren uitgebreid. Daarbij zijn ook bestaande datasets verder gepreciseerd en uitgediept. In hoofdstuk 2 hebben we de methoden en bronnen toegelicht. In deze paragraaf gaan we dieper in op de bevindingen en de achtergronden. De landschapselementen zijn per thema gegroepeerd in de legenda. De resultaten van de inventarisatie van landschapselementen zijn geprojecteerd op de diverse landschapstypen, om de relatie tussen elementen en landschapstype inzichtelijk te maken (kaartbijlage 3). De elementen die verband houden met oorlog en defensie zijn afgebeeld op kaartbijlage 4. De historische landschapelementen zijn niet afzonderlijk gewaardeerd (zie § 2.3.3). Opgemerkt moet worden dat zich met name bij de structuren een overlap voordoet met enkele landschapstypen (vergelijk kaartbijlage 1 en 3). Dit is het geval bij wegen en kades (zie § 5.3.5), bij kanalen en snelwegen (zie § 5.4) en bij historisch lijnvormig groen, zoals bomenrijen (zie § 5.5). Wat betreft het thema oorlog en defensie is sprake van een overlap met het defensielandschap (zie § 5.3.10). De alleen aan de opdrachtgever op CD geleverde database bevat meer detailinformatie over de geïnventariseerde historische landschapselementen.

6.2 Bouwwerken De historische nederzettingslocaties (historische huisplaatsen/erven van boerderijen, molens, kerken, etc.) zijn gekarteerd op basis van het kadastraal minuutplan van 1832. Deze informatie is aangevuld met gegevens van de Historische Kring Nieuwegein. Samen met de kartering van de verschillende landschapstypen, die ook op basis van 19e-eeuws kaartmateriaal heeft plaatsgevonden, ontstaat een beeld van de structuur van waaruit de gemeente Nieuwegein zich vervolgens vanaf de tweede helft van de 19e eeuw heeft ontwikkeld. Enkele inleidende opmerkingen zijn hierbij op zijn plaats: • het kadastraal minuutplan van 1832 is als basis genomen, omdat deze kaart het vroegste topografisch betrouwbare beeld geeft van het prestedelijke landschap van Nieuwegein;

125


• in principe zijn alleen bouwwerken opgenomen die op deze kaart voorkomen, alleen bij kastelen en buitenplaatsen is het kaartbeeld aangevuld met oudere terreinen; deze uitzondering is gemaakt vanwege het belang en de continuïteit van deze locaties. De kartering van historische nederzettingslocaties in de gemeente Nieuwegein in 1832 leverde totaal 522 bouwwerken op. De locatie van de bebouwing is indicatief als puntlocatie op de kaart gezet, zonder dat onderscheid is gemaakt naar functie of aard van de bebouwing. Voor deze werkwijze is hier gekozen om een beeld te geven van de locatie en de dichtheid van de bebouwing. De meeste bouwwerken concentreren zich als lintbebouwing in Jutphaas en in het historisch centrum van Vreeswijk. Meer gedetailleerde informatie over functie en aard van de bebouwing is opgenomen op de kaartlaag historische bouwkunst en stedenbouw (kaartbijlage 2). Enkele specifieke typen bouwwerken zijn wel met een afzonderlijk symbool op de kaart aangegeven. Hieronder vielen twee kerken, twee kastelen, drie verdwenen buitenplaatsen, twee korenmolens en vijf windmolens. Daarnaast zijn enkele nederzettingsterreinen als vlak weergegeven op basis van studie van historisch kaartmateriaal. Bij de kasteelterreinen is leidend geweest of er nadien nog sprake was van een buitenplaats of niet. Was dat wel het geval, dan zijn ze als buitenplaats gekarteerd en niet als kasteelterrein. Bij de inventarisatie zijn 10 kasteelterreinen of buitenplaatsen opgenomen. Hiervan zijn er nog vier aanwezig, één is nog als zodanig herkenbaar en vijf zijn verdwenen en niet meer herkenbaar. Daarnaast zijn er zes omgrachte terreinen opgenomen, waarvan er twee nog bestaan, één is nog herkenbaar, de overige drie zijn verdwenen. Veelal gaat het hier om omgrachte agrarische erven. Er zijn drie dorps- of stadskernen gekarteerd, te weten Vreeswijk, Jutphaas bij het Kerkveld en Jutphaas aan de Vaartse Rijn. Hierbij is de begrenzing van de kadastrale minuutplans uit 1832 als uitgangspunt genomen. Op de kaart is een molenbiotoop met een straal van 400 meter getekend. Honderd meter is volgens Vereniging De Hollandsche Molen vanuit praktisch oogpunt het minimale gebied zonder bebouwing (bij molens zonder belt) of met lage bebouwing tot maximaal de hoogte van de belt, berg of stelling waarbij de molen nog zonder onoverkomelijke problemen kan draaien.

6.3 Infrastructuur Wegen vormen een belangrijk structurerend element in een gebied. De menselijke waarneming van het landschap vindt doorgaans plaats vanaf wegen en daarom ontlenen we onze oriëntatie ook meestal aan deze wegen. Bovendien vertelt de wegenstructuur veel over het type landschap waarin we ons bevinden. Veel van deze wegen zijn verdwenen of onderbroken als gevolg van de aanleg van grootschalige infrastructuur aan het eind van de 19e eeuw en in de gehele 20e eeuw, in de vorm van kanalen en autosnelwegen. Ook de grootschalige aanleg van naoorlogse woonwijken heeft grote invloed gehad op het wegenpatroon. Een van de meest structuurbepalende historische wegen in de gemeente Nieuwegein was de Nedereindse- en Overeindseweg, die oorspronkelijk de hoofdweg vormde tussen Jutphaas en Oud Wulven (buiten de gemeente Nieuwegein).

126


Voor het inventariseren van historische wegen is voornamelijk gebruikt gemaakt van enkele kaartseries uit de 19e en 20e eeuw. Daarbij is telkens een vergelijking gemaakt met de huidige situatie om te kunnen bepalen of het betreffende weggedeelte nog bestaat of niet. Vertrekpunt was het kadastraal minuutplan uit 1832. Daarbij werd nauwgezet bekeken of het huidige wegtracé nog wel op de historische locatie te vinden is. Wanneer de weg verlegd is, bijvoorbeeld doordat bochten zijn afgesneden, is er de kwalificatie ‘verdwenen’ aangegeven. Deze verdwenen wegen zijn eveneens ingetekend. De wegen zijn gekarteerd op basis van het kadastraal minuutplan van 1832. Deze informatie is aangevuld met gegevens van de Historische Kring Nieuwegein.

6.4 Waterstaat Op basis van literatuur- en kaartstudie is getracht een goed beeld te geven van de waterstaatsgerelateerde patronen en objecten in de gemeente Nieuwegein op hoofdlijnen. Het betreft daarbij de meanders, kanalen, weteringen en andere (hoofd)afwateringen. Daarnaast ook de kaden, dijken, historische brug- en sluislocaties binnen de gemeente. In de waterstaatkundige geschiedenis van Nieuwegein kunnen op hoofdlijnen drie ontwikkelingen worden onderscheiden. De eerste betreft de ontwikkeling van de grote rivieren de Kromme Rijn en de Lek, de tweede ontwikkeling heeft betrekking op ontginning en ontwatering van het gebied, de derde ontwikkeling betreft de grote infrastructurele werken, zoals het Merwedekanaal, Lekkanaal en Amsterdam-Rijnkanaal. Deze drie ontwikkelingen zijn in hoofdlijnen opeenvolgend geweest, maar hebben ook overlap gekend en elkaar beïnvloed in de ruimtelijke ordening. De ruimte ontwikkeling van Nieuwegein is in sterke mate bepaald door aanleg van opeenvolgende generaties waterwegen. Natuurlijke of gegraven waterwegen waren een van de meest bepalende factoren voor de locatie en de ontwikkeling van nederzettingen. De waterwegen zijn opgenomen als vijfde venster in de Canon van Nieuwegein en worden daar omschreven als de levenslijnen van Jutphaas en Vreeswijk (www.nieuwegein.nl). De Vaartse Rijn werd in het midden van de 12e eeuw aangelegd en is een van de oudste en meest bepalende, gegraven waterwegen in de gemeente. De ligging en locatie van waterwegen is in sterke mate bepalend voor de wijze waarop nederzettingen zich ruimtelijk konden ontwikkelen. Dit geldt in sterke mate voor de kanalen in Nieuwegein, zoals het Merwedekanaal (1892), het Lekkanaal (1938) en het Amsterdam-Rijnkanaal (1952). Omdat het Amsterdam-Rijnkanaal en de met het kanaal samenhangende elementen van recente datum zijn, zijn ze niet opgenomen in de inventarisatie van historische landschapselementen. Bij de kartering van waterstaatswerken zijn zowel punten, als lijnen, als vlakken gekarteerd. Ook voor dit onderdeel is het kadastraal minuutplan van 1832 als basis gehanteerd. Doel van het karteren van puntobjecten was het in beeld brengen van bruglocaties, sluisjes en van andere objecten die met de waterstaatsgeschiedenis van Nieuwegein verbonden zijn. Voor de kartering van sluisjes is tevens gebruik gemaakt van de Bonneblaadjes van omstreeks 1900. Dit is gedaan omdat met name de kleine sluisjes niet op de kadastrale minuutplans van 1832 zijn afgebeeld. De waterlopen, dijken en kades zijn gekarteerd aan de hand van de minuutplans van 1832. Samen vormen zij de hoofdlijnen van de waterstaatkundige structuur die is ontstaan met de ontginning van het gebied.

127


De situatie in de eerste helft van de 19e eeuw is echter geen eindstadium. De aanleg van het Lekkanaal en Amsterdam-Rijnkanaal hebben in de 20e eeuw voor grote veranderingen in de waterstaatkundige structuur gezorgd, evenals de aanleg en aanpassingen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in de 19e en eerste helft van de 20e eeuw. De elementen die hiermee samenhangen zijn gekarteerd aan de hand van de zogenaamde Bonneblaadjes en topografische kaarten uit de 19e en eerste helft 20e eeuw. Ook is aangegeven tot in hoeverre de elementen nog aanwezig zijn in het huidige landschap (kaartbijlage 4).

6.5 Oorlog en defensie (kaartbijlage 4) Een van de grootste cultuurhistorische structuren binnen de gemeente Nieuwegein is de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Om die reden zijn de objecten en structuren die hiermee samenhangen apart in kaart gebracht. Ongeveer een derde van het grondgebied van de gemeente Nieuwegein heeft in het verleden een militaire functie gehad. Het grootste deel hiervan werd in beslag genomen door schootsvelden en inundatievlaktes. Aan de westzijde van de inundatievlaktes lag een stelsel van sluizen, kanalen, forten en later ook kazematten en opstelplaatsen voor artillerie. Veranderende militaire technieken en tactieken én een steeds weer wijzigende ruimtelijke inrichting zorgden ervoor dat veel elementen nog voordat de linie na de Tweede Wereldoorlog werd opgeheven, hun functie verloren en deels werden afgebroken. Tot de geïnventariseerde elementen behoren elementen die op zichzelf niet tastbaar zijn, maar wel invloed hebben gehad op de ruimtelijke ordening. Dit zijn de inundatievlaktes, verboden kringen die een vrij schootsveld moesten garanderen en de hoofdweerstandslijn. Dit zijn tevens elementen die net als dijken en waterlopen een dubbelfunctie hadden. De elementen die samenhangen met de laatste bouwperiode (1939 tot 1940) zijn aangevuld met elementen uit de inventarisatie van de archeologische waarden- en verwachtingskaart (Kloosterman e.a., 2011). De elementen uit de periode 1940-1945 zijn geheel overgenomen uit voornoemd rapport, het betreft onder andere de stellingen die zijn aangelegd rondom het Lekkanaal. Tot slot zijn een enkel oorlogsgraf en oorlogsmonument toegevoegd aan deze kaart.

128


7 Historische bouwkunst en stedenbouw (kaartbijlage 2 en 6)

7.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt de karakteristiek van historische bouwkunst in de gemeente Nieuwegein beschreven. Dit gebeurt aan de hand van een globale ruimtelijke ontwikkelingsschets en het signaleren van de nog aanwezige en herkenbare historische bebouwing, die de verschillende ontwikkelingstadia van het plangebied illustreert. Evenals bij de landschapselementen zijn de resultaten van de inventarisatie van historische bouwkunst en stedenbouw geprojecteerd op de diverse landschapstypen, om de relatie tussen elementen en landschapstype inzichtelijk te maken (kaartbijlage 2). Voor de kernen Vreeswijk en Jutphaas-Kerkveld is een gedetailleerde beschrijving opgenomen in hoofdstuk 3 en uitsneden op kaartbijlage 2. Een overzicht van de waarden per bestemmingsplangebied is opgenomen in bijlage 3. De waardering van de historische bouwkunst en stedenbouw is afgebeeld op kaartbijlage 6. De op CD aan de opdrachtgever geleverde database bevat meer detailinformatie over de geïnventariseerde historische bouwkundige en stedenbouwkundige waarden (bijlage 5). Opgemerkt moet worden dat zich vooral bij de ensembles een overlap voordoet met enkele landschapstypen (vergelijk kaartbijlage 1 en 2). Dit is het geval bij dorpskernen en bewoningslinten (zie § 5.2) en bij buitenplaatsen (zie § 5.3.7).

7.2 Inventarisatie historische bouwkunst en stedenbouw De geïnventariseerde objecten en complexen zijn, voor zover uiteindelijk van voldoende belang geacht, als historische bouwkundige waarden aangegeven op de waardenkaart (kaartbijlage 2). Op deze kaart zijn de locatie en de omvang van de objecten weergegeven. In de inventarisatie wordt een aantal; bouwcategorieën onderscheiden (zie het onderstaande lijstje). Binnen de bouwcategorieën bestaan verschillende bouwtypen, als verfijning van de hoofdcategorie. Deze “bouwtypen” zijn in een aparte kolom van de bijbehorende database vermeld. In de categorie “agrarisch” wordt bijvoorbeeld onderscheid gemaakt in de bouwtypen “boerderij”, “schuur”, “hooiberg”, “bakhuis”. De in de inventarisatie onderscheiden bouwcategorieën zijn: • agrarisch; • begraafplaats; • horeca; • industrie-bedrijvigheid; • infrastructuur; • kasteel-buitenplaats;

129


• militair; • onderwijs; • overheidsgebouw; • religie; • sociaal-maatschappelijk; • sport-recreatie; • straatmeubilair; • winkel-woonhuis; • woonhuis; • woonhuis-bedrijfspand; • woonhuis, complex; • woonhuis-horeca. De verschillende bouwcategorieën zijn in de aan de kaart gekoppelde database vermeld en ook met verschillende kleuren inzichtelijk gemaakt in de legenda. Het separaat aangeleverde beeldmateriaal (actuele foto’s, jpg-bestanden) is voorzien van adreslabels. De kaartlaag met de historisch-bouwkundige waarden biedt verder de volgende informatie: • alle rijksmonumenten (hoofd- en bijgebouwen); • alle gemeentelijke monumenten (hoofd- en bijgebouwen); • de karakteristieke objecten, complexen en ensembles, waaronder niet alleen de gebouwde objecten worden verstaan, maar ook historisch straatmeubilair, herinneringsmonumenten, begraafplaatsen, (monumentale wand)kunst, waardevolle infrastructurele objecten, historische buitenplaatsen met opstallen en militaire ensembles; • gebouwen met bouwhistorische kwaliteit; • de beschermde stadsen dorpsgezichten; • overige bijzondere en karakteristieke gebieden. De database die bij de kaart hoort, geeft verder informatie over adres en huisnummer, de naam van het bestemmingsplangebied waarbinnen het object zich bevindt, globale bouwperiode en indien bekend exact bouwjaar, de architect, bouwstijl, bouwhistorische kwaliteit en de objectwaardering. Bij samenhangende bouwkundige eenheden, bijvoorbeeld dubbele of meervoudig geschakelde woningen, gerealiseerd vanuit één ontwerp, is ervoor gekozen deze telkens als één item in de database op te nemen. Zo bestaat objectnr.278 dus uit het dubbele woonhuis Jutphasestraatweg 21 en 22. De grote woningbouwcomplexen, waarin zowel stedenbouwkundige als architectonische kwaliteiten samengaan, zijn veelal als een vlak (dus als één item) in de kaart aangeduid. In de database is uiteraard aangegeven, welke adressen tot het ensemble behoren. Bij de beschermde militaire complexen is een combinatie gemaakt van vlakaanduiding met explicatie in de database en van afzonderlijke weergave van de objecten binnen deze complexen. Hierbij is de bag-ondergrond en het daarin wel of niet getekende detail leidend geweest. In enkele gevallen zijn details niet of bij benadering in deze ondergrond ingetekend; aan de andere kant zijn in de

130


redengevende beschrijvingen van deze complexen structuren benoemd, die alleen bij benadering gekarteerd kunnen worden, zoals het “restant enveloppe” en de “militaire landsgrond”, die vermeld staan in de redengevende beschrijving van Fort Vreeswijk. In de database worden dus in ieder geval alle beschermde (en eventueel andere waardevolle) onderdelen genoemd en gewaardeerd.

Rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten In de kaartlaag met de historisch-bouwkundige waarden zijn alle rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten in beeld gebracht, uitgezonderd de archeologische monumenten. Dit is gebeurd op basis van de meest recente informatie van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de gemeente Nieuwegein. De redengevende beschrijvingen leveren de informatie over welke onderdelen per adres zijn beschermd. Wanneer er onder één adres meerdere, gescheiden van elkaar staande, bouwdelen zijn beschermd, dan zijn deze om kaarttechnische redenen telkens afzonderlijk in de database opgenomen. Een boerderij met een aangebouwde schuur (op de kaart weergegeven als één item), die beide afzonderlijk in de redengevende beschrijving zijn genoemd, zijn in de regel in de database als één object opgevat.

Karakteristieke objecten Op de waardenkaart is een groot aantal karakteristieke objecten gemarkeerd. Het gaat om allerlei soorten historische gebouwen en complexen, objecten als herinneringsmonumenten, historische begraafplaatsen, bruggen, etc. In de inventarisatie is geen minimale leeftijdsgrens aangehouden, maar enkele uitzonderingen daargelaten, zijn de objecten niet jonger dan circa 1980. De periode van het naoorlogs erfgoed (1945-1970) is dus volledig in de inventarisatie meegenomen, evenals de voor de jonge gemeente en groeikern Nieuwegein relevante periode 1970-1986.

7.3 Waardering historische bouwkunst en stedenbouw Vanwege de ‘hoge ondergrens’ van de veldselectie bevat het in deze inventarisatie gepresenteerde overzicht geen objecten, die een neutrale of negatieve totaalwaarde scoren (zie § 2.3). In sommige gevallen is enigszins afgeweken van de beschreven scoreberekening. Bijvoorbeeld bij objecten die zich moeilijk via de bouwkundig georiënteerde criteria laten beoordelen (bijvoorbeeld straatmeubilair, herinneringsmonumenten, begraafplaatsen, panden met vooral bouwhistorische waarden) of in gevallen, waarin één of meer criteria ten opzichte van de andere uitzonderlijk hoog scoren. Ook bij uit verschillende bouwdelen bestaande complexen is soms afgeweken van deze ‘scoreberekening’. Zo kan een orde K2 boerderij uiteindelijk toch worden opgewaardeerd tot orde K1, wanneer er sprake is van een bijzonder gaaf erf met belangwekkende bijgebouwen, die K1 hebben gescoord. Het ensemble is dan van zeer hoge cultuurhistorische kwaliteit. De in de kaart opgenomen karakteristieke objecten hebben op de vijf genoemde criteria (met enkele uitzonderingen) ten minste overwegend positief gescoord. Ze zijn dan ook veelal van belang als onderdeel/ondersteuning van de cultuurhistorische gebiedskarakteristiek en/of vanwege ensemblewaarde met nabijgelegen karakteristieke en/of beschermde objecten. Ook is er altijd sprake van een behoorlijke herkenbaarheid van het oorspronkelijke concept en een zekere

131


mate van gaafheid van hoofdvorm, in relatie tot de ontwikkelingsgeschiedenis en de historische gelaagdheid van het gebied.

Definitie totaalwaarden Orde K1 Zeer hoge cultuurhistorische kwaliteit De op de beleidskaart als K1 gekwalificeerde objecten scoren op de in § 2.3 genoemde criteria merendeels hoog. Het betreft zeer hoogwaardige onderdelen (gebouwen, objecten en ensembles), die vanwege de voornamelijk hoge ruimtelijke waarden, historische waarden en objectwaarden van wezenlijk en onlosmakelijk belang zijn voor de gemeente Nieuwegein en zijn historisch-ruimtelijke gebiedskarakteristieken. Wanneer ze zouden worden getoetst aan de algemeen gehanteerde monumentenselectiecriteria dan is de kans zeer groot dat ze voldoende waarden bezitten voor de kwalificatie gemeentelijk monument. Integrale instandhouding is zeer gewenst. Orde K1 kan dan ook als ‘monumentwaarde’ worden gekenschetst. Mocht er in de toekomst overgegaan worden tot het actualiseren van de gemeentelijke monumentenlijst dan is dit de topcategorie, waaruit geselecteerd kan worden. Rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten scoren eveneens K1. Orde K2 Hoge cultuurhistorische kwaliteit De categorie K2 scoort vooral bij de criteria architectuurhistorische waarden, gaafheid, herkenbaarheid en zeldzaamheid wat lager dan de categorie K1, vaak vanwege de wijzigingen aan details. Verder betreft het karakteristieke onderdelen (gebouwen, objecten en ensembles) die vanwege de voornamelijk hoge én positieve ruimtelijke waarden, historische waarden en objecten van grote betekenis zijn voor de gemeente Nieuwegein en zijn historisch-ruimtelijke gebiedskarakteristieken. Instandhouding van het gevelbeeld en/of hoofdvormen is wenselijk. Orde K3 Positieve cultuurhistorische (beeldondersteunende) kwaliteit De laagste categorie K3 is voornamelijk wat betreft de hoofdverschijningsvorm goed herkenbaar gebleven; details of gevelindelingen kunnen verstoord zijn. Voorwaarde is dat er sprake is van een meer dan voldoende mate van herkenbaarheid van het oorspronkelijke concept en dat deze objecten een wezenlijk onderdeel vormen van één van de gebiedskarakteristieken of de beschermde stadsen dorpsgezichten. Deze objecten hebben vooral een beeldondersteunende waarde. Instandhouding van de hoofdvormen is wenselijk.

7.4 Waardering vlakken historische bouwkunst en stedenbouw (ensembles) Ten behoeve van de integrale waarderingskaart is ook de discipline ‘Historische bouwkunst en stedenbouw’ als vlak globaal beoordeeld (tabel 5). Vanuit het perspectief van de historische gebouwde omgeving is een aantal gebieden en ensembles gemarkeerd, die vanwege de zeer duidelijk aanwezige gebiedskarakteristiek, de gave structuren en een hoge dichtheid aan waardevolle (beschermde) gebouwen een hoge cultuurhistorische waarde vertegenwoordigen. Er is gekeken naar de samenhang tussen historische dorpsstructuren, de jongere stedenbouw, het landschap en groen enerzijds en het de bebouwing anderzijds. Een hoge dichtheid aan cultuurhistorische waar-

132


den (‘stapeling’) heeft hier geleid tot de globale definitie van een aantal karakteristieke gebieden. De gehanteerde criteria zijn gaafheid, herkenbaarheid en zeldzaamheid op gemeentelijk niveau; wat betreft de aanwezige historische ruimtelijke structuren en de bebouwing. Ook worden ze gekenmerkt door een hoge dichtheid aan beschermde monumenten en karakteristieke objecten.

De criteria (op gemeentelijk niveau) waaraan deze gebieden en ensembles zijn getoetst zijn: • het belang van het gebied of ensemble als voorbeeld of onderdeel van één van de cultuurhistorische gebiedskarakteristiek en de ontwikkelingsgeschiedenis/historische gelaagdheid; • het belang van het gebied vanwege de bijzondere betekenis voor het beeld van de omgeving, vanwege opmerkelijke ligging, zichtlijnen, aanwezigheid van landmarks, etc. • de structurele gaafheid en herkenbaarheid van het gebied; • de dichtheid en kwaliteit van de aanwezige beschermde en/of karakteristieke bebouwing, waarbij gelet is op herkenbaarheid, gaafheid en (in mindere mate) zeldzaamheid. Per criterium kunnen de volgende scores worden gegeven: xx, x, 0. De eindscore bepaalt de waardengradatie: Zeer hoge waarde

minimaal 4 maal xx

Hoge waarde

minimaal 2 maal xx en 2 maal x

Middenwaarde

minimaal 4 maal x

Basiswaarde

minimaal 2 maal x en 2 maal 0

Geen bijzondere waarde

alles daaronder

Een zeer hoge waarde is toegekend aan: • de historische kern Vreeswijk (dit is het beschermde dorpsgezicht + het fortgebied en een deel van Vreeswijk Noord); • de Koninginnensluis met entourage; • de Handelskade met Merwedekanaal (kadebebouwing en achterliggende straatjes); • de landgoedkern van Oudegein; • de historische kern van Jutphaas (dit is het beschermde dorpsgezicht en aansluitende lintbebouwing langs de Vaartse Rijn en de Doorslag, omgeving kerk Nedereindseweg. • complex landgoed Rijnhuizen; • fort Jutphaas; • de Malapertweg, agrarische lintbebouwing; • Overeindseweg, agrarische lintbebouwing; • Lekkanaal met Beatrixsluis, schutssluisje, kazematten en overige onderdelen Nieuwe Waterlinie; • complex Tweede Fort - Werk aan de Overeindseweg. Een hoge waarde is toegekend aan: • het centrale deel van de wijk De Doorslag (1975-1980); • Hollandse IJssel met gebiedje De Doorslag en Watertorencomplex; • het Kerkveld met begraafplaats; • het Waterleidingbedrijf met bedrijfscomplex, dienstwoningen en grootschalige parkaanleg;

133


• Merwedekanaal met kadebebouwing, achterliggende historische straatjes; • de Wiersdijk; • de lintbebouwing langs de Nedereindseweg in Jutphaas en het tuindorp aan de Stormerdijkstraat; • de lintbebouwing langs noordelijk deel Utrechtsestraatweg in Jutphaas; • de uitbreidingswijk Wijkersloot (centrale deel); • het Eendennest (1975-1980); • strook langs de Lekdijk (Lekdijk Oost); • het terrein met complex van de SKF, Kelvinbaan 16; megastructuur in oorspronkelijke parkaanleg, circa 1970; • woongebied in de wijk Fokkesteeg, direct ten noorden van de Wiersdijk; voor de groeikernperiode zeer markant wijkdeel met complexen geschakelde bakstenen woningen en houtskeletwoningen, met watersingel. Een middenwaarde is toegekend aan: • de randzones van de naoorlogse wijk Wijkersloot; • de vroeg-naoorloogse uitbreiding van Vreeswijk; • het late jaren 70 buurtje aan weerszijden van het westelijke deel van de Sweelincklaan, met stapelwoningen in diverse samenstellingen, langs oude structuur Galecopperdijk; • Batau Zuid, Zonnegaarde e.o. markant wijkdeel uit de periode rond 1975 met in rijen en cirkel geschakelde woningen; • Doorslag Zuidwest, markant wijkdeel uit periode rond 1975 met in lange meanders geschakelde eengezinswoningen, met woonerven, waterpartijen en veel groen. Een basiswaarde is toegekend aan: • alle overige woonwijken en gebieden in Nieuwegein, uitgezonderd de gebieden die zijn gekwalificeerd als ‘geen bijzondere waarde’. Geen bijzondere waarde is toegekend aan: • Liesbosch; • Bedrijventerrein Plettenburg-De Wiers; • Het Klooster. Incidentele waardevolle gebouwen of complexen in overigens sterk veranderde omgeving, leiden niet tot een integrale opwaardering van het vlak stedenbouw en architectuur.

134


8 Een integrale waardering en selectie (kaartbijlage 7)

8.1 Waarom een integrale waardering? In verschillende passages in dit rapport spreken we over de noodzaak ook lager gewaardeerde gebieden bij ontwikkelingen een hoogwaardige kwaliteitsimpuls te geven op basis van hun cultuurhistorische kenmerken. Om praktische redenen is het echter begrijpelijk dat overheden prioriteiten willen stellen en derhalve op strategisch niveau op een andere manier om willen gaan met de cultuurhistorisch hoogwaardige gebieden dan met de cultuurhistorisch laagwaardige. Een hoog gewaardeerd gebied en een laag gewaardeerd gebied zouden wellicht idealiter allebei dezelfde ontwikkelingsrichting moeten kennen om te gaan gelden als een kwalitatief ‘topgebied’. In de praktijk wordt echter dikwijls gekozen om zorgvuldiger om te gaan met een relatief gaaf gebied, terwijl in het sterk aangetaste gebied meer ruimte is voor autonome gebiedsontwikkelingen, al dan niet met oog voor een zekere cultuurhistorische zorgvuldigheid en/of ruimtelijke kwaliteit.

8.2 Selectiemethode Vanuit dit selectieperspectief is een integrale hiërarchische verdeling van het grondgebied van de gemeente in vijf categorieën opgesteld. Deze categorieën geven - van zeer hoog naar geen bijzondere waarde - een gebiedsgewijs beeld van de integrale cultuurhistorische kwaliteit van het plangebied, en noemen we daarom ook wel ‘integrale gebiedswaardering’. Hiervoor zijn cultuurhistorische waarden op het gebied van aardkunde, cultuurlandschap en historische (steden)bouwkunst binnen één kaartbeeld geïntegreerd. De vijf categorieën zijn als cultuurhistorisch gewaardeerde zones (CHW-zones) aangegeven op kaartbijlage 7. Deze categorieën van cultuurhistorische kwaliteit kunnen gebruikt worden om de ‘mate van zorgvuldigheid die betracht moet worden bij toekomstige ontwikkelingen in relatie tot het aanwezige cultuurhistorisch erfgoed’ in de betreffende zones te bepalen. Leidend voor de zone-indeling zijn de cultuurlandschappelijke waardering (zie kaartbijlage 5; hierin zijn ook de aardkundige waarden verwerkt) en de aanwezige historisch-(steden)bouwkundige waarden (zie kaartbijlage 6). Voor elke discipline is apart gekeken naar de verdeling over de zones van de verschillende gebieden. Vervolgens is er een methode gekozen om de verschillende sectorale waarderingen te combineren tot één gebiedsverdeling met de vijf genoemde zones (CHW-1 t/m CHW-5) als uitgangspunt. Daarbij is expliciet gekozen om waarden niet te stapelen, d.w.z. een gebied in een hogere klasse in te delen naarmate meer sectorale afwegingen hoger uitvielen. Het gevaar daarvan is namelijk dat een gebied dat vanouds onbebouwd was en feitelijk daardoor gaver is, lager geclassificeerd zou worden dan een identiek gebied waar een beschermd pand uit de wederopbouwperiode staat

135


dat niets met het betreffende landschap te maken heeft. Mede daarom is gekozen voor een verdelingsmethode waarbij een hoogste score op één van de disciplines direct betekende dat het betreffende gebied in de hoogste CHW-zone (CHW-1) terecht zou komen. De selectie is op basis van bovenstaande uitgangspunten in twee stappen uitgevoerd: • Stap 1. Per discipline is nagegaan welke ‘waarderingsklassen’ binnen die discipline in welke van de vijf CHW-zones terecht zouden moeten komen. Beoordelingscriterium was daarbij de aanname dat de CHW-zones 1, 2, 3, 4 en 5 respectievelijk een basiszorgvuldigheid, lage, middelmatige, hoge en zeer hoge zorgvuldigheid zouden gaan betekenen in de uiteindelijke planologische uitwerking. Uiteindelijk is besloten om de vijf sectorale klassen van elke discipline gelijk te verdelen over de integrale klassen; de hoogste klassen van landschap en (steden)bouwkunst gaan dus naar CHW-zone 5, de een-na-hoogste naar CHW-zone 4, etc. Omdat het aantal sectorale klassen even hoog was als het aantal integrale zones, was die verdeling op een logische manier te maken. • Stap 2. Na de vertaling van de sectorale beoordelingen in de integrale en uniforme CHW-zones zijn de zones van de verschillende disciplines samengevoegd. Telkens is daarbij de hoogste CHW-zone leidend: wanneer een gebied (steden)bouwkundig in zone 3 is ingedeeld, maar landschappelijk in zone 4, wordt dit op de samengevoegde kaart CHW-zone 4 (zie ook de overweging hierboven over de verdelingsmethode).

8.3 Cultuurhistorische hoofdstructuur van Nieuwegein Op basis van de gecombineerde waardering van landschap en bouwkunst verschijnt een beeld van wat we de ‘cultuurhistorische hoofdstructuur’ van de gemeente Nieuwegein zouden mogen noemen: datgene wat Nieuwegein cultuurhistorisch waardevol en bijzonder maakt. Niemand zal het ontkennen: Nieuwegein is een sterk verstedelijkte gemeente met weinig resterend buitengebied. Wijdse veenontginningen vormen dan ook niet de kern van Nieuwegeins erfgoed. Toch is een belangrijke waarde direct met dat buitengebied verbonden: de herkenbaarheid van het prestedelijk landschap in de bebouwde kom. Meer dan menigeen zal denken, vinden we daarvan in de bebouwde kom nog overal sporen terug, bijvoorbeeld van oude bewoningslinten, verspreide buitenplaatsen, kaden en dijkjes. Ook indirecte overblijfselen zijn aanwezig, zoals verkavelingspatronen die nog af te leiden zijn uit de manier waarop wijken zijn gestructureerd en - meer direct - in de uiterwaarden. Ondanks enkele onderbrekingen, zowel verkeerstechnisch als op grotere schaal, is het middeleeuwse lint van de Nedereindseweg met zijn verwijding ter hoogte van Kerkveld nog één van de juwelen van Nieuwegein. Met name voor fietsers is het lint nog zeer goed als één geheel te beleven. Eveneens karakteristiek is het veelvormige watererfgoed van Nieuwegein. Verschillende generaties vaarten, zoals de Vaartse Rijn, de Doorslag met zijn trechtervormige verkaveling aan de westzijde en het 20e-eeuwse Amsterdam-Rijnkanaal, de ligging van het dorp Vreeswijk als ‘sluisnederzetting’ aan het einde van de Vaartse Rijn bij de Lek, de Kromme IJssel en bijzonder waterstaatkundig-militair erfgoed als de Plofsluis geven identiteit aan Nieuwegein als ‘waterknooppunt’.

136


Als we naar de historische bouwkunst kijken, valt onder meer op dat de relatie tussen (prestedelijk) landschap en bouwkunst goed bewaard is gebleven binnen de linten. Niet alleen is de historische weg als zodanig bijzonder te noemen, ook vinden we er nog talrijke historisch waardevolle panden terug. Wanneer we verder inzoomen op het gebouwd erfgoed in Nieuwegein, dan blijkt bij een nadere beschouwing dat vanaf de middeleeuwen alle historische perioden goed vertegenwoordigd zijn in het bouwkundig erfgoed. Bovendien zien we dat de kernen Jutphaas (inclusief Kerkveld) en Vreeswijk vrij gaaf bewaard zijn gebleven. Uitbreidingswijkjes van net na de Tweede Wereldoorlog zorgden als buffers voor de bescherming van de historische kernen tegen al te rigoureuze ingrepen tijdens de stormachtige groei die Nieuwegein in de jaren zeventig doormaakte. Niet alleen zijn veel historische panden in de oude kernen bewaard gebleven, ook zouden zij nóg oudere kernen kunnen bevatten dan nu op basis van een inspectie van de buitenkant verondersteld kan worden. Daarmee heeft Nieuwegein ook een hoge bouwhistorische potentie. Ondanks zijn grootschalige veranderingen in de laatste 40 jaar heeft Nieuwegein dus nog altijd een schat aan archeologisch, landschappelijk en gebouwd erfgoed. Met recht kan worden gezegd: Nieuwegein is een jonge stad met oude kwaliteiten.

137


vlaknr.

naam gebied

functie

datering globaal

integrale waarde bouwkunde vlak

crit 1

crit 2

crit 3

crit 4

1

Historische dorpskern Vreeswijk + Fort Vreeswijk + gedeelte Vreeswijk Noord

wonen

div

1

xx

xx

xx

xx

2

Koninginnensluis

infrastructuur

1800-1900

1

xx

xx

xx

xx

3

Landgoedkern Oudegein

landgoed

div

1

xx

xx

xx

xx

4

Historische kern Jutphaas + aansluitende bebouwing Vaartse Rijn en Doorslag + omgeving Kerk Nedereindseweg

wonen

div

1

xx

xx

xx

xx

5

Landgoed Rijnhuizen

landgoed

div

1

xx

xx

xx

xx

6

Fort Jutphaas

militair

1800-1900

1

xx

xx

xx

xx

7

De Malapertweg

agrarisch

div

1

xx

xx

xx

x

8

Overeindseweg

agrarisch

div

1

xx

xx

xx

x

9

Lekkanaal met Beatrixsluis, schutssluis, kazematten en overige onderdelen Nieuwe Hollandse Waterlinie

infrastructuur

1930-1940

1

xx

xx

xx

xx

10

Complex Tweede Fort

militair

1930-1940

1

xx

xx

xx

xx

11

Wijk De Doorslag, centrale deel

wonen

1970-1980

2

xx

xx

xx

x

12

Hollandse Ijssel en De Doorslag

infrastructuur

div

2

xx

xx

xx

x

13

Het Kerkveld met begraafplaats

wonen

div

2

xx

x

xx

xx

14

Waterleidingbedrijf met bedrijfscomplex, dienstwoningen en tuinaanleg

infrastructuur

1960-1970

2

x

x

xx

xx

15

Merwedekanaal met kadebebouwing Vreeswijk, achterliggende straatjes

wonen

1900-1940

2

xx

xx

xx

xx

16

Wiersdijk

wonen

div

2

xx

xx

x

x

17

Lintbebouwing Nedereindseweg in Jutphaas

wonen

div

2

xx

x

xx

x

18

Lintbebouwing Utrechtsestraatweg Noord

wonen

1900-1940

2

xx

xx

x

x

19

Uitbreidingswijk Wijkersloot

wonen

1960-1970

2

xx

xx

xx

x

20

Het Eendennest

wonen

1970-1980

2

xx

x

xx

x

21

Lekdijk Oost

agrarisch

div

2

xx

xx

x

x

22

Randzones Wijkersloot

wonen

1960-1970

3

x

x

x

x

23

Vroegnaoorlogse uitbreiding van Vreeswijk

wonen

1950-1970

3

x

x

x

x

24

Complex en aanleg gebiedje Sweelincklaan

wonen

1970-1980

3

x

x

x

x

25

Overige woonwijken

wonen

div

4

x

0

x

0

26

Liesbosch

werken

1970-2000

5

0

0

0

0

27

Bedrijventerrein Plettenburg-De Wiers

werken

1970-2000

5

0

0

0

0

28

Het Klooster

agrarisch

div

5

0

0

0

0

29

Fokkesteeg

wonen

1970-1980

2

xx

x

x

xx

30

Terrein SKF, Kelvinbaan

werken

1970-1980

2

x

x

xx

xx

Tabel 5. Waardering vlakken bouwkunst.

138


Deel III Beleidsmatige vertaling

139


140


9 Beleidsadviezen

9.1 Inleiding De kern van dit project betreft de inventarisatie, waardering en selectie van cultuurhistorische waarden in de gemeente Nieuwegein. Daarnaast worden adviezen gegeven hoe om te gaan met deze waarden. Uitgangspunt is immers om bij ruimtelijke ingrepen rekening te houden met cultuurhistorische waarden. Daarbij gaat het niet alleen om behoud en beheer van aangetoonde waarden. Ook het versterken van aangetaste waarden, of mogelijk zelfs het opnieuw herkenbaar maken van verdwenen waarden is een mogelijkheid. Voor het bereiken van het gewenste doel staat een breed instrumentarium ter beschikking. Het betreft niet alleen harde instrumenten, zoals weten regelgeving op Rijksniveau, provinciaal en gemeentelijk niveau, maar ook zachte instrumenten zoals het stimuleren van beleefbaar maken/visualiseren van cultuurhistorische waarden. Alle geselecteerde cultuurhistorische waarden opnemen in het bestemmingsplan is niet haalbaar en ook niet wenselijk. Dit maakt een bestemmingsplan te gedetailleerd, terwijl er juist een tendens bestaat om bestemmingsplannen abstracter te maken. Ook is het bestemmingsplan vooral geschikt om elementen met een ruimtelijk beslag op te nemen, bijvoorbeeld wel een element dat een vlak beslaat, maar niet een puntelement. Dat sluit aan bij de gekozen benadering om voor de cultuurlandschappelijke waarden bij de waardering uit te gaan van deelgebieden en niet van individuele objecten (zie § 2.1). Naast het bestemmingsplan is zoals gezegd een groot aantal andere instrumenten beschikbaar die ook een bijdrage kunnen leveren aan het beschermen van cultuurhistorische waarden. Deze instrumenten kunnen in meer of mindere mate dwingend zijn, voorwaardenscheppend of juist stimulerend. In een korte schets wordt een indruk gegeven van enkele instrumenten op gemeentelijk niveau. Bouwwerken in Nieuwegein moeten voldoen aan de Welstandsnota Nieuwegein 2010. Daarin staan criteria die ook wel `redelijke eisen van welstand´ worden genoemd en betrekking hebben op het uiterlijk van een bouwwerk. Nieuwbouwplannen en ook bestaande bouwwerken worden hieraan getoetst. De welstandscommissie, die de gemeente adviseert, baseert haar advies op de criteria uit deze Welstandsnota. De gemeente kan ook vooraf kaders scheppen voor nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen door het opstellen van een beeldkwaliteitsplan, zoals is gedaan voor de aan te leggen fietsbrug bij de Plofsluis. Het beeldkwaliteitsplan dient als ruimtelijk kader voor het ontwerp. Het plan dient enerzijds als basis voor aanbestedingen en is anderzijds een toetsingskader voor de gemeente bij het beoordelen van ingediende plannen. In een beeldkwaliteitsplan kan de inpassing ten aanzien van historische kenmerken van een gebied een wegingsfactor zijn. Ook op geheel andere wijze kan aandacht worden gevraagd voor cultuurhistorische waarden, bijvoorbeeld in de vorm van erfgoededucatie, gericht op de eigen inwoners en/of recreanten. Een voorbeeld daarvan is de canon van Nieuwegein, die in 2008 is gepresenteerd en een rondgang

141


biedt door de geschiedenis van Nieuwegein, Jutphaas en Vreeswijk in 27 gebeurtenissen, veelal te koppelen aan specifieke locaties. De canon is opgesteld door de Oudheidskamer Vreeswijk, de Historische Kring Nieuwegein en de gemeente Nieuwegein en vormt onderdeel van ‘Het Geheim van Nieuwegein’, een campagne die de leuke en boeiende kanten van Nieuwegein voor het voetlicht wil brengen (www.nieuwegein.nl). Dergelijke initiatieven kunnen worden uitgebreid met wandelen fietsroutes, lesmaterialen voor basisscholen, evenementen en alle andere middelen die de burger van Nieuwegein bewust kunnen maken van de cultuurhistorische waarden van de eigen woonomgeving. Ter inleiding op de beleidsadviezen en ontwikkelingsrichtingen is nog een opmerking op zijn plaats. De inventarisatie, waardering en selectie van cultuurhistorische waarden is uitgevoerd door een interdisciplinair team van specialisten. De hier gepresenteerde beleidsadviezen en ontwikkelingsrichtingen zijn opgesteld vanuit de diverse disciplines. Ze vormen een eerste aanzet voor het verder integreren van cultuurhistorische waarden in het proces van ruimtelijke ordening en in het erfgoedbeleid van de gemeente Nieuwegein. Het is aan de gemeente Nieuwegein om deze adviezen verder uit te werken en belangenorganisaties hierbij te betrekken. De adviezen geven de richting aan en kunnen worden gezien als een eerste aanzet. Het is ook aan de gemeente om een zorgvuldige, integrale afweging te maken met andere belangen.

9.2 Algemene beleidsadviezen voor CHW-zones De door ons aangemerkte CHW-zones kunnen worden opgenomen in toekomstige bestemmingsplannen. De zones geven aan in welke mate er rekening gehouden dient te worden met het aanwezige cultuurhistorisch erfgoed. Bij de bepaling van wat er vanuit cultuurhistorisch perspectief op een specifieke plek concreet is toegestaan (‘in welke ruimtelijke vorm?’) zal gebruik gemaakt moeten worden van de sectorale kaarten en bijbehorende adviezen (zie § 9.3-9.5) om specifieke zones met een specifiek cultuurhistorisch karakter en een daarmee verbonden eigen set planregels te formuleren. Volledigheidshalve wordt opgemerkt dat naast de gekozen strategieën voor de ruimtelijke ontwikkeling van het gebied ten behoeve van het bestemmingsplan sectoraal beleid, wetgeving en gemeentelijke verordeningen onverkort van kracht blijven. Aan de bovenstaande verdeling van het grondgebied van de gemeente Nieuwegein in vijf CHWzones zijn in overleg met de gemeente Nieuwegein strategieën gekoppeld over de omgang met het gebied vanuit een cultuurhistorisch perspectief. In het bestemmingsplan houdt de categorieindeling verband met de mate waarin cultuurhistorie een bepalende factor zal moeten en kunnen zijn in planvorming en -beoordeling, en daarmee dus ook met de mate waarin het historisch referentiekader een rol speelt bij nieuwe ontwikkelingen. In de praktijk komt het erop neer dat in zone 2 vaker vrijstelling zal kunnen worden verleend vanuit cultuurhistorisch perspectief dan in zone 3, etc., alhoewel ernaar gestreefd dient te worden altijd een zekere basiszorgvuldigheid te betrachten. Voor iedere categorie geldt dat in de afweging over vergunningverlening aandacht moet worden geschonken aan de context van de ingreep, dat wil zeggen: de gevolgen van de ingreep op de landschappelijke zone in zijn geheel en in zijn relatie tot omliggende landschappelijke zones

142


en zone-overstijgende waardevolle gradiënten. Aan de onderscheiden zones CHW-1 t/m CHW-5 worden respectievelijk de volgende beleidsmatige strategieën verbonden.

Cultuurhistorisch Waarde 1: geen waarde (CHW-zone 1) Als onderdeel van het historisch landschap heeft het gebied vrijwel geen cultuurlandschappelijke waarde. Er is geen bijzondere bijdrage aan de kwaliteit van het gebied, en er is geen sprake van uitgesproken cultuurhistorische waarde of grote zeldzaamheid. Ontwikkelingen bieden een kans om de kwaliteit te verbeteren. Ruimtelijke kwaliteit dient een belangrijke rol te spelen in nieuwe plannen.

Cultuurhistorisch Waarde 2: basiswaarde (CHW-zone 2) Als onderdeel van het historisch landschap heeft het gebied enige cultuurlandschappelijke waarde. Het draagt bij aan de identiteit van de gemeente, hoewel het karakter op onderdelen is verstoord. Er is geen sprake van uitgesproken cultuurhistorische waarde of grote zeldzaamheid. Ontwikkelingen bieden een kans om de kwaliteit te verbeteren. Ruimtelijke kwaliteit dient een belangrijke rol te spelen in nieuwe plannen, met specifieke aandacht voor de historische kenmerken van het gebied. In een gebied met basiswaarde kunnen in principe hooggewaardeerde objecten of structurerende lijnen voorkomen. Daarom dient in deze gebieden bij concrete ingrepen nog altijd te worden gekeken naar de sectorale inventarisatiekaarten, kaartbijlagen 3 en 4. In het bestemmingsplan dienen de waardevolle elementen te worden geborgd. Wat betreft nader onderzoek in het kader van planontwikkeling wordt geadviseerd in deze zones te volstaan met een verkenning en is geen bouwhistorisch onderzoek nodig voor gebouwde objecten (zie tabel 7).

Cultuurhistorisch Waarde 3: middenwaarde (CHW-zone 3) Landschap en (steden)bouwkunst zijn nog duidelijk een weerslag van de plaatselijke historische ontwikkeling en als zodanig onderdeel van het cultureel erfgoed van Nieuwegein. Het gebied draagt bij aan de identiteit van de gemeente, hoewel de samenhang op onderdelen is vertroebeld. Ontwikkelingen bieden een kans om de kwaliteit te verbeteren. Bij deze transformatie dient een middelmatige zorgvuldigheid te worden betracht, met aandacht voor de historische kenmerken van het gebied. In een gebied met middenwaarde kunnen in principe hooggewaardeerde objecten of structurerende lijnen voorkomen. Daarom dient in deze gebieden bij concrete ingrepen nog altijd te worden gekeken naar de sectorale inventarisatiekaarten, kaartbijlagen 3 en 4. In het bestemmingsplan dienen de waardevolle elementen te worden geborgd. Wat betreft nader onderzoek in het kader van planontwikkeling wordt geadviseerd in deze zones een verkenning of analyse te laten uitvoeren en voor gebouwde objecten bouwhistorisch onderzoek (zie tabel 7).

Cultuurhistorisch Waarde 4: hoge waarde (CHW-zone 4) De historische situatie is nog redelijk gaaf. Er is een hoge mate van zeggingskracht. We adviseren hier de bestaande waarden zo secuur mogelijk in bestemmingsplannen te verankeren of - waar het gaat om objecten - via specifiek gemeentelijk beleid (bijvoorbeeld ten aanzien van groen) te waarborgen. Interventies kunnen aangegrepen worden om cultuurhistorische waarden, daar waar mogelijk en nodig, verder te versterken. Een historisch-ruimtelijke analyse is hierbij noodzakelijk. Bij ruimtelijke ingrepen tellen cultuurhistorische aspecten zwaar in de afweging. Wat betreft nader

143


onderzoek in het kader van planontwikkeling wordt geadviseerd in deze zones een verkenning of analyse te laten uitvoeren en voor gebouwde objecten bouwhistorisch onderzoek (zie tabel 7).

Cultuurhistorisch Waarde 5: zeer hoge waarde (CHW-zone 5) De historische situatie is goed herkenbaar en de historische zeggingskracht is zeer hoog. Deze cultuurhistorische gebieden kunnen als relatief zeldzaam worden beschouwd. We adviseren hier de bestaande waarden zo secuur mogelijk in bestemmingsplannen te verankeren of - waar het gaat om objecten - via specifiek gemeentelijk beleid (bijvoorbeeld ten aanzien van groen) te waarborgen. Ontwikkelingen worden toegestaan als ze primair beogen cultuurhistorische waarden in stand te houden dan wel te versterken. Een historisch-ruimtelijke analyse is hierbij noodzakelijk. Het dagelijkse beheer dient gericht te zijn op instandhouding van de aanwezige waarden. Bij ruimtelijke ingrepen zijn cultuurhistorische aspecten leidend in de afweging. Wat betreft nader onderzoek in het kader van planontwikkeling wordt geadviseerd in deze zones altijd een analyse te laten uitvoeren en voor gebouwde objecten bouwhistorisch onderzoek (zie tabel 7). Voor een nadere toelichting bij de vorm en intensiteit van uit te voeren onderzoek wordt verwezen naar hoofdstuk 10.

9.3 Beleidsadviezen ten aanzien van aardkundige elementen In de Bodemvisie (2010) besteedt de provincie Utrecht aandacht aan aardkundig erfgoed. Daarnaast is in de Provinciale Ruimtelijke Verordening (2009) aangegeven hoe bij ruimtelijke plannen rekening moet worden gehouden met aardkundige waarden (www.provincie-utrecht.nl). Volgens de provinciale kaart bevinden zich in de gemeente Nieuwegein geen aardkundige waarden of monumenten. Dat betekent dat de gemeente op dit terrein haar eigen beleid kan ontwikkelen. Op dit moment heeft de gemeente Nieuwegein nog geen beleid op het gebied van aardkundige waarden. Net als archeologische waarden zijn aardkundige waarden in principe onvervangbaar. Dit vraagt om passende beheersmaatregelen om aantasting te voorkomen. In het Beleidslan Natuur en Landschap van de provincie Utrecht uit 1992 is dit belang voor het eerste erkend (Brombacher & Hoogendoorn, 1997). In dit beleidsplan worden drie sporen aangegeven voor de bescherming van aardkundige waarden. Die sporen worden hier gevolgd. Waar aardkundige waarden samenvallen met biotische of landschappelijke waarden kan de bescherming van aardkundige waarden worden gerealiseerd met maatregelen in het kader van de Ecologische Hoofdstructuur. Deze bestaat momenteel niet meer in Nieuwegein. De bescherming van aardkundige waarden kan ook worden geregeld in bestemmingsplannen, bijvoorbeeld door een vergunningplicht voor graafwerkzaamheden. In dat geval is het zaak het belang van aardkundige waarden te borgen bij andere beleidsterreinen zoals recreatie en landbouw. Een goede informatie naar het publiek kan gezien worden als middel om draagvlak te creëren voor bovenstaande maatregelen, maar zou ook als doel op zicht gezien kunnen worden: het behoud van aardkundige waarden ten behoeve van het zichtbaar en beleefbaar maken van de landschaps- en bewoningsgeschiedenis voor de inwoners van Nieuwegein. De aardkundige waarden vormen immers de

144


zichtbare relicten van de ontwikkeling en vorming van het landschap en bieden bij uitstek de mogelijkheid het verhaal daarvan te vertellen. De maatregelen dienen in algemene zin gericht te zijn op het herkenbaar houden en beleefbaar maken van aardkundige waarden. Dit kan door het presenteren van informatie op locatie, via interactieve media. Ook kunnen de zichtbare aardkundige waarden worden opgenomen in wandel- of fietsroutes. Zo laat de publicatie Aardkundige waarden in de provincie Utrecht bijvoorbeeld zien, hoe excursiepunten beschreven kunnen worden (Brombacher & Hoogendoorn, 1997). Van enkele bijzondere aardkundige monumenten heeft de provincie bovendien brochures uitgegeven. Zie voor meer specifieke adviezen ook de ontwikkelingsrichtingen bij de betreffende landschappen (§ 9.4).

9.4 Beleidsadviezen ten aanzien van historische geografie en landschap 9.4.1 Ontwikkelingsrichtingen De onderstaande ontwikkelingsrichtingen hebben betrekking op één of meer landschapstypen of stedenbouwkundige zones in de gemeente Nieuwegein. Ze kunnen van dienst zijn bij bepalingen in het bestemmingsplan, gewenste ontwikkelingen in andere ruimtelijke plannen of bij afwegingen in ruimtelijke ontwikkelingen. Deze aanzet kan voor praktijksituaties niet een-op-een worden overgenomen. Van geval tot geval moet worden overwogen welke historisch-landschappelijke kwaliteiten aanwezig zijn en hoe deze het beste kunnen worden beschermd of meegenomen worden in ontwikkelingen. Uiteraard moet ook een afweging gemaakt worden met andere functies en kwaliteiten. De onderstaande ontwikkelingsrichtingen kunnen dus gelden als een algemene checklist die van geval tot geval kan worden aangevuld. In tabel 6 is te lezen op welke historische landschapstypen de ontwikkelingsrichtingen betrekking hebben. Bij sommige ontwikkelingen is er de noodzaak tot voorafgaand onderzoek, waarbij in meer detail dan voor de gemeentelijke inventarisatie, historisch-landschappelijke kwaliteiten worden benoemd en waarbij wordt aangegeven hoe deze kwaliteiten kunnen worden geïntegreerd en afgewogen in de betreffende ruimtelijke ontwikkelingen. De noodzaak voor en de aard van het onderzoek is afhankelijk van de waardering (zie § 5.6).

Ontwikkelingsr i chting A, oude kernen • Ent de toekomstige ruimtelijke ontwikkeling op de kwaliteiten genoemd in de beschrijvingen van de beschermde dorpsgezichten (zie ook § 9.5 voor de beleidsadviezen op objectniveau en bijlage 4) (toelichting beschermde dorpsgezichten). • Handhaaf de structurele samenhang tussen de verschillende componenten en gebiedsdelen in deze dorpsgezichten, waaronder ook de relatie van de bebouwing met de waterstaatkundige en militaire structuren, groenaanleg en de omgeving. • Handhaaf de karakteristieken, zoals omschreven in de alinea’s ‘huidig ruimtelijk karakter’ en ‘nadere typering te beschermen waarden’, zoals opgenomen in de beschrijving van het

145


beschermd dorpsgezicht Vreeswijk (Beschrijving beschermd dorpsgezicht Vreeswijk in het kader van artikel 20 van de Monumentenwet, behorend bij het besluit van de Ministers van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur en van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer van 19 april 1984, r. MMA/MO U 5575). • Handhaaf de karakteristieken, zoals omschreven in de ‘redengevende omschrijving’, opgenomen in het rapport Jutphaas Herenstraat-Utrechtsestraatweg, Cultuurhistorische verkenning (BAAC rapport B-10.0266, augustus 2011). • Handhaaf in beide gezichten de bestaande historische stedenbouwkundige structuren, de profielen en rooilijnen, de historische perceelsstructuren, de historische beplantingen, de massaopbouw en de oriëntatie van de historische en binnen het gezicht passende bebouwing, de korrelgrootte van de historische bebouwing, de karakteristieke kapvormen (het dakenlandschap) en de materialisering (traditioneel). • Houd rekening met de relatie met en de oriëntatie op de omgeving, namelijk Jutphaas als (ouder) onderdeel van de Nedereindseweg met een secundaire verschuiving naar kanaal en Vreeswijk met een oriëntatie op kanaal en als uitgebouwde kaap in de uiterwaarden. • Houd rekening met de bouwhistorische waarden van de bebouwing in beide gezichten, onderzoek deze bij verwachte wijzigingen, houdt ze zo nodig in stand en zet ze in bij de planvorming.

Ontwikkelingsrichting B: oud bewoningslint of wegen kadestructuur • Handhaaf het karakter door geen nieuwe bebouwing toe te staan en zeer terughoudend te zijn met uitbreiding van bestaande bebouwing. • Structuur bij voorkeur bestemmen voor langzaam verkeer. • Weg niet verbreden of, indien mogelijk, terugbrengen naar vroegere breedte. • Laanbomen aan beide zijden handhaven of mogelijk maken. • Sloten en weteringen langs wegen handhaven en op breedte houden. Eventueel herstel van vroegere sloot mogelijk maken. • Bij laanbeplanting: streven naar doorgaande aaneengesloten structuur. • Op- en afritten over sloten of weteringen via bruggen, indien toch via duikers dan deze smal houden. • Handhaaf de maat van de oude perceelsindeling. Uitbreiding van tuinen, erven of terreinen van naburige woningen of (agrarische) bedrijven over oude perceelsgrenzen niet toestaan. • Bij nieuwbouw (bijvoorbeeld bij vervanging van gebouwen), de richting van de stroken en sloten in acht nemen (kan een hoek zijn ten opzichte van de kade of weg). Buitengebied • Handhaaf het karakter van het ‘ijle’ lint, met doorzichten naar de polder. • Niet bebouwde percelen aan weerszijden van de weg uitsluitend bestemmen als agrarisch perceel. Bebouwing niet toestaan, opgaande begroeiing in de vorm van bos niet toestaan, vanwege zicht op de polder (met uitzondering van extensieve hoogstamboomgaarden). Alleen voor de Lekdijk • Behoud de relatie met de dijk, door opritten naar de dijk. • Behoud of herstel waar mogelijk doorgaande lijnen (vroegere sloten of percelen) tot op de dijk

146


• Bij nieuwbouw (bijvoorbeeld bij vervanging van gebouwen), de richting van de stroken en sloten in acht nemen (in een hoek ten opzichte van de dijk). Bij bestemmingswijzigingen van de omgeving (zoals bedrijventerrein Het Klooster) • Handhaaf, met inachtneming van de punten in deze ontwikkelingsrichting, de kadestructuur als een klein intiem landschap, als welkome afwisseling op de grootschalige inrichting van de omgeving.

Ontwikkelingsrichting C: buitengebied algemeen • Handhaaf het karakter van het buitengebied, inclusief het agrarische karakter, door geen nieuwe bebouwing toe te staan en zeer terughoudend te zijn met uitbreiding van bestaande bebouwing. • Sloten dempen niet toestaan. • Nieuwe sloten en waterlopen toestaan op oude locaties. • Nieuw opgaand groen toestaan mits kleinschalig, vormgegeven als perceelsgewijs bos en in richting van de polderpercelen. • Polderuitzicht vanaf wegen en fietspaden moet zichtbaar blijven. • Kavelstructuur moet zichtbaar blijven of zichtbaar worden. • Ook vanuit landschap gezien: diepe grondbewerking of egaliseren van percelen niet toegestaan, met name in het gebied tussen Achterweg en Lekdijk (ruggenstructuur die lengterichting percelen accentueert). Stroken- of copeontginning • Handhaaf het strokenkarakter. • Handhaaf relatie met ontginningsbasis of kaden uit ontginningstijd of benut ontwikkelingen om deze beter zichtbaar te maken. Stroomrugontginning • Handhaaf de (onregelmatige) kavelstructuur en het nog enigszins open polderlandschap. • Handhaaf relatie met Kromme IJssel of benut ontwikkelingen om deze beter zichtbaar te maken. Bijzondere perceelsstructuren • Handhaaf bijzondere perceelsindeling. • Handhaaf of accentueer bij ontwikkelingen indien mogelijk zicht richting oosten (perceelsrichting).

Ontwikkelingsrichting D: groengebied met prestedelijke kenmerken • Ontwikkeling naar griend, hakbos, agrarisch of ecologisch beheerd grasland is vanuit cultuurhistorisch oogpunt toegestaan. • Handhaaf de oude perceelsindeling (stroken, onregelmatig of bijzondere perceelsvormen). • Sloten dempen niet toestaan. • Nieuwe sloten en waterlopen toestaan op oude locaties. • Nieuw opgaand groen toestaan mits vormgegeven als perceelsgewijs bos en in richting van de polderpercelen.

147


M: geen herkenbare historische structuur

L: kanaal of vaart

K: kleiputten en wielen

J: prestedelijk erf

I: bebouwingslinten langs vaart

H: buitenplaatsen

G: defensielandschap

F: uiterwaarden

E: bebouwd gebied met prestedelijke kenmerken

D: groengebied met prestedelijke kenmerken

C: buitengebied

B: oud bewoningslint of wegen kadestructuur

A: oude kernen

type

code

volgorde

Ontwikkelingsrichtingen

5.2.1 Oude dorpskernen (situatie 1900) 1

bd1

goed herkenbaar

x

2

bd2

enigszins herkenbaar

x

5.2.2 Oud bewoningslint 3

bl1

goed herkenbaar

x

4

bl2


x

5

bl3

niet of nauwelijks herkenbaar

x

x

5.2.3 Oud bewoningslint aan Lekdijk 6

bl2


x

7

bl3


x

x

5.2.4 Bebouwingslint langs vaart (ouder dan 1960) 8

bv1

goed herkenbaar

x

9

bv2


x

10

bv3


x

5.2.5 Prestedelijk erf (situatie 1960) 11

ge1

nu groengebied, goed herkenbaarbaar

x

12

ge2

nu groengebied enigszins herkenbaar

x

13

be1

nu bebouwd goed herkenbaar

x

14

be2

nu bebouwd enigszins herkenbaar

x

5.3.1 Stroomrugontginningen 15

as1

nu buitengebied, goed herkenbaar

x

16

gs1

nu groengebied, goed herkenbaar

x

17

gs2

nu groengebied, enigszins herkenbaar

x

18

gs3

nu groengebied, niet of nauwelijks herkenbaar

x

19

bs3

nu bebouwd, niet of nauwelijks herkenbaar

x

5.3.2 Strokenontginningen 20

ak1


x

148


23

gk3


24

bk2

nu bebouwd, enigszins herkenbaar

25

bk3



x

L: kanaal of vaart



gk2

J: prestedelijk erf

22


x

H: buitenplaatsen



gk1

F: uiterwaarden

21



type

C: buitengebied

code


volgorde

A: oude kernen


x x x

5.3.3 Cope-ontginningen 26

ac1


x

27

ac2

nu buitengebied, enigszins herkenbaar

x

28

ac3

nu buitengebied, niet of nauwelijks herkenbaar

x

29

gc1


x

30

gc2


x

31

gc3


32

bc2


33

bc3


x

x x x

5.3.4 Weg- en kadestructuren van oude ontginningen 34

aw1


x

x

35

aw2

nu buitengebied, enigszins herkenbaar

x

x

36

gw1


x

37

gw2


x

38

bw1

nu bebouwd, goed herkenbaar

x

39

bw2


x

5.3.5 Bijzondere perceelsstructuren, buitengebied 40

ap1

buitengebied, goed herkenbaar

x

41

ap2

buitengebied, enigszins herkenbaar

x

42

gp1

groengebied, goed herkenbaar

x

43

gp2

groengebied, enigszins herkenbaar

x

44

gp3

groengebied, niet of nauwelijks herkenbaar

x

149



L: kanaal of vaart


J: prestedelijk erf


H: buitenplaatsen



F: uiterwaarden

bp3


46



C: buitengebied

type

bp2


code

45

A: oude kernen

volgorde


x x

5.3.6 Buitenplaatsen 47

gb1


x

48

gb2


x

49

gb3


50

bb1

nu bebouwd, goed herkenbaar

x

51

bb2


x

52

bb3


x

x

5.3.7 Uiterwaarden 53

au1


x

54

ar1

met rivierwerken, goed herkenbaar

x

55

ar2

met rivierwerken, enigszins herkenbaar

x

56

bu3


x

5.3.8 Kleiputten of wielen 57

gx1


x

5.3.9 Defensielandschap 58

gf1


x

5.4.1 Kanaal of Vaart 59

kan1

goed herkenbaar

x

60

kan2


x

61

kan3


x

Tabel 6. Overzicht kwaliteiten per historisch landschapstype.

150


• Overweeg om bosopslag tegen te gaan. • Geef groeikansen aan bomen van voor de verstedelijking (vrij zetten). • Maak dichtgegroeid historisch landschap weer zichtbaar en afwisselend door plaatselijk bos te verwijderen.

Ontwikkelingsrichting E: Bebouwd gebied met prestedelijke kenmerken Bebouwde stroken- of copeontginning • Historische richting van straten, waterlopen, beplanting en bebouwing handhaven of accentueren. • Kijkrichting attractief maken: relatie met Lekdijk, kanalen, kaden, etc. zichtbaar/ervaarbaar houden of maken. Bebouwde bijzondere perceelsvormen bij de Doorslag • Patroon van de trechtervorm zichtbaar houden of accentueren in stedelijke structuur. • Sloot langs Watersnip en Zwanensingel behouden, eventueel accentueren als doorgaande lijn.

Ontwikkelingsrichting F: Uiterwaarden • Handhaaf het karakter van het buitengebied, inclusief het agrarische karakter, door geen nieuwe bebouwing toe te staan en zeer terughoudend te zijn met uitbreiding van bestaande bebouwing. • Handhaaf of accentueer de bijzondere inrichting van de uiterwaarden: die van strookvormige ontginning die door de aanleg van de Lekdijk is gescheiden van de ontginning binnendijks. Dit verraadt zich in richting van de sloten, beplanting, op oude perceelsscheidingen, de werkrichting van het agrarisch gebruik, mogelijk ook in het reliëf. • Sloten dempen niet toestaan. • Wees zorgvuldig met het reliëf dicht bij de Lek. Dit is in het oosten het restant van rivierdynamiek en vastlegging van de rivier. In de Bossenwaard kan dit een vroegere ontginningsbasis herbergen (zie § 5.3.3). • Handhaaf, ook in het geval van natuurontwikkeling, het bijzondere zicht op de uiterwaarden. Zorg voor open blijvende zones (zonder opgaand groen). Handhaaf ten westen van het Lekkanaal vergezichten op de rivier en op Vianen. • Handhaaf of accentueer het zicht op de kern en sluizen van Vreeswijk (ook als uitstekende kaap in het uiterwaardengebied).

Ontwikkelingsrichting G: defensielandschap • Handhaaf het karakter door geen nieuwe bebouwing toe te staan en zeer terughoudend te zijn met uitbreiding van bestaande bebouwing. • In bestaande gebouwen functies toestaan die passen bij historisch karakter en erfgoededucatie (tentoonstellingsruimte, kleinschalige horeca). • Beplanting mag veranderen in richting van historische beplanting (na onderzoek). • Grondwerken en egaliseren niet toestaan. • Houd of maak relaties zichtbaar met het omliggende landschap (ligging ten opzichte van hetgeen verdedigd moest worden, wijze waarop werken in ouder landschap zijn ingepast).

151


Ontwikkelingsrichting H: Buitenplaatsen • Maak of gebruik voor buitenplaatsen inrichting- en beheerplannen, geënt op de bestaande historische structuren. • Houd rekening met de relatie met de omgeving. Buitenplaatsen ontstonden in Nieuwegein langs ontginningsassen (die van Jutphaas) en langs vaarten. Bebouwde buitenplaatsen • Aanplant van groen toestaan of stimuleren om buitenstructuren zichtbaar te maken: langs Wierselaan bij voorkeur als dubbele eikenlaan.

Ontwikkelingsrichting I: bebouwingslinten langs vaart • Bij verandering van bebouwing, straten of groen: de directe oriëntatie op het kanaal bewaren of versterken. • Kleinschalige bedrijvigheid blijven toestaan, met name bedrijvigheid gericht op kanaal. • Insteekhavens behouden. • Bij het toekennen van monumentenstatus is relatie met kanaal of vaart belangrijk criterium.

Ontwikkelingsrichting J: prestedelijk erf • Handhaaf de oude erfvorm in de stedelijke structuur. • Handhaaf het agrarische karakter van de bebouwing. • Stimuleer, in overleg met de bewoners, traditionele erfbeplanting. • Handhaaf of herstel historische bebouwingsrichting (soms in een hoek op de oude weg, dijk of kade). • Sloten dempen niet toestaan, sloten op vroegere plekken toestaan. • Op- en afritten over sloten of weteringen via bruggen, niet via duikers.

Ontwikkelingsrichting K: kleiputten en wielen • Handhaaf of accentueer (met groen of water) eventuele nog zichtbare perceelspatronen rond de waterpartij. • Zorg voor een aantrekkelijk evenwicht tussen verlanding en het open houden van water. • Accentueer of behoud in het geval van het wiel aan de IJsselsteinseweg de relatie met de Kromme IJssel.

Ontwikkelingsrichting L: kanaal of vaart • Vaarten en kanalen zijn een van de grote ruimtelijke kwaliteiten van Nieuwegein. Zorg dat ze uitstralen op de omgeving en zichtbaar zijn in omliggende wijken (zichtbare bruggen, waterwerken, kaden etc.). • Maak de grote kanalen beter toegankelijk en beleefbaar vanuit de woonwijken vanuit het idee dat de grootschaligheid en robuustheid van de werken een fraai contrast vormt met de kleinschaligere opgezette woonwijken; eventueel horeca met uitzicht op kanalen. • Maak begeleidende militaire werken en historische waterstaatkundige objecten beter zichtbaar.

152


Ontwikkelingsrichting M: geen herkenbare historische structuur - Bij alle landschappen is een planologische basiszorgvuldigheid gewenst, waarbij ontwikkelingen worden getoetst met een goede landschappelijke/ stedenbouwkundige analyse. - Bij het streven naar ruimtelijke kwaliteit kunnen ontwikkelingen worden benut om (eventueel verloren gegane) historisch-ruimtelijke kenmerken te versterken of te herstellen. - Maak relaties met de historisch-ruimtelijke kwaliteiten van Nieuwegein: zicht op bruggen, vaarten, dijken, zicht op oude kernen, gemakkelijke toegang voor fietsers en wandelaars tot oudere structuren buiten het gebied en tot fiets- en wandelpaden naar- en op oude kaden, dijken, linten, buitenplaatsen.

9.4.2 Wenken De onderstaande wenken zijn gemaakt vanuit het historisch landschap. Ze zijn niet afgewogen met andere functies van het landelijk of stedelijk gebied en kunnen nog niet als integrale adviezen worden gezien. De adviezen gaan er van uit dat, waar mogelijk, cultuurhistorische kenmerken worden geïntegreerd met ruimtelijke ontwikkelingen, zodat de historisch-landschappelijke kwaliteit van Nieuwegein behouden of versterkt wordt.

Overeindse- en Nedereindseweg Het is helaas niet overal meer zichtbaar dat de Overeindseweg deel uit maakt van een grote doorgaande, bijna 900 jaar oude structuur, de centrale as van het prestedelijke Jutphaas. Het is aan te bevelen deze structuur weer zichtbaar te maken. Dat kan op de volgende manieren: • Brug over het Amsterdam Rijnkanaal De brug over het Amsterdam-Rijnkanaal zal waarschijnlijk niet het vroegere tracé van de Overeindseweg volgen, maar via de Plofsluis lopen. Toch moet bij de locatiekeuze van de brug, de vormgeving van brug, oevers en kaden en bij de aanleg van fietsverbindingen naar de brug, goed ervaarbaar worden dat de brug een schakel is in een bijna 1000 jaar oude structuur. • Tunnel onder de Plettenburgerbaan Wanneer wordt geïnvesteerd in een brug over het Amsterdam-Rijnkanaal hoort daar zeker ook een tunnel onder de Plettenburgerbaan bij. Fietsers komen dan van oost naar west in korte tijd langs een aantal bijzondere kwaliteiten van Nieuwegein: lint in buitengebied, NHW-werken, groot kanaal met Plofsluis, oud lint in bebouwde kom, fort, buitenplaats, oude kern aan kanaal. Zonder een dergelijke tunnel worden fietsers (of hun fietsrouteplanners) in verleiding gebracht een andere route te kiezen en missen ze al dit fraais. • Ordeverschil in ouderdom van wegen Zorg dat bij kruisingen (zoals met de Batauweg of de Zwanenburgstraat) het ordeverschil tussen de wegen zichtbaar wordt. Het moet prominenter zichtbaar zijn dat de jongere wegen een veel oudere structuur kruisen. Dit kan vrij eenvoudig met hoogteverschillen, doorgaande beplanting, kleur van het wegdek, breedte van de weg, etc. Eerstvolgende aanpassingen die vanuit bijvoorbeeld de functie verkeer worden doorgevoerd, kunnen hiertoe worden aangegrepen.

Nieuwegein op gemeenteplattegrond Op de stadsplattegronden van de meeste steden komt het historische centrum sterk naar voren, vanwege de centrale ligging, de oriëntatie van de wegen, de afwijkende schaal of de nog zichtbare

153


structuur van de vroegere vestingwerken. Op de gemeenteplattegrond is de historische diepte van Nieuwegein niet zichtbaar. Nieuwegein komt over als een grote eenheidsworst. De Overeindse- en Nedereindseweg springen niet als oude doorgaande structuur uit de kaart, terwijl ze in werkelijkheid een bijzondere ruimtelijke kwaliteit bezitten. Ook andere oude structuren (vroegere kaden, oudere wegen) vallen op de kaart nauwelijks op. De kern van Vreeswijk is iets beter zichtbaar, dankzij de ligging van de oude vaarten. Het moet mogelijk zijn deze structuren meer te benadrukken, misschien alleen al door de fietspaden of routes te accentueren.

Nieuwegein op Streetview Wie via Streetview het Nieuwegeinse landschap wil bekijken (bijvoorbeeld om een fietstocht te plannen) mist een flink deel van Nieuwegeins aantrekkelijke oude structuren, zoals de Randijk of de Galecopperdijk of delen van de Overeindseweg. Die zijn niet zichtbaar in Google-Streetview, doordat de camera-auto’s geen toegang hebben tot fietspaden. Het moet vrij eenvoudig te regelen zijn om hierover met Google, of de aanleverende bedrijven, in overleg te treden. Misschien is het toegang verlenen aan deze auto’s al voldoende.

Perceelsgewijze bossen Bossen in het prestedelijke Nieuwegein hadden altijd een strakke rechthoekige vorm. Het waren landbouwkavels in gebruik als griend of hakhout. In veel gevallen is die vorm nog goed herkenbaar, ook in de bebouwde kom. Soms verwatert die vorm. Visueel kunnen dergelijke bossen weer strakker perceelsgewijs worden ingericht: een strookvormig bosperceel, omgeven door sloten, dat afsteekt tegen meer open gebied aan weerszijden.

Functie van bossen Het is te overwegen om enkele bossen in en buiten de bebouwde kom net als vroeger doelgerichter in te zetten voor houtproductie. In dit geval gaat het dan niet meer om wilgentenen, maar wel om bijvoorbeeld biomassaproductie. Die productie en oogst kan met moderne machines plaatsvinden, waarbij aandacht is voor ecologische waarden. Wellicht is het mogelijk de grondwaterstand te verhogen. Ook is het mogelijk de buurt in te zetten bij dit beheer: die kunnen weer kappen en snijden en het hout bijvoorbeeld gebruiken om thuis te stoken. Daarmee wordt meer betrokkenheid bij het groen verkregen.

Terugbrengen weilandjes In veel groengebied van Nieuwegein heeft vroeger weiland, hooiland, akker of boomgaard plaatsgemaakt voor bos (door bosaanleg of spontane opslag). In enkele gevallen ging dit ten koste van de zichtbaarheid van de oude landschapsstructuur. Dit is vooral het geval in het zuidwesten van de gemeente, bijvoorbeeld in de verlande geul van de Kromme IJssel. Op 19e-eeuwse kaarten is bos en nat grasland in de laagte te zien. Er was zichtbaar reliëf tussen de hogere oevers en de oude geul in de vorm van steilranden en kaden. Er is nog altijd een duidelijke structuur van slootjes, wegen en paden die ofwel evenwijdig, ofwel loodrecht op de kromme loop van de IJssel liggen.

154


Door het bos dat hier vanaf omstreeks 1980 ontstond is deze structuur echter niet goed zichtbaar. Dat geldt ook voor het gebied in de binnenbocht van de Kromme IJssel. Ook ten zuidwesten van de vaart De Doorslag, waar ooit de middeleeuwse ‘stad’ ‘t Gein lag, is de oude landschapsstructuur minder zichtbaar geworden, doordat het gehele gebied met bos is bedekt; de resten van grachten zijn echter nog aanwezig. Door in deze gebieden weer grasland terug te brengen, wordt de beleefbaarheid van deze bijzondere fenomenen versterkt en mogelijk ook de natuurwaarde vergroot. Binnen enkele parken en groengebieden zijn nog de vroegere strookvormige percelen en tussenliggende poldersloten zichtbaar. Om die redenen zijn deze gebieden hoog gewaardeerd. Om dit zichtbaar te houden moet het beheer er op gericht zijn het gebied regelmatig te maaien of te begrazen, of om bosopslag te verwijderen.

Beplanting van forten en batterijen De beplanting op de militaire werken diende ooit vooral om het werk visueel in de omgeving te doen opgaan. De huidige beplanting is waarschijnlijk veranderd ten opzichte van de historische situatie 19. Mogelijk kan een (gedeeltelijke) reconstructie van de historische beplanting (in samenwerking met het projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie) de belevingswaarde van de werken nog vergroten. Dergelijke aanpassingen hoeven niet direct te worden uitgevoerd, maar kunnen worden opgenomen in het bestaande groenbeheer van de gemeente of de andere beheerders van de werken.

Strokenkarakter van de wijk In heel Nieuwegein bestaan wijken waar het vroegere strokenkarakter en de noord-zuidgerichtheid van het prestedelijke landschap goed herkenbaar is. Het verdient aanbeveling de rechte lijnen zoveel mogelijk te behouden en bij nieuwe ontwikkelingen te versterken. Dit kan in bijvoorbeeld het groenbeheer (door de keuze van boomsoorten, snoei, kap, aanplant, doorzichtigheid), in de bestrating, of in de ruimtelijke ontwikkeling op lange termijn (stratentracés). Hierbij is ook de zichtbare relatie belangrijk van de straten of sloten met vroegere ontginningsassen, weteringen of dijken. Doorgaans geldt dat hoe beter die relatie voelbaar is, hoe hoger de historisch-ruimtelijke kwaliteit van de wijk.

Stadsboerderij Galecop Het nog niet bebouwde deel van de 11e-eeuwse ontginning Galecop heeft nog steeds een zekere mate van uitgestrektheid. De strokenstructuur vormt nog een landschappelijk ensemble met de oude ontginningsbasis, de Galecopperdijk. Toch is ook zichtbaar dat het polderlandschap niet meer functioneert als vroeger. In afwachting om bebouwd te worden krijgen de strookvormige weilanden langzamerhand het treurige aanzien van braakliggend terrein. Het is te overwegen om dit gebied tijdelijk weer een agrarische functie te geven door hier (tijdelijk) een stadsboerderij te vestigen. In Nederland bestaan hier verschillende concepten voor. De stadsboerderij heeft uiteraard

19

Het archief van het ministerie van Oorlog geeft aanwijzingen over de vroegere beplanting omstreeks 1900 en daarnaast ook bestekken met de toenmalige gewenste beplanting. Zie bijvoorbeeld het deelarchief ‘Beplantingen in het ressort van den Eerstaanwezend Ingenieur te Utrecht’ Zie ook Boosten (2012).

155


ook een recreatieve functie. Mensen kunnen er wandelen, het reilen en zijlen van de boerderij volgen en er zuivel of vlees kopen. Door deze functie wordt het gebied weer levend.

Zichtbare kaden in Het Klooster Bedrijventerrein Het Klooster is geprojecteerd in een gebied van strokenontginningen en copeontginningen waarbinnen een aantal kaden en oude wegen liggen. Het is zaak om veel aandacht voor deze oude structuren te hebben en daarbij de meest geslaagde structuren in het reeds bebouwde deel van Nieuwegein voor ogen te hebben (zoals Randijk, Galecopperdijk, Schalkwijkse Wetering). Een doorgaande functie als fietspad lijkt het beste te passen. Het omliggende water en de beplanting zorgen voor een klein intiem landschap, als welkome afwisseling op de grootschalige inrichting en bebouwing van het bedrijventerrein. Veel aandacht vragen ook de verschillende weteringen en structuren in het noorden van het gebied. De Achterweg in het zuiden van het gebied is nu een onaantrekkelijke brede weg geworden. Wellicht is het mogelijk om bij de nieuwe inrichting het verkeer over nieuwe wegen te leiden en hier de maatvoering van een oude wegen kadestructuur te herstellen.

Beleefbare kanalen Door hun grootschalige aanleg en robuuste werken (bruggen, sluizen, oevers) vormen het Lekkanaal en het Amsterdam-Rijnkanaal een gescheiden wereld van de kleinschaligere woonwijken van Nieuwegein, die van deze kanalen zijn afgewend. Toch zijn deze kanalen kenmerkend en identiteitsverlenend voor Nieuwegein. Het is de moeite waard te onderzoeken hoe deze kanalen meer kunnen worden benut door de Nieuwegeiners (routes, horeca met uitzicht, toegankelijkheid vanuit wijken). Bij veranderingen in de inrichting is het zaak de grote schaal als beeld te behouden.

Golfbaan Bij de inrichting van de golfbaan is het strokenkarakter enigszins herkenbaar gebleven door de vroegere poldersloot te handhaven en te verbreden tot een van de waterpartijen. Maar gezien vanaf de Overeindseweg is de uitgestrektheid en de noord-zuidrichting van de oude copeontginning enorm afgenomen. Dit kan enigszins worden tegengegaan door op de golfbaan de beplanting de noord-zuidrichting te versterken en de oost-westbeplanting laag te houden.

Relatie met de dijk Anders dan bij de meeste polders in het rivierengebied, waar achter de dijk stroomrugontginningen liggen, liepen in Vreeswijk de sloten en strookvormige percelen door tot aan de voet van de dijk. De dijk is immers boven op het in stroken ingerichte gebied aangelegd. Die historische relatie is hier en daar nog voelbaar en vormt een belangrijke ruimtelijke kwaliteit van het zuiden van het plangebied. De Wierselaan en de (Noord-Zuid) Prinsessenweg (en de wateren daarlangs) zijn nog steeds onderdelen van rechte lijnen die doorlopen tot aan de dijk of het Fort Vreeswijk. In andere straten is deze relatie onderbroken door de bebouwing ten zuiden van de Prinsessenweg. Het is mogelijk deze relatie, althans voor wandelaars, te herstellen door De Klaverkamp met de Lekdijk te verbinden. Op deze manier is er weer een voelbare relatie tussen de wijk en de Lekdijk.

156


Oriëntatie op kanalen Bij de nieuwe bebouwing tussen Wierselaan en Vaartse Rijn wordt de oriëntatie op het water goed benut. Om te voorkomen dat dit ooit bedrijvige stadsdeel al te veel transformeert in een ‘cleane’ en slaperige woonwijk is het aan te bevelen wat bedrijvigheid te behouden. Zoiets gebeurt nu al met de Museumwerf, maar wellicht kan het bestemmingsplan ook andere werkplaatsen of werven mogelijk blijven maken.

9.5 Beleidsadviezen ten aanzien van waardevolle bebouwing 9.5.1 Suggesties voor instandhoudingsbeleid voor karakteristieke objecten De aan de hand van de waarderingscriteria getoetste karakteristieke objecten geven aanleiding voor het doen van suggesties voor specifiek beleid om deze waardevolle elementen te borgen in toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen. Daarvoor zijn verschillende mogelijkheden. De indeling in drie orden is hierbij richtinggevend.

Orde K1 objecten: Gemeentelijke monumenten? Hierboven is al aangegeven, dat de als categorie K1 geselecteerde objecten (de orde K1-objecten) dusdanig veel kwaliteiten bezitten, dat zij ook in een toetsing aan de hand van monumentenselectiecriteria hoog zullen scoren. De inventarisatieresultaten kunnen daarom ook van dienst zijn voor mogelijk toekomstige inventarisatie- en aanwijzingsprojecten voor actualisering van de gemeentelijke monumentenlijst. De huidige gemeentelijke Erfgoedverordening voorziet in de mogelijkheid om objecten of terreinen aan te wijzen tot gemeentelijk monument. Ook bevat de verordening de standaard instandhoudingsbepalingen. Het is formeel niet mogelijk om via de erfgoedverordeningen beeldbepalende panden aan te wijzen. Gezien de hoge kwaliteit van de orde K1-objecten is het aan te bevelen voor de instandhouding hiervan de mogelijkheden voor uitbreiding van de gemeentelijke monumentenlijst te onderzoeken. De nu voorhanden zijnde groslijst is een uitstekend vertrekpunt voor een nadere inventarisatie, beschrijving, waardering en definitieve selectie van cultuurhistorisch waardevolle objecten en ensembles met het oog op aanwijzing als gemeentelijk monument.

Orde K2 en K3 objecten Voor de orden K2 en K3 wordt aanbevolen een meer planologische bescherming in het leven te roepen, middels opname in de bestemmingsplannen en via heldere regels in de welstandsnota’s. Van rijkswege is inmiddels aangegeven, dat cultuurhistorie een factor wordt bij het plannen van de ruimtelijke inrichting van Nederland. ‘Cultuurhistorie vormt de materiële weerslag van menselijk handelen in het verleden. Dit is in ons land overal aanwezig, en vertegenwoordigt een belangrijke waarde die in de besluiten meegenomen moet worden’, aldus de Beleidsbrief MoMo. Cultuurhistorie zal dus verankerd moeten worden in de ruimtelijke ordening. De ruimtelijke belangen worden op lokaal niveau geregeld via het bestemmingsplan, op basis van de Wet ruimtelijke ordening (Wro). Dat bestemmingsplan wordt belangrijk voor de borging van de cultuurhistorie in de ruimtelijke ordening. Zo kan een integrale afweging plaats vinden van alle belangen, die op de kwaliteit

157


van de ruimte effect hebben. Cultuurhistorie is één van die belangen. De cultuurhistorische waarden zullen dan ook bij het vaststellen van bestemmingsplannen moeten worden geanalyseerd en - indien de afweging positief uitvalt - verankerd. Naast het sectorale beschermingsinstrumentarium maakt het bestemmingsplan het mogelijk om niet alleen de waarden van het object en de onmiddellijke omgeving op te nemen, maar ook andere waardevolle structuren, gebieden, cultuurlandschappen en archeologische waarden. De nieuwe Wro gaat er vanuit dat erfgoed wordt verankerd in de nieuw te maken bestemmingsplannen. Het nieuwe erfgoedbeleid streeft dus naar de inpassing van cultureel erfgoed, dus ook gebouwde objecten, in het ruimtelijke beleid. Door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed zijn in 2010 voorbeeldregels geformuleerd voor het omgaan met karakteristieke bebouwing via het bestemmingsplan. 20 Deze regels voldoen aan de SVBP 2008 en de Wabo en dienen als voorbeeld voor de samenstellers van bestemmingsplannen met cultuurhistorische component. Enkele suggesties zijn: • Aanduiding ‘karakteristiek’ met omgevingsvergunning voor het slopen van bouwwerken. • Opnemen van een object in de bestemmingsomschrijving, waarbij, ter plaatse van de aanduiding ‘karakteristiek’, de instandhouding van de karakteristieke hoofdvorm van gebouwen wordt nagestreefd; • Omgevingsvergunning voor het slopen: een vergunningplicht instellen. Dat betekent, dat voor het slopen van bouwwerken, ter plaatse van de aanduiding ‘karakteristiek’ een omgevingsvergunning vereist is. Op dit moment (sinds 1 april 2012) is de omgevingsvergunning voor het slopen afgeschaft, maar dat geldt niet voor monumenten en panden in een beschermd dorpsgezicht); • Omgevingsvergunning voor het wijzigen; niet van toepassing op werken, geen bouwwerken zijnde, of werkzaamheden, die het normale onderhoud betreffen of reeds in uitvoering zijn op het tijdstip van het van kracht worden van het plan; • De omgevingsvergunning kan slechts worden verleend, indien: - geen onevenredige afbreuk wordt gedaan aan de karakteristieke hoofdvorm van de bebouwing; - de karakteristieke hoofdvorm niet langer aanwezig is en niet zonder ingrijpende wijzigingen aan het gebouw kan worden hersteld; - de karakteristieke hoofdvorm in redelijkheid niet te handhaven is; - het delen van een gebouw of bijgebouwen betreft, die op zichzelf niet als karakteristiek vallen aan te merken, en door sloop daarvan geen onevenredige aantasting van de karakteristieke hoofdvorm plaatsvindt.

Orde K2 Sloop van orde-K2-objecten is vanwege de hoge cultuurhistorische waarde ongewenst. Het advies is dat alleen in uitzonderingsgevallen sloop van deze objecten aan de orde kan zijn en een omgevingsvergunning hierop kan worden verleend. Bij wijziging dient zoveel mogelijk te worden uitgegaan van instandhouding en een restauratieve aanpak van hoofdvorm/kap en gevelbeeld. Oor20

Zie website http://www.cultureelerfgoed.nl/handreikingerfgoedenruimte/home/juridisch-instrumenteel-spoor/bestemmingsplan/erfgoed-inbestemmingsplannen

158


spronkelijke gevelelementen dienen te worden gehandhaafd en indien nodig hersteld. Hiervoor dienen tevens welstandscriteria te worden opgenomen in de welstandsnota van de gemeente Nieuwegein. Deze welstandscriteria moeten aansluiten bij de algemene gebieds- en bebouwingskarakteristiek van het plangebied. Ook is het aan te bevelen om bij ruimtelijke ontwikkelingen eerst onderzoek te doen naar de cultuurhistorische waarde van deze objecten, ten einde geen bijzondere kwaliteiten verloren te laten gaan.

Orde K3 De orde-K3-panden hebben vooral veel waarde als ondersteuning van de gebiedskarakteristiek en als onderdeel van belangrijke (beschermde) cultuurhistorische ensembles. Bij verbouwing is vooral behoud van de hoofdvorm, de schaal en de ruimtelijke betekenis binnen het historische ensemble het uitgangspunt. Ook hiervoor wordt aanbevolen welstandscriteria op maat op te nemen in de welstandsnota. Vervanging van deze panden is in principe mogelijk, maar wel volgens duidelijke op de historische gebiedskarakteristiek afgestemde regels en na verlenen van een omgevingsvergunning. Kort samengevat: • Orde K1: potentiële gemeentelijke (soms zelfs provinciale) monumenten, integraal behoud middels gemeentelijke Erfgoedverordening; • Orde K2: karakteristieke historische panden, in stand houden/herstel van hoofdvorm/kap en gevelbeeld, regelen bijvoorbeeld via bestemmingsplan (omgevingsvergunning, met objectgerichte en ruimtelijke ([welstands]criteria); • Orde K3: beeldondersteunende panden, behoud van hoofdvorm, schaal en betekenis voor het historische ensemble, regelen via bestemmingsplan (omgevingsvergunning, met vooral ruimtelijke criteria). De hier gepresenteerde instandhoudingsvoorstellen zijn voornamelijk objectgericht, maar niet los te zien van de cultuurhistorische context. Ook in de gemeente Nieuwegein zal erfgoed een plaats moeten krijgen in het ruimtelijk beleid en de bestemmingsplannen. Ten aanzien van het gebouwde erfgoed is het aan te bevelen om naast de rijkspanden en provinciale panden via het bestemmingsplan de instandhouding van de orde 1, 2 en 3 panden te borgen.

9.5.2 Bouwhistorische kwaliteit Aan een groot aantal objecten is een bouwhistorische kwaliteit toegekend. Het betreft zowel rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten als objecten die als orde K1 of K2 zijn geïnventariseerd. Als we willen weten hoe oud een gebouw daadwerkelijk is en wat er in de loop der eeuwen aan veranderd is, is een bouwhistorisch onderzoek noodzakelijk. Bouwhistorisch onderzoek dient een wetenschappelijk doel, omdat de verkregen informatie en documentatie de kennis over het gebouw

159


én het bouwen in het verleden aanzienlijk vergroten. Daarnaast heeft het onderzoek tot doel om de waardevolle onderdelen van oude gebouwen beter te kunnen definiëren en daarmee beter te kunnen behouden. Bouwhistorisch onderzoek brengt die waarden in woord en beeld. Bouwhistorisch onderzoek (van globaal verkennend tot zeer gedetailleerd ontledend) kan worden ingezet bij verbouwing van rijksmonumenten of gemeentelijke monumenten en kan ook bij nietbeschermde historische objecten van nut zijn. De onderzoeksresultaten (bouwhistorische informatie, bouwgeschiedenis, waardenstelling) dienen als inspiratiebron en referentiepunt voor het verbouwingsplan. In de vergunningsprocedure dient het bouwhistorisch onderzoek als basis voor de bouwplantoetsing. Aan de hand van de waardenstelling wordt dan snel duidelijk of de cultuurhistorische waarden op adequate wijze in het plan zijn geborgd. Is dat het geval, dan zal het ontwerp waarschijnlijk niet op gespannen voet staan met de cultuurhistorische waarden. Een soepele planbeoordeling levert zo tijdwinst op in het vergunningstraject. Een bouwhistorisch onderzoek voldoet bij voorkeur aan de Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek. 21 Kaartbijlage 6 geeft aan bij welke panden bouwhistorisch onderzoek kan worden ingezet om tot een betere toetsing van het restauratie- of verbouwingsplan te komen. Dat leidt uiteindelijk tot een betere borging van de cultuurhistorische waarden van het object. Ten slotte kan hier worden opgemerkt, dat een hoge bouwhistorische kwaliteit reden kan zijn om een niet-beschermd pand aan te wijzen als monument.

9.5.3 Eisen aan onderzoek bij ruimtelijke ontwikkelingen in omgeving van gebouwde monumenten. Er kunnen in het welstandsbeleid door middel van bijzondere (in de volgende alinea vermelde) criteria aanvullende eisen worden gesteld aan plannen binnen de invloedssfeer van monumenten, om zo recht te doen aan de bijzondere kwaliteiten van de beschermde objecten. Zo zou extra aandacht kunnen worden gevraagd voor de inpassing van nieuwbouwplannen, waardoor bouwactiviteiten met een negatieve invloed op de ruimtelijke structuur en de karakteristiek van de bebouwing kunnen worden tegengegaan. Voor monumenten geldt uiteraard dat alle bouwactiviteiten vergunningplichtig zijn. Dat betekent dat ook kleine ingrepen in principe vooraf moeten worden getoetst aan redelijke eisen van welstand. Als aanvullende welstandscriteria voor toetsen van bouwplannen aan of nabij monumenten en in beschermde dorpsgezichten kan worden gedacht aan de volgende criteria: • het bouwplan moet zich voegen in de omgeving en de historische context/gebiedskarakteristiek zoveel mogelijk respecteren; • het bouwplan mag een beschermd monument niet fysiek of visueel afsluiten/isoleren van zijn omgeving; • het bouwplan mag niet conflicteren met de cultuurhistorische waarden, zoals ook vermeld in de redengevende omschrijving van een monument; • het bouwplan mag geen afbreuk doen aan de omgeving door gebrek aan kwaliteit van het ontwerp, een onzorgvuldige detaillering, inferieur materiaalgebruik en/of conflicterend kleurgebruik.

21

Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek, 2009. Uitgave van de RCE en de Rijksgebouwendienst.

160


Bij ruimtelijke ontwikkelingen in omgeving van gebouwde monumenten dient nader onderzoek plaats te vinden waarbij voldoende relevante informatie wordt verzameld om te kunnen bepalen of wordt voldaan aan bovenstaande randvoorwaarden.

9.5.4 Overige gebieden/bouwkundige ensembles met hoge cultuurhistorische waarden Vanuit het perspectief van de historische gebouwde omgeving is op de beleidskaart een aantal gebieden en ensembles gemarkeerd, die vanwege de zeer duidelijk aanwezige gebiedskarakteristiek, de gave structuren en een hoge dichtheid aan waardevolle (beschermde) gebouwen een hoge cultuurhistorische waarde vertegenwoordigen. Het gaat dus om op dit moment niet-beschermde gebieden. Er is vooral gelet op de samenhang tussen historische stedenbouw, dorpsstructuren, landschap, groen en bebouwing. De criteria (op gemeentelijk niveau) waaraan deze gebieden en ensembles zijn getoetst zijn: • het belang van het gebied of ensemble als voorbeeld of onderdeel van één van de cultuurhistorische gebiedskarakteristiek en de ontwikkelingsgeschiedenis/historische gelaagdheid; • het belang van het gebied vanwege de bijzondere betekenis voor het beeld van de omgeving, vanwege opmerkelijke ligging, zichtlijnen, aanwezigheid van landmarks, etc.; • de structurele gaafheid en herkenbaarheid van het gebied; • de dichtheid en kwaliteit van de aanwezige beschermde en/of karakteristieke bebouwing, waarbij gelet is op herkenbaarheid, gaafheid en (in mindere mate) zeldzaamheid. In het kader van de nieuwe erfgoedvisie om cultuurhistorie een factor te laten zijn bij het plannen van de ruimtelijke inrichting van ons land is het aan te bevelen om aan de in kaartbijlage 6 gemarkeerde waardevolle gebieden bijzondere aandacht te besteden en ze te benoemen in de bestemmingsplannen als uitgangspunt bij het vaststellen van criteria en omgevingsvergunningen. Ook kunnen ze worden opgenomen in structuurvisies en de welstandsnota. Ten slotte bestaat de mogelijkheid te overwegen deze gebieden als gemeentelijk beschermd dorpsgezicht aan te wijzen, eventueel in aansluiting op de reeds beschermde dorpsgezichten in de gemeente Nieuwegein. Nadere studie, inventarisatie, duiding, begrenzing en waardering van deze gebieden met een hoge cultuurhistorische waarde is dan noodzakelijk. Zie hiervoor ook bijlage 4.

161


162


10 Richtlijnen voor cultuurhistorisch onderzoek

10.1 Kader 10.1.1 Aanleiding en doel De gemeente Nieuwegein heeft voor haar archeologiebeleid al een archeologische onderzoeksagenda laten opstellen (Kloosterman, et al., 2011). Dergelijke onderzoeksagenda’s worden door steeds meer gemeenten opgesteld en vormen een lokale vertaling van de Nationale Onderzoeksagenda Archeologie (NOaA) en eventuele provinciale onderzoeksagenda’s. Dergelijke documenten hebben over het algemeen tot doel richting te geven aan archeologisch (veld)onderzoek, door het in kaart brengen van kennislacunes en het opstellen van onderzoeksthema’s met bijbehorende onderzoeksvragen. Ook voor haar omgang met overige cultuurhistorische waarden heeft de gemeente Nieuwegein behoefte aan een dergelijk document. In samenspraak met de gemeente is geconstateerd dat een op te stellen cultuurhistorische onderzoeksagenda een ander doel dient dan de onderzoeksagenda archeologie: het sturing geven aan ruimtelijke ontwikkelingen op basis van geïnventariseerde cultuurhistorische waarden, in plaats van het gericht veiligstellen van archeologische kennis die bij bodemingrepen verloren gaat. Daarom wordt in het vervolg de voorkeur gegeven aan de term ‘richtlijnen’ in plaats van ‘onderzoeksagenda’. Het betreft een voorstel voor procedures in aanvulling op de in dit rapport verzamelde inhoudelijke informatie, (beleids)adviezen en ontwikkelingsrichtingen. Bij ruimtelijke ontwikkelingen en bij het vaststellen van nieuwe bestemmingsplannen dient - in overeenstemming met de MoMo- ook rekening te worden gehouden met cultuurhistorische waarden. Bij ontwikkelingen kan, in het kader van een goede ruimtelijke ordening, aan de initiatiefnemer gevraagd worden een onderzoek uit te laten voeren naar aanwezige cultuurhistorische waarden. Dergelijke onderzoeken kunnen worden uitgevoerd door commerciële bureaus. Het ontbreken van tijdsdiepte is vaak een manco bij commerciële onderzoeken, doordat men zich - binnen kaders van tijd en budget - vaak onvoldoende verdiept in de ouderdom en vaak complexe achtergronden van ruimtelijke verschijnselen. Die kennis is van belang bij een zorgvuldige afweging in het kader van ruimtelijke ontwikkelingen wanneer sprake is van cultuurhistorische waarden. De borging van cultuurhistorische waarden in ruimtelijke plannen rust op drie pijlers: 1. procedures in beleid (zie beleidsadviezen in hoofdstuk 9); 2. gebiedskarakteristiek in bestemmingsplan (zie beschrijvingen in Bijlage 3); 3. inbreng in/beoordeling van ruimtelijk plan (via deze richtlijnen). Deze richtlijnen betreffen de derde pijler en zijn zowel bedoeld voor medewerkers van de gemeente Nieuwegein die betrokken zijn bij het opstellen van ruimtelijke plannen en het beoordelen van vergunningen, als voor initiatiefnemers. Voor initiatiefnemers - en door hen inge-

163


huurde onderzoeksbureaus - geven de richtlijnen de eisen waaraan het uit te voeren onderzoek dient te voldoen wat betreft kwaliteit, inhoud en mate van detail. Voor gemeentelijke plantoetsers vormt het een instrument voor de beoordeling van uitgevoerd cultuurhistorisch onderzoek, om te kunnen toetsen of aan de gestelde eisen is voldaan. Bij deze beoordeling kan desgewenst ook een gemeentelijke adviescommissie (bijvoorbeeld voor ruimtelijke kwaliteit) een rol spelen. Opgemerkt dient te worden dat de gemeente zelf ook de rol van initiatiefnemer kan spelen. Ook kunnen er specifieke gevallen zijn waarin de gemeente weliswaar geen initiatiefnemer is, maar desondanks het initiatief neemt voor het uitvoeren van cultuurhistorisch onderzoek. De richtlijnen voor cultuurhistorisch onderzoek dienen als een basisdocument op het moment dat dergelijk onderzoek wordt geëist en vervolgens wordt getoetst in het kader van ruimtelijke ontwikkelingen en ruimtelijke visies. Per bestemmingsplangebied is een historische gebiedskarakteristiek opgesteld met een beknopte beschrijving van ontstaanswijze, historische situatie en huidig aanzien (bijlage 3). Indien er een noodzaak is tot aanvullend onderzoek, dan is het zaak om die gebiedskarakteristiek voor het betreffende plangebied nader te specificeren en verder te verdiepen. De gemeente Nieuwegein heeft behoefte aan een vast te stellen document waaruit blijkt wanneer en hoe een (verdiepend) cultuurhistorisch onderzoek dient plaats te vinden, en waaraan het uitgevoerde cultuurhistorische onderzoek getoetst kan/moet worden. Dergelijk onderzoek dient zich niet alleen te richten op het vaststellen van eventuele schade aan cultuurhistorische waarden door de voorgenomen ontwikkeling, maar juist ook op kansen voor versterking en integratie van de aanwezige waarden in het kader van de voorgenomen ontwikkeling. Dit betekent dat de richtlijnen richting geven aan het onderzoek (door op te stellen eisen op basis van de waardering van de zone), de te onderzoeken objecten en structuren (de karakteristiek van het gebied) en de daarbij te raadplegen bronnen (checklist). De onderzoeksagenda doet ook suggesties voor ontwikkelingskansen op basis van de in een plangebied aanwezige cultuurhistorische waarden. Van essentieel belang is daarbij om in een zo vroeg mogelijk stadium sturing te kunnen geven aan een ruimtelijk plan, met als doel integratie van de cultuurhistorische waarden in een ontwerp, en eventueel versterking en/of herstel van deze waarden. Deze vroegtijdige inbreng dient door de gemeente procedureel te worden geborgd.

10.1.2 Opzet Uitgangspunt zijn de objecten en gebieden zoals aangegeven op de integrale gebiedswaarderingskaart (kaartbijlage 7). Verschillende gebieden krijgen een verschillende focus en verschillende zwaarte wat betreft onderzoek. Daarnaast worden suggesties gedaan voor aanvullend thematisch onderzoek (zie verder § 10.4). Voorgesteld wordt verschillende vormen van cultuurhistorisch onderzoek te eisen bij ruimtelijke verandering in alle gebieden, behalve in de gebieden zonder waarde. Voor de verschillende gewaardeerde zones gelden verschillende vormen van onderzoek. Of in een bepaald gebied onderzoek wordt geëist, dient per plan beoordeeld te worden door de gemeente. Hierbij helpt een systeem van ondergrenzen waarbij in laag gewaardeerde gebieden een onderzoeksplicht geldt bij grotere ontwikkelingen en in hoger gewaardeerde gebieden in kleinere plangebieden. Naar de

164


aard en omvang van de te onderzoeken cultuurhistorische waarden wordt voorgesteld om hiervoor in afwijking van archeologisch onderzoek geen harde grenzen te hanteren. Afhankelijk van de zone op de waarderingskaart wordt een lichtere of zwaardere vorm van onderzoek geëist: cultuurhistorische analyse of een cultuurhistorische verkenning, of geen onderzoek (tabel 7). Hierin is verder een onderscheid aan te brengen tussen gebiedsgerichte of objectgerichte ontwikkelingen.

Wijk / straat Meerdere kadastrale percelen

Basis (CHW- zone 2)

Midden (CHW- zone 3)

Hoog (CHW- zone 4)

Zeer hoog (CHW- zone 5)

Verkenning

Analyse

Analyse

Analyse

Verkenning

Verkenning

Analyse

Analyse

Een kadastraal perceel > 1000 m

2

-

Verkenning

Analyse

Analyse

Een kadastraal perceel < 1000 m

2

-

Verkenning

Verkenning

Analyse

-

Bouwhistorisch onderzoek



Een gebouwd object

Tabel 7. Matrix voor aard van cultuurhistorisch onderzoek en omvang van het plangebied.

De objecten en structuren die in een bepaalde waarderingszone aanwezig zijn, bepalen de focus en reikwijdte van het uit te voeren onderzoek. Per zone worden per discipline richtlijnen gespecificeerd (aanvullend op algemene richtlijnen) en inhoudelijke eisen gesteld (per soort cultuurhistorisch onderzoek), waarbij deze voorstellen per zone meer of minder worden geïntegreerd, en meer of minder gebiedsgericht of juist thematisch worden gemaakt. Bij objectgerichte ontwikkelingen kan het onderzoek zich beperken tot bouwhistorisch onderzoek aan het betreffende object.

10.2 Cultuurhistorisch onderzoek bij gebiedsgerichte ontwikkelingen 10.2.1 Cultuurhistorische analyse Doel De cultuurhistorische analyse dient de cultuurhistorie van het plangebied te beschrijven, te analyseren en te waarderen. Onder cultuurhistorie vallen ook bekende en verwachte archeologische waarden, inclusief een globale beschrijving van het landschap in het verleden. Indien er in het plangebied archeologisch onderzoek is uitgevoerd, dienen de resultaten hiervan verwerkt te worden in de analyse. Indien er in het kader van de ontwikkeling nog archeologisch onderzoek dient te worden uitgevoerd, is het aan te bevelen dit geïntegreerd met de analyse te laten uitvoeren. Daarnaast dient de cultuurhistorische analyse ook in te gaan op de vorming van het landschap (geomorfologie; logischerwijze aan het begin van de historische beschrijving). Ook moet het rapport, met het oog op de toekomstige ontwikkelingen, in woord en beeld ingaan op de ruimtelijke werking van het huidige landschap/stadsgebied en de ‘landschappelijke’ of ‘stedenbouwkundige’ waarden, uitmondend in aanbevelingen (onder andere voor inpassing van nieuwbouw). Een ruimtelijke analyse van het landschap/stadsgebied is dus onderdeel van de cultuurhistorische analyse.

165


Opzet In een cultuurhistorische analyse dient minimaal aandacht te worden besteed aan voor de gemeente Nieuwegein markante cultuurhistorische (onderzoeks)thema’s of cultuurhistorische fenomenen (zie ook § 8.3). Hierbij dient ook rekening te worden gehouden met belangen vanuit Rijksbeleid en provinciaal (erfgoed)beleid. Hierbij kan voor Nieuwegein worden gedacht aan thema’s als de waterstaatkundige geschiedenis van rivieren, vaarten en sluizen of de historische dorpskernen en ontginningslinten. Een cultuurhistorische analyse dient concreet de volgende onderdelen te bevatten.

A Inventariseren kenmerken en kwaliteiten • Onderzoek naar historisch-landschappelijke kenmerken (landschappen, structuren, objecten), in het plangebied in groter detail dan in de gemeentelijke inventarisatie (ontstaanswijze, historische kenmerken, huidige kenmerken). • Benoemen van grotere historisch-landschappelijke structuur of structuren waar het plangebied deel van uitmaakt. • Op basis van de geïnventariseerde kenmerken benoemen van historisch-landschappelijke, landschappelijke en ruimtelijke kwaliteiten van het plangebied (hoger abstractieniveau dan de kenmerken). • Idem voor de grote omgeving waar het plangebied deel van uit maakt en de wijze waarop het plangebied aan deze kwaliteiten bijdraagt. • Motivatie is nodig indien kenmerken/kwaliteiten sterk afwijken van de gemeentelijke cultuurhistorische inventarisatie.

B Bepalen toepasbaarheid kenmerken en kwaliteiten • Hoe zwaar moeten aanwezige kwaliteiten en kenmerken op basis van vakinhoudelijke criteria worden gewogen in relatie tot andere belangen/functies/kwaliteiten? • Hoe kunnen kwaliteiten en kenmerken worden benut/behouden/geïntegreerd in nieuwe ontwikkelingen (in veel groter detail dan in ontwikkelingsrichtingen en wenken van de gemeentelijke cultuurhistorische inventarisatie)? • Is ontwerpend onderzoek nodig? • Motivatie is nodig indien er grote afwijkingen bestaan met ontwikkelingsrichtingen in de gemeentelijke cultuurhistorische inventarisatie.

C Opstellen aanbevelingen • Aanbevelingen voor ruimtelijke regels/voorwaarden. • Aanbevelingen voor functioneel gebruik/integratie van functies. • Aanbevelingen voor acties gemeente/ontwikkelaar. • Aanbevelingen voor ontwerp. Proces Hieronder wordt een voorstel gedaan van de wijze waarop de gemeente het proces van het opstellen van een cultuurhistorische analyse zou kunnen inrichten, wanneer de gemeente zelf initiatief-

166


nemer is van een ruimtelijke ontwikkeling. Desgewenst kan de gemeente deze procedure via vergunningsvoorwaarden ook verplicht stellen voor andere initiatiefnemers. • De offerte voor een cultuurhistorische analyse dient een beknopt plan van aanpak te bevatten. Bij de offerte verwacht de opdrachtgever inzicht in karakter en vorm van het te leveren product, in de zin van een of meer recente voorbeelden van vergelijkbare door de opdrachtnemer opgestelde analyses. Tevens dienen referenties en/of een overzicht van reeds vervaardigde soortgelijke producten te worden bijgevoegd. De offerte dient op al deze elementen en aspecten te worden beoordeeld door de opdrachtgever en eventueel ook het bevoegd gezag (afhankelijk van de ruimtelijke procedure). • Het is wenselijk dat voorafgaand aan het opstellen van een cultuurhistorische analyse zowel door opdrachtnemer als door opdrachtgever contactpersonen worden aangesteld, die verantwoordelijk zijn voor communicatie over het onderzoek binnen de eigen organisatie. • Het is wenselijk dat de gemeente ten behoeve van het opstellen van een cultuurhistorische analyse een overzicht geeft van de diverse beschikbare, relevante documenten, zoals beleidskaarten, cultuurhistorische waarden- en beleidskaarten, monumentenlijsten, visies, nota’s etc. • Het is wenselijk dat tijdens het opstellen van een cultuurhistorische analyse meerdere overlegmomenten plaats vinden tussen opdrachtgever en opdrachtnemer en eventueel ook het bevoegd gezag (afhankelijk van de ruimtelijke procedure). • Het verdient aanbeveling dat de opdrachtnemer het rapport beknopt presenteert aan de monumentencommissie, waarna deze het rapport zal bespreken en mogelijk aanvullende aanpassingen kan vragen. • Het rapport dient te worden opgesteld volgens de gemeentelijke richtlijnen (zie bijlage 5). Indien de gemeente deze aanbevelingen overneemt, dienen deze procedureel te worden geborgd, bijvoorbeeld door het laten vaststellen van het werkproces door het College.

10.2.2 Cultuurhistorische verkenning Een cultuurhistorische verkenning is een beperkte vorm van onderzoek en dient te worden uitgevoerd bij (een voornemen tot) ruimtelijke plannen in gebieden die in de gemeentelijke cultuurhistorische inventarisatie de waarden ‘basis’ en ‘middelhoog’ hebben gekregen. Idealiter vindt een dergelijke verkenning plaats in de initiatieffase van een plan. Het plan wordt beoordeeld aan de hand van de gemeentelijke cultuurhistorische inventarisatie (onderhavige rapportage) en op basis hiervan worden aanbevelingen geformuleerd door de initiatiefnemer of door een door de initiatiefnemer ingeschakeld onderzoeksbureau. Opzet als bij cultuurhistorische analyse (zie § 10.2.1), waarbij onderdeel A licht kan worden uitgevoerd en onderdelen B en C uitgebreider dan A behandeld kunnen worden, maar beperkt kunnen blijven, omdat er nu eenmaal niet zoveel waarden aanwezig zijn in de gebieden waarvoor deze vorm van onderzoek wordt geëist. De nadruk dient te liggen op inspiratie en ontwerp.

167


10.3 Cultuurhistorisch onderzoek bij objectgerichte ontwikkelingen 10.3.1 Bouwhistorisch onderzoek Aan een groot aantal objecten is een bouwhistorische kwaliteit toegekend: dit is aangegeven op kaartbijlage 6 (Waardering van historische bouwkunst en stedenbouw). Het betreft zowel rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten als objecten die als orde K1 of K2 zijn geïnventariseerd. Bouwhistorisch onderzoek kan onder meer worden ingezet om de waardevolle onderdelen van oude gebouwen beter te kunnen definiëren en daarmee beter te kunnen behouden. Bouwhistorisch onderzoek brengt die waarden in woord en beeld. Bouwhistorisch onderzoek (van globaal verkennend/inventariserend tot zeer gedetailleerd ontledend) kan worden ingezet bij (ingrijpende) wijzigingsplannen voor rijksmonumenten of gemeentelijke monumenten en kan ook bij niet-beschermde historische objecten van nut zijn. De onderzoeksresultaten (bouwhistorische informatie, bouwgeschiedenis, waardenstelling) dienen als inspiratiebron en referentiepunt voor het verbouwingsplan. In de vergunningsprocedure dient het bouwhistorisch onderzoek als basis voor de bouwplantoetsing. Aan de hand van de waardenstelling wordt dan snel duidelijk of de cultuurhistorische waarden op adequate wijze in het plan zijn geborgd. Is dat het geval, dan zal het ontwerp waarschijnlijk niet op gespannen voet staan met de cultuurhistorische waarden. Een soepele planbeoordeling levert zo tijdwinst op in het vergunningstraject. Een bouwhistorisch onderzoek voldoet bij voorkeur aan de Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek. 22 Bouwhistorisch onderzoek is inmiddels een algemeen gangbaar hulpmiddel bij de bouwplantoetsing van rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten in Nederland. Veel Nederlandse gemeenten hebben bouwhistorisch onderzoek in hun erfgoedverordening opgenomen en stellen het verplicht bij ingrepen in de beschermde bouwsubstantie. Het bouwhistorisch onderzoek wordt ingezet bij ingrepen aan historische gebouwen, die verder gaan dan regulier onderhoud. Denk bijvoorbeeld aan bouwplannen, waarbij onderdelen van het gebouw geheel of gedeeltelijk gemoveerd moeten worden of vernieuwd, historische onderdelen of interieurs moeten worden gedemonteerd of verwijderd of waar een ingrijpend herbestemmingsvraagstuk ligt. Bouwhistorisch onderzoek is altijd maatwerk. Het doel, de omvang en de diepgang van het onderzoek zijn afhankelijk van de plannen en de wensen van de opdrachtgever en van de aard van het gebouw, en tevens van eventuele eisen van een overheidsinstelling als de RCE. Voorafgaand dient dan ook een beknopt Plan van Onderzoek (PvO) te worden opgesteld met de uitgangspunten van het onderzoek, of een zware of een licht vorm noodzakelijk is. Het is dan voor iedereen duidelijk waar het onderzoek voor is bedoeld, wat het kan opleveren, welke diepgang het moet hebben en welke onderdelen van het gebouw het betreft. Op basis van het PvO kan een werkomschrijving,

22

Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek, 2009. Uitgave van de RCE en de Rijksgebouwendienst.

168


begroting en offerte worden opgesteld en een onderzoeksopdracht worden verleend. In de Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek wordt het PvO nader toegelicht. Wat betreft de verschillende vormen van bouwhistorisch onderzoek wordt de bouwhistorische opname het meest ingezet ten behoeve van plantoetsing. In zo’n opname worden de bouwen gebruiksgeschiedenis onderzocht en wordt in kaart gebracht welke elementen uit de verschillende bouwfasen nog aanwezig zijn. Op basis daarvan wordt de waardenstelling geformuleerd, die dient als uitgangspunt en toetsingskader voor restauratie, verbouwing of herbestemming. De diepgang hangt af van de wensen en eisen van de opdrachtgever en de overheid, zoals die in het PvO worden geformuleerd. Vaak volstaat een bouwhistorische opname op hoofdlijnen, ook wel een ‘bouwhistorische verkenning’ of ‘quickscan’ genoemd. Op de kaart met de waardering van historische bouwkunst en stedenbouw (kaartbijlage 6) is aangegeven, welke panden een bouwhistorische kwaliteit (BK) bezitten. Er zijn niet alleen rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten geselecteerd, maar ook een aantal thans niet beschermde objecten. Bij deze panden kan bouwhistorisch onderzoek worden ingezet om tot een betere toetsing van het restauratie- of verbouwingsplan te komen en uiteindelijk tot een betere borging van de cultuurhistorische waarden van het object. Ten slotte kan hier worden opgemerkt, dat een hoge bouwhistorische kwaliteit reden kan zijn om een niet-beschermd pand aan te wijzen als monument. Bouwhistorisch onderzoek kan op verschillende manieren worden geïnitieerd. Er zijn gemeenten in Nederland die de verplichting tot onderzoek hebben opgenomen in hun erfgoedverordening, zodat ontwikkelaars het onderzoek samen met planvorming en andere noodzakelijke bescheiden ter toetsing dienen aan te bieden bij de gemeente. Het is wenselijk dat de gemeente Nieuwegein die mogelijkheid nader onderzoekt. Onder andere de gemeenten Nijmegen, Utrecht en Leiden zouden hierover kunnen informeren. Bij de aanvraag voor bouwhistorisch onderzoek kan het onderzoeksbureau specifiek worden verzocht nader in te gaan op of verbinding te zoeken met voor de gemeente Nieuwegein belangrijke cultuurhistorische (onderzoeks)thema’s of perioden uit de geschiedenis (zie § 8.3). Ook kan, als daar aanleiding voor is, verdiepend of specialistisch onderzoek worden gevraagd, bijvoorbeeld kleurhistorisch onderzoek, dendrochronologisch onderzoek, etc. Uiteraard kan ook binnen de verkennende fase van het onderzoek, als de voorlopige resultaten daar aanleiding toe geven, worden gevraagd naar een gedetailleerdere onderzoeksagenda met voorstellen voor verder verdiepend onderzoek voorafgaand of tijdens de bouwactiviteiten, archeologisch onderzoek en onderzoek door deeldisciplines (dendrochronologisch onderzoek, interieuronderzoek, kleurhistorisch onderzoek, bouwbiografisch onderzoek, etc.).

10.3.2 Landschappelijke elementen Op de inventarisatiekaart van historisch-geografische elementen (kaartbijlage 3) is een groot aantal elementen weergegeven die kenmerkend zijn voor het historische cultuurlandschap. Een deel van deze elementen is nog aanwezig. Een deel is echter verdwenen, maar heeft vaak wel invloed gehad op de recentere ruimtelijke ordening.

169


Dit objectgerichte onderzoek kan worden ingezet wanneer de bestemming of materialisering van een object wijzigt. Het onderzoek kan plaatsvinden in de ontwerpfase, zodat de onderzoeksresultaten kunnen dienen als inspiratiebron en referentiepunt voor de ruimtelijke ontwikkeling. Het onderzoek dient te resulteren in een waardestelling, waarin zowel de waarde van het object zelf als het belang ervan voor het historisch cultuurlandschap worden benoemd. Er dient antwoord te worden gegeven op de vraag tot in hoeverre het element nog oorspronkelijk is of dat er sprake is van een verdwenen element dat nog wel herkenbaar is in latere ruimtelijke ontwikkelingen. Voor onderzoek naar landschapselementen ontbreken momenteel richtlijnen. Een verplichting tot onderzoek naar de waarde van landschapselementen kan worden opgenomen in een erfgoedverordening.

10.4 Thematisch onderzoek 10.4.1 Algemeen Voorgesteld wordt om naast de richtlijnen voor cultuurhistorisch onderzoek in het kader van ruimtelijke ontwikkelingen ook vragen op te nemen ten behoeve van thematisch onderzoek, een onderzoeksagenda in strikte zin. Onderzoek in het kader van ruimtelijke ontwikkelingen blijft immers beperkt tot het plangebied van die ontwikkeling en bovendien is het niet redelijk om een initiatiefnemer te verplichten tot wetenschappelijk onderzoek dat verder gaat dan noodzakelijk in het kader van het betreffende plan. Thematisch onderzoek kan gericht zijn op nader onderzoek van (in een plangebied voorkomende) elementen en structuren van een bepaald type, bijvoorbeeld in het kader van het opstellen van een bestemmingsplan. Denk aan thema’s als waterstaatgeschiedenis of veldnamen, maar ook aan aanvullend onderzoek op objectniveau, naar aanleiding van de huidige inventarisatie, zoals een inventarisatie van monumentale kunst of schipperskroegen en herbergen. Daarnaast kan aanvullend onderzoek worden uitgevoerd in het kader van: • actualiseren en uitbreiden van de gemeentelijke monumentenlijst (§ 10.4.2); • eventuele uitbreiding beschermde dorpsgezichten (§ 10.4.3). Hier worden suggesties gegeven voor thematisch onderzoek, dat niet per se gelinkt is aan het ROtraject, maar onder meer gebruikt kan worden voor promotie- of educatiedoeleinden. Te denken valt aan de eerder benoemde kwaliteiten van Nieuwegein (zie § 8.3). Uit deze benoemde thema’s kan geput worden bij het samenstellen van de eisen ten aanzien van een omvangrijker onderzoek, ze kunnen actief gebruikt worden als onderzoeksonderwerpen voor stageplaatsen/scriptieonderzoeken, als thema’s voor de op te stellen beleidsnota erfgoed.

10.4.2 Onderzoek ten behoeve van actualiseren en uitbreiden van de gemeentelijke monumentenlijst De gemeente Nieuwegein heeft een beperkte gemeentelijke monumentenlijst, die onvoldoende een afspiegeling vormt van het gebouwde erfgoed met een monumentale waarde (op gemeente-

170


lijk niveau). Zoals elders in het rapport aangegeven (§ 9.5), biedt de inventarisatie van cultuurhistorisch waardevolle objecten voor de cultuurhistorische waardenkaart een goede basis voor een nieuwe selectie en inventarisatie van potentiële gemeentelijke monumenten. De inventarisatieresultaten kunnen daarom ook van dienst zijn voor mogelijk toekomstige inventarisatie- en aanwijzingsprojecten voor actualisering van de gemeentelijke monumentenlijst. De huidige gemeentelijke Erfgoedverordening voorziet in de mogelijkheid om objecten of terreinen aan te wijzen tot gemeentelijk monument. Ook bevat de verordening de standaard instandhoudingsbepalingen. Het is formeel niet mogelijk om via de Nieuwegeinse erfgoedverordening beeldbepalende panden aan te wijzen. Gezien de hoge kwaliteit van de orde K1-objecten is het aan te bevelen voor de instandhouding hiervan de mogelijkheden voor uitbreiding van de gemeentelijke monumentenlijst te onderzoeken. De nu voorhanden groslijst is een uitstekend vertrekpunt voor een nadere inventarisatie, beschrijving, waardering en definitieve selectie van cultuurhistorisch waardevolle objecten en ensembles met het oog op aanwijzing als gemeentelijk monument.

Proces Na selectie van de potentiële gemeentelijke monumenten dienen deze van een redengevende beschrijving met waardenstelling te worden voorzien. Hiervoor is een inventarisatiebezoek ter plaatse noodzakelijk. De inventarisatiegegevens van exterieur en zo nodig ook het interieur worden verwerkt in de redengevende beschrijving, waarbij duidelijk wordt aangegeven welke onderdelen van bescherming uitgesloten dienen te worden. De beschrijving gaat vergezeld van een beknopte uiteenzetting van de historische en de situationele context, en een gemotiveerde waardenstelling. Naar aanleiding van de redengevende beschrijving adviseert de gemeentelijke monumentencommissie het College van B&W om het object al dan niet aan te wijzen als gemeentelijk monument.

10.4.3 Verdiepend thematisch onderzoek Gekoppeld aan voor de gemeente Nieuwegein kenmerkende cultuurhistorische thema’s kan verdiepend objectgericht onderzoek worden uitgevoerd. Te denken valt aan verkennend, inventariserend en waardenstellend onderzoek naar cultuurhistorische thema’s of objectgroepen, waarover nog maar beperkte informatie voorhanden is en/of waarvoor beschermend beleid ontwikkeld kan worden. Voorbeelden van thema’s, waarover in veel gemeenten, maar ook in Nieuwegein nog kennislacunes bestaan: • historische interieurs; • monumentale kunst in en aan gebouwen; • bijzondere artefacten op historische begraafplaatsen; • locaties met bijzondere verhalen uit het verleden; • bouwhistorie (zie ook § 10.3).

171


172


Literatuur Anoniem, zj. Emmauskerk Nieuwegein, in: Wonen TA/BK, 24-77: 26-31. Anoniem, 1957. Pompstation te Jutfaas, in: Bouw, no.12, afl.48, 1957: 1202-1206. Anoniem, 1970. Nieuwegein binnen vijftien jaar stad, in: Bouw, no.5, 31-1-1970: 196-197. Anoniem, 1970, Bestemmingsplan voor eerste fase van Nieuwegein, in: Bouw, no.21, 23-5-1970, 928. Anoniem, 1978. Streekschool te Nieuwegein, in: Bouw, no.33, 1978. Anoniem, 1979. Woningen te Nieuwegein, in: Bouw, no.10, 12-5-1979: 84. Anoniem, 1980. Buurthuis te Nieuwegein. Architectenatelier te Arnhem, in: Bouw, no.5, 1-3-1980: 60-62. Anoniem, 1980. Stapelwoningen te Nieuwegein. Zanstra, de Clerq Zubli, Van den Oever & Partners te Amstelveen, in: Bouw, no.2, 29-3-1980: 64-66. Anoniem, 1981. Woningen te Nieuwegein. Architectenbureau Jan Verhoeven in Hoevelaken, in: Bouw, no.6, 21-3-1981: 65-67. Anoniem, 1981. Tevredenheid over produktie van hsb-woningen in Nieuwegein. Prijsvraag-project in uitvoering”, in: Bouw, no.19, 13-9-1981: 8-9. Anoniem, 2009. Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek. Uitgave van de RCE en de Rijksgebouwendienst. Baaij, H., 1991. Nieuwegein van groeikern tot stad, Amsterdam-Antwerpen. Bemmel, A.A.B. van, 2009. De Lekdijk van Amerongen naar Vreeswijk: negen eeuwen bescherming van Utrecht en Holland. Verloren, Hilversum. Berendsen, H.J.A. & E. Stouthamer, 2001. Palaeogeographic development of the Rhine-Meuse delta, The Netherlands. Koninklijke van Gorcum, Assen. Berendsen, H.J.A., 1982. De genese van het landschap in het zuiden van de provincie Utrecht: een fysisch-geografische studie. Utrechtse Geografische Studies (UGS) 25. Utrecht. Berendsen, H.J.A., 2004. De vorming van het land: inleiding in de geologie en de geomorfologie. Fysische geografie van Nederland. Koninklijke van Gorcum, Assen. Berendsen, H.J.A., 2005. Landschappelijk Nederland. Fysische geografie van Nederland. Koninklijke van Gorcum, Assen. Blijdenstein, R.K.M., 2005. Tastbare Tijd. Cultuurhistorische atlas van de provincie Utrecht. Provincie Utrecht. Boer, E. de, A.G. Oldenmenger e.a. (2011). Jutphaas. Herenstraat - Utrechtsestraatweg. Cultuurhistorische verkenning. BAAC, Onderzoeks- en adviesbureau. Boosten, M., P. Jansen & I. Borkent, 2012. Beplantingen op verdedigingswerken. Geschiedenis, beheer, praktijkvoorbeelden. Matrijs/Stichting Probos. Brombacher, A.A. & W. Hoogendoorn, 1997. Aardkundige waarden in de provincie Utrecht. Provincie Utrecht. Dekker, C., 1983. Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen, een institutioneel-geografische studie. Zutphen. Dekker, C., Ph. Maarschalkerweerd & J.M. van Winter (red.), 1997. Geschiedenis van de Provincie Utrecht (deel 1, tot 1528).

173


Fafianie, T., R. Rijntjes & M. van der Wiel (eindred. E. Stades-Vischer), 2002. Nieuwegein Geschiedenis en architectuur (Monumenten-Inventarisatie Provincie Utrecht), Kerckebosch/ SPOU, Zeist/Utrecht. Feirabend, J.W.H., A. Pijpker & J. Schut, 1985. Vreeswijk, Jutphaas, Nieuwegein in beeld. Uitgave van de Historische Kring Nieuwegein, Nieuwegein. Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant, 2005. Aardkundig Waardevolle Gebiedenkaart NoordBrabant. Combinatie Biblo/Van Gerwen, ’s-Hertogenbosch. Heins, W.B. & C.A. van Kalveen, 1996. Het Gein: nieuwe gegevens uit de middeleeuwen. Cronyck de Geyn. Kwartaaluitgave van de Historische Kring Nieuwegein. Nieuwegein, 1996.4: 63-76. Houtstra, W., 2006. Cultuurhistorisch Rapport. Vaart in de Vaartse Rijn (stageonderzoek in opdracht van Erfgoedhuis Utrecht en architectuurcentrum Aorta). Kloosterman, P., J. Sprangers & J.A.T. Wijnen, 2011. Een gestapeld verleden: gemeente Nieuwegein: een archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart. RAAP-rapport 2145. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2009. Beleidsbrief MoMo Modernisering Monumentenzorg. Pantus. W.J., 2012. Groeikernen in Nederland. Een studie naar stedenbouw en architectuur, Utrecht, 15-23: 70-73. Reijndorp, A., L. Bijlsma & I. Nio, 2012. Atlas Nieuwe Steden. De verstedelijking van de groeikernen, z.p. Schut, J. & J.W.H. Feirabend, 1989. Juthpaas en Vreeswijk vroeger. Nieuwegein nu, uitgave van de Historische Kring Nieuwegein, Nieuwegein. Steenbergen, C. & J. van der Zwart, 2006. Strategisch Laagland: digitale atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie. Delft/Rotterdam. Stenvert, R. e.a., 2001. Monumenten in Nederland. Utrecht, Zeist-Zwolle. Stichting voor Bodemkartering, 1970. Bodemkaart van Nederland, Schaal 1:50.000, toelichting bij kaartblad 31 Oost. Utrecht. Stichting voor Bodemkartering, 1981. Bodemkaart van Nederland, Schaal 1:50.000, toelichting bij kaartblad 38 Oost. Gorinchem. Stouthamer, E., 2001. Holocene avulsions in the Rhine-Meuse delta, The Netherlands. Nederlandse Geografische Studies, Utrecht. Wijmer, D.J. (red.), Werkgroep kadastrale atlas provincie Utrecht, 2003. Nieuwegein in 1832: grondgebruik en eigendom. Kadastrale atlas provincie Utrecht 9. Utrecht. Will, C., 2002. Sterk water: de Hollandse waterlinie. Utrecht.

174


Overzicht van figuren, tabellen en bijlagen Figuren Figuur 1.

Schematische weergave van de ligging van stroomgordel-, crevasse- en komafzettingen.

Figuur 2.

De verschillende namen van ontginningseenheden van Nieuwegein, geprojecteerd op de topografisch-militaire kaart van circa 1850.

Figuur 3.

Nieuwegein was onderdeel van de Nieuwe Hollandse waterlinie met binnen haar grenzen enkele grote werken, waaronder het Fort Jutphaas, Fort Vreeswijk en de Batterij aan de Overeindse weg.

Figuur 4.

De belangrijkste Duitse militaire activiteiten vonden plaats rond de Lekbrug, Fort Vreeswijk, de Beatrix-sluizen en Fort Jutphaas.

Figuur 5.

Typerend in de stedenbouwkundige opzet van groeikern Nieuwegein is de strikte scheiding van autoen langzaam verkeer. Via bruggen of tunnels kunnen de brede verkeersstructuren door voetgangers en fietsers worden overgestoken. De Graaf Florisbrug is in 1983 gebouwd (foto: MAB).

Figuur 6.

In de wijk De Doorslag bevindt zich een groot complex eengezinswoningen, die in houtskeletbouw werden uitgevoerd in 1979-1980. In de bouwvormen, het materiaalgebruik en de stedenbouwkundige opzet van de wijk met veel groen en watersingels is Scandinavische invloed zichtbaar (foto: MAB).

Figuur 7.

Na de aanleg van de Nieuwe Vaart vormde zich hier een nieuwe kern.

Figuur 8.

Vreeswijk/Op de Vaert op de kaart van Vianen, rond 1560 vervaardigd door Jacob van Deventer.

Figuur 9.

Oude Sluis en omgeving (foto: MAB).

Figuur 10. Kleinstedelijke bebouwing langs de Dorpsstraat, bij de ingang van de Molenstraat (foto: MAB). Figuur 11. Achter de 19e-eeuwse gevels van de panden aan de Dorpsstraat gaan mogelijke oudere structuren schuil (foto: MAB). Figuur 12. St.-Barbarakerk aan de Koninginnenlaan (foto: MAB). Figuur 13. Vroegnaoorlogse uitbreiding van Vreeswijk met portiekflats aan de Wierselaan (foto: MAB). Figuur 14. Restant van de middeleeuwse kerktoren op de begraafplaats bij Kerkveld (foto: MAB). Figuur 15. Het Kerkveld in oostelijke richting (foto: MAB). Figuur 16. Historische lintbebouwing langs de Nedereindseweg (foto: MAB). Figuur 17. Kasteel Rijnhuizen is samen met huis Oudegein het enige in Nieuwegein bewaard gebleven kasteel. Figuur 18. De kern van Jutphaas op een kaartuitsnede van de kadastrale minuut van 1832 Figuur 19. Jutphaas, dorpskern langs de Vaartse Rijn (foto: MAB). Figuur 20. Lintbebouwing langs de Herenstraat (foto: MAB). Figuur 21. Tuindorpontwikkeling uit de jaren 20 aan de Stormerdijkstraat (foto: MAB). Figuur 22. Wijkersloot bij Jutphaas, moderne naoorlogse uitbreidingswijk (foto: MAB). Figuur 23. Hoogbouw in het Wenckebachplantsoen in Wijkersloot (foto: MAB).

175


Figuur 24. De historische begraafplaats ‘Kerkveld’ te Jutphaas (foto: Overland 168). Figuur 25. De oude kern van Vreeswijk, met straten en bewoning duidelijk georiënteerd op de Vaartse Rijn en de sluiskolken (foto: Overland 19). Figuur 26. Het lint aan de Overeindseweg, ten oosten van het Amsterdam-Rijnkanaal, zoals het er ook in de 19e eeuw uit kan hebben gezien, met weg, laanbeplanting, wetering, boerderij en hoogstamboomgaard (foto: Overland 98). Figuur 27. De Wiersdijk, met water, oudere bomen, slingerende weg en arbeidershuisjes (foto: Overland 199). Figuur 28. Het lint van Jutphaas in de tegenwoordige bebouwde kom. Rechts is de oude structuur nog goed herkenbaar, met bomenrij (linde), wetering en nog herkenbare erven soms omgeven door sloten met daarop huizen en voormalige boerderijen (code bl1). Links is het karakter van een dorpstraat ontstaan, zonder begeleidende sloot of bomenrij en met aaneengesloten bebouwing, die evenwel nog duidelijk is gericht op de Nedereindseweg (code bl2; foto: Overland 164). Figuur 29. Boerderij aan de Lekdijk, direct ten oosten van het Merwedekanaal. De relatie met de Lekdijk is niet goed meer zichtbaar door beplanting en bestrating (foto: Overland 251). Figuur 30. Een deel van het Dorp Jutphaas ontstond al in de Middeleeuwen door bedrijvigheid gericht op de Vaartse Rijn (foto: Overland 150). Figuur 31. De oliemolen en stoomoliemolen die bij het splitsingspunt van Doorslag en Merwedekanaal stonden, ontwikkelden zich tot olie- en lijnkoekenfabriek die in 1832 werd omgevormd tot Persilfabriek. De fabriek is nog steeds actief en in handen van het moederconcern Henkel (foto: Overland 184). Figuur 32. Watertoren aan de Kromme IJssel (foto: Overland 238). Figuur 33. Deze boerderij, aan de Galecopperdijk, net ten noorden van de Galecopperwetering ligt nu in groengebied, dat nog veel van de kenmerken van het vroegere cope-landschap heeft (foto: Overland 116). Figuur 34. Boerderij-erf met oude boerderijen aan het Merwedekanaal, direct ten zuiden van de Symfonielaan. Het erf is nu ingesloten door bebouwing, maar heeft het oude karakter nog voor een groot deel bewaard (foto: Overland 145). Figuur 35. In de binnenbocht van de Oude IJssel lag omgeven door bos en groenlanden een grote, onregelmatig gevormde akker. De akker is nu groengebied, maar de vorm van de akker is overgebleven in de vorm van dit grasland omgeven door bos (foto: Overland 211). Figuur 36. In de woonwijken op voormalige stroomrugontginningen is de oude structuur verdwenen. Er is echter wel de nabijheid van de Kromme Rijn of van oude kleiputten, rechts op de foto (foto: Overland 241). Figuur 37. Komgebied met stroken die op de Lekdijk zijn gericht gezien vanaf de Achterweg ten oosten van de A27. De lengterichting wordt nog versterkt door het uitgesproken reliëf van greppels en ruggen (foto: Overland 283). Figuur 38. Deze poldersloot in Park Nieuwegein groeit dicht met riet, maar is door enkele oude knotwilgen nog zichtbaar (foto: Overland 190). Figuur 39. Kenmerkend voor de voormalige komontginningen zijn de soms zeer lange lijnen (van sloten en straten) die nog exact de vroegere verkavelingsrichting volgen. De Graaf Dudo-

176


singel in de wijk Fokkesteeg was in 1980 nog een poldersloot in een open, toen vrijwel boomloos landschap, met strookvormige percelen met grasland (foto: Overland 196). Figuur 40. Het cope-landschap van de polder Galecop, direct ten zuiden van de A12, wordt nog als buitengebied beschouwd, hoewel het plaats zal maken voor bebouwing. De agrarische bedrijfsvoering is zichtbaar al beëindigd (foto: Overland 120). Figuur 41. Groot perceel met fruitteelt gezien vanaf de Houtense Weg (foto: Overland 93). Figuur 42. In het zuidwesten van de wijk Galecop is de perceels- en slotenstructuur van de oude copeontginning bewaard gebleven. Op de foto een van de sloten. De vroegere weilanden aan weerszijden ervan, zijn met broekbos begroeid geraakt (foto: Overland 135). Figuur 43. In het landschap rond het wielercircuit, in het westen van de polder Galecop is door de richting van de aanplant, de bossen en een deel van de sloten het landschap van de vroegere copeontginning nog enigszins herkenbaar (foto: Overland 125). Figuur 44. De Ten Baanstraat in de wijk Jutphaas-Wijkersloot. Dit deel van de wijk werd in de jaren 50 bijna perceelsgewijs ingericht, waarbij strookvormige gebouwde blokken tussen de straten ontstonden (foto: Overland 175). Figuur 45. De Galecopperdijk was de ontginningsbasis van de ontginning Galecop (foto: Overland 121). Figuur 46. Deze oude zijkade, met eiken beplant, was in de Middeleeuwen de grens tussen ontginningen en is nog steeds de gemeentegrens tussen Nieuwegein en Houten. De eiken geven de kade een voornaam karakter (foto: Overland 284). Figuur 47. De Reynesteinseweg vormde samen met de begeleidende sloot de achtergrens van de ontginning Galecop (foto: Overland 129). Figuur 48. De Schalkwijkse Wetering met pad en beplanting (foto: Overland 80). Figuur 49. De Randijk markeert de plek van het oude Riviertje Gein, was later de grens tussen ontginningen en vormt nu een fraaie groene corridor tussen de bebouwing van de wijk De Doorslag (foto: Overland 229). Figuur 50. De Hoonwetering met de begeleidende weg/kade aan de zuidkant vormt de zuidgrens van de ontginning Heemstede-Wulven, links (foto: Overland 272). Figuur 51. Bocht in de Kromme IJssel (foto: Overland 206). Figuur 52. De trechtervorm op de kaart van 1850 en van nu. Zowel in het groengebied als in het bebouwde gebied is de structuur herkenbaar gebleven. De rode stip geeft de locatie aan van catalogusnummer 77 (RAAP-rapport 2145) waar kerk, pastorie en later klooster Nazareth lagen, ongeveer centraal op de terp. Figuur 53. Het fietspad Geinoord, de oostgrens van de Trechter. De knik in de weg moet in de Middeleeuwen zijn ontstaan, mogelijk omdat de kade rond de toen al bestaande terp werd gelegd. Figuur 54. Omgeving van de Dwelfsloot in 1900 en nu. In rood het laatste restant van deze structuur. Figuur 55. De sloot die de westgrens van de trechter vormde (hier evenwijdig aan de straat Watersnip) is nog altijd zichtbaar in de wijk Overslag (foto: Overland 232). Figuur 56. De buitenplaats Rhijnhuizen, gezien vanaf het Merwedekanaal (foto: Overland 151). Figuur 57. Boerderij De Batau aan de Nedereindseweg (foto: Overland 222). Figuur 58. Plek van het vroegere huis Wijnestein (foto: Overland 264). Figuur 59. Het nieuwe huis De Wiers (foto: Overland 256).

177


Figuur 60. De structuur met vierkanten van de vroegere buitenplaats De Geer is nog te herkennen in de opzet van de wijk (foto Bing Maps). Figuur 61. De Bossenwaard met sloot die de richting van de oude komontginningen van vóór de bedijking aangeeft (foto: Overland 245). Figuur 62. De met basalt versterkte Lekoever bij Vreeswijk. De uiterwaarden ter hoogte van de krib op de achtergrond, bij de monding van het Lekkanaal, zijn recent aangepast. Ze worden beschouwd als ‘enigszins herkenbaar’ (foto: Overland 24). Figuur 63. Rechts de jachthaven (variant 2) en links de bebouwde uiterwaarden (variant 4; foto: Overland 248). Figuur 64. Kleiput in de wijk Hoog Zandveld (foto: Overland 203). Figuur 65. Het aardwerk van Fort Vreeswijk gezien vanaf de Lekdijk (foto: Overland 27). Figuur 66. Het door het Amsterdam-Rijnkanaal afgesneden restant van het Inundatiekanaal, ten zuiden van de Plofsluis, is nu in het groen verborgen (foto: Overland 269). Figuur 67. De monding van de Doorslag in de Kromme IJssel (foto: Overland 210). Figuur 68. De Koninginnensluis bij de monding van het Merwedekanaal (foto: Overland 253). Figuur 69. Het Merwedekanaal bij de Zuidersluis, dicht bij de samenkomst met het AmsterdamRijnkanaal (foto: Overland 216). Figuur 70. Het Lekkanaal ten zuiden van de Plofsluis (foto: Overland 268). Figuur 71. Veel van de oude vaarten en kanalen werden begeleid door bomenrijen. Hier een bomenrij met es langs het Merwedekanaal. Door verbreding van kanalen kunnen de huidige bomenrijen verschillen van locatie met de vroegere (foto: Overland 215). Figuur 72. Groenstructuren langs de Wierselaan (foto: Overland 34). Figuur 73. Dit bos, ten noorden van de buitenplaats Oudegein, was ooit zichtbaar als een bosperceel in de polder. Nu gaat het op in het groen van het park Nieuwegein. De bomen zijn ouder en de oude poldersloten zijn nog zichtbaar. Aan de omgevallen bomen is te zien dat hier geen hout meer wordt geoogst (foto: Overland 193). Figuur 74. Opgaand groen in het buitengebied, in polder De Wiers, ten oosten van het Lekkanaal. Links een zeer ijle rij van krotwilgen langs een sloot. Rechts een perceel met populieren, dat als historisch ‘passend’ is beoordeeld (foto: Overland 279). Figuur 75. Restanten van een hoogstamboomgaard ten zuiden van de Overeindseweg, dichtbij kasteel Heemstede (foto Bing-Maps). Figuur 76. Batau Noord, Kantoor Dukatenburg (foto: MAB). Figuur 77. Batau Zuid, Boerderij Nedereindseweg 405 (foto: MAB). Figuur 78. Binnenstad, Het grootschalige gebouw Zadelstede uit 1983 is één van de grote ‘sculpturale’ gebouwen, die in het binnenstadsgebied van Nieuwegein werden gerealiseerd (foto: MAB). Figuur 79. Blokhoeve, Boerderij Blokhoeve (foto: MAB). Figuur 80. Doorslag 2007, Woningbouwcomplex aan Braamsluiper (foto: MAB). Figuur 81. Fokkesteeg-Merwestein, Industrieel complex Brugwal (foto: MAB). Figuur 82. Fokkesteeg-Merwestein, Complex houtskeletwoningen, gebouwd in 1979-1980. Het experimentele bouwproject kreeg al in 1976 een eervolle vermelding bij de prijsvraag, uitgeschreven door het Houtvoorlichtingsinstituut (foto: MAB). Figuur 83. Galecop, Agrarische bebouwing aan de Reinesteijnseweg (foto: MAB).

178


Figuur 84. Galecopperzoom, Boerderij aan de Galecopperdijk (nr. 13; foto: MAB). Figuur 85. Lekboulevard-Hoog Zandveld, Bebouwing Handelskade (nr.16; foto: MAB). Figuur 86. Jutphaas-Wijkersloot 2006, St.-Elisabethshofje aan het Kerkveld (foto: MAB). Figuur 87. Het Klooster, Boerderij Lekdijk Oost 1 (foto: MAB). Figuur 88. Laagraven, Boerderij Overeindseweg 38 (foto: MAB). Figuur 89. Oudegein-Hogelanden, Historische boerderij Geinoord 11 (foto: MAB). Figuur 90. Plettenburg-De Wiers, Rijnhuizen, huis en park (foto: MAB). Figuur 91. Vreeswijk-Noord, Woningen uit de jaren 30 aan de Emmaweg (foto: MAB). Figuur 92. Kom Vreeswijk 2008, Oude Sluis in Vreeswijk (foto: MAB). Figuur 93. Zuilenstein-Huis de Geer, Voormalig raadhuis van Jutphaas, Herenstraat 9 (foto: MAB).

Tabellen Tabel 1.

Overzicht van de stroomgordels in de gemeente (Berendsen & Stouthamer, 2001).

Tabel 2.

Bouwperioden Nieuwe Hollandse waterlinie met gebeurtenissen in Nieuwegein.

Tabel 3.

Overzicht fysisch-geografische eenheden met mate van zichtbaarheid en herkenbaarheid in het huidige landschap van de gemeente Nieuwegein.

Tabel 4.

Onderscheid herkenbaarheid in buitengebied en bebouwde kom.

Tabel 5.

Waardering vlakken bouwkunst.

Tabel 6.

Overzicht kwaliteiten per historisch landschapstype.

Tabel 7.

Matrix voor aard van cultuurhistorisch onderzoek en omvang van het plangebied.

Bijlagen Bijlage 1.

Tijdschaal.

Bijlage 2.

Toelichting kaarten en GIS-bestanden.

Bijlage 3.

Bestemmingsplanteksten.

Bijlage 4.

Toelichting beschermde stadsen dorpsgezichten.

Bijlage 5.

Opzet van een rapport van een cultuurhistorische analyse.

Kaartbijlagen Kaartbijlage 1. Historisch cultuurlandschap en prestedelijk landschap. Kaartbijlage 2. Historische bouwkunst en stedenbouw. Kaartbijlage 3. Historisch geografische elementen. Kaartbijlage 4. Erfgoed van oorlog en defensie. Kaartbijlage 5. Waardering van historisch cultuurlandschap en prestedelijk landschap. Kaartbijlage 6. Waardering van historische bouwkunst en stedenbouw. Kaartbijlage 7. Integrale gebiedswaardering.

179


180


Bijlage 1: Tijdschaal Geologische perioden Tijdvak

Chronozone

Archeologische perioden Datering

Datering

Tijdperk

Nieuwste tijd (=Nieuwe tijd C) Laat Subatlanticum

Nieuwe tijd

B

- 1650

A

- 1500

Laat

- 1150 na Chr.

Vol

Merovingisch laat

Laat

Romeinse tijd

Holoceen

Karolingisch Merovingisch vroeg

Vroeg Subatlanticum

Midden Vroeg

-0

Laat

IJzertijd

- 450 voor Chr.

Midden Vroeg Laat

Bronstijd

Subboreaal

Midden Vroeg Laat

Neolithicum

- 3700

(Nieuwe Steentijd)

Laat Glaciaal

Preboreaal Late Dryas Allerød Vroege Dryas Bølling Laat Midden

Denekamp

Vroeg

Weichselien Pleniglaciaal

Vroegste Dryas

Mesolithicum

- 8700

(Midden Steentijd)

Midden Vroeg

- 9700

- 900 - 725 - 525 - 450 - 270 - 70 na Chr. - 15 voor Chr. - 250 - 500 - 800 - 1100 - 1800 - 2000 - 2850 - 4200 - 4900/5300 - 6450 - 8640 - 9700

- 11.050 - 11.500 Laat

- 12.000

- 12.500 Jong B

- 12.500 - 13.500 - 30.500

- 16.000

Jong A

- 35.000

Hengelo

- 60.000 Moershoofd

Paleolithicum - 71.000

Vroeg Glaciaal

Laat

- 7300

Prehistorie

Boreaal

Pleistoceen

Midden Vroeg

Atlanticum

- 1250 - 1050

Ottoons Vroeg

Middeleeuwen

- 1795

(Oude Steentijd)

Odderade Midden Brørup

- 114.000 Eemien Saalien II Oostermeer Saalien I Belvedère/Holsteinien Glaciaal x Holsteinien

- 126.000 - 236.000 - 241.000

- 250.000

- 322.000 - 336.000 Oud

- 384.000 - 416.000

Elsterien

463.000

tabel1_standaard_GeoBioArcheo_RAAP_2010

181


182


Bijlage 2: Toelichting kaarten en GISbestanden Het gebruik van de digitale GIS-bestanden Op de cultuurhistorische waardenkaart (kaartbijlage 1) zijn niet alle eigenschappen van de geïnventariseerde elementen weergegeven. Getracht is per element de essentie weer te geven door symbool- en kleurgebruik, waardoor de onderlinge samenhang van de individuele elementen zichtbaar wordt. In de digitale GIS-bestanden bevindt zich aanvullende informatie met betrekking tot de elementen op de kaart. Door de verschillende lagen aan en uit te zetten, selecties te maken op de eigenschappen en de laagvolgorde aan te passen, kunnen op basis van dezelfde bestanden anders samengestelde kaarten worden gemaakt. Per discipline zijn meerdere GIS-bestanden aanwezig. De GIS-bestanden zijn vervaardigd in MapInfo 10.0 (.TAB-files) en ten behoeve van het gemeentelijk gebruik omgezet naar shape-files (.shp). Deze bestanden zijn los aan de opdrachtgever geleverd op CD-ROM. De cultuurhistorische waardenkaarten zijn bedoeld als dynamische producten. De resultaten van nieuw onderzoek en nieuwe inzichten over ‘wat cultuurhistorie is’ zouden bij een periodieke actualisatie een plek moeten krijgen in de achterliggende GIS-database en op de kaart. Op die manier wordt telkens van de meest recente gegevens uitgegaan. Een GIS-bestand bestaat uit een locatie (punt, lijn of vlak) en een aantal eigenschappen die in een achterliggende tabel zijn opgemaakt. Hieronder is per discipline beschreven welke eigenschappen voorkomen in de tabellen.

Aardkundige elementen • ID • Aardkundig element (bijvoorbeeld restgeul, crevasse) • Bron (kaart of literatuur)

Historisch cultuurlandschap • ID • Code (codering historisch cultuurlandschap en prestedelijk landschap) • Landschapstype • Huidig gebruik • Herkenbaarheid • Waardering • Toelichting op waardering

Historische landschaps elementen • ID • Categorie (bijvoorbeeld waterstaat, historische nederzettingsstructuur, NHW, etc.) • Type (bijvoorbeeld bebouwing 1832, kerk, poldermolen, etc.)

183


• Toponiem (indien van toepassing) • Bron (bijvoorbeeld historische kaarten, literatuur, Historische Kring)

Historische bouwkunst en stedenbouw Bouwkunde en waardering (per pand/bouwkundige eenheid/ensemble met bouwkundige waarde) • ID (volgnummer) • X,Y-coördinaten • Kern • Bestemming • Adresgegevens • Bouwjaar globaal • Bouwjaar exact • Architect • Bouwstijl • Monumentstatus • Bouwhistorische kwaliteit • Beoordeling per 5 criteria • Orde (opgetelde beoordeling) Ensembles / stedenbouw en waardering • ID • Naam van het gebied • Functie (categorie) • Datering • Beoordeling per 5 criteria • Orde (opgetelde beoordeling)

Nadere toelichting per discipline Aardkundige elementen Op basis van de landschapsontwikkeling vanaf het Laat Pleistoceen, de geomorfogenetische kaart van Zuid-Utrecht (Berendsen, 1982; schaal 1:25.000) en de paleogeografische kaart van de RijnMaas delta (Berendsen & Stouthamer, 2001; schaal 1:100.000) zijn de fysisch-geografische eenheden binnen de gemeente Nieuwegein in kaart gebracht. Na deze landschappelijke inventarisatie is vervolgens gekeken in hoeverre deze nog zichtbaar en/of herkenbaar zijn in het huidige landschap. Hierbij zijn de aardkundige elementen geprojecteerd op, en vergeleken met het Kadastrale Minuutplan 1811-1832 (Wijmer, 2003), het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN; www.ahn. nl), huidige topografische kaarten en recente luchtfoto’s (Google Maps). De mate van zichtbaarheid en/of herkenbaarheid van aardkundig elementen is uiteindelijk in tabelvorm gepresenteerd en nader toegelicht.

184


Historisch cultuurlandschap Codering In het plangebied zijn zo’n 220 deelgebiedjes ingedeeld naar historische en prestedelijke landschapsty-pen. Elk van de 220 deelgebiedjes kreeg een code bestaande uit drie karakters, zoals bijvoorbeeld gc2. In § 5.1 is de betekenis van de karakters uitgelegd. Bronnen De volgende (digitale) kaarten zijn gebruikt voor het identificeren en beschrijven van historische landschappen en prestedelijke landschappen, historisch- en prestedelijk groen: Gemeente Nieuwegein • gemeentelijk groen (lanen, gazons, bos); • luchtfoto’s; • omtrekken beschermde dorpsgezichten, ligging monumenten. Stichting voor Bodemkartering - bodemkaarten Topografische dienst, Emmen - Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN); - Top-10-vectorbestand (2005 - 2012). Historische topografische kaarten • Topografisch Militaire Kaart en veldminuten (omstreeks 1850); • Bonnebladen (1875 - 1940); • Moderne topografische kaarten (1945 - 2000). De volgende via internet bereikbare bronnen zijn gebruikt: • Google Maps, met streetview; • Bing Maps.

Historische landschapselementen Toelichting molenbiotopen Maalvaardigheid is een cruciale vereiste voor molens om behouden te kunnen blijven, tenzij duurzaam voor een andere oplossing is gekozen, zoals een dieselaandrijving zonder herstel van origineel binnenwerk. In principe wordt door de schrijvers van dit rapport ervan uitgegaan dat voor elke molen, wil deze behouden kunnen blijven of wil herstel van de oorspronkelijke aandrijving in de toekomst mogelijk blijven, windvang een vereiste is. Per geval zal aan de hand van de molenbiotoop, die vooral ter signalering op de kaart staat, een afweging moeten worden gemaakt welke belangen zwaarder wegen.

185


Op de kaart hebben wij een molenbiotoop met een straal van 400 m getekend. Volgens Vereniging De Hollandsche Molen is 100 m vanuit praktisch oogpunt het minimale gebied zonder bebouwing (bij molens zonder belt) of met lage bebouwing tot maximaal de hoogte van de belt, berg of stelling waarbij de molen nog zonder onoverkomelijke problemen kan draaien. Daarbuiten treedt een formule in werking, aan de hand waarvan de maximale wenselijke hoogte van de bebouwing uitgerekend kan worden. De ingetekende straal is een mogelijke uitkomst daarvan, maar geeft tegelijkertijd aan dat er rekening moet worden gehouden met meer dan alleen de minimale 100 m. De formule om e.e.a. uit te rekenen is als volgt: H(x) = x/n+c*z waarin: • H(x) = maximale toelaatbare hoogte van een obstakel op afstand x (in meters); • x = afstand van een obstakel tot de molen (in meters); • n = een constante, afhankelijk van de ruwheid van de omgeving en de maximaal toelaatbare windreductie; hiervoor worden de volgende waarden gebruikt: 140 voor open, 75 voor ruw en 50 voor gesloten gebied; • c = een constante, afhankelijk van de maximaal toelaatbare windreductie, gewoonlijk met de waarde 0,2; • z = askophoogte (helft van lengte gevlucht + eventueel de hoogte van de belt, berg of stelling). Voor meer informatie over deze materie verwijzen we naar een speciale website van de Vereniging De Hollandsche Molen. 23 Bronnen Voor de inventarisatie van historische landschapselementen zijn de volgende bronnen geraadpleegd: • kadastrale minuutplans omstreeks 1832; • veldminuut van de Topografisch-Militaire Kaart circa 1850; • chromotopografische Kaart des Rijks 1902, zogenaamde ‘Bonneblaadjes’; • topografische kaarten schaal 1:25.000 uit de periode 1936-1981; • digitale atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie behorende bij Strategisch Laagland (Steenbergen e.a., 2006); • inventarisatie kaart Historische Kring Nieuwegein, met onder andere de kadastrale grenzen van 1832; • archeologische verwachtingskaart gemeente Nieuwegein (Kloosterman e.a., 2011); • Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). Voor een beschrijving van de bronnen van het erfgoed van de Tweede Wereldoorlog wordt verwezen naar RAAP-rapport 2145. Per element is in de GIS-database aangegeven wat de voornaamste bron was van het geïnventariseerde element.

23

http://molenbiotoop.nl.

186


Historische bouwkunst en stedenbouw Aan de geïnventariseerde items is een database gekoppeld, die ook los van de kaart raadpleegbaar is. Hierboven is aangegeven welke informatie via de database beschikbaar is. Adressen met meerdere karakteristieke objecten (bijvoorbeeld boerderijen met bijgebouwen) zijn per object opgesplitst, tenzij de gebouwen op de kaart als één bouwvolume zijn weergegeven (bijvoorbeeld een boerderij met een aangebouwde schuur). De weergave op de kaart is dus leidend geweest voor de samenstelling van de database. In de aanduiding van het bouwtype is aangegeven of er sprake is van meerdere bouwdelen binnen één object, bijvoorbeeld ‘agrarisch-boerderij-schuur’ of ‘agrarisch-boerderij-hooiberg’. Ook wat betreft de huisnummering is de onderliggende kaart leidend geweest. Woningbouwcomplexen zijn per bouwkundige eenheid in de database verwerkt. De verschillende vormen van bescherming (rijks- en gemeentelijke monumenten) en de karakteristieke objecten zijn in het kaartbeeld in verschillende kleuren onderscheiden. Ook de verschillende bouwtypen zijn met kleuren gevisualiseerd. Door middel van de database is het mogelijk verschillende kaartbeelden te presenteren: bijvoorbeeld de verschillende waarden, maar ook de bouwtypen en de globale dateringen. In de digitale versie is alle informatie per object oproepbaar door op de gemarkeerde locatie te klikken. Bronnen historische bouwkunst en stedenbouw Voor de inventarisatie van historische bouwkunst en stedenbouw zijn de volgende bronnen geraadpleegd. Ten behoeve van de inventarisatie is gebruik gemaakt van verschillende informatiebronnen, zoals de in het verleden uitgevoerde cultuurhistorische inventarisaties en gebiedsanalyses. De gemeente Nieuwegein is in het verleden herhaaldelijk onderwerp geweest van cultuurhistorische inventarisaties. Hieronder volgt een overzicht. • Rijksmonumentenlijst, gebouwen van voor 1850. De oudste inventarisatie is die ten behoeve van de aanwijzing van rijksmonumenten, gebaseerd op de ‘Voorlopige lijst van monumenten van geschiedenis en kunst’. De aanwijzing van deze rijksmonumenten, uit de periode voor 1850, heeft in het derde kwart van de 20e eeuw zijn beslag gekregen. • Beschermde dorpsgezichten: aanwijzingsbesluiten beschermde stadsen dorpsgezichten, begrenzingen en beschrijvingen. • MIP/MSP. Vanaf 1988 werkte de provincie Utrecht op verzoek van de toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg aan het Monumenten Inventarisatie Project (MIP). Dit project stelde zich tot doel om een overzicht te krijgen van de zogenaamde jongere bouwkunst en stedenbouw uit de periode 1850-1940. De veldinventarisatie uit 1989 leidde tot een uitvoerige lijst met karakteristieke objecten uit de periode 1850-1940 voor de gemeente Nieuwegein. Deze inventarisatie vormde de basis voor het MSP, het Monumenten Selectie Project, waarin objecten en ensembles uit de periode 1850-1940 zijn geselecteerd ten behoeve van uitbreiding van de rijksmonumentenlijst. Het MSP resulteerde in de jaren negentig in een selectielijst, die uiteindelijk aanleiding gaf voor het opstarten van de plaatsingsprocedures.

187


Overige bronnen gebouwde omgeving Bronnen van informatie voor het onderzoek naar de gebouwde omgeving zijn onder meer de bovengenoemde inventarisatie- en selectielijsten, monumenten- en gebiedsbeschrijvingen, gebiedsanalyses en verschillende door de gemeente Nieuwegein aangereikte stukken betreffende de historische bebouwing in de gemeente. Uiteraard is veel gebruik gemaakt van historische kaarten en luchtfoto’s en historisch beeldmateriaal. Tevens is zo nodig het bouwarchief geraadpleegd en is veel informatie geput uit de lokale geschiedkundige en topografische literatuur. De volgende bronnen zijn gebruikt: • Rijksmonumentenlijst en bijbehorende redengevende omschrijvingen; • aanwijzingsbesluiten beschermde stadsen dorpsgezichten, begrenzingen en beschrijvingen; • gemeentelijke monumentenlijst, met beschrijvingen en waardenstellingen; • lijst beeldbepalende panden, met eventuele beschrijvingen en waardenstellingen; • indicatieve lijsten MIP/MSP, overzichten afvallers; • inventarisatielijsten industrieel erfgoed; • historisch kaartmateriaal, via diverse websites en archieven; • historisch beeldmateriaal beeldbanken/andere collecties; • bouwdossiers (o.a. Jutphaas, Vreeswijk) in Utrechts Archief (incidenteel); • relevante (topografische) literatuur; • informatie van Historische Kring Nieuwegein, waaronder de lijst met Industrieel erfgoed in de gemeente Nieuwegein, samengesteld door de Utrechtse Stichting voor het Industrieel Erfgoed; • beschikbare cultuurhistorische analyses (bouwhistorisch onderzoek, gebiedsonderzoek; • inventarisaties naoorlogs erfgoed door Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed; • database van de Stichting Bibliografieën en Oeuvrelijsten Nederlandse Architecten en Stedebouwkundigen (BONAS), inclusief overzichten relevante architectuurhistorische artikelen; • lijst van beelden in Nieuwegein: http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_beelden_in_Nieuwegein.

188


Bijlage 3: Bestemmingsplanteksten

189


1.

Batau-Noord

Aardkundige elementen In dit plangebied zijn geen aardkundige elementen aanwezig.

Historische geografie en landschap De Wijk Batau-Noord is aangelegd op het noordwestelijke deel van de middeleeuwse copeontginning Jutphaas. De aanduiding cop of cope geeft aan dat we hier te maken hebben met een van bovenaf geplande, systematische ontginning, waarbij kolonisten een koopovereenkomst sloten met de landsheer. Het zuiden van het plangebied ligt op de oost-west gerichte ontginningsas van de copeontginning, de Jutphase wetering met daarlangs Nedereindseweg. Vanaf de wetering werden naar beiden kanten lange rechte sloten gegraven tot aan de achterkades, om zo het gebied te ontwateren. De sloten verdeelden het gebied in lange strookvormige percelen. Opvallend is dat de slotenstructuur een hoek maakte met de Nedereindseweg. Langs de Nedereindseweg werden de boerderijen gebouwd, waardoor hier een bewoningslint ontstond. Deze middeleeuwse structuur bleef in grote lijnen bewaard tot de verstedelijking. De oude strookvormige perceelsstructuur is in de stedelijke opbouw van de wijk Batau-Noord niet meer herkenbaar. Bijzonder is echter het zuiden van het bestemmingsplangebied dat wordt ingenomen door het oude bebouwingslint langs de Nedereindseweg. Dit lint is als structuur nog gaaf, en heeft zijn dorpse karakter weten te behouden. De kenmerkende hoek die de graslandpercelen maakten met de Nedereindseweg is plaatselijk nog herkenbaar in het groen en in de richting van bebouwing en straten. Hier en daar liggen nog kleine graslanden nu in gebruik bij kleinvee, gazon of speelweide.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek Batau behoort tot de grote wijken in Nieuwegein, die na 1971 tot stand zijn gekomen in het kader van het definitieve Structuurplan uit 1969 en de aanwijzing tot groeikern in 1972. Het Structuurplan voorzag in de omvorming van grote delen van de oude gemeenten Jutphaas en Vreeswijk tot een nieuwe stad met in totaal zo’n 20.000 woningen. In de beginfase kwam de ontwikkeling van de woonfunctie op de voorgrond te staan. Dit betekende dat werd begonnen met de bouw van woonwijken als Hoogzandveld en Batau. In aansluiting daarop werden de wijken rondom het centrum, dat vanaf circa 1980 verrees, in uitvoering gebracht. Uiteindelijk moest de bouw van de stad aan de noordrand worden afgerond. Er werd gestreefd naar een voltooiing van het woningprogramma in ongeveer vijftien jaar, verdeeld in drie fasen van elk vijf jaar. De grote wijk Batau is grotendeels in de periode tussen 1975 en 1980 tot stand gekomen. Alleen het noordelijke deel van Batau-Noord, grenzend aan de Reinesteijnseweg is tussen 1980 en 1990 bebouwd. Batau-Noord is het wijkgedeelte ten noorden van de Nedereindseweg, het eeuwenoude ontginningslint, dat in het Structuurplan als historische structuur werd opgenomen. Deels zijn de nieuwe wijkdelen direct op de oude ontginningsstructuur aangesloten, deels worden ze er van gescheiden

190


Figuur 76. Batau Noord, Kantoor Dukatenburg (foto: MAB).

door de erven van langs de Nedereindseweg gehandhaafde voormalige agrarische bebouwing. Er staan hier nog twee historische boerderijen, waarvan de in oorsprong 17e-eeuwse wit geschilderde krukhuisboerderij Nedereindseweg 302 als rijksmonument is beschermd. Het erf is bereikbaar via een bakstenen boogbrug over de sloot langs de Nedereindseweg. De langhuisboerderij Nedereindseweg 402 is van veel jongere datum. De boerderij is gebouwd in de vroege 20e eeuw en heeft bakstenen gevels en een langgerekt zadeldak. Beide boerderijen zijn in het bestemmingsplangebied de enige bouwkundige getuigen van de agrarische fase. Batau-Noord bestaat uit een grote woonwijk, gevormd door een krans van kleinere buurten, die zijn gehangen aan een rondlopende ontsluitingsweg: de Batauweg, de Heemraadsweide, de Middenweide en de Hamsterweide. Het jaren 70-gedeelte wordt in hoofdlijnen gekenmerkt door een grillig stratenpatroon met onregelmatig gevormde, vaak langgerekte halfopen en gesloten bouwblokken, woonerfachtige invullingen, kenmerken van de zogenaamde bloemkoolwijk. Het noordelijke deel uit de jaren 80 is rationeler opgezet, met een meer orthogonaal stratenpatroon en een halfopen verkaveling. De buurten zijn ingevuld met merendeels (vaak trapsgewijs) geschakelde eengezinswoningen in laagbouw. De wijk is dooraderd en omkaderd door groenstructuren, vaak langgerekte en tussen de bouwblokken door slingerende zones met grasvelden en plantsoenen, soms gecombineerd met watersingels. Verscheidene groenstructuren zijn opgezet als openbare brinkachtige ruimten tussen de bouwblokken. In de zuidoosthoek van het plangebied bevinden zich een carrévormig wijkcentrum (circa 1982), enkele scholen en langs de A.C. Verhoefweg kantoorgebouwen uit de late jaren 70. Hiervan is

191


het complex Dukatenburg 90a uit 1979 een opmerkelijk kantoorgebouw met kenmerken van het structuralisme. Winkelcentrum en kantorenstrook worden via de over de A.C. Verhoefweg lopende Menuetbrug gekoppeld aan de wijk Zuilenstein-De Geer. De voetgangers- en fietsersbrug is gebouwd in 1983 en heeft een voor die periode markante vormgeving met betonnen boogvormige portalen, deels afgeronde bakstenen penanten en thans in felle kleuren geschilderde, ijzeren buishekken. Verder bevinden zich in het bestemmingsplangebied geen gebouwen of complexen met een bijzondere cultuurhistorische waarde. In het plangebied bevindt zich het volgende monument: • Nedereindseweg 302, boerderij (RM).

192


2.

Batau-Zuid


Historische geografie en landschap De Wijk Batau-Zuid is aangelegd op het zuidwestelijke deel van de middeleeuwse copeontginning Jutphaas. De aanduiding cop of cope geeft aan dat we hier te maken hebben met een van bovenaf geplande, systematische ontginning, waarbij kolonisten een koopovereenkomst sloten met de landsheer. Het noorden van het plangebied ligt op de oost-west gerichte ontginningsas van de copeontginning, de Jutphase wetering met daarlangs Nedereindseweg. Vanaf de wetering werden naar beiden kanten lange rechte sloten gegraven tot aan de achterkades, om zo het gebied te ontwateren. De sloten verdeelden het gebied in lange strookvormige percelen. Opvallend is dat de slotenstructuur een hoek maakte met de Nedereindseweg. Langs de Nedereindseweg werden de boerderijen gebouwd, waardoor hier een bewoningslint ontstond. In later eeuwen werd dit lint de vestigingsplaats van kastelen en ridderhofsteden. De middeleeuwse structuur bleef in grote lijnen bewaard tot de verstedelijking. De oude strookvormige perceelsstructuur is in de stedelijke opbouw van de wijk Batau-Zuid niet meer herkenbaar. Bijzonder is echter het noorden van het bestemmingsplangebied dat wordt ingenomen door het oude bebouwingslint langs de Nedereindseweg. Dit lint is als structuur nog gaaf, en heeft zijn dorpse karakter weten te behouden. De kenmerkende hoek die de graslandpercelen maakten met de Nedereindseweg is plaatselijk nog herkenbaar in het groen en in de richting van bebouwing en straten. Hier en daar liggen nog kleine graslanden nu in gebruik bij kleinvee, gazon of speelweide. De voorname boerderij De Batau, aan de Nedereindseweg, op de plek van het vroegere gelijknamige kasteel, heeft nog steeds een parkachtige tuin, met laan en waterpartij. De vroegere omgrachting is herkenbaar.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek Batau behoort tot de grote wijken in Nieuwegein, die na 1970 tot stand zijn gekomen in het kader van het definitieve Structuurplan uit 1969 en de aanwijzing tot groeikern in 1972. Het Structuurplan voorzag in de omvorming van grote delen van de oude gemeenten Jutphaas en Vreeswijk tot een nieuwe stad met in totaal zo’n 20.000 woningen. In de beginfase kwam de ontwikkeling van de woonfunctie op de voorgrond te staan. Dit betekende dat werd begonnen met de bouw van woonwijken als Hoogzandveld en Batau. In aansluiting daarop werden de wijken rondom het centrum, dat vanaf circa 1980 verrees, in uitvoering gebracht. Uiteindelijk moest de bouw van de stad aan de noordrand worden afgerond. Er werd gestreefd naar een voltooiing van het woningprogramma in ongeveer vijftien jaar, verdeeld in drie fasen van elk vijf jaar. De grote wijk Batau is grotendeels in de periode tussen 1975 en 1980 tot stand gekomen. Het noordelijke deel van Batau-Noord, grenzend aan de Reinesteijnseweg is echter tussen 1980 en

193


1990 bebouwd en ook de kantoorbebouwing aan de Nevelgaarde, in de uiterste zuidwesthoek van Batau, is pas in de tweede helft van de jaren 80 gerealiseerd. Batau-Zuid is het wijkgedeelte ten zuiden van de Nedereindseweg, het eeuwenoude ontginningslint, dat in het Structuurplan als historische structuur werd opgenomen. Deels zijn de nieuwe wijkdelen direct op de oude ontginningsstructuur aangesloten, deels worden ze er van gescheiden door de erven van langs de Nedereindseweg gehandhaafde voormalige agrarische bebouwing. Er staan hier nog drie historische boerderijen. Huize de Battau (Nedereindseweg 403) is een rijksmonumentale dwarshuisboerderij met zomerhuis uit de late 18de eeuw, mogelijk gebouwd op de fundamenten van een 17de-eeuwse boerderij op het voorterrein van ridderhofstad De Ba(t)tau. Een tweede laat 18e-eeuwse dwarshuisboerderij is ‘Geinhof’, Nedereindseweg 405, eveneens een rijksmonument. Op het erf van de boerderij bevinden zich nog een boenhok uit 1924 en oude leilinden. De derde boerderij, Nedereindseweg 407, is van veel jongere datum en dateert uit het derde kwart van de 20e eeuw. De drie boerderijen zijn in het bestemmingsplangebied de enige bouwkundige getuigen van de agrarische fase. Batau-Zuid bestaat uit een grote woonwijk, gevormd door een reeks van kleinere buurten, die worden ontsloten door de van noord naar zuid door het gebied lopende Batauweg, die zich uiteindelijk splitst en in zuidwestelijke richting verdergaat als Batauweg en in oostelijke richting als Noordstedeweg. Een deel van de wijk is ingevuld met buurten, gekenmerkt door een grillig stratenpatroon met onregelmatig gevormde, vaak langgerekte halfopen en gesloten bouwblokken, woonerfachtige invullingen, kenmerken van de zogenaamde bloemkoolwijk (omgeving Herfstgaarde, Donkeregaarde, Wijnruitgaarde, Briljantdrift). Deze wijkdelen kwamen in de periode 1975-1980

Figuur 77. Batau Zuid, Boerderij Nedereindseweg 405 (foto: MAB).

194


tot stand. De twee oudste delen van Batau Zuid (tussen Nedereindseweg en Barnsteendrift, en de wijk ten zuiden van de Batauweg en de Noordstedeweg) kennen een wat rationelere opzet met orthogonale stratenpatronen en rechte korte en lange bouwblokken in een halfopen verkaveling. De buurten zijn ingevuld met op verschillende wijzen geschakelde eengezinswoningen in laagbouw, met bakstenen gevels (soms met houten onderdelen) en pannendaken. De wijk is dooraderd en omkaderd door groenstructuren, vaak langgerekte en tussen de bouwblokken doorstekende groenzones met grasvelden en plantsoenen, soms gecombineerd met watersingels. Verscheidene groenstructuren vormen openbare, brinkachtige ruimten tussen de bebouwing. Door het groen lopen wandelen fietspaden. Aan de Aardbeigaarde en de Morelgaarde zijn in 1975 twee grote scholen gerealiseerd. Deze paviljoenscholen zijn typerend voor de gestandaardiseerde scholenbouw in de jaren 70. Aan de oostzijde wordt Batau-Zuid voor het fiets- en voetgangersverkeer ontsloten door de Kloosterbrug over de A.C. Verhoefweg. De brug verbindt de wijk met de wijk Zuilenstein- De Geer en de daar gelegen tramhalte. De brug is gebouwd in 1978 en was de eerste van de bruggen over de A.C. Verhoefweg. De brug heeft een voor die periode markante vormgeving met betonnen portalen, deels bakstenen opgangen en ijzeren hekwerken. De brug is aan de westzijde gekoppeld aan een tramhalte. De zuidelijker gelegen Karosbrug verbindt Batau-Zuid met het centrumgebied. Ook deze voetgangers- en fietsbrug dateert van rond 1980 en heeft een met de andere bruggen uit deze periode vergelijkbare vormgeving. Verder bevinden zich in het bestemmingsplangebied geen gebouwen of complexen met een bijzondere cultuurhistorische waarde. In het plangebied bevinden zich de volgende monumenten: • Nedereindseweg 403, Huizen De Battau (RM); • Nedereindseweg 405, boerderij ‘Geinhof’ (RM).

195


3.

Binnenstad


Historische geografie en landschap Het bestemmingsplangebied Binnenstad ligt in het zuiden van de vroegere middeleeuwse copeontginning Jutphaas. Het vroegere zeer uitgestrekte poldergebied, met strookvormige percelen die in gebruik waren als grasland is in de grootschalige stedelijke bebouwing niet meer te herkennen. Nog wel herkenbaar is het twaalfde-eeuwse kanaal De Doorslag dat de stad Utrecht verbond met de IJssel. Het kanaal is niet verbreed en wordt in het bestemmingsplan niet vergezeld door grote wegen, waardoor het oude karakter goed bewaard is gebleven.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek Het plangebied vormt het ‘centrum’ van de nieuwe wijken in Nieuwegein, die na 1970 tot stand zijn gekomen in het kader van het definitieve Structuurplan uit 1969 en de aanwijzing tot groeikern in 1972. Dit voorzag in de omvorming van grote delen van de oude gemeenten Jutphaas en Vreeswijk tot een nieuwe stad met in totaal zo’n 20.000 woningen. In de beginfase kwam de ontwikkeling van de woonfunctie op de voorgrond te staan. Dit betekende dat werd begonnen met de bouw van woonwijken als Hoogzandveld en Batau. In aansluiting daarop werden de wijken rondom het centrum, dat vanaf circa 1980 verrees, in uitvoering gebracht. Uiteindelijk moest de bouw van de stad aan de noordrand worden afgerond. Er werd gestreefd naar een voltooiing van het woningprogramma in ongeveer vijftien jaar, verdeeld in drie fasen van elk vijf jaar. In vergelijking met de omliggende woonwijken is relatief laat begonnen met de realisatie van het binnenstadsgebied. Als basis voor het centrumplan is uitgegaan van een zogenaamde megastructuur met meerdere maaiveldniveaus voor verkeer, winkelen en wonen, een sterk stedelijke en compacte bebouwing met veelal een sterk sculpuraal karakter. Er is sprake van een een grootschalige clustering van zakelijke, openbare en culturele functies. Langs de randen staan grootschalige kantoorpanden en woongebouwen. De binnenstad is hét winkelcentrum van Nieuwegein, men vindt er het stadshuis, het ziekenhuis en tal van kantoren en andere voorzieningen, maar ook woningen: etagewoningen en grondgebonden eengezinswoningen, vooral in de noordwesthoek van het gebied. Het is ook een heel nieuw gebied, zonder nog in het oog springende relicten uit de prestedelijke periode, zoals in de meeste andere wijken nog wel het geval is. De bebouwing in de binnenstad is massaal en stedelijk van karakter. Snel- en langzaam verkeer zijn er deels gescheiden, waarbij het langzaam verkeer via een brug of tunnel de brede Zuidstedeweg kan oversteken. Midden in het centrumgebied bevindt zich het aan het winkelcentrum gekoppelde station voor de sneltram tussen Utrecht en Nieuwegein. In de afgelopen jaren is de binnenstad grootschalig op de schop gegaan. Dit heeft geleid tot de sloop van veel complexen en de herinvulling met ondermeer een nieuw stadshuis, een theater en nieuwe winkelgebouwen. Veel bijzondere gebouwen uit de beginperiode van Nieuwegeins binnenstad zijn er niet meer. Vermeldenswaardig zijn het massale Weverstedehof 1-81 uit 1979-1980, een groot kantoor- en winkelcomplex met daarboven woonappartementen, en Schakelstede 75, een groot kantoorpand uit 1977-1978, beide onder invloed van

196


Figuur 78. Binnenstad, Het grootschalige gebouw Zadelstede uit 1983 is één van de grote ‘sculpturale’ gebouwen, die in het binnenstadsgebied van Nieuwegein werden gerealiseerd (foto: MAB).

het structuralisme. Aan de zuidrand van de binnenstad ligt het grote complex van het St. Antoniusziekenhuis (1977 en verder), dat inmiddels ook al veel wijzigingen heeft ondergaan. Een zeer bijzonder en in zijn soort in Nieuwegein uniek gebouw is de Hulp Warmtecentrale voor de Stadsverwarming (1979-1980), een ontwerp van het Ingenieurbureau voor Architectuur en Stedebouw Hoekstra-Roosenburg-Van Buul, dat in 1980 de Nationale Staalprijs ontving. De hoge schoorsteen is een markant oriëntatiepunt in de omgeving. Aan de westflank van het binnenstadsgebied staat het kolossale kantoorpand Zuidstede, waarvan de gevels bestaan uit betonplaten met eenvoudige

197


ornamenten. Het gebouw is een goed voorbeeld van het sculpturale bouwen van rond 1980 (architect F. de Leij). Aan de zuidzijde wordt de binnenstad voor het langzaam verkeer ontsloten door de markante Weverbrug. De betonnen brug uit circa 1980 heeft deels met baksteen beklede betonnen rondboogportalen, forse bordestrappen op de uiteinden, stalen, fel blauw geschilderde balustrades en een stalen pergola met rood geschilderde rondbogen. Ook de Kolfstedetunnel is een langzaamverkeersverbinding naar het centrum. In het plangebied bevinden zich geen monumenten.

198


4.

Blokhoeve


Historische geografie en landschap Het bestemmingsplangebied Blokhoeve ligt in het gebied van drie middeleeuwse copeontginningen: Galecop (noorden) en Jutphaas (zuiden) en Raven (noordoosten). De aanduiding cope geeft aan dat we hier te maken hebben met een van bovenaf geplande, systematische ontginning, waarbij kolonisten een koopovereenkomst sloten met de landsheer. Vanaf weteringen werden sloten gegraven die het gebied ontwaterden en in strookvormige percelen verdeelden. Deze middeleeuwse structuur bleef in grote lijnen bewaard tot de verstedelijking. De oude cope-structuur is in het gebied alleen nog in het oosten, in de binnenbocht van de trambaan, te herkennen. In het groen is de noord-zuidrichting van de sloten en percelen van de vroegere polder Jutphaas Nedereind nog te herkennen. In de bebouwde gebieden en de sportvelden is de cope-structuur niet meer zichtbaar. Wel is het omgrachte erf van de oude voorname boerderij Blokhoeve is nog herkenbaar.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek Bestemmingsplangebied Blokhoeve dankt zijn naam aan de boerderij ’t Blok of Blokhoeve, die in het volledig nieuw ontwikkelde gebied een tastbare herinnering is aan het agrarische verleden.

Figuur 79. Blokhoeve, Boerderij Blokhoeve (foto: MAB).

199


Het gebied ligt noordelijk van de wijken, die na 1971 tot stand zijn gekomen in het kader van het definitieve Structuurplan uit 1969 en de aanwijzing tot groeikern in 1972. Het Structuurplan voorzag in de omvorming van grote delen van de oude gemeenten Jutphaas en Vreeswijk tot een nieuwe stad met in totaal zo’n 20.000 woningen. In de beginfase kwam de ontwikkeling van de woonfunctie op de voorgrond te staan. Dit betekende dat werd begonnen met de bouw van woonwijken als Hoogzandveld en Batau. In aansluiting daarop werden de wijken rondom het centrum, dat vanaf circa 1980 verrees, in uitvoering gebracht. Uiteindelijk moest de bouw van de stad aan de noordrand worden afgerond. Er werd gestreefd naar een voltooiing van het woningprogramma in ongeveer vijftien jaar, verdeeld in drie fasen van elk vijf jaar. Ten noorden van de Symfonielaan is aanvankelijk alleen Sportcentrum Heidedal gerealiseerd, in 1992 gevolgd door een groot kantoorcomplex, het Home Trade Center. De restanten van het oude agrarische gebied zijn recentelijk nieuw verkaveld en in de afgelopen periode verder ingevuld met bedrijfspanden en woningen. De Blokhoeve (Blokhoeve 7) is het enige historische gebouw in het gebied en is hierdoor een opvallende verschijning. De uit omstreeks 1900 daterende langhuisboerderij is de opvolger van een veel oudere boerderij. Het huidige pand is vooral in de hoofdvormen goed behouden gebleven. In het plangebied bevinden zich geen monumenten.

200


5.

Doorslag

Aardkundige elementen De loop van de Randijk in de wijk de Doorslag verraadt de loop van een fossiele rivier. Het betreft een zogenaamde crevassegeul, een erosiegeul die is ontstaan bij het doorbreken of overstromen van de oeverwal van een rivier bij hoog water. Deze crevasse heeft in het verleden dienst gedaan als doorvaarroute tussen IJsselstein en Houten. In de wijk Doorslag is een wiel aanwezig dat ontstaan is als kolkgat na een dijkdoorbraak van de Kromme IJssel. Op recente luchtfoto’s is het wiel herkenbaar aan een cirkelvormig water direct achter de IJsseldijk. De doorbraakkolk is na het ontstaan dichtgegroeid met moerasvegetatie. Pas recent, bij de totstandkoming van de wijk Doorslag is het wiel weer opengemaakt. Alhoewel het wiel niet meer authentiek is, ligt het wel op de oorspronkelijke plaats. Bovendien is de relatie met de IJsseldijk (huidige IJsselsteinseweg) en de Kromme Ijssel nog goed herkenbaar.

Historische geografie en landschap Het noordelijke deel van de wijk Doorslag is aangelegd in de middeleeuwse copeontginning Jutphaas. Vóór de verstedelijking was dit een zeer uitgestrekt poldergebied, met regelmatig ingedeelde, strookvormige percelen in gebruik als grasland. Het zuiden is gebouwd op zogenaamde stroomrugontginningen, die waarschijnlijk eerder waren bewoond en ontgonnen dan Jutphaas. De strookvormige, maar minder regelmatige percelen waren gericht op de Kromme IJssel. De Randijk, ooit aangelegd langs het slingerende loopje Gein, fungeerde als achterkade van beide ontginningen. Door dit landschap werd in de 12e eeuw het kanaal Doorslag gegraven dat de stad Utrecht verbond met de IJssel. Langs dit kanaal lag een wigvormig gebied met een afwijkende perceelsindeling die mogelijk samenhing met de door de bisschop geplande stad Het Gein. Tot aan de verstedelijking werd het landschap bepaald door deze middeleeuwse ontginningsstructuur en het kanaal. In het huidige stadslandschap zijn de Randijk en de Groene steeg nog goed herkenbaar. De bochtige kade, nu met fietspad, wordt omgeven door sloten en vormt een klein intiem, oud landschap binnen de jongere stad. De oude strokenstructuur is ten noorden van de Randijk nog te herkennen ter hoogte van de straat Sierduif, vooral in de richting van de sloten. In het kleine groengebiedje ten zuiden van de Randijk liggen enkele oude sloten en een perceel met bos dat al in de 19e eeuw op kaarten is te zien. Ten noorden van de Randijk ligt de Groene Steeg een oude groene kade tussen Randijk en Nedereindseweg, nu met fietspad en met laanbeplanting. Bijzonder is dat de wigvormige structuur in het stedelijk weefsel bewaard is gebleven. Het gebied werd begrensd door de sloot langs de straten Zwanensingel en Watersnip. De zuidelijke grens van het bestemmingsplangebied ligt op de Kromme IJssel, tot aan de afdamming in 1285, een belangrijke stroom. De overstromingskolk aan de IJsselstijnseweg herinnert daar nog aan.

201


Figuur 80. Doorslag 2007, Woningbouwcomplex aan Braamsluiper (foto: MAB).

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek De Doorslag behoort tot de grote wijken in Nieuwegein, die na 1971 tot stand zijn gekomen in het kader van het definitieve Structuurplan uit 1969 en de aanwijzing tot groeikern in 1972. Het Structuurplan voorzag in de omvorming van grote delen van de oude gemeenten Jutphaas en Vreeswijk tot een nieuwe stad met in totaal zo’n 20.000 woningen. In de beginfase kwam de ontwikkeling van de woonfunctie op de voorgrond te staan. Dit betekende dat werd begonnen met de bouw van woonwijken als Hoogzandveld en Batau. In aansluiting daarop werden de wijken rondom het centrum, dat vanaf circa 1980 verrees, in uitvoering gebracht, zoals delen van Doorslag. Uiteindelijk moest de bouw van de stad aan de noordrand worden afgerond. Er werd gestreefd naar een voltooiing van het woningprogramma in ongeveer vijftien jaar, verdeeld in drie fasen van elk vijf jaar. De grote wijk Doorslag is grotendeels in de periode tussen 1975 en 1980 tot stand gekomen, met de nadruk op de periode tussen 1977 en 1980. Incidenteel zijn buurten en wijkranden in het begin van de jaren tachtig aangevuld. Langs en door het gebied lopen enkele veel oudere structuren, zoals de vaart De Doorslag met jaagpadstructuur aan de oostzijde, de Hollandse IJssel langs de zuidrand en de Randijk, een historisch dijklint, dat van oost naar west dwars door het bestemmingsplangebied loopt. Bij en aan deze oude structuren bevinden zich oudere gebouwde objecten en ensembles, uit de periode voor de grootschalige wijkontwikkeling. Zo bevindt zich bij de zuidelijke punt van het gebied, bij de aansluiting van de Doorslag op de Hollandse IJssel, een cluster historische gebouwen, waarvan het sterk vernieuwde pand IJsselsteinseweg 1 vooral in hoofdvorm nog herinnert aan de oude situatie. Ook langs de Randijk bevindt zich een ensemble woningen uit de periode voor de grootschalige wijkontwikkelingen. Het gaat om een in lintstructuur geordende

202


reeks eenvoudige kleinschalige vrijstaande woningen uit de eerste helft van de 20e eeuw, traditioneel van opzet met gepleisterde of bakstenen gevels en pannengedekte daken. Slechts enkele panden hebben vanwege de nog gave verschijningsvorm enige cultuurhistorische waarde, zoals de huizen Randijk 1, 3 en 5. Terzijde van de Randijk, aan de Doorslag bevindt zich een lange rij geschakelde eengezinswoningen uit 1940, een markant complex in de trant van de Delftse School. Het bestemmingsplangebied bestaat verder vooral uit een grote woonwijk, gevormd door een reeks van kleinere buurten, die worden ontsloten door Zuidstedeweg, de Wijkerslootweg, de IJsselteinseweg en Lepelaar, en door een brede wijkontsluitingsweg, gevormd door de Buizerdlaan en de Roerdomplaan, die met een grote bocht dwars door het plangebied loopt. Een groot deel van de wijk is ingevuld met buurten, gekenmerkt door een grillig stratenpatroon met onregelmatig gevormde, vaak langgerekte halfopen en gesloten bouwblokken, woonerfachtige invullingen, kenmerken van de zogenaamde bloemkoolwijk. De buurten zijn merendeels ingevuld met in vaak vindingrijke formaties geschakelde eengezinswoningen: bakstenen woningen, soms met houten geveldelen, complex gevormde pannendaken en grillige contouren. De architectuur, sterk onder invloed van het structuralisme, sluit goed aan op het kleinschalige en organisch aandoende stedelijke patroon. Binnen het gebied bevinden zich enkele opmerkelijke woningbouwcomplexen, waarin de ideeën van het structuralisme op zeer duidelijke wijze zijn uitgewerkt. Het belangrijkste voorbeeld is het complex Zwaluw uit 1977-1980 van de bekende architect Jan Verhoeven. Verder zijn vermeldenswaardig en cultuurhistorisch van belang het Eendennest (1979), het complex aan Barmsijs en Braamsluiper (1979) en het naastgelegen complex deels houten woningen aan Sierduif e.o. uit 1979-1980. De complexen vormen door de bijzondere, vaak geometrische samenstellingen en de combinatie met watersingels en groenstroken interessante ensembles, waarin de stedenbouwkundige en architectonische ideeën van de late jaren 70 goed zijn uitgewerkt. Op diverse plaatsen in het gebied bevinden zich gebouwen en complexen met een andere dan een woonfunctie, zoals vaak omvangrijke onderwijsgebouwen, kantoorgebouwen en twee kerken. Van deze gebouwen zijn enkele van cultuurhistorisch belang, zoals de RK Emmaüskerk aan het Merelplein 2 uit 1977-1979, een origineel ontwerp van architect A. Alberts in samenwerking met de beeldend kunstenaar A. Hamelberg. De bakstenen kerk heeft een organische schelpachtige kern met diverse in hoogte verschillende uitbouwen. Een ander opmerkelijk ontwerp voor een religieus gebouw is het Kerkelijk Centrum De Bron, Buizerdlaan 1 (1976-1977), ontworpen door Bureau Riksen, Van Nes en Van de Veen uit Emmen in structuralistische trant. Architect A.J.H.M. Haak ontwierp het in 1978-1980 gerealiseerde kantoorgebouw Geelgors 1, dat in de opzet en de vormgeving invloed van het structuralisme te zien geeft. De Geinbrug over de Doorslag is een opmerkelijk vormgegeven en zeer beeldbepalende Hefbrug (1973-1978), die een belangrijke schakel is in de verbindingen naar het Parkgebied Oude Gein en de zuidelijker gelegen woonwijken van Nieuwegein. De Doorslag is dooraderd en deeks omgeven door groenstructuren, vaak langgerekte en tussen de bouwblokken door slingerende zones met grasvelden en plantsoenen, vaak gecombineerd met watersingels. Zuidelijk van de Randijk is een wat grotere parkstructuur aangelegd.

203


In het plangebied bevinden zich geen monumenten.

204


6.

Fokkesteeg-Merwestein


Historische geografie en landschap Centraal in de wijk ligt de Fokkesteeg, een structuur die stamt van voor de middeleeuwse ontginningen toen hier het watertje Gein stroomde. Helemaal in het zuiden van de wijk ligt de Wiersdijk, in een gebied dat al voor de grote ontginningen werd bewoond. Tussen Fokkesteeg en Wiersdijk ontstonden in de elfde eeuw (mogelijk vroeger) zogenaamde strokenontginningen. Het gebied ten noorden van de Fokkesteeg werd in de 11e eeuw opgenomen in de grote copeontginning Jutphaas. Ook hier waren de percelen strookvormig. De Fokkesteeg en de Wiersdijk werden tussenkaden in deze ontginningen. De Doorslag en Vaartse Rijn (nu Merwedekanaal) werden in de 12e eeuw voor het grootste deel evenwijdig aan de lengterichting van de stroken aangelegd. Tot aan de verstedelijking werd het landschap bepaald door deze middeleeuwse ontginningsstructuur en deze kanalen. In het huidige stadslandschap is de Wiersdijk nog steeds zichtbaar als een enigszins bochtige weg met oudere bebouwing (aan de zuidkant, buiten het bestemmingsplangebied). De Fokkesteeg is nog zichtbaar als een met bomen beplant fietspad. De richting van de stroken is in de noord-zuidgerichte structuur van het grootste deel van het plangebied nog goed herkenbaar. Dit komt goed tot uiting in het strookvormige bosperceel evenwijdig aan het Merwedekanaal. Dit was al bos in de 19e eeuw. Ook een bebouwingslint met woningen dat kort voor de oorlog langs het kanaal ontstond heeft deze richting. In de wijk Merwestein is deze richting niet meer zichtbaar, behalve in de Langelaan, die voortkomt uit een oprijlaan van huis Oudegein naar het Merwedekanaal. In deze wijk ligt ook het terrein van de Persilfabriek, dat hier al voor de verstedelijking lag. Langs de Fokkesteeg en het Merwedekanaal zijn nog enkele oude boerderij-erven als afzonderlijk perceel binnen de stedelijke structuur zichtbaar.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek In het bestemmingsplangebied ligt een aantal wijken, die na 1971 tot stand zijn gekomen in het kader van het definitieve Structuurplan uit 1969 en de aanwijzing tot groeikern in 1972. Het Structuurplan voorzag in de omvorming van grote delen van de oude gemeenten Jutphaas en Vreeswijk tot een nieuwe stad met in totaal zo’n 20.000 woningen. In de beginfase kwam de ontwikkeling van de woonfunctie op de voorgrond te staan. Dit betekende dat werd begonnen met de bouw van woonwijken als Hoogzandveld en Batau. In aansluiting daarop werden de wijken rondom het centrum, dat vanaf circa 1980 verrees, in uitvoering gebracht, zoals delen van FokkesteegMerwestein. Uiteindelijk moest de bouw van de stad aan de noordrand worden afgerond. Er werd gestreefd naar een voltooiing van het woningprogramma in ongeveer vijftien jaar, verdeeld in drie fasen van elk vijf jaar.

205


Figuur 81. Fokkesteeg-Merwestein, Industrieel complex Brugwal (foto: MAB).

Het omvangrijke woongebied Fokkesteeg-Merwestein is grotendeels in de periode tussen 1975 en 1984 tot stand gekomen, met de nadruk op de periode tussen 1977 en circa 1980. Het gebied is globaal van zuid naar noord volgebouwd, waarbij het noordelijke deel, ten noorden van de Zuidstedeweg pas na 1980 is ingevuld. Hier bevindt zich, in aansluiting op het oude industriecomplex van Henkel een bedrijvenpark. Langs en door het gebied lopen enkele veel oudere structuren, zoals de vaart De Doorslag aan de westzijde, het Merwedekanaal met begeleidende weg langs de westzijde, en de Wiersdijk, een historisch dijklint aan de zuidzijde. De Fokkesteeg, die het gebied van oost naar west doorsnijdt, was een oude verbindingsweg door de Polder Oude Gein naar het Kasteel Oude Gein. De ‘s-Gravenhoutseweg scheidt de woonwijk van het grote stadspark bij Kasteel Oudegein. Deze weg dateert uit de aanlegperiode van de woonwijk. Bij en aan bovengenoemde oude structuren bevinden zich oudere gebouwde objecten en ensembles, uit de periode voor de grootschalige wijkontwikkeling. Een belangrijk historisch ensemble is het complex Brugwal 13, op de noordpunt van het terrein tussen Doorslag en Merwedekanaal. Het oudste bouwwerk is hier een restant van een molen uit de 17e eeuw, met de bijbehorende molengang. Een bijzonder gebouw is de in kern vroeg 19deeeuwse villa, in neoclassicistische trant van Isaac Schalij, die onderdeel is geworden van het omvangrijke fabriekscomplex van de Henkelfabriek. Het complex is een goed voorbeeld van industrieel erfgoed in Nieuwegein, met bouwdelen uit verschillende perioden.

206


Uit de agrarische voorgeschiedenis van het gebied resteert een gedeelte van de laat 18e-eeuwse boerderij Vreeswijksestraatweg 10, die oorspronkelijk een pachtboerderij was bij Kasteel Oudegein. Het pand staat aan de Fokkesteeg, de voormalige weg naar het kasteel. Van veel jongere datum is de zeer gaaf bewaarde langboerderij Vreeswijksestraatweg 9, gebouwd in 1930 in traditioneel-zakelijke stijl. Rondom de karakteristieke boerderij ligt een groot erf met sier- en moestuin. Aan de Wiersdijk zijn enkele oude (boeren)woningen behouden gebleven, maar deze liggen aan de zuidzijde, in het bestemmingsplangebied (Hoog)zandveld-Lekboulevard. Langs de oostflank van het gebied, ten zuiden van de Graaf Florisweg, bevindt zich een strook lintbebouwing uit het interbellum: vrijstaande en geschakelde kleine middenstandswoningen met bakstenen gevels en pannendaken, die hier tussen circa 1923 en 1935 zijn gerealiseerd als voortzetting van de lintbebouwing langs de Handelskade in Vreeswijk. Het is de laatst gerealiseerde bebouwing die nog op het Merwedekanaal is georiënteerd. Het bestemmingsplangebied bestaat verder vooral uit een grote woonwijk, gevormd door een reeks van kleinere buurten, die voor een deel zijn ingepast in een min of meer regelmatig stramien van noord-zuid verlopende sloten, die net als veel bouwblokken, de oude verkavelingsstructuren van het poldergebied in herinnering houden. De flankerende structuren van Merwedekanaal met Jutphasestraatweg, de ’s-Gravenhoutseweg en de Graaf Florisweg zijn bepalende structuren in het woongebied, evenals de diagonaal door het gebied getrokken weg Alkemaderschans-Bedumerschans, die tevens het compacte wijkcentrum diagonaal doorkruist.

Figuur 82. Fokkesteeg-Merwestein, Complex houtskeletwoningen, gebouwd in 1979-1980. Het experimentele bouwproject kreeg al in 1976 een eervolle vermelding bij de prijsvraag, uitgeschreven door het Houtvoorlichtingsinstituut (foto: MAB).

207


Een deel van de wijk is ingevuld met buurten, gekenmerkt door een grillig stratenpatroon met onregelmatig gevormde, vaak langgerekte halfopen en gesloten bouwblokken met ten opzichte van elkaar verspringende woningen, woonerfachtige invullingen, woonpaden door groenvoorzieningen, veel watersingels, etc. De woningbouwcomplexen dateren uit de late jaren zeventig tot circa 1980, zijn zeer sober van karakter en merendeels bestemd voor de lagere sociale klassen. Een van de opmerkelijke complexen ligt aan de Graaf Walramhof, Graaf Leopoldlaan en Graaf Johanlaan en dateert 1979-1980. De geschakelde bakstenen woningen van verschillende grootte en hoogte liggen in lange kronkelende linten langs de Wiersdijk en zijn vooral opvallend door de verspringende pannendaken en de enorme rookkanalen. Aangrenzend bevindt zich een buurt met in reeksen geschakelde houtskeletwoningen uit 1979, (ontwerp uit 1976 door Architecten- en ingenieursbureau Sterenberg uit Ter Apel), met houten gevels en verspringende rooilijnen. Binnen de bouwblokken zijn verschillende woningtypen en bouwhoogten gecombineerd tot een zeer afwisselend en schilderachtig ensemble, een goed voorbeeld van het Structuralisme uit de jaren 70. Aan de noordzijde, aansluitend op de Plettenburgerlaan, bevindt zich een buurt, bestaande uit om binnenhoven geschaarde reeksen houten woningen (houtskeletbouw) met sterk verspringende rooilijnen en bouwhoogten (Weesperveste e.o.). Dit complex dateert uit 1980. Centraal in Fokkesteeg ligt de Schans, een door wat hogere bebouwing (uit 1981) omzoomd onregelmatig gevormd plein met enkele centrumfuncties. Het plein ligt op de diagonale as door de wijk. Voor het fiets- en voetgangersverkeer dient de Graaf Florisbrug over de Graaf Florisweg. De brug dateert uit 1980 en bestaat uit een betonnen brugdek op betonnen portalen. De trapopgangen, deels gevat in baksteen, zijn geïntegreerd in de aan weerszijden van de Graaf Florisweg staande forse bakstenen gebouwen, die eveneens in 1980 werden opgericht. In het plangebied bevindt zich het volgende monument: • Vreeswijksestraatweg 10, boerderij (GM).

208


7.

Galecop


Historische geografie en landschap Het bestemmingsplangebied Galecop beslaat het zuiden van de middeleeuwse copeontginning Galecop. De aanduiding cop of cope geeft aan dat we hier te maken hebben met een van bovenaf geplande, systematische ontginning, waarbij kolonisten een koopovereenkomst sloten met de landsheer. Centraal in dit gebied werd omstreeks 1060 van noord naar zuid een wetering gegraven, met daarlangs een kade, de huidige Galecopperdijk, de ontginningsbasis van de cope. Vanaf de wetering werden naar beiden kanten lange rechte sloten gegraven tot aan de achterkades, om zo het gebied te ontwateren. De sloten verdeelden het gebied in lange strookvormige percelen. Langs de ontginningsbasis werden de boerderijen gebouwd. Deze middeleeuwse structuur bleef in grote lijnen bewaard tot de verstedelijking. Het prestedelijke polderlandschap schijnt plaatselijk nog goed door in de wijk. Heel bijzonder is dat de oude Galecopperdijk nog goed herkenbaar is. De kade, nu in gebruik als fietspad, is beplant met bomen (wilgen en essen) en wordt omgeven door een of twee sloten. Helemaal in het westen vormt de Reinesteijnse Weg nog de herkenbare achterkade van de polder. In de stedelijke structuur zijn de omtrekken van een aantal oude boerenerven herkenbaar. Vijf ervan liggen langs de Galecopperdijk en acht langs de Reinesteijnse Weg. Centraal in de wijk is in deels nieuwe bebouwing de omtrek zichtbaar van de vroeger omgrachte voorname boerderij Vee- en Bouwlust. In het

Figuur 83. Galecop, Agrarische bebouwing aan de Reinesteijnseweg (foto: MAB).

209


groengebied in het zuidwesten van het bestemmingsplangebied is in de jaren 90 bos aangelegd, maar bijzonder is dat de polderstructuur van voor de verstedelijking (in de vorm van percelen en sloten) bewaard is gebleven. Het groengebied tussen de wijken Galecop en Batau-Noord weerspiegelt nog de oude grens die hier lag tussen de ontginningen van Galecop en Jutphaas.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek De woonwijk Galecop is in de jaren 90 van de 20e eeuw ontwikkeld in het noordelijke deel van de gemeente Nieuwegein. Dit voormalige buitengebied, de polder Galecop, ligt noordelijk van de wijken, die na 1971 tot stand zijn gekomen in het kader van het definitieve Structuurplan uit 1969 en de aanwijzing tot groeikern in 1972. Het Structuurplan voorzag in de omvorming van grote delen van de oude gemeenten Jutphaas en Vreeswijk tot een nieuwe stad met in totaal zo’n 20.000 woningen. In de beginfase kwam de ontwikkeling van de woonfunctie op de voorgrond te staan. Dit betekende dat werd begonnen met de bouw van woonwijken als Hoogzandveld en Batau. In aansluiting daarop werden de wijken rondom het centrum, dat vanaf circa 1980 verrees, in uitvoering gebracht, zoals delen van Fokkesteeg-Merwestein. Uiteindelijk moest de bouw van de stad aan de noordrand worden afgerond. In het ontwerp van Galecop zijn enkele historische structuren opgenomen: de ontginningsassen Reinesteijnseweg langs de westflank, en de Galecopperdijk, die dwars door de nieuwe wijk loopt. Langs de Reinesteijnseweg zijn elementen van de oude verkavelingsstructuren en de agrarische lintbebouwing herkenbaar gebleven. Cultuurhistorische waarde bezit hier de boerderij Reinesteijnseweg 2, een langhuisboerderij met markant gedetailleerde voorgevel uit circa 1900-1910. Van de historische lintbebouwing langs de Galecopperdijk is binnen het bestemmingsplangebied Galecop weinig behouden gebleven. Een bijzondere vermelding verdient de locatie van de vroegere boerderij ‘Vee en Bouwlust’, tegenwoordig Jeroen Boschhage 4. Het in oorsprong middeleeuwse erf dateert van voor de ontginning van de polder Galecop. De in 1995 afgebroken boerderij, waarin een 15e-eeuwse stenen kamer was opgenomen, is deels gereconstrueerd. Het nieuw opgetrokken voorhuis en het nog oorspronkelijke zomerhuis zijn thans onderdeel van een complex seniorenwoningen, waarvan de massaopbouw doet denken aan een boerderijcomplex. Noordelijk van het complex bevindt zich een vernieuwde hooiberg. In het plangebied bevinden zich geen monumenten.

210


8.

Galecopperzoom


Historische geografie en landschap In het bestemmingsplangebied Galecopperzoom is de structuur van de middeleeuwse copeontginning Galecop nog goed te herkennen. De aanduiding cop of cope geeft aan dat we hier te maken hebben met een van bovenaf geplande, systematische ontginning, waarbij kolonisten een koopovereenkomst sloten met de landsheer. Onder bisschop Willem I werd omstreeks 1060 het moerassige gebied ingedeeld, ontwaterd en bewoonbaar gemaakt. Centraal in dit gebied werd van noord naar zuid een wetering gegraven, met daarlangs een kade, de huidige Galecopperdijk, de ontginningsbasis van de cope. Vanaf de wetering werden naar beiden kanten lange rechte sloten gegraven tot aan de achterkades, om zo het gebied te ontwateren. De sloten verdeelden het gebied in lange strookvormige percelen. Langs de Galecopperdijk werden de boerderijen gebouwd. Deze middeleeuwse structuur bleef in grote lijnen bewaard tot de verstedelijking. De uitgestrektheid van het oude landschap is verloren gegaan door bebouwing in het zuiden, nieuw groen in het oosten en westen en de A12 in het noorden. Toch is een groot deel van het gebied de middeleeuwse opzet nog te herkennen. Centraal ligt nog duidelijk de Galecopperdijk, omgeven door sloten met daarlangs enkele (soms verlaten) erven. Het graslandgebied heeft nog een zekere uitgestrektheid en de strokenstructuur en sloten vormen nog een landschappelijk ensemble met de oude ontginningsbasis. In het westen en zuidwesten is nu in gebruik als park, speelweide of sportaccommodatie. In de inrichting schijnt het oude landschap nog door en sommige poldersloten bestaan nog in het groen. Helemaal in het westen vormt de Reimesteijnse Weg nog de herkenbare achterkade van de polder.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek De Galecopperzoom ligt ten noorden van de woonwijk Galecop, die in de jaren 90 van de 20e eeuw werd ontwikkeld in het noordelijke deel van de gemeente Nieuwegein. Dit voormalige buitengebied, de polder Galecop, ligt noordelijk van de wijken, die na 1971 tot stand zijn gekomen in het kader van het definitieve Structuurplan uit 1969 en de aanwijzing tot groeikern in 1972. Het Structuurplan voorzag in de omvorming van grote delen van de oude gemeenten Jutphaas en Vreeswijk tot een nieuwe stad met in totaal zo’n 20.000 woningen. In de beginfase kwam de ontwikkeling van de woonfunctie op de voorgrond te staan. Dit betekende dat werd begonnen met de bouw van woonwijken als Hoogzandveld en Batau. In aansluiting daarop werden de wijken rondom het centrum, dat vanaf circa 1980 verrees, in uitvoering gebracht, zoals delen van Fokkesteeg-Merwestein. Uiteindelijk moest de bouw van de stad aan de noordrand worden afgerond, waaronder Galecop. In het bestemmingsplangebied zijn belangrijke historische structuren zichtbaar gebleven: de ontginningsassen Reinesteijnseweg langs de westflank, en de Galecopperdijk en de Galecopperwetering. Deze ontginningsassen zijn bepalend voor de verkavelingsstructuren en de situering van

211


Figuur 84. Galecopperzoom, Boerderij aan de Galecopperdijk (nr. 13; foto: MAB).

de lintbebouwing langs de oude wegen. Langs de Reinesteijnseweg zijn elementen van de oude verkavelingsstructuren en de agrarische lintbebouwing herkenbaar gebleven. Cultuurhistorische waarde bezit hier de boerderij Reinesteijnseweg 9, een langhuisboerderij met markant gedetailleerde voorgevel uit 1910. Van de spaarzaam aanwezige lintbebouwing langs de Galecopperdijk is alleen de langhuisboerderij op nr. 13 van belang (gemeentelijk monument). De vermoedelijk laat 18e-eeuwse boerderij, ‘Oudervrucht’ genaamd, heeft een rieten kap. Op het erf bevindt zich nog een hooiberg. In het plangebied bevindt zich het volgende monument: • Galecopperdijk 13, boerderij (GM).

212


9.

Lekboulevard, Hoog Zandveld


Historische geografie en landschap De wijk Hoog-Zandveld hoort tot de oudst bewoonde gebieden van de gemeente. Op de oevers van de IJssel, in het westen van het plangebied, werd al in de prehistorie gewoond. Tussen de IJssel en de bochtige Zandveldsche Wetering ontstond een landschap van zogenaamde stroomrugontginningen, met een minder regelmatige verkaveling dan elders in Nieuwegein. Van de vroegere perceelsstructuur is in dit deel van de wijk niet meer veel te herkennen. Wel bewaard gebleven zijn de plassen die al voor de oorlog zijn ontstaan door het afgraven van klei en in het geval van de Rietput bij de aanleg van de wijk zijn gebruikt voor zandwinning. Meer oostelijk in de wijk lagen zogenaamde strokenontginningen die in de noord-zuidgerichte structuur van straten en gebouwen (in het noordoosten van het bestemmingsplangebied) nog herkenbaar zijn. De omgeving van de Wiersdijk was waarschijnlijk al bewoond voordat de omliggende strokenontginningen tot stand kwamen. Hier lag ook de Zandveldsche Wetering, een oude restgeul van de rivier. Op het smalle strookje tussen Zandveldsche Wetering en Wierssteeg lagen voor de verstedelijking onregelmatige percelen met bewoning. Er was een groot contrast met de omliggende strak verkavelde strokenontginningen. Hier ligt nog altijd een afwijkend stadslandschapje met oudere bebouwing, waaronder een boerderij en arbeiderswoningen. Ook de Zandveldsche Wetering heeft hier nog zijn oorspronkelijke ligging. Het plangebied wordt in het oosten begrensd door het in de 19e eeuw aangelegde Merwedekanaal. Langs het kanaal ontstond bedrijvigheid gericht op het scheepvaartverkeer. De structuur met gebouwen gericht op het water en enkele straten loodrecht op het kanaal heeft zijn karakter na de verstedelijking kunnen behouden. In het gebied van de Lekboulevard is de prestedelijke situatie (ijl bewoningslint en uiterwaarden) niet meer herkenbaar. De Veerweg leidde tot in de jaren 50 naar de drijvende schipbrug naar Vianen.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek Het bestemmingsplangebied behoort tot de grote wijken in Nieuwegein, die na 1971 tot stand zijn gekomen in het kader van het definitieve Structuurplan uit 1969 en de aanwijzing tot groeikern in 1972. Het Structuurplanvoorzag in de omvorming van grote delen van de oude gemeenten Jutphaas en Vreeswijk tot een nieuwe stad met in totaal zo’n 20.000 woningen. In de beginfase kwam de ontwikkeling van de woonfunctie op de voorgrond te staan. Dit betekende dat werd begonnen met de bouw van woonwijken als Hoogzandveld en Batau. In aansluiting daarop werden de wijken rondom het centrum, dat vanaf circa 1980 verrees, in uitvoering gebracht. Uiteindelijk moest de bouw van de stad aan de noordrand worden afgerond. Er werd gestreefd naar een voltooiing van het woningprogramma in ongeveer vijftien jaar, verdeeld in drie fasen van elk vijf jaar.

213


Figuur 85. Lekboulevard-Hoog Zandveld, Bebouwing Handelskade (nr.16; foto: MAB).

Hoogzandveld is grotendeels in de periode tussen 1971 en 1975 tot stand gekomen. Langs en door het gebied lopen enkele veel oudere structuren, zoals de Wiersdijk met in het verlengde het Noordpad en Helmkruid, een deel van de Geindijk (thans Wilgenroos) en de Lekdijk. Aan de oostzijde wordt het gebied begrensd door de Handelskade en het Merwedekanaal, dat in 1892 werd geopend voor het scheepvaartverkeer. Langs de kade ontstond vanaf toen een intensieve lintbebouwing, als uitbreiding van het dorp Vreeswijk. Vanuit de Handelskade werden richting de Polder Zandveld rond 1900-1910 ook enkele straatjes aangelegd. Bij en aan deze oude structuren bevinden zich oudere gebouwde objecten en ensembles, uit de periode voor de grootschalige wijkontwikkeling. Uit het agrarische verleden zijn in de omgeving van de Wiersdijk relicten te zien in de vorm van de boerderij Wiersdijk 9, een langhuisboerderij uit 1895 en enkele kleinschalige boerenen arbeiderswoningen elders aan de Wiersdijk, de Noorderstraat, Noorderpad en Helmkruid, merendeels uit het einde van de 19e en de eerste helft van de 20e eeuw. Ook de langhuisboerderij Bovenmonde 61 uit 1893 herinnert aan de agrarische voorgeschiedenis. De bebouwing van de Handelskade geeft een goed beeld van de gestage groei en de economische ontwikkeling van Vreeswijk, na de aanleg van het Merwedekanaal en de imposante Koninginnensluis. De kade werd het nieuwe centrum van de Vreeswijkse bedrijvigheid. Er vestigden zich kleine en grote bedrijven, handelsfirma’s, transportbedrijven, nijverheid, horecageleden, en direct op de scheepvaart in het kanaal gerichte winkels (zogenaamde tagrijnzaken). Men vindt er een grote variatie aan gecombineerde bedrijfs- en woonpanden, winkelwoonhuizen, loodsen en woningen

214


voor uiteenlopende bevolkingsklassen, in de (traditionele) bouwstijlen die vanaf de late 19e eeuw tot circa 1940 gangbaar waren. Van kleine herenhuizen en villa’s tot middenstandswoningen en arbeidershuizen, blokken winkels met bovenwoningen en panden met een bedrijfs- of opslagruimte in de onderbouw en grote bovenwoningen. Aan de haaks op de Handelskade gerichte straatjes werden kleine complexen met geschakelde arbeiderswoningen gebouwd, lage bakstenen huizen met pannendaken. Uit circa 1910 dateert het blok van drie dienstwoningen Lekboulevard 4-8, die Rijkswaterstaat liet bouwen voor personeel van het sluiscomplex. De woningen hebben bakstenen gevels met decoratieve details, roedenramen en een complex mansardedak met pannendekking. Het bestemmingsplangebied bestaat verder vooral uit een grote woonwijk, gevormd door een reeks van kleinere buurten, die worden ontsloten door de ’s-Gravenhoutseweg-Zandveldseweg, de Henri Dunantlaan, de Lekboulevard en de Handelskade. In de grote bocht in de Zandveldseweg is het wijkwinkelcentrum geprojecteerd, een compact complex uit 1977 met winkels in de onderbouw en deels woonappartementen in de bovenbouw (Ratelaar). Het centrumgebied is aangevuld met een kantoorgebouw (Ratelaar 40, 1978, een markant veelhoekig betonnen sculpturaal gebouw) en een zeer groot scholencomplex (Ratelaar 100, 1973) met verschillende scholen in een uitgestrekte geschakelde samenstelling. De woonbuurten tussen de Handelskade en de Zandveldseweg bezitten een eenvoudig, grotendeels orthogonaal stratenplan en in een invulling van rechte blokken geschakelde eengezinswoningen, die haaks op dan wel parallel aan de oude verkavelingsstructuren van het voormalige poldergebied zijn gesitueerd. Met deze structuur wordt nog duidelijk aangesloten op de modernistische stedenbouwkundige principes van de jaren zestig. De huizen hebben bakstenen gevels en pannendaken. Meer naar het westen toe worden de stratenpatronen wat complexer, met woonerfachtige structuren, maar het rechte blok met geschakelde eengezinshuizen blijft het gangbare bouwtype. Dit is nog kenmerkend voor de in de vroege jaren zeventig ontwikkelde wijken. De verschillende buurtjes worden omgeven door veel groen, dat hier en daar diep tussen de woningen doordringt. Opmerkelijke complexen in de trant van de structuralistische buurtjes in de andere Nieuwegeinse wijken ontbreken hier. Er zijn uit deze periode geen bijzondere complexen met een hoge cultuurhistorische waarde aanwezig. In het plangebied bevindt zich het volgende monument: • Handelskade 16, herenhuis (GM).

215


10. Jutphaas-Wijkersloot Aardkundige elementen In dit plangebied zijn geen aardkundige elementen aanwezig.

Historische geografie en landschap De wijk Jutphaas - Wijkersloot is gebouwd in het zuidelijk deel van de middeleeuwse copeontginning Jutphaas. Het noorden van het plangebied ligt op de oost-west gerichte ontginningsas, de Jutphase wetering, met daarlangs Nedereindseweg. Vanaf de wetering werden naar beiden kanten lange rechte sloten gegraven die het gebied verdeelden in lange strookvormige percelen. Langs de Nedereindseweg werden boerderijen gebouwd, waardoor hier een bewoningslint ontstond. In het gebied ligt ook de oude kern van het dorp Jutphaas: het oude kerkhof en het Kerkveld. In de omgeving van de kerk raakte het lint meer verdicht dan elders, waardoor het karakter van een dorpsstraat ontstond. De oostgrens van het plangebied ligt op het Merwedekanaal en de Doorslag, beiden van twaalfde-eeuwse ouderdom. Hier ontstond al vanaf de veertiende eeuw een bebouwingslint langs het kanaal dat zich tot in de 20e eeuw geleidelijk uitbreidde, met herbergen, bewoning en bedrijvigheid. Net voor de verstedelijking werd het landschap bepaald door de middeleeuwse ontginningsstructuur, het kanaal en het bebouwingslint daarlangs. Tegenwoordig zijn het Kerkveld en het oude Kerkhof van Jutphaas nog goed herkenbaar. Het lint aan de zuidzijde van de Nedereindseweg is echter verdicht en vernieuwd en minder goed herkenbaar. In het oude bebouwingslint langs het Merwedekanaal en De Doorslag is de op het water gerichte structuur en bebouwing ((vroegere) werkplaatsen, woningen, tolhuis, molen etc.) nog duidelijk aanwezig. Al in de jaren 50 vond in deze wijk de eerste nieuwbouw van Jutphaas plaats. De richting van de vroegere stroken en sloten komt nu duidelijk tot uiting in de richting van straten en bebouwing.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek Het bestemmingsplangebied omvat een groot deel van het voormalige dorp Jutphaas, zoals zich dat ontwikkelde rond het Kerkveld (de middeleeuwse kern van het dorp met de oude dorpskerk), de eeuwenoude ontginningskade de Nedereindseweg en de lange weg langs de Vaartse Rijn (Herenstraat-Utrechtsestraatweg). De Nedereindseweg vormt de noordgrens van het plangebied, de Noordstedeweg de zuidgrens. Dit is tegelijkertijd ook de zuidelijke begrenzing van de grote uitbreidingswijk Wijkersloot, die vanaf de jaren vijftig ten zuiden van Jutphaas (in de toenmalige gemeente Jutphaas) in ontwikkeling werd gebracht. Deze wijk dateert dus van vóór het Structuurplan, dat Jutphaas en Vreeswijk zou verenigen tot Nieuwegein. In het gebied bevindt zich ook het eerste uitbreidingswijkje van Jutphaas, een bescheiden tuindorp uit de jaren 20 van de 20e eeuw (Stormerdijkstraat). De oudste bebouwing bevindt zich op het oude kerkhof aan het Kerkveld. Het betreft een restant van de toren van de overigens gesloopte middeleeuwse kerk van Jutphaas. In deze oudste kern van Jutphaas zijn weinig historische gebouwen bewaard gebleven. Aan de westzijde bevinden zich nog enkele in oorsprong 19e-eeuwse en vroeg 20e-eeuwse huizen en aan de oostzijde van het

216


Kerkveld staat het St. -Elisabethshofje (Kerkveld 14-19), een complexje armenwoningen uit 1907, gebouwd in traditionele baksteenarchitectuur in opdracht van het R.K. Kerkbestuur Juthaas. Een bijzondere, jonge toevoeging aan het Kerkveld is het buurthuis Jutphaas-Wijkersloot (Kerkveld 63), een gebouw in structuralistische trant naar ontwerp van Architectenatelier Arnhem uit 1977-1979. Het gebouw voegt zich qua schaal, materiaalgebruik en traditionele hoofdvormen goed in de historische context en het kleinschalige karakter van het Kerkveld. De Nedereindseweg is de tweede hoofdstructuur, waarlangs vanaf de middeleeuwen een open lintbebouwing ontstond, merendeels bestaande uit boerderijen op ruime erven. Sommige van de nog bestaande boerderijen hebben nog bouwrestanten uit de 16e en 17e eeuw. Aan de zuidzijde van de weg, dus binnen het plangebied, ontbreken deze oude boerderijen. Eén van de oudste gebouwen is hier de Nederlands Hervormde kerk, een bakstenen zaalkerk met spitsboogvensters en dakruiter uit 1819-1820. Overigens bestaat de lintbebouwing aan de zuidzijde van de Nedereindseweg uit een mix van kleine en grote woningen uit de eerste helft van de 20e eeuw, het markante Verenigingsgebouw van de N.H. gemeente (Nedereindseweg 1) uit 1927 en veel nieuwbouw. Langs de Herenstraat bevindt zich een bijna aaneengesloten bebouwingslint, dat in aanleg teruggaat tot de 17e eeuw. De bebouwing staat deels op vrij smalle, diepe percelen en laat van zuid naar noord een steeds sterkere verdichting zien. De één en tweelaags panden hebben kappen haaks op of evenwijdig aan de straat. De oudste panden hebben bouwrestanten uit de 16e of 17e eeuw, maar dit is door de vaak verbouwde voorgevels niet altijd goed te zien. Er is een markante afwisseling in woonhuizen van verschillende typen, woonwinkelhuizen, horecapanden en (voormalige) bedrijfspanden. Gevels met voor de 19e en vroege 20e eeuw karakteristieke historiserende kenmerken, eenvoudige lijstgevels en een trapgevel bepalen het afwisselende straatbeeld. Meer naar het zuiden toe staan ook kleine villa’s en middenstandswoningen uit het interbellum. Enkele van de markante panden zijn het hoekpand Herenstraat 18 (rijksmonument) en het naast gelegen 17e-eeuwse trapgevelhuis Herenstraat 19 (rijksmonument), de hereboerderij Huizen NIeuwenstein (Herenstraat 45, rijksmonument), de oude Hoefsmederij op nr. 48 (rijksmonument), de wit geschilderde doktersvilla Herenstraat 49 en de hoofdonderwijzerswoning Herenstraat 50 uit 1883 (rijksmonument). De bijbehorende voormalige school staat aan de Schoolstraat. Andere belangrijke historische gebouwen langs de Herenstraat zijn onder meer de onderbouw van industriemolen van Stoomfabriek De Batavier uit 1888 (rijksmonument) en het grote fabrieksgebouw van Van Betrum Stalen Ramen uit 1948 op Herenstraat 108. In 1921 liet Woningbouwverenigng Jutphaas een arbeiderswijkje bouwen naar ontwerp van architect K van den Berg. Deze eerste uitbreiding van Jutphaas betreft een eenvoudig tuindorp met kleine geschakelde bakstenen woningen van verschillende typen en opvallend door de siermetselwerkdetails en de grote expressieve pannendaken. Kort na de Tweede Wereldoorlog werden ten westen van dit complex verschillende blokken geschakelde eengezinswoningen gebouwd, in een sobere traditionalistische trant. In de jaren zestig werd begonnen aan de grote nieuwbouw wijk Wijkersloot. Aanvankelijk gebeurde dit nog aan eenvoudige woonstraatjes met in lange rijen geschakelde eengezinswoningen, vlak achter het bebouwingslint van de Nedereindseweg. Rond 19671970 werd gebouwd aan het centrale deel van Wijkersloot. Hier verrees een modernistische buurt met hoog- en middelhoogbouw in een volledig open verkavelingstructuur, ingebed in een groene

217


Figuur 86. Jutphaas-Wijkersloot 2006, St.-Elisabethshofje aan het Kerkveld (foto: MAB).

entourage met grote plantsoenen, tuinen en vijvers (Wenckebachplantsoen, Van Herwijnenplantsoen). Langs de Sluyterslaan, die deels als een sooirt parkway is ingericht met veel groen, bevindt zich een groot aantal stempelstructuren, samengesteld uit zich telkens herhalende ensembles met galerijflats en blokken geschakelde eengezinswoningen (circa 1962-1966). Opvallend zijn de vier grote schijfvormige galerijflats aan het Nijpelsplantsoen uit 1969. Ook hier heeft de wijk door de vele plantsoenen een groen karakter. Tussen en langs de flanken van de hoogbouwbuurten bevinden zich buurten met alleen grondgebonden geschakelde woningen. In het stratenpatroon en de oriëntatie van de bebouwing is de historische ontginningsstructuur van het gebied nagevolgd. Op enkele locaties in de woonwijk bevinden zich gebouwen met bijzondere functies, zoals scholen, een winkelcentrum en bedrijfspanden. Opmerkelijk wat betreft hun vormgeving zijn de Beatrixschool aan de Bendienlaan (1970), het winkelcentrum met portiekflats en maisonnettes aan de Israëlslaan (1965-1969) en een bedrijfsverzamelgebouw met bijzondere betonconstructie aan de Hildo Kropstraat 37d (1968). In het plangebied bevinden zich de volgende monumenten: • Doorslag, sluis (GM); • Herenstraat 18, woonhuis-horeca (RM); • Herenstraat 19, pand met trapgevel (RM); • Herenstraat 37-38, pand met in- en uitzwenkende lijstgevel (RM); • Herenstraat 45, herenboerderij ‘Huize Nieuwenstein’(GM); • Herenstraat 48, hoefsmederij (RM);

218


• Herenstraat 50, hoofdonderwijzerswoning (RM); • Herenstraat 66, 67, dubbel woonhuis (GM); • Herenstraat 71a, molenrestant ‘De Batavier’ (Rm); • Herenstraat 73-74, pand ‘De Doorslag’ (RM); • Kerkstraat 38-50/Schoolstraat 2, voormalige school (GM); • Kerkveld 14-19, St.-Elisabethshofje (GM); • Kerkveld 56, Algemene Begraafplaats met restant kerktoren (RM); • Nedereindseweg 3, Ned. Herv. Kerk (RM).

219


11. Het Klooster Aardkundige elementen In het noordelijk deel van het plangebied Het Klooster liggen de Jutphaas- en Blokstroomgordels relatief dicht aan het maaiveld. Als gevolg van reliëfinversie zijn de oeverwallen en rivierbedding als hoger gelegen gebieden zichtbaar in het buitengebied. Hier kunnen ook restgeulen waarneembaar zijn in het microreliëf. Voor de herkenbaarheid van deze stroomgordels is het van belang dit microreliëf te behouden. Op basis van het kadastraal minuutplan uit de periode 1811-1832 blijkt een duidelijk verband te bestaan tussen de spreiding van ondiep gelegen stroomgordels en de grootte van het verkavelingspatroon. Algemeen genomen zijn percelen groter op de ondiep gelegen stroomgordelafzettingen, omdat deze hoger gelegen gronden minder ontwatering behoefden en er dus minder sloten zijn gegraven. Het is wenselijk dergelijke verkavelingspatronen zoveel mogelijk herkenbaar te houden. In de polder Het Klooster is een deel van een fossiele rivierloop nog herkenbaar aan een kronkelende sloot. Het betreft een zogenaamde crevassegeul, een erosiegeu die is ontstaan bij het doorbreken of overstromen van de oeverwal van een rivier bij hoog water. Deze crevasse heeft in het verleden dienst gedaan als doorvaarroute tussen IJsselstein en Houten.Voor de herkenbaarheid van deze crevasse is het van belang dit specifieke verkavelingspatroon te behouden evenals het eventueel voorkomende microreliëf. In het zuidelijk deel van het plangebied Het Klooster bevinden zich de uiterwaarden van de Lek. Het betreft de Waalse Waard. Hier zijn bij archeologisch booronderzoek geulafzettingen aangetroffen, die waarschijnlijk verband houden met een uiterwaardgeul van de Lek.

Historische geografie en landschap Het plangebied bestaat uit landbouwgebied dat geleidelijk plaats maakt voor bedrijventerrein. Het oude, in de middeleeuwen ontgonnen landschap is in het agrarische gebied nog goed herkenbaar. In het noorden komen 3 middeleeuwse ontginningsblokken samen. In het uiterste noorden ligt een klein deel van de 11e-eeuwse copeontginning Jutphaas. De percelen zijn de zuidelijke uiteinden van veel langere stroken die zich ten noorden van het Amsterdam-Rijnkanaal uitstrekken tot aan de Overeindseweg. Oostelijk daarvan ligt het uiteinde van de oudere ontginning HeemstedeWulven, met daarbinnen de Houtense Wetering, die een minder regelmatige perceelsindeling heeft. Ook deze ontginning is door het Amsterdam-Rijnkanaal doorsneden. De noord-zuid lopende Heemsteedseweg (nu straatnaam Vuilcop) vormde de grens tussen deze ontginningen. De zuidgrens van deze twee ontginningen werd gevormd door de Hoonwetering met de begeleidende weg/ kade (nu straatnaam Vuilcop) aan de zuidkant. Ten zuiden hiervan lag de ontginning Klein Vuilkop. De kaden blijven bestaan, maar zullen in het bedrijventerrein minder herkenbaar worden. Dat geldt ook voor de Schalkwijkse Wetering die omstreeks 1200 is aangelegd om het gebied verder oostelijk te ontwateren. Ook het grootste deel van het oude polderlandschap met de typische strookvormige percelen zal verdwijnen. Ten zuiden van de Achterweg blijft het polderlandschap van de strokenontginningen

220


Figuur 87. Het Klooster, Boerderij Lekdijk Oost 1 (foto: MAB).

voorlopig nog goed herkenbaar. Hier is ook de relatie met de Lekdijk goed zichtbaar. De richting wordt bovendien geaccentueerd door greppels en ruggen in de lengterichting van de percelen. In de uiterwaarden, hier ‘t Waalse Waard geheten, is door enkele sloten en perceelsscheidingen nog zichtbaar dat ze ooit een geheel waren met de strokenontginningen binnendijks. De dijk is dus dwars over een bestaand, al ontgonnen landschap gelegd. Na de bedijking bleef in de uiterwaarden rivierdynamiek bestaan. Nog omstreeks 1900 was de Lek hier bijzonder breed. Met kribben werd aanwas bevorderd, waarbij een eiland (opwas) tegen de uiterwaarden groeide. Dergelijke processen zijn in het reliëf in het zuidelijk deel van de uiterwaarden nog herkenbaar.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek Het bestemmingsplangebied omvat het nog gedeeltelijk intacte agrarische gebied ten oosten van het Lekkanaal. Het gebied wordt begrensd en doorsneden door een aantal belangrijke historische (water)structuren: de Lek met de Lekdijk bevindt zich aan de zuidzijde, het Lekkanaal uit 1936 aan de westzijde, en het Amsterdam-Rijnkanaal (voltooid 1952) aan de noordzijde. In oost-westrichting lopen door het gebied oude kaden met sloten uit de ontginningsperiode (Schalkwijksewetering). Het gebied is voornamelijk agrarisch in gebruik geweest. Aan het agrarische verleden herinneren enkele boerenerven, met name langs de Lekdijk en aan de parallel hieraan lopende Achterweg. Van grote cultuurhistorische waarde is de boerderij Lekdijk-Oost 1, een langhuisboerderij met zadeldak en markante rondboogvensters uit 1876. Op het erf bevinden zich nog een veeschuur en een hooiberg. Ook bij enkele andere, overigens sterk vernieuwde boerenerven bevinden zich nog hooibergen, meestal uit het midden van de 20e eeuw.

221


In samenhang met het Lekkanaal ontstond het monumentale ensemble van de Prinses Beatrixsluis (1933-1938), naar ontwerp van ir. L.S.P. Scheffer. Het complex, uitgevoerd in functionalistische stijl, bestaat naast de imposante sluisportalen en de sluiskommen uit een aantal dienstwoningen, een magazijn en een werkplaats, alle met markante wit geschilderde gevels. Het geheel vormt een fraai, in vorm en functie samenhangend ensemble. Tussen Schalkwijkerwetering en Lekkanaal is in 1935 een schutssluis gebouwd. De grotendeels betonnen sluis is goed bewaard gebleven. Ten noorden van de schutssluis bevindt zich een forse betonnen grondduiker met inlaat uit het midden van de 20e eeuw, een markant element langs het Lekkanaal. Uit 1939-1940 dateert de keersluis ‘Plofsluis’ aan de Lekkanaaldijk, onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Andere onderdelen van deze linie, betonnen mitrailleurkazematten uit 1936, bevinden zich aan weerszijden van de ingang van het Lekkanaal. Het oostelijke exemplaar aan de Lekdijk Oost valt binnen dit bestemmingsplangebied. Verder moeten worden genoemd de kazemat bij de Schalkwijksewetering, de inundatiesluis, de duiker, de palengroep, de inundatiedijk en een kazemat tegenover het waterleidingsbedrijf. De Overeindsebrug over het Lekkanaal is een stalen boogbrug uit circa 1935, in de weg van Jutphaas naar Houten. In het plangebied bevinden zich de volgende monumenten: • Lekdijk Oost 1, boerderij (GM); • Prinses Beatrixsluis, sluis (RM); • Schalkwijksewetering/Sluispad, schutsluis (RM); • Diverse onderdelen Nieuwe Hollandse Waterlinie (RM, in procedure): - betonnen werken / V.I.S. kazematten Lek-Lekkanaal (het betreft de kazemat op de oostelijke oever van het Lekkanaal); - Plofsluis; - complex betonnen werken en sluis Lekkanaal: - duiker; - mitrailleurkazemat; - schutsluis met brug; - gietstalen koepelkazemat type G met afwachtingsruimte.

222


12. Liesbosch Aardkundige elementen In dit plangebied zijn geen aardkundige elementen aanwezig.

Historische geografie en landschap Het bedrijventerrein Liesbosch is aangelegd in een landschap van copeontginningen. Moerassige gebieden werden vanaf een ontginningsbasis door sloten ontwaterd die het gebied in lange strookvormige percelen verdeelden. De Ravensche Wetering en een bijbehorende kade (nu Ravenswade) scheidden twee van deze ontginningen. In het zuiden lag de ontginning Jutphaas (eind 11e eeuw) en in het noorden Raven (begin 12e eeuw). De ontginning ging gelijk op met het graven van de Vaartse Rijn. De grote ontginningsblokken waren tot halverwege de 20 eeuw gaaf in het polderlandschap te herkennen, maar raakten versnipperd door aanleg van de A12 en het Lekkanaal. Bijzonder is dat de Ravensche wetering nog steeds een centrale as in het plangebied vormt. Maar de wetering komt nu over als een slootje langs een brede weg. Ten noorden van de wetering schijnt de polderstructuur nog door in het bedrijventerrein. De straten hebben hier nog een duidelijke gerichtheid op Ravenswade met daarlangs de Ravensche Wetering. Binnen het plangebied lag al halverwege de 20e eeuw het zuidelijke uiteinde van een langgerekt industrielint langs de Vaartse Rijn. De bebouwing is veranderd, maar een deel van de vroegere haven ligt er nog.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek Het bestemmingsplangebied bestaat uit een bedrijventerrein, dat zijn oorsprong heeft in de jaren vijftig van de 20e eeuw, toen in de Polder Laagraven, terzijde van het Noordersluiscomplex (gemeente Utrecht) een groot veilingcomplex werd aangelegd. Langs het Amsterdam-Rijnkanaal werden twee insteekhavens gegraven. Gaandeweg vestigden zich hier meer bedrijven. Van de oorspronkelijke bedrijfsbebouwing uit het derde kwart van de 20e eeuw is nagenoeg niets meer over. Het gebied is in recente jaren herontwikkeld en grotendeels nieuw ingevuld. Er bevinden zich hier geen gebouwen met een cultuurhistorische waarde. In het plangebied bevinden zich geen monumenten.

223


13. Lekboulevard-Hoog Zandveld uiterwaarden Aardkundige elementen Het plangebied beslaat voor een groot deel uit uiterwaarden van de Lek, op deze plek de Bossenwaard geheten. De Lek is een van de meest recente stroomgordels in Nieuwegein en is tegenwoordig nog watervoerend. Na de bedijking heeft de rivier haar natuurlijke karakter verloren. De stroomgordel van de Lek is duidelijk zichtbaar in het landschap. Bij archeologisch booronderzoek in de Bossenwaard zijn behalve uiterwaardafzettingen, direct onder de bouwvoor in de ondergrond aanwijzingen aangetroffen voor de aanwezigheid van geul-, komen oeverafzettingen. Op basis van de diepteligging kan worden geconcludeerd dat de aangetroffen geul mogelijk bij de stroomgordel van de Hollandsche IJssel behoort.

Historische geografie en landschap Uiterwaarden ontstonden nadat, door de aanleg van dijken, het rivierengebied werd gescheiden in een binnendijks en een buitendijks gebied. Ooit vormde het landschap van de Bossenwaard een geheel met de strokenontginningen binnendijks. De sloten in de Bossenwaard zijn het verlengde van enkele (inmiddels verdwenen) sloten binnendijks. De dijk is dus dwars over een bestaand, al ontgonnen landschap gelegd. Mogelijk lag de basis voor de ontginning ten zuiden van de Lekdijk bij de huidige rivier, waar mogelijk ook een lage kade lag. Mogelijk liggen in de uiterwaardenklei nog restanten van die basis, maar die kunnen ook zijn opgeruimd door een (kleine) noordwaartse verschuiving van de rivier. Na de bedijking bleef in de uiterwaarden rivierdynamiek bestaan. Opvallend is dat hiervan in de Bossenwaard nauwelijks zichtbare verschijnselen van bestaan. De noord-zuid gerichte verkaveling is niet verstoord door rivierdynamiek. Door natuurontwikkeling kan het landschapsbeeld in de toekomst veranderen. Het jachthaventje is, afgaande op 19e-eeuwse kaarten, aangelegd omstreeks 1870, waarschijnlijk als vluchthaven, en heeft in grote lijnen de toenmalige omtrek behouden.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek In het bestemmingsplangebied bevinden zich geen gebouwen of complexen met een cultuurhistorische waarde. In het plangebied bevinden zich geen monumenten.

224


14. Laagraven Aardkundige elementen De Jutphaas- en Blokstroomgordels liggen relatief dicht aan het maaiveld. Als gevolg van reliëfinversie zijn de oeverwallen en rivierbedding als hoger gelegen gebieden zichtbaar in het buitengebied. Hier kunnen ook restgeulen waarneembaar zijn in het microreliëf. Voor de herkenbaarheid van deze stroomgordels is het van belang dit microreliëf te behouden. Op basis van het kadastraal minuutplan uit de periode 1811-1832 blijkt een duidelijk verband te bestaan tussen de spreiding van ondiep gelegen stroomgordels en de grootte van het verkavelingspatroon. Algemeen genomen zijn percelen groter op de ondiep gelegen stroomgordelafzettingen, omdat deze hoger gelegen gronden minder ontwatering behoefden en er dus minder sloten zijn gegraven. Het is wenselijk dergelijke verkavelingspatronen zoveel mogelijk herkenbaar te houden.

Historische geografie en landschap De Overeindse weg is de middeleeuwse ontginningsbasis van de copeontginning Overeind en vormt als ijle lintbebouwing met laanbeplanting en een wetering aan de noordkant van de weg nog steeds een structurerend historisch element. In een schuine hoek daarop ligt vanouds de typische strokenverkaveling van een copeontginning. De diepe stroken zijn in de 20e eeuw afgekort door de komst van het Lekkanaal en het Amsterdam-Rijnkanaal in het zuiden en door de Houtenseweg in het noorden. Ook door de aard van het landgebruik (laagstamboomgaarden) en de aanleg van de golfbaan veranderde de aard van het landschap. De historische copeontginning is echter nog herkenbaar en in combinatie met het lint van de Overeindseweg van historisch-landschappelijke waarde. Tot de verbreding van het Amsterdam-Rijnkanaal in 1981 en het verdwijnen van de Heemstederbrug, stond de Overeindseweg in verbinding met de Nedereindseweg. Sindsdien is het gebied min of meer geïsoleerd gebleven van de rest van Jutphaas en de gemeente Nieuwegein, en bovendien onbebouwd gebleven. In het kader van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, die aanving in 1815 en tot de Tweede Wereldoorlog in fases door ging, werd het inundatiekanaal gegraven waarmee landbouwgronden ten noorden en zuiden van de Overeindseweg als inundatievlaktes onder water konden worden gezet. In 1873 werden de Batterijen aan de Overeindseweg aangelegd aan de westkant van het inundatiekanaal. Ze waren een vooruitgeschoven post voor het Fort Jutphaas en moesten het inundatiekanaal en de Overeindseweg kunnen verdedigen. Latere toevoegingen bestaan uit een kade aan de westzijde van het kanaal, die in 1939-1940 werd versterkt met kazematten.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek De historische bebouwing concentreert zich langs het ontginningslint, de Overeindseweg. Tot de aanleg van het Amsterdam-Rijnkanaal stond dit lint nog in directe verbinding met de Nedereindseweg (en de huidige De Malapertweg en Rond ‘t Fort). Van de in de vroege 19e eeuw reeds aanwezige boerenerven langs het binnen het plangebied gelegen deel van de Overeindseweg (drie aan de noordzijde van de weg, één aan de zuidzijde) zijn de locaties tegenwoordig nog steeds bebouwd (huisnummers 27, 31 en 33 en 38). Overeindseweg 38 is een oude hallehuisboerderij met afgewolfd, deels rietgedekt zadeldak, die op grond van de kapvorm en andere vroege kenmer-

225


Figuur 88. Laagraven, Boerderij Overeindseweg 38 (foto: MAB).

ken wellicht nog een 18e-eeuwse oorsprong heeft. De boerderijen op de nummers 27 en 33 zijn in het laatste kwart van de 19e eeuw ingrijpend gemoderniseerd en bezitten in beide gevallen een voorhuis met hoge zijgevels en zadeldak. Het lage bedrijfsgedeelte van nr. 27 is wellicht in aanleg nog een restant van de oudere boerderij. De boerderij op nr. 31 is recentelijk grotendeels vernieuwd maar in hoofdvorm (hallehuis) nog herkenbaar. In de late 19e eeuw verrees op het erf van nr. 38 een tweede grote hallehuisboerderij (nr.36) van het in die periode gebruikelijke zadeldaktype met hoge zijgevels. Karakteristiek is de situering van de boerderijen, in een lichte schuine hoek haaks op de openbare weg, voor op het erf. Vanaf de late 19e eeuw is het boerderijenlint aangevuld met enkele woningen, waaronder de kleine bakstenen, naderhand uitgelegde Fortwachterswoning nabij de batterij (1881, nr. 25) en een bungalow uit circa 1960. De bebouwing aan de nabij gelegen Heemsteedseweg ligt net buiten de gemeente Nieuwegein en maakt dus geen deel uit van het plangebied. In de jaren 1871-1873 verrees in opdracht van het toenmalige Ministerie van Oorlog een verdedigingswerk, bestaande uit een tweetal batterijen bij een gelijktijdig gegraven inundatiekanaal. Ze dienden ter verdediging van de Overeindseweg en om de afdamming van het inundatiekanaal door mogelijke vijanden te voorkomen. De noordelijke batterij met toebehoren (aardwerken, wachthuis, remise, bergplaats, artillerieloods en fortwachterswoning) is van het 19e-eeuwse complex gaaf behouden gebleven. Het zuidelijke deel van het verdedingingswerk ging bij de verbreding van het Amsterdam-Rijnkanaal in 1981-1982 verloren.

226


In het plangebied bevinden zich de volgende monumenten: • Onderdelen Nieuwe Hollandse Waterlinie, complex batterij aan de Overeindseweg met inundatiekanaal en annexe werken (RM): - aardwerken met emplacementen en wal; - wachthuis (gebouw B); - bergplaats (gebouw C); - remise (gebouw E); - mitrailleurkazemat; - artillerieloods (gebouw a); - fortwachterswoning (gebouw b) = Overeindseweg 25; - schotbalkkering/sluis; - brug; - gietstalen koepelkazemat type G met afwachtingsruimte; - inundatiekanaal en onderhoudsweg; - resten tankversperring; - onvoltooide groepsschuilplaatsen, type P. • Overeindseweg 38, boerderij (GM). De overige karakteristieke bebouwing is aangeduid op de cultuurhistorische waardenkaart en is opgenomen in de bij deze rapportage gevoegde bijlage.

227


15. Oudegein-Hogelanden Aardkundige elementen De huidige Kromme IJssel is het restant van een ooit veel bredere geul, de Hollandse IJssel, die in 1285 werd afgedamd van de Lek. Na de afdamming trad verlanding op. Door de afdamming bleef een half verlandde laagte in het landschap over. Volgens de bodemkaart (Stiboka, 1981) zijn de kleigronden laaggelegen, nat en hebben ze een slappe, ongerijpte ondergrond (nesvaaggronden, grondwatertrap I). Het gebied is nu bebost, waardoor de oorspronkelijke structuur slecht herkenbaar is, maar met enige moeite zijn de oorspronkelijke uiterwaarden en reliëfverschillen nog zichtbaar. De loop van de rivier is sterk bepalend geweest voor de ontginning en verkaveling in dit deel van de gemeente.

Historische geografie en landschap Het bestemmingsplangebied Oudegein- Hogelanden hoort tot de oudst bewoonde gebieden van de gemeente. Rond de IJssel lagen hogere ruggen die al in de prehistorie vroeg bewoond waren. Hier ontstond een landschap van zogenaamde stroomrugontginningen. Anders dan elders in Nieuwegein was de ontginning niet gepland. Er ontstonden percelen in de vorm van brede stroken of onregelmatige blokken. Door dit landschap werd in de 12e eeuw het kanaal Doorslag gegraven dat de stad Utrecht verbond met de IJssel. Langs dit kanaal lag een wigvormig gebied met een afwijkende perceelsindeling die mogelijk samenhangt met de door de bisschop geplande stad Het Gein. Tot aan de verstedelijking werd het landschap bepaald door de Kromme IJssel, deze middeleeuwse ontginningsstructuur en het kanaal, een landschappelijk ensemble dat ook nu nog in de groenstructuur naar voren treedt. Vooral in de binnenbocht van de IJssel zijn de onregelmatige perceelsvormen zijn nog goed herkenbaar, zowel in het nog agrarische gebiedje als in het groengebied. De wigvormige structuur die aan de oostzijde begrensd wordt door het fietspad Geinoord, is nog goed in de groene inrichting bewaard is gebleven. Binnen deze structuur, nu onder bos en boomgaard, ligt een lage terp met de archeologische resten het door de bisschop van Utrecht geplande, maar nooit echt van de grond gekomen stadje Het Gein. In het park Oudegein ligt de fraaie gelijknamige buitenplaats. In het oosten van het park zijn de stroken en sloten van het vroegere poldergebied zichtbaar. Hier ligt ook oud perceelsgewijs bos uit die tijd.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek In het plangebied bevinden zich enkele belangrijke historische structuren: de Hollandse- en Kromme IJssel met deels begeleidende wegen (jaagpaden) en de in oorsprong 12e-eeuwse Doorslag, de verbinding tussen de Vaartse Rijn en de Hollandse IJssel, eveneens met relicten van de jaagpaden. In het grote stadspark Oudegein bleef de landgoedkern van het gelijknamige kasteel intact. Langs en door dit gebied lopen nog enkele oudere structuren zoals de Wiersdijk (langs de zuidzijde) en enkele oude wegen en waterlopen. Het gebied rond en ten zuiden van de landgoedkern is in het kader van het definitieve Structuurplan uit 1969 herontwikkeld tot grootschalige groenvoorziening voor het nieuwe woongebied, dat vanaf de jaren zeventig werd aangelegd. Ook

228


Figuur 89. Oudegein-Hogelanden, Historische boerderij Geinoord 11 (foto: MAB).

het gebied ten westen van de Hollandse IJssel, oorspronkelijk deel uitmakend van de gemeente IJsselstein, werd als groengebied gehandhaafd. De oudste bebouwing van het plangebied bleef bewaard in de kern van de buitenplaats. Het 17e-eeuwse Kasteel Oudegein bevat in de onderbouw nog veel restanten van de middeleeuwsen voorganger, een solide, geheel door water omgeven woontoren uit de tweede helft van de 13e eeuw. Tot de kasteelplaats bebouwing behoren verder een deels nog 17e-eeuwse boerderij, een bouwhuis met woning en een 18e-eeuws toegangshek. In het omliggende terrein zijn (relicten van) oude grachten, lanen en tuinen behouden gebleven. Ook de grote boerderij Warsenhoeck (Geinoord 12) behoorde van oudsher tot het landgoed. De dwarshuisboerderij bezit nog 17e-eeuwse elementen. Op het erf staan onder meer een veestal, een boenhuis en een hooiberg. Ten zuiden van het complex bevindt zich de naar deze locatie aan de Doorslag verplaatste wipwatermolen Oudegein, tegenwoordig een markant oriëntatiepunt langs de vaart. Rond de aansluiting van de Doorslag op de Hollandse IJssel bevindt zich bij de voormalige Geinbrug een kleine groep historische panden, waaronder ‘Oudervreugd’ (Geinoord 2). Het ogenschijnlijk 18e-eeuwse pand bevat intern nog 16e-eeuwse bouwsporen. Geinoord 1 is een in oorspong laat 19e-eeuwse langhuisboerderij. Aan het Hooglandse Jaagpad langs de Hollandse IJssel bevindt zich het markante complex van het gemeentelijke waterleidingbedrijf van IJsselstein, dat ook Vreeswijk van water voorzag. Het

229


complex bestaat uit de 28,5 meter hoge in betonsysteembouw opgetrokken watertoren uit 1911, diverse dienstgebouwen en dienstwoningen, waaronder de voormalige directeurswoning (Hooglandse Jaagpad 1-2), in 1911 gebouwd in een schilderachtige overgangsarchitectuur. In het plangebied bevinden zich de volgende monumenten: • Geinoord 2, woonhuis ‘Oudervreugd’ (GM); • Geinoord 9, Wipwatermolen Oudegein (RM); • Geinoord 12, ‘Warsenhoeck‘ (RM); • Hooglandse Jaagpad 5, watertoren (RM); • Oudegein 1, kasteel Oudegein (RM); • Oudegein 2, boerderij/hofstede (RM); • Oudegein 3-4, bouwhuis met woning (RM); • Oudegein, toegangshekken, opzet en voorplein, tuin, bruggen, voorplein, werkplaats, moestuin, muur (RM).

230


16. Plettenburg-De Wiers Aardkundige elementen In dit plangebied zijn geen aardkundige elementen aanwezig.

Historische geografie en landschap Het plangebied bestaat voor een groot deel uit bedrijventerrein waar oude landschappen van voor de verstedelijking geen resten hebben achtergelaten. Toch zijn er verspreid over het plangebied een aantal bijzondere fenomenen uit die tijd te zien. In het noorden ligt het oost-west gerichte ontginningsbasis van de grote 11e-eeuwse copeontginning Jutphaas. Het is nu zichtbaar als een met bomen beplante, soms door sloten omgeven smal fietspad (De Malapertweg en Rond ‘t Fort). Aan dit oude lint stonden behalve boerderijen ook kastelen en ridderhofsteden, waarvan Rijnhuizen is uitgegroeid tot een fraaie buitenplaats. Direct ernaast vormt Fort Jutphaas een onderbreking van deze oost-westverbinding die het moest verdedigen. De uitgesproken strokenverkaveling die tot de verstedelijking aan weerszijden van deze weg lag, is aan de zuidzijde nog herkenbaar in de noord-zuidrichting van straten, bebouwing en groen. Kanalen zijn van belang voor het karakter van het gebied. In de 12e eeuw werd de Vaartse Rijn aangelegd. Dit kanaal (nu Merwedekanaal) is verbreed, maar nog herkenbaar. Dat geldt ook voor het Lekkanaal (1938). De Schalkwijkse Wetering is aangelegd om het water uit het pas ontgonnen gebied ten oosten van Jutphaas af te voeren. De wetering met weg en populierenbeplanting vormt nu nog een fraaie centrale structuur in de wijk. Al voor de verstedelijking ontstond langs deze waterwegen bedrijvigheid. Deze vroege stedelijke structuren zijn nog zichtbaar in de vorm van havens en voormalige werven aan het Merwedekanaal en het Waterwinstation ir. Cornelis Biemond aan het Lekkanaal.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek Het oorspronkelijke agrarische gebied ten oosten van de Vaartse Rijn, met de polders Overeind en Wiers wist zijn landelijke karakter tot ver in de 20e eeuw te behouden. Pas vanaf circa 19201930 vestigden zich langs deze zijde van de Vaartse Rijn enkele bedrijven. Uit de agrarische periode resteren verschillende erven met boerderijen langs de historische lintstructuur, die het noordelijke deel van het plangebied doorsnijdt, de eeuwenoude ontginningskade (Overeindseweg), hier De Malapertweg geheten. De boerderijen liggen hier op ruime erven, als een enclave binnen het grotendeels als bedrijventerrein ontwikkelde plangebied. In het oude lint staan onder meer de laat 18e-eeuwse landarbeidershuizen De Malapertweg 9-11. De langhuisboerderij Oortmanshoeve (nr.14) is eveneens 18e-eeuws en voorzien van een rieten dak. Op het erf staat een klein bakhuis. Van jongere datum zijn de boerderijen op de nummers 21 en 23 (eind 19e/vroeg 20e eeuw). Rond 1870 werd het markante herenhuis Stormerdijk gebouwd (nr.17), een wit gepleisterde villa met schilddak. Het werd gebouw naast de locatie waar de voormalige ridderhofstad Stormerdijk heeft gestaan. Ten zuiden van de Overeindseweg, langs de Vaartse Rijn, bevindt zich de 17e-eeuwse buitenplaats Rijnhuizen. De oorsprong hiervan gaat terug op het middeleeuwse kasteel Rijnhuizen. Resten van dit kasteel bevinden zich nog in de kelderverdieping van het 17de-eeuwse huis. Dit

231


Figuur 90. Plettenburg-De Wiers, Rijnhuizen, huis en park (foto: MAB).

vormt het middelpunt van een fraaie landschapstuin met waterpartijen, een koetshuis en oranjerie, een schuur, een toegangshek aan de voormalige Overeindseweg en een theekoepel aan de Vaartse Rijn. Ook zijn twee grenspalen van Rijnhuizen-Plettenburg bewaard gebleven. De Overeindseweg werd in 1820 doorsneden bij de aanleg van het Fort Jutphaas, onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het fort werd gebouwd op het terrein van het goed Plettenburg, dat door het Ministerie van Oorlog was onteigend. De twee stervormige schansen aan weerszijden van de doorgaande weg zijn tussen 1846 en 1848 tot een aaneengesloten aardwerk omgevormd en de Overeindseweg werd om het fort heen geleid. Het aardwerk is in gave staat behouden gebleven. Binnen het fort bevinden zich een bakstenen reduit (1848), twee remises en twee bomvrije munitiebergplaatsen, en een fundering van een antenne. Aan de Vaartse Rijn, bij de Rijnhuizerweg bevindt zich een markant groepje huizen dat tussen 1907 en 1911 door Rijkswaterstaat werd opgericht voor de huisvesting van de brugwachters en de brugwachtersknecht (Rond ‘t Fort 16-18, 20). Nr. 16-18 is een opvallende dubbele woning met topgevelrisalieten, mansardedaken en gevels met decoratief siermetselwerk. Uit de periode tussen 1930 en 1935 dateert het complex van de Zuidersluis, een schutssluis die door Rijkswaterstaat werd aangelegd in het Merwedekanaal. Op het terrein bevinden zich een sluiswachtershuisje en enkele woningen. Ten noorden hiervan bevindt zich nog een betonnen duiker, die het water vanuit de Vaartse Rijn onder het Amsterdam-Rijnkanaal doorleidt naar de overzijde.

232


De industriële bedrijvigheid langs de oostzijde van de Vaartse Rijn is dermate laat op gang gekomen, dat er zich nauwelijks nog van de vaart afhankelijke bedrijvigheid heeft gevestigd. Uitzonderingen vormen de houthandel en zagerij Heijman (Dieselbaan 5) en Tatasteel (Hollandhaven 1). Van de houthandel resteren enkele houten loodsen en een kleine insteekhaven. Het complex van Tatasteel heeft aan de Vaartse Rijn een grote overkapte losplaats. Langs het Lekkanaal werd vanaf de jaren vijftig het omvangrijke Waterwinstation Ir. Cornelis Biemond gerealiseerd, naar ontwerp van architect P. Elling. Het in modernistische trant opgetrokken complex bestaat onder meer uit een snelfiltergebouw, een filtraatpompgebouw, een laboratorium en dienstwoningen. In het Structuurplan van 1969 werd het gebied Plettenburg-De Wiers gereserveerd voor een grootschalig bedrijventerrein. Vanaf de vroege jaren 70 kreeg dit gestaag vorm aan weerszijden van de Plettenburgerbaan en de weg Hollandhaven. Eén van de eerste bedrijven die zich hier vestigden was SKF, de verkoopmaatschappij van lagers en onderhoudsgereedschappen. Het grote complex aan de noordzijde van de Vaartse Rijn is opgezet als een modernistische megastructuur, bestaande uit grote paviljoens die zijn verbonden door smalle gangen. Het geheel ligt in een fraaie tuinaanleg. In het plangebied bevinden zich de volgende monumenten: • Rond ‘t Fort 22, complex ‘Rijnhuizen’, met kasteel, koetshuis, oranjerie, theekoepel, schuur en toegangshek (RM); • Malapertweg 14, boerderij en bakhuis (GM); • Malapertweg 17, buitenplaats ‘Stormerdijk’ (GM). • Diverse onderdelen Nieuwe Hollandse Waterlinie (RM): - Complex Fort bij Jutphaas: - fortaanleg en aardwerken, waarin (resten van) geschutsopstelplaatsen, natte gracht met buitenoevers en met (omleidings- en onderhouds-)wegen; - bomvrij wachthuis A; - bomvrije remise B; - bomvrije remise C; - bomvrije bergplaats / verbruiksmagazijn D; - bomvrije bergplaats / verbruiksmagazijn E; - toegangsbrug; - rest damsluis D; - damsluis E; - Complex betonnen werken en sluis Lekkanaal: - duiker; - damsluis; - houten schotbalkenloods

233


17. Vreeswijk-Noord Aardkundige elementen In dit plangebied zijn geen aardkundige elementen aanwezig.

Historische geografie en landschap Het gebied is in de middeleeuwen vanaf de Lekoever (die vroeger mogelijk ooit zuidelijker heeft gelegen) ontgonnen in een min of meer regelmatige, noord-zuidgerichte strokenverkaveling. In de woonwijken en groengebieden van Vreeswijk-Noord is deze typische, bijna 1000 jaar oude, noordzuidrichting nog goed te herkennen in het stratenpatroon, de bouwrichting, in sloten en kanalen en in groenstructuren. In enkele gevallen lopen sloten en straten nog steeds door tot aan de historische basis: de Lekdijk. Een belangrijk structurerend historisch element wordt gevormd door de Vaartse Rijn (midden 12e eeuw) en het Merwedekanaal (1881). Het gebied ten oosten van de Vaartse Rijn is met insteekhavens en straatrichting nog duidelijk op de oude vaart gericht, hetgeen de nieuwe bebouwing een hoge ruimtelijke kwaliteit verleent. In een groot deel van het plangebied draagt de nabijheid van de Lek of van de kanalen (zicht op water, op bruggen of op dijk) wezenlijk bij aan de identiteit of de eigenheid van de wijk. Binnen Vreeswijk-Noord is het historisch wegenpatroon, zoals dat in de eerste helft van de 19e eeuw aanwezig was, nog goed herkenbaar in de vorm van de Wierselaan en de Prins Hendriklaan. Het landgoed De Wiers werd in 1947 gesloopt. Het huidige pand uit 2004-2006 is gebouwd op de kelders van het oude huis. Er omheen ligt een bescheiden nieuwe buitenaanleg. In het gebied rond het huidige Elzenbos, dat vroeger waarschijnlijk bij de buitenplaats hoorde, is zowel de vroegere kavelstructuur als de functie (hakbos) uit die tijd herkenbaar.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek (zie ook § 3.3). Aangezien de oudste nog aanwezige bebouwing dateert uit de 17e eeuw wordt hier volstaan met een globale schets van de ontwikkelingen vanaf die periode. Het aanvankelijk agrarisch gebruikte gebied ten noorden van Vreeswijk (waarin het voorname Huis De Wiers met omliggende terreinen een prominente plaats in nam) was tot in de late 19e eeuw een vrijwel leeg gebied. Pas met de komst van het Merwedekanaal (vanaf 1881) werd het gebruik geïntensiveerd en volgde vanuit de hoofdas, de Wierselaan en de waterlopen, een gestage ‘herontwikkeling’ van het gebied. Oudst aanwezige bebouwing De oudste bebouwing in het plangebied bestaat uit het overwelfde 17e-eeuwse souterrain van het voormalige Huis De Wiers. Dit huis werd vermoedelijk in 1654 gebouwd door Willem Ploos van Amstel als ‘ridderwoninghe’. Het op een omgracht terrein gelegen huis was gebouwd in de stijl van het Hollands classicisme en vormde aanvankelijk het centrale punt in een fraaie aanleg die in de 18e eeuw werd aangevuld met vijvers, een oranjerie en een theekoepel. Na 1878 raakten huis en buitenplaats sterk in verval. In 1899 werd het pand opgekocht door de Nederlandse Stroombriquettenfabriek en kreeg het een industriële bestemming. In de omgeving van het huis werd een haven

234


gegraven, de grachten werden gedempt en de theekoepel gesloopt. In 1947 volgde de sloop van het huis, met uitzondering van de solide kelderverdieping, waarop door de N.V. Keulsche Vaart een fabriekshal werd gebouwd. Na sloop van deze fabriek zijn de resterende kelders uiteindelijk opgenomen in een nieuw plan, dat in 2006 kon worden afgerond. Tot ver in de 19e eeuw vormde het complex van De Wiers de enige bebouwing in het plangebied. Met de vestiging van de Stoombriquettenfabriek verrezen aan de Wierselaan enkele arbeiderswoningen, waarvan nu nog een ingrijpend verbouwd blokje resteert (nrs. 235-241). Eind 19e eeuw Met de aanleg van het Merwedekanaal (1881-1892), met ter hoogte van Vreeswijk een nieuw kanaalvak, kwam het gebied ten noorden van de oude kern van Vreeswijk in de belangstelling te staan als vestigingsplek voor werven en industrieën. De Stoombriquettenfabriek is daar een voorbeeld van. Van de vooroorlogse industriële bedrijvigheid is echter wat betreft de bebouwing niets behouden gebleven. De toenemende bedrijvigheid rond het Merwedekanaal en de nieuwe sluizen betekende een nieuwe bloeiperiode voor het dorp Vreeswijk. Dat begon zich tegen het einde van de 19e eeuw heel langzaam in noordelijke richting te ontwikkelen. Langs de Koninginnenlaan, de Prins Hendriklaan en de buiten het plangebied gelegen Handelskade ontstond lintbebouwing, een mix van woonhuizen, bedrijfspanden en enkele winkels.

Figuur 91. Vreeswijk-Noord, Woningen uit de jaren 30 aan de Emmaweg (foto: MAB).

235


Aan de Koninginnenlaan verrezen aan de noordzijde in de late 19e eeuw enkele woningen, waaronder een dubbele sluiswachterswoning (nrs.24-26, 1886), maar de grootste bouwactiviteit volgde kort na de eeuwwisseling met de bouw van de RK Barbarakerk met pastorie (1908-1910) aan de zuidzijde van de laan (buiten het plangebied) en de villa Hoog Sandveld op nr.28 (1904, binnen het plangebied). Deze was bestemd voor de hoofdopzichter van de nabij gelegen Koninginnensluis. De villa maakt deel uit van het lint langs de noordzijde van de Koninginnenlaan. Hier bevinden zich enkele (dubbele) woningen uit de late 19e en vroege 20e eeuw, deels vrijstaand, deels per twee geschakeld. Koninginnenlaan 4-6 dateert uit de eerste jaren van de 20e eeuw en heeft een markante voorgevel met neorenaissance accenten. De dubbele woning Koninginnenlaan 12-14 is in 1912 gebouwd in nieuwshistoriserende stijl, met vakwerkaccenten in de topgevels. Op de hoek met de Prins Hendriklaan staat een kleinschalig winkelpand met historische winkelpui uit het einde van de 19e eeuw. Eerste helft 20e eeuw Op het noordelijke deel van het terrein tussen het Merwedekanaal en de Vaartse Rijn verrees in 1915 het complex van de het Prins Hendrikinternaat, de Christelijke School voor Schipperskinderen, naar ontwerp van architect Kuilers in Utrecht. Bij het imposante school- en internaatsgebouw behoren een directeurswoning aan de Prins Hendriklaan (nr.11, 1915) en een tweede dienstwoning Prins Hendriklaan 12 (1921). Tussen het terrein van het Schippersinternaat en de Koninginnenlaan ontwikkelde zich een kleine woonwijk, het eerst aan de Prins Hendriklaan. De in redelijk gave staat bewaarde lintbebouwing bestaat hier uit een mix van kleine villa’s, middenstandswoningen en arbeiderswoningen van één of twee bouwlagen met kap in traditionele of nieuwshistoriserende stijl, uit de periode circa 1910-1925. De voorgevels, veelal met decoratieve siermetselwerkdetails zijn gericht op de Vaartse Rijn. Te midden van de woningen staat de uit 1913 daterende Willem Alexanderschool (nr.27), een markante bakstenen school met pannen gedekte schilddaken. Aan de westzijde is deze school gekoppeld aan de voormalige rooms-katholieke lagere school aan de Julianaweg (1921). Beide scholen zijn voorbeelden van eenvoudige traditionele/rationele baksteenarchitectuur uit het eerste kwart van de 20e eeuw. Parallel aan de Prins Hendriklaan werd in de vroege 20e eeuw de Julianaweg aangelegd. Aan de oostzijde hiervan bevindt zich een vrijwel aaneengesloten reeks arbeiders- en middenstandswoningen, waarvan het merendeel dateert uit de periode 1922-1930. Opvallend is de variatie aan woningtypen: bescheiden geschakelde woningen van één bouwlaag met kap, al dan niet haaks gericht op de openbare weg, enkele dubbele middenstandswoningen onder één kap, enkele individuele woningen met een werkplaats in de onderbouw en een groot herenhuis (op de hoek met de Koninginnenlaan). De bebouwing aan de westzijde van de Julianaweg is grotendeels van na de Tweede Wereldoorlog. Opvallend is hier de kleine villa op nr.15, een uit 1959 daterend ontwerp met voor die periode gematigd moderne vormgeving. De Emmaweg, die de Julianaweg met de Prins Hendriklaan verbindt is aan de zuidzijde bebouwd met twee markante blokken geschakelde woningen uit 1930-1932, bakstenen blokken met dominante pannendaken en een levendige geveldetaillering in zakelijk-expressieve trant.

236


Na 1945 Kort na de Tweede Wereldoorlog werden plannen gemaakt voor kleinschalige uitbreidingen ten noorden van het oude dorp, waarbij in eerste instantie terreinen tussen de Vaartse Rijn en de Wierselaan werden bebouwd, in het gebied ten zuiden van de Oranjestraat met enkele portiekflats en geschakelde eengezinswoningen in drie eenvoudige stempels, en ten noorden van de Oranjestraat (binnen het plangebied Vreeswijk-Noord) met eenvoudige blokken geschakelde woningen in traditionele baksteenarchitectuur aan de Wierselaan en de Bernhardstraat (1956). In deze periode is de Oranjestraat via de Oranjebrug (1957) aangesloten over de Vaartse Rijn aangesloten op de Koninginnenlaan. In de jaren 1962-1965 volgde een groot complex geschakelde woningen in eenvoudige halfopen bouwblokken ten oosten van de Wierselaan (Rivierenbuurt). Dit complex is in de tweede helft van de jaren zestig in oostelijke en noordelijke richting nog enigszins uitgebreid. Aan de zuidrand van deze wijk verrezen in 1967 het markante kantoorgebouw Prinsessenweg 1 en in 1970-1971 een basisschool (Roerstraat 1) in eenvoudige functionalistische trant. Ten noorden van de woningbouwcomplexen bleven werven en bedrijven het beeld bepalen. De Wierselaan werd in de jaren zeventig en tachtig de hoofdas in een nieuw bedrijventerrein (De Wierse), waarvan de bedrijfsbebouwing niet meer georiënteerd is op en afhankelijk van de Vaartse Rijn. Een deel van de bedrijven is inmiddels gesloopt en vervangen door nieuwe woningbouw. Van de oude bedrijvigheid resteert voornamelijk het complex van de tegenwoordige museale scheepswerf aan de Wierselaan (circa 1949-1955). In het plangebied bevinden zich de volgende monumenten: • Koninginnenlaan 28, Villa Hoog Sandveld (RM); • Prins Clausstraat 2-52, Christelijke School voor Schipperskinderen (RM); • Prins Hendriklaan 11, dienstwoning bij Christelijke School voor Schipperskinderen (RM); • Prins Hendriklaan 12, directiewoning bij Christelijke School voor Schipperskinderen (RM). De overige karakteristieke bebouwing is aangeduid op de cultuurhistorische waardenkaart en is opgenomen in de bij deze rapportage gevoegde bijlage.

237


18. Kom Vreeswijk Aardkundige elementen De Lek is een van de meest recente stroomgordels in Nieuwegein en is tegenwoordig nog watervoerend. Na de bedijking heeft de rivier haar natuurlijke karakter verloren. De stroomgordel van de Lek is duidelijk zichtbaar in het landschap.

Historische geografie en landschap De kern van Vreeswijk ontleent een groot deel van zijn historische waarde aan water en aan op het water gerichte structuren. De kern ontstond vanaf de 14e eeuw, na de aanleg van de Vaartse Rijn aan de monding van deze vaart. De straten- en bebouwingsstructuur van de oude kern is duidelijk op de vaart gericht, maar hangt ook nog samen met de oude strokenontginningen, die bepalend zijn geweest voor de richting van de Vaart. Het zuidelijk deel van de oude kern ligt buiten het doorgaande tracé van de Lekdijk. Mogelijk was dit het gevolg van een noordwaartse verschuiving van de waterkerende dijk. Na 1562, toen buitendijks een tweede sluiskolk werd aangelegd, werd dit deel van de kern nog uitgebreid. Verder westelijk werd in de 19e eeuw het Merwedekanaal aangelegd met bij de monding de Koninginnensluis. Het Lekkanaal kwam in 1938 gereed. Ook Fort Vreeswijk heeft met water te maken. Het fort ligt nog aan de Lekdijk en dicht bij de Rijkshulpschutsluis of Spuisluis die het moest verdedigen.

Figuur 92. Kom Vreeswijk 2008, Oude Sluis in Vreeswijk (foto: MAB).

238


De smalle uiterwaarden (smal door de mogelijke noordwaartse verschuiving van de Lek en zuidwaartse verschuiving van de kern) hebben nu het karakter van een brede dijkvoet/rivieroever die voor een deel met gras is begroeid en voor een deel is verstevigd met basalt. Tot in de 20e eeuw bestond een deel van het binnendijkse bestemmingsplangebied nog uit poldergebied met grasland en strokenverkaveling. Deze structuur is over het algemeen niet goed meer zichtbaar in de bebouwing die na die tijd is ontstaan.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek Zie voor de historische ontwikkeling van Vreeswijk § 3.3. In het plangebied bevinden zich de volgende monumenten: - Dorpsstraat 2, villa ‘De Tolgaarder’ (GM); • Dorpsstraat 18, voormalige Gereformeerde kerk - Noorderkerk (GM); • Dorpsstraat 27, herenhuis-winkel (GM); • Dorpsstraat 35, winkelpand (GM); • Dorpsstraat 36, woonhuis (GM); • Dorpsstraat 37, herenhuis-winkel (GM); • Dorpsstraat 42-43, winkel-woonhuis (GM); • Dorpsstraat 49/Molenstraat 2, woonhuis-horeca (GM); • Dorpsstraat 50, winkel-woonhuis (GM); • Dorpsstraat 53, Ned. Hervormde kerk (RM); • Dorpsstraat 54, woonhuis (RM); • Dorpsstraat 55, woonhuis-bedrijfsruimte (GM); • Dorpsstraat 58, complex Sint Jan (RM); • Frederiksoord zn, Rijkshulpschut- en spuisluis (RM); • Gildenborglaan zn, begraafplaats NH gemeente Vreeswijk (GM); • Koninginnenlaan 1, pastorie Barbarakerk (RM); • Koninginnenlaan 3, RK Barbarakerk (RM); • Koninginnensluis zn, sluiscomplex met Emmabrug (RM); • Koninginnensluis 1-7, complex woningen (RM); • Molenstraat 1-5, woonhuizen (GM); • Oude Sluis zn, sluiscomplex met bruggen, schutsluis, spuisluis (RM); • Oude Sluis 1, winkel-woonhuis (GM); • Oude Sluis 2, woonhuis (GM); • Oude Sluis 5, winkel-woonhuis (GM); • Oude Sluis 6, winkel-woonhuis (GM); • Oude Sluis 12, balkenloods (RM); • Oude Sluis 13, woonhuis (RM); • Oude Sluis 17, winkel-woonhuis (GM); • Oude Sluis 21, voormalige school (GM); • Raadhuisplein 8, schotbalkenloods (GM). • Diverse onderdelen Nieuwe Hollandse Waterlinie (RM):

239


• betonnen werken / V.I.S. kazematten Lek-Lekkanaal (het betreft de kazemat op de westelijke oever van het Lekkanaal); • complex verdedigingswerk te Vreeswijk (Fort Vreeswijk 1, 1a, 1b, 1c, 2, 3, 4): • fortaanleg met aardwerken, grachten, (restant) enveloppe, wegen en militaire landsgrond; • fortwachterswoning; • artillerieloods; • munitiebergplaats; • bergloods.

240


19. Zuilenstein-Huis De Geer Aardkundige elementen In dit plangebied zijn geen aardkundige elementen aanwezig.

Historische geografie en landschap De wijk Zuilenstein is gebouwd op de middeleeuwse copeontginning Jutphaas. Het zuiden van het plangebied ligt op de oost-west gerichte ontginningsas van de, de Jutphase wetering met daarlangs Nedereindseweg. Loodrecht daarop werden sloten gegraven die het gebied in strookvormige percelen verdeelden. Deze middeleeuwse structuur bleef in grote lijnen bewaard tot de verstedelijking. In enkele structuren is de oude noord-zuidrichting nog herkenbaar, zoals in de Duetlaan en de Klarinetlaan, vroeger een polderweggetje tussen Galecop en de Nedereindseweg. Goed bewaard gebleven is het oude bebouwingslint langs de Nedereindseweg. Dit lint is als structuur nog gaaf, en heeft zijn dorpse karakter weten te behouden. Het gebied rond de tramremise maakte deel uit van de ontginningen Galecop en Raven. In het groen is nog vaag het oude slotenpatroon zichtbaar, waaronder het laatste kleine restantje van een lange noord-zuidgerichte structuur, die mogelijk verband houdt met een door de bisschop geplande maar niet gerealiseerde vaart. Die werd in het begin van de 12e eeuw iets oostelijker gegraven. (Vaartse Rijn, nu Merwedekanaal). Langs dit kanaal ontstond vanaf 1306, toen bij Jutphaas het veer werd vervangen door een brug, een lint met bebouwing en bedrijvigheid, die zich richtte op de passerende schippers en reizigers. Het bebouwingslint groeide uit ten noorden en zuiden van deze kern en is nog goed in de huidige stedelijke structuur herkenbaar. Langs de vaart lagen ook enkele buitenplaatsen. Het beukenbos (‘Pastoorsbosje’ in de volksmond) direct ten noorden van de katholieke kerk van Jutphaas was waarschijnlijk onderdeel van het vroegere Zwanenburg. Meer noordelijk lag vroeger huis de Geer. Bij het huis hoorde een park dat uit vier vierkante deelpercelen lijkt te bestaan. Het huidige woonwijkje heeft nog de omtrekken van dit park en het stratenpatroon komt overeen met de richtingen van perceelsgrenzen, sloten en groen in het park.

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek Het bestemmingsplangebied omvat een groot deel van het voormalige dorp Jutphaas, zoals zich dat ontwikkelde langs de eeuwenoude ontginningskade de Nedereindseweg en de lange weg langs de Vaartse Rijn (Herenstraat-Utrechtsestraatweg). De oudste kern van Jutphaas, het Kerkveld met de locatie van de middeleeuwse kerk, ligt ten zuiden van het plangebied. De Nedereindseweg vormt de zuidgrens van het plangebied. Ten noorden van de Nedereindseweg bevindt zich een buurt, die na 1971 tot stand is gekomen in het kader van het definitieve Structuurplan uit 1969 en de aanwijzing tot groeikern in 1972. Het Structuurplan voorzag in de omvorming van grote delen van de oude gemeenten Jutphaas en Vreeswijk tot een nieuwe stad met in totaal zo’n 20.000 woningen. In de beginfase kwam de ontwikkeling van de woonfunctie op de voorgrond te staan. Dit betekende dat werd begonnen met de bouw van woonwijken als Hoogzandveld en Batau. In aansluiting daarop werden de wijken rondom het centrum, dat vanaf circa 1980 verrees, in uitvoering gebracht. Uiteindelijk moest de bouw van de stad aan de noordrand worden afgerond. Er werd

241


gestreefd naar een voltooiing van het woningprogramma in ongeveer vijftien jaar, verdeeld in drie fasen van elk vijf jaar. De oudste bebouwing in het plangebied bevindt zich langs de Nedereindseweg. Hier ontstond vanaf de middeleeuwen een open lintbebouwing, merendeels bestaande uit boerderijen op ruime erven. Sommige van de nog bestaande boerderijen hebben bouwrestanten uit de 16e , 17e en 18e eeuw, zoals de nummers 10-12, 112-114 en 116. Het grote boerderijcomplex ‘De Middenhof’ (Duetlaan 1-3) met grote langhuisboerderij, schuur, zomerhuis en hooiberg, dateert in de huidige aanleg uit de 19e en vroege 20e eeuw. De boerenerven worden afgewisseld door jongere woonhuizen voor de middendstandsklassen, bestaande uit eenlaags bakstenen volumes met vaak markant gevormde pannendaken. In het straatgedeelte van de Ned. Herv. Kerk bevinden zich een school en een schoolmeesterswoning uit de eerste helft van de 20e eeuw. Langs de Herenstraat-Utrechtsestraatweg bevindt zich een langgerekt bebouwingslint, waarvan het op de Nedereindseweg aansluitende gedeelte in aanleg teruggaat tot de 16e of 17e eeuw. De bebouwing staat hier deels op vrij smalle, diepe percelen en heeft nabij de Nedereindseweg een aaneengesloten karakter. De een- en tweelaagse panden hebben kappen merendeels evenwijdig aan de straat. De oudste panden hebben bouwrestanten uit de 16e of 17e eeuw, maar dit is door de vaak verbouwde voorgevels niet altijd goed te zien. Er is een markante afwisseling in woonhuizen van verschillende typen, woonwinkelhuizen, horecapanden en (voormalige) bedrijfspanden. Een opvallende verschijning in deze reeks is het voormalige raadhuis van Jutphaas, Herenstraat 9, een pand uit 1910 naar een neonrenaissancistisch ontwerp van architect G.A. Ebbers. De lintbebouwing van de Herenstraatweg gaat over in die van de Utrechtsestraatweg. Hier wordt het beeld sterk bepaald door het complex, dat tussen 1874 en 1939 in fasen verrees in opdracht van het RK kerkbestuur van Jutphaas en bestaat uit de imposante neogotische St.-Nicolaaskerk, de Nicolaasschool met onderwijzerswoning, het voormalige St.-Franciscusgesticht met klooster, bewaarschool en meisjesschool, een kosterswoning, een kerkhof en de pastorie. Deze verrees in 1939 naast het nadien afgebroken Huizen Zwanenburg, waarvan nog resteren: een gevelsteen in de huidige pastorie, de brug met toegangshek en twee ingegraven kanonslopen, die als schamppalen fungeren. Voorts bezit de Utrechtsestraatweg een zeer gevarieerde, nog deels historische lintbebouwing, waarvan de modernistische villa Johanna (nr. 9), een ontwerp van architect W.A. Maas uit 1929 en de in oorsprong laat 18de-eeuwse T-boerderij Utrechtsestraatweg 12 beschermd zijn als rijksmonument. Verder betreft het vooral gekoppelde en vrijstaande middenstandswoningen en kleine villa’s uit het interbellum: woningen met bakstenen gevels en nadrukkelijk aanwezige pannendaken in zakelijke, traditionele of aan de Amsterdamse school verwante stijl. Een oudere groep woningen bevindt zich aan het uiteinde van de straat: een lange rij geschakelde arbeiderswoningen uit circa 1905 (nrs. 37-63) en de huizen met de nrs. 64-70: kleinschalige geschakelde woonhuizen uit de periode rond 1914-1920, met één bouwlaag, zadel- of mansardedaken en voorgevels met decoratieve details. Een deel van het bestemmingsplangebied is na 1971 ingevuld met enkele woonbuurten die worden ontsloten door de Symfonielaan en de Sweelincklaan. De buurten worden gekenmerkt door een grillig stratenpatroon met onregelmatig gevormde, vaak langgerekte halfopen, maar ook volledig gesloten bouwblokken, woonerfachtige invullingen, kenmerken van de zogenaamde bloemkool-

242


Figuur 93. Zuilenstein-Huis de Geer, Voormalig raadhuis van Jutphaas, Herenstraat 9 (foto: MAB).

243


wijk. De buurtjes zijn geschaard rondom twee groene kernen met parkachtige invullingen en scholen. Ze zijn ingevuld met merendeels geschakelde eengezinswoningen, in een zeer eenvoudige vormgeving. Een opmerkelijk complex bevindt zich in de zuidwesthoek van het plangebied, aan weerszijden van de Sweelincklaan, langs de historische structuur van de vroegere Galecopperdijk. Het bestaat uit geschakelde bakstenen etagewoningen van drie en vier bouwlagen, met in- en uitspringende bouwdelen, terrassen, balkons en zadeldaken. Het complex vormt een sterk ensemble met de oude dijkstructuur en de langslopende watersingels. Eén van de woonblokken is zelfs dwars over deze oude structuur gezet. Aan de Oberonsingel staat een groep grote deels geschakelde woonhuizen uit 1978, opvallend door de complexe structuralistische opzet en de met hout beklede geveldelen. In het plangebied bevinden zich de volgende monumenten: • Herenstraat 7, herenhuis (RM); • Herenstraat 8, woonhuis (RM); • Herenstraat 9, 9a, 9b, 9c, 9d, 9e, 9f, voormalig Raadhuis (RM); • Herenstraat 10, 11, winkel-woonhuizen (RM); • Herenstraat 12, woonhuis (RM); • Herenstraat 14, herenhuis ‘Veellust’ (RM); • Nedereindseweg 10-12, boerderij ‘Veelust’ (RM); • Nedereindseweg 32, boerderij (GM); • Nedereindseweg 112-114, voormalige pastorie (RM); • Nedereindseweg 116, boerderij ‘Zuilenstein’ (RM); • Utrechtsestraatweg 1, onderwijzerswoning (GM); • Utrechtsestraatweg 4, ‘De Lantaern’ (RM); • Utrechtsestraatweg 6, kosterswoning (GM); • Utrechtsestraatweg 7, St. Nicolaaskerk (RM); • Utrechtsestraatweg 7, RK begraafplaats (RM); • Utrechtsestraatweg bij 8, hek, gevelsteen, brugleuningen en ingegraven kanonslopen (RM); • Utrechtsestraatweg 9, woonhuis ‘Johanna’ (RM); • Utrechtsestraatweg 11-12, boerderij met schuur (RM).

244


Bijlage 4: Toelichting beschermde stadsen dorpsgezichten Beschermd dorpsgezicht Het oudste deel van Vreeswijk, gelegen tussen Koninginnenlaan en Lek is sinds 1966 rijksbeschermd dorpsgezicht. In 1984 is het gezicht uitgebreid met de ten oosten van de Oude Sluis gelegen Spuisluis. In de toelichting bij het besluit tot aanwijzing van de uitbreiding wordt een beschrijving gegeven van het ontstaan en de ontwikkeling van de nederzetting, het huidige ruimtelijke karakter en een nadere typering van de te beschermen waarden (Toelichting bij besluit van de Ministers van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur en van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer van 19 april 1984, nr. MMA/MO U 5575).

Rijksbeleid gebieden De Monumentenwet omschrijft stadsen dorpsgezichten als “Groepen van onroerende zaken die van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, hun onderlinge ruimtelijke of structurele samenhang dan wel hun wetenschappelijke of cultuurhistorische waarde en in welke groepen zich één of meer monumenten bevinden.” Beschermde stadsen dorpsgezichten worden door de ministers van OCW en I&M aangewezen op basis van de Monumentenwet 1988. Het rechtsgevolg is dat de gemeente, waarin het gezicht zich bevindt, een beschermend bestemmingsplan moet vastleggen. Het bestemmingsplan moet de karakteristiek en structuur borgen volgens de toelichting van het aanwijzingsbesluit. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) heeft een handreiking opgesteld over Beschermde Stads- en Dorpsgezichten (Beschermde stadsen dorpsgezichten (Gids Wetten en Regelingen 1) en Stads- en dorpsgezichten en het bestemmingsplan (Gids Wetten en Regelingen 2), beide uit 2012. Het doel van de aanwijzing is niet primair om individuele gebouwen binnen het gezicht te beschermen, maar om de structuur en het karakter van het gebied als geheel te behouden en een plaats te bieden in toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen. De gebouwen die in een beschermd gezicht liggen zijn dan ook niet automatisch een beschermd monument. De status “beschermd gezicht” betekent niet dat er geen ontwikkelingen meer mogelijk zijn, maar is wel een belangrijk uitgangspunt, vroeg in het proces, als er plannen ontwikkeld worden. Het bestemmingsplan dat de gemeente opstelt in vervolg op de aanwijzing is hierbij een belangrijk instrument. In dat bestemmingsplan zijn de ruimtelijke en historische karakteristieken, die in de toelichting bij het aanwijzingsbesluit staan vermeld, als een integraal onderdeel opgenomen en samen met andere belangen afgewogen. Zo kan worden bereikt dat bij ruimtelijke veranderingen de hoofdstructuur van het gezicht zoveel mogelijk in stand blijft en dat de functionele ontwikkeling in hoofdlijnen blijft aansluiten op de historische ontwikkeling. Ook kunnen de veranderingen aan de gebouwen of de ruimtelijke inrichting worden getoetst aan de historische karakteristieken van het gezicht. Dit is de reden, dat in een beschermd stads- of dorpsgezicht in principe voor wijziging van alle bouwwerken een vergunning is vereist, ook voor wijzigingen, die vergun-

245


ningvrij zijn buiten beschermde gezichten. Ook moet een vergunning worden aangevraagd voor sloopwerkzaamheden. Ook kan de gemeente sturend optreden in de architectonische vormgeving, bijvoorbeeld met een beeldkwaliteitplan of welstandsbeleid. Er bestaan op rijksniveau geen subsidieregelingen voor beschermde stadsen dorpsgezichten. Op kaartbijlage 2 is het beschermde dorpsgezicht in Vreeswijk weergegeven. De begrenzing van het gezicht is weliswaar in de aanwijzing vastgelegd, maar betekent niet dat zich direct daarbuiten geen waardevolle structuren, gebouwen en ensembles bevinden (zie ook de integrale waarderingskaart; kaartbijlage 7).

Rijksmonumenten Diverse gebouwen in de gemeente Nieuwegein kennen wettelijke bescherming via het Rijksmonumentenbeleid, en wel middels de Monumentenwet. Volgens de Monumentenwet: 1. Is het verboden om een beschermd monument te beschadigen of te vernielen; 2. Is het verboden zonder of in afwijking van een vergunning: a. een beschermd monument af te breken, te verstoren, te verplaatsen of in enig opzicht te wijzigen b. een beschermd monument te gebruiken op een wijze waardoor het wordt ontsierd of in gevaar gebracht. Voor alle ingrepen die een wijziging of ontsiering van de bestaande bouwkundige structuur en de historische kenmerken van het rijksmonument inhouden, is in principe een vergunning nodig. Tot de belangrijkste wijzigingen behoren onder meer: • Bouwkundige zaken, zoals het doorbreken van muren, het wijzigen van een kapconstructie, het plaatsen van een dakkapel en het bestrijden van ongedierte door het boren van injectiegaten. • Architectonische zaken, zoals het veranderen van de gevelindeling of de plattegrond. • Het aanbouwen aan een monument of het afbreken van aanbouwen. • Kleine wijzigingen in de gevel, zoals het aanbrengen of verwijderen van details. • Veranderen van de kleurstelling van het monument, zowel wat betreft het exterieur als het interieur, en het aanbrengen van andere dakpannen. • Veranderen van voegwerk. • Reinigen van de gevels. • Aanbrengen van isolatieglas of het plaatsen van voorzetramen. • Het verplaatsen of slopen van (delen van) een monument. • Op zodanige wijzen restaureren dat bestaande materialen door nieuwe worden vervangen.

246


Sinds enkele jaren verricht de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed onderzoek naar het erfgoed uit de periode na 1940. Dit heeft onder meer geleid tot de selectie van de Top 100 monumenten uit de periode 1940-1965 en aanvullende selectielijsten. Het is, op grond van recente zienswijzen bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, niet aannemelijk dat in de nabije toekomst nieuwe rijksmonumenten zullen worden geïnventariseerd en aangewezen. Dit geldt zeker voor het gebouwde erfgoed van voor 1940, dat niet als prioriteit is opgenomen in het actuele aanwijzingsprogramma. Ook wat betreft de periode van het naoorlogs erfgoed valt niet te verwachten, dat dit in de gemeente Nieuwegein zal leiden tot de aanwijzing van veel nieuwe rijksmonumenten. Gemeentelijk beschermd dorpsgezicht De gemeente Nieuwegein heeft op 21 december 2011 een deel van Jutphaas aangewezen als gemeentelijk beschermd dorpsgezicht. Jutphaas wordt beschouwd als een karakteristieke dorpskern met een hoge historische waarde. Verschillende karakteristieke panden in Jutphaas zijn bewaard gebleven. In het gebied liggen diverse gemeentelijke en rijksmonumenten. Door een deel van Jutphaas aan te wijzen als beschermd dorpsgezicht wil de gemeente Nieuwegein de identiteit van dit deel van Nieuwegein behouden voor toekomstige generaties. Een beschermde status betekent wel het een en ander voor de bewoners in het gebied. Daarom is er een uitgebreid inspraak- en besluitvormingsprocedure aan vooraf gegaan. Het aangewezen gebied bestaat uit het gebied Herenstraat-Utrechtsestraatweg tussen de Buxtehudelaan en de Schoolstraat. Nadat de gemeenteraad op 21 december 2011 akkoord is gegaan met het aanwijzen van de oude dorpskern Jutphaas tot beschermd dorpsgezicht, was er de gelegenheid voor belanghebbenden om eventuele bezwaren kenbaar te maken. De bezwaartermijn is inmiddels gesloten. Op 19 december 2012 heeft de Raad besloten een aantal percelen toe te voegen aan het oorspronkelijke plangebied. Het gaat om een aantal kleine percelen groen en openbare ruimte. De procedure is als volgt: 1. Het college heeft de monumentencommissie om advies gevraagd. De gemeentelijke monumentencommissie fungeert als een onafhankelijk adviesorgaan richting het college en de gemeenteraad over de cultuurhistorische waarden binnen de gemeente. 2. Elke belanghebbende kon tijdens de inspraakprocedure voorafgaand aan het raadsbesluit zijn of haar zienswijze kenbaar maken aan het college. Een indiener heeft hier gebruik van gemaakt. Na aanleiding van het raadsbesluit zijn alle belanghebbenden nog in de gelegenheid om hun eventuele bezwaren kenbaar te maken aan de gemeenteraad. 3. Op het moment dat er een zogenaamd beschermend bestemmingsplan wordt gemaakt dan wordt de procedure gevolgd conform de nieuwe Wet op de ruimtelijke ordening.

247


248


Bijlage 5: Opzet van een rapport van een cultuurhistorische analyse 0

Voorblad

1

Titelblad: gegevens: datum, auteur, opdrachtgever, opdrachtnemer, titel.

2

Inhoudsopgave;

3

Kaart van Nieuwegein met het plangebied ingetekend;

4

Samenvatting: waardering en aanbeveling;

5

6

-

Samenvatting van de geschiedenis;

-

Samenvatting van de beschrijving;

-

Samenvatting van de waardenstelling;

-

Samenvatting van de aanbevelingen.

Inleiding; -

Aanleiding voor het onderzoek;

-

Doel van het rapport;

-

Onderzoeksmethode;

-

Leeswijzer.

Kern; -

Ontwikkelingsgeschiedenis van het gebied / deelgebieden in samenhang met de omgeving; 1.

Ontwikkelingsgeschiedenis regio;

2.

Geschiedenis van het betreffende gebied / deelgebieden wat betreft de historische geografie, historische bouwkunst en archeologie.

- Beschrijving van de bestaande situatie;

7

1.

Historische geografie (structuren, waterlopen, wegen, verkaveling, etc.)

2.

Historische bebouwing;

3.

Archeologie.

Waardestelling; -

Opsomming met korte toelichting / beschrijving en kartering van formeel beschermde monumenten en beschermde dorpsgezichten;

-

Waardering (in woord en kaart) van de cultuurhistorische en landschappelijke waarden van het gebied / deelgebieden;

8

1.

Historische geografie en landschap;

2.

Historische bouwkunst;

3.

Archeologie.

Aanbevelingen; -

Aanbevelingen voor beheer en versterking van de cultuurhistorische waarden en landschappelijke / stedenbouwkundige beeldwaarden in het gebied (objecten, structuren en deelgebieden) ten behoeve van ruimtelijke ontwikkelingen en / of het bestemmingsplan, gebaseerd op de waardestelling (duidelijk visualiseren);

249


-

Aanbevelingen voor aanpassing van de gemeentelijke Cultuurhistorische Beleidskaart (duidelijk visualiseren in kaart) en van de lijsten met beschermde en cultuurhistorisch waardevolle objecten;

-

Aanbevelingen voor nader (verdiepend) onderzoek.

9

Bijlagen;

10

Bronnen;

11

Achterblad: aan de binnenkant van het achterblad eventueel een insteekmogelijkheid voor grote kaarten (voor de cultuurhistorische waardenkaart en aanbevelingskaarten gaat de voorkeur uit naar groot formaat) of voor en CD met GIS-bestanden.

250

Jonge stad, oude kwaliteiten

Recommend Documents