Internet: AR Winterswijk-Kotten IBAN: NL84RABO Gagea 139 (APRIL, MEI, JUNI, JULI 2016)

KNNV (Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging) Vereniging voor veldbiologie Afdeling Oost-Achterhoek Opgericht 1 april 1918 Secretariaat: Geessinkweg 1 7107 AR Winterswijk-Kotten Tel. 06-24424995

Internet: www.knnv.nl/oost-achterhoek E-mail: [email protected] IBAN: NL84RABO012.14.65.241 BIC RABONL2U www.facebook.com/knnvoostachterhoek Twitter: @knnv_oa

Gagea 139 (APRIL, MEI, JUNI, JULI 2016) BESTUUR Voorzitter Ed Grotenhuis

De Eelinkes 28 E-mail: [email protected]

Secretaris en redacteur Gagea Marije van Weperen Geessinkweg 1 E-mail: secretaris@oost-

7101 PX Winterswijk Telefoon: 0543-520714

7107 AR Winterswijk-Kotten Telefoon: 06-24424995

achterhoek.knnv.nl

Penningmeester, ledenadministrateur en webmaster Ron Krabben Kardinaal de Jongstraat 37 E-mail: [email protected]

Natuurhistorisch secretaris Fred Bos

Bocholtsestraat 49 E-mail: [email protected]

Algemeen bestuurslid Hannie Waalders

Kattenbergweg 1-7 E-mail: [email protected]

Redacteur website Willem-Jan Putto

Kettingstraat 10 E-mail: [email protected]

7131 XS Lichtenvoorde Telefoon: 0544-372612

7102 BT Winterswijk Telefoon: 0543-515341

7101 BH Winterswijk Telefoon: 0543-532114

7101 HJ Winterswijk Telefoon: 0543-535159

WERKGROEPEN

Coördinatoren Werkgroep Natuurbeheer Bianca Kobus & Chopinstraat 5 Theo van Druten E-mail: [email protected] Coördinator Werkgroep Mossen Louis-Jan van den Berg Van Basten Batenburgstraat 4 E-mail: [email protected]

7131 AB Lichtenvoorde Telefoon: 0544-377537 Mobiel: 06-44655822

7131 CC Lichtenvoorde Telefoon: 0544-372594 Mobiel: 06-11140923

Coördinator Paddenstoelenwerkgroep Ed Grotenhuis De Eelinkes 28 E-mail: [email protected]

7101 PX Winterswijk Telefoon: 0543-520714

Coördinator Insectenwerkgroep Jan Stronks Raetmansweg 16 E-mail: [email protected]

7106 CD Winterswijk-Ratum Telefoon: 0543-530483

Pagina 2 van 28

Inhoud Voorwoord van de voorzitter Thema-avond Paddenstoelen in wegbermen en lanen Winterwandeling in het Woold Boterbloemen met Kerst Bloeiende engelwortel in januari Thema-avond woensdagavond 03-02-2016 te Winterswijk Renė Pruysers vertelt hoe van St. Isodorushoeve een paradijs voor bijen gemaakt wordt Activiteitenprogramma april, mei, juni, juli 2016 Buitengebeuren Winterswijk en omstreken

4 5 7 9 11 12 15 19 26

Redactioneel Gagea is een uitgave van de KNNV afdeling Oost-Achterhoek en verschijnt vier maal per jaar. De doelstelling van het verenigingsblad is het informeren van de leden en donateurs in de breedste zin van het woord om de betrokkenheid te vergroten. De redactie behoudt zich het recht voor te lange stukken in te korten. Anoniem ingezonden stukken worden niet geplaatst. De foto’s in deze Gagea zijn van Ed Grotenhuis en Ton Reerink. Extra service mogelijk voor alle leden met een internetverbinding. Wilt u van de e-mail service gebruik maken, waarbij u een geheugensteuntje krijgt vlak voordat er een activiteit plaatsvindt, lees dan even verder. Stuur een e-mail naar de ledenadministratie met in de regel “Onderwerp” of “Subject” de volgende tekst: “Informatie over activiteiten graag per e-mail”. Geef in de e-mail aan op welk vlak uw interesses liggen. U kunt meerdere mogelijkheden aangeven. We hebben al een aantal groepen aangemaakt: Bladmossen en Levermossen Geologie Insecten Korstmossen Landschap Libellen en Waterjuffers Paddestoelen Planten

Reptielen, Amfibieën en Vissen Schelpen Spinnen Sprinkhanen en Krekels Vlinders Vogels Weekdieren Zoogdieren

Opzeggingen lidmaatschap en donateurs Schriftelijk bij de ledenadministratie van de KNNV afdeling Oost-Achterhoek. Er geldt een opzegtermijn van twee maanden. Om extra kosten te voorkomen, streven wij ernaar de contributies met behulp van een machtiging geautomatiseerd te laten betalen. CONTRIBUTIE Leden Donateurs

€ 27,50 per jaar € 22,50 per jaar (minimum)

Huisgenootleden Jeugdleden

Pagina 3 van 28

€ 7,50 per jaar € 15,00 per jaar

Beste natuurvrienden Beste natuurvrienden, Vandaag, 24 februari, heb ik de eerste bloeiende bosgeelsterren gezien. Nog niet zo uitbundig als op de omslag van de Gagea, maar toch: de lente komt er aan. De kraanvogels hadden er al een maand eerder zin in en zag ik op 26 januari al overtrekken. Als u deze Gagea ontvangt is het een maand later en op de voorjaarswandeling op 26 maart langs de beken van Winterswijk, ziet u heel wat meer. Ook de excursie van 16 april naar de bossen bij Wüllen en Ahaus, net even over de grens, is echt een aanrader. Inmiddels is onze jaarvergadering geweest. We staan en financieel goed voor en het ledenaantal is vrijwel gelijk gebleven. Ik ben blij dat zoveel mensen weer met ons hebben willen meedenken. Ik wil ook vanaf deze plaats nogmaals de vele leden bedanken die ons ieder jaar weer helpen. Hetzij als excursieleider, hetzij met de natuurwerkdagen (onze foerage- en gereedschapswagen wordt telkens weer, vaak over modderige paden naar zijn plaats gebracht), het beschikbaar stellen van opslagruimte, verslagen maken, helpen in de verkoopkraam, deelnemen aan en coördineren van werkgroepen, commissies enz. enz. Noem maar op. Nogmaals héél hartelijk dank! Want zo is het ook: De KNNV is een vereniging vóór en dóór de leden! En daar hoort ook een hoop gezelligheid bij; vraag maar aan de leden van de werkgroep Natuurbeheer. Maar dit geldt natuurlijk ook voor de andere activiteiten. Even voor de nieuwe leden: U krijgt van de landelijke KNNV een welkom, maar ook van onze afdeling een welkomstgeschenk, nl. het boek: Broedvogels van Winterswijk. Het is mij gebleken dat een aantal leden dit de afgelopen jaren gemist hebben. Zeg dit of mail dit even en dan kan dat in orde gemaakt worden! Tot ziens! Ik hoop weer velen van u op onze activiteiten te mogen ontmoeten! Namens het bestuur, Ed Grotenhuis (voorzitter) Pagina 4 van 28

Verslag van de thema-avond van IVN en KNNV Oost-Achterhoek op maandagavond 9 november 2015, gehouden in het Natuurhûs te Neede. Aanvang 20.00 uur. Thema: Paddenstoelen in wegbermen en lanen. Het was een donkere, natte herfstavond. Het was in de late herfst, de meeste paddenstoelen waren alweer verdwenen. Viel daarom de opkomst bij deze interessante lezing van Klaske te Grotenhuis zo tegen? Met 10 personen waren we aanwezig op deze thema-avond, die beslist meer toehoorders had verdiend. Paddenstoelen zijn de vruchtlichamen van zwammen die met een uitgebreid mycelium bestaande uit een hecht vlechtwerk van hyfen, lange strengen van draadvormige cellen, in de bodem of in een ander substraat groeien. De hyfen ontspringen uit een microscopisch kleine spore die in de vruchtlichamen werd gevormd. Zwammen hebben geen bladgroen en moeten daarom hun koolstofverbindingen verkrijgen door als saprofyt op organisch afval te leven of door te parasiteren op een levend organisme. Óf door samenwerking met een levend organisme: dat zien we bij de ectomycorrhiza vormende zwammen, ook wel symbionten genoemd. Omdat de hyfen van het mycelium van zo'n symbiont veel dunner zijn dan de haarwortels van een boom, kunnen ze veel beter water opnemen. Dit water met daarin waardevolle mineralen wisselen ze uit met de boom in ruil voor suikers. De symbionten zijn specifiek voor bepaalde waardplanten. Bovendien zijn ze soms ook nog specifiek voor oudere of jongere bomen. Bijvoorbeeld: de bruine ringboleet tref je aan bij jonge dennen, maar gewoon eekhoorntjesbrood komt voor bij eiken en beuken ouder dan 30 jaar. Ook de saprofyten, onder te verdelen in houtafbrekers en strooiselafbrekers, zijn soms soortspecifiek. Veel soorten zwammen, vooral onder de mycorrhizasoorten, hebben een voorkeur voor stikstofarme bodems. Zij komen meestal beter tot fructificatie, d.w.z. vorming van paddenstoelen, als de strooisellaag niet al te dik is. In de afgelopen decennia hebben we te lijden gehad onder een grote stikstofdepositie door de uitstoot van landbouw, industrie en verkeer. In de bossen leidt dit er toe dat de afbraak van de strooisellaag minder goed verloopt. De wegbermen en lanen zijn nu een vluchtplaats geworden voor vele soorten zwammen die elders verdwijnen. De bermen zijn dikwijls met laanbomen beplant, die voedsel aan de bodem onttrekken. Het blad dat in het najaar afvalt waait voor een groot deel weg of wordt geharkt. Ook wordt er 1 of 2 keer per jaar gemaaid en wordt dit maaisel vaak opgenomen en afgevoerd. Zodoende wordt de bodem minder voedselrijk en zien we soms een fraai boeket van paddenstoelen in dergelijke bermen optreden. Door soorten als boleten, ammanieten, russula's, cantharellen en gordijnzwammen herkennen we waardevolle bermen en lanen. Via het Pagina 5 van 28

Paddenstoelenmeetnet worden sinds 1998 op 900 meetlocaties, waarvan er 400 in wegbermen gelegen zijn, de stand van de paddenstoelen gemonitord. Zowel in bos als in berm gaat de stand achteruit, maar de bermen houden zich beter. Voor de bermbeheerders kunnen goede adviezen helpen om verdere achteruitgang te beperken. In de lezing van Klaske, die een zeer grote informatiedichtheid had, kwamen deze en nog vele andere aspecten naar voren. In het deel van de lezing dat na de pauze viel, kregen we ook nog fraaie opnamen van paddenstoelen te zien die waren gemaakt door echtgenoot Herman te Grotenhuis. Hij is dan ook regelmatig waarnemer in het Paddenstoelenmeetnet. De Voorsterallee en Kapperallee, vlak bij Zutphen en de Stopsdijk en Enzerinkdijk meer richting Vorden waren belangrijke vindplaatsen. Op de Wilpse dijk werd de fraaie Gele knotszwam aangetroffen: (foto Herman te Grotenhuis)

Klaske gaf tot slot nog wat literatuur op. Vooral voor degene die zich met feiten gewapend wil inzetten om bij de bermbeheerders in zijn omgeving invloed uit te oefenen voor een paddenstoelengunstig maaibeleid! -Brochure: Wegbermen, lanen en parken. Toevluchtsoord voor paddenstoelen Uitgave: Nederlandse Mycologische Vereniging -Paddenstoelvriendelijk natuurbeheer P.J. Keizer KNNV uitgeverij -OBN Paddenstoelen in het natuurbeheer. Ontwikkeling + beheer natuurkwaliteit Rapport nr. 2013/OBN181-DZ (gratis te downloaden) Om 22.00 sloten we de thema-avond af met een dankwoord van Hans Berndsen. Ton Reerink Pagina 6 van 28

Winterwandeling in het Woold Nou winterwandeling; het was ca. 13°C. en zonnig. Het was een van de eerste keren dit jaar dat het droog was bij de KNNV-IVN wandelingen en dat dachten veel mensen blijkbaar ook, want er waren wel 50 mensen op af gekomen. Maar daar was op gerekend. Het Woold is niet alleen natuurhistorisch, maar ook cultuurhistorisch de moeite waard. Het landschap is mede gevormd door de z.g. scholtenboeren. Van oorsprong waren dit belangrijke boeren die voor de adellijke grootgrondbezitters die vaak ver weg zaten, de orde handhaafden, recht spraken en ook zorgden dat de belasting voor de landheer binnen kwam. Toen de adel en geestelijkheid in de Franse tijd hun rechten verloren, nam hun aanzien toe. Dit aanzien is ook nu nog te zien aan de kapitale landhuizen die zo’n honderd jaar geleden nog bij hun boerderijen gebouwd werden. Zoals bij ’t Lintum waar wij langs liepen. Bij deze boerderij was ook nog een restant van een oude korenspieker aanwezig. Toen in de 19e eeuw de markegronden verdeeld werden, kregen de scholtenboeren hier veel van in handen. Veel van deze stukken zijn toen bebost en dat is in het Woold nog goed te zien. Wij liepen door prachtige paden en lanen. Door het zachte weer waren nog best wel een aantal paddenstoelen te zien, vooral houtzwammen. Zoals veel elfenbankjes, geweizwammen, berkenzwam, geschubde inktzwam, glimmerinktzwam, zwavelzwam, zwavelkopjes, echte tonderzwam en nevelzwam. Maar ook nog de grote parasolzwam. Het meest bijzonder waren de grote rode houtzwammen op een paar bomen. Eerst werd gedacht aan biefstukzwam, maar bij nader speurwerk bleek het te gaan om harslakzwammen. Een leuke waarneming. Bij de pauzeplaats was ook wat bijzonders te zien, nl. de restanten van een oude stenenbakkerij. Deze zijn een aantal jaren geleden blootgelegd en geconserveerd en tegen de invloeden van weer en wind door een dak beschermd. Leuk om te zien hoe hier ter plaatse met leem uit de directe omgeving de stenen werden gebakken. Een verrassing was de verwelkoming door een midwinterhoornblazer. Leuk idee om door deze klanken verwelkomd te worden die zo echt horen bij deze tijd van het jaar.

Pagina 7 van 28

Omdat het zo zacht was, zagen we onderweg ook nog het e.e.a. aan bloeiende planten, o.a. madeliefje, witte en paarse dovenetel, scherpe boterbloem, paardenbloem, duizendblad, zandmuur, grasmuur, kleine ooievaarsbek, klein streepzaad en melkdistel. Eén groep zag nog twee reeën en leuk was ook de vondst in een greppel langs de weg van dubbelloof, een varensoort die je niet zo vaak ziet. Een mooie middag! Ed Grotenhuis

Ontwerp I Advies Aanleg I Onderhoud Renovatie I Groenvoorziening

Van Eedenstraat 11 7131PM Lichtenvoorde T: +31 (0)544 373953 F: +31 (0)544 379340 www.Bluiminck.nl info@Bluiminck

Voor: Particulieren Bedrijven Instellingen

Pagina 8 van 28

Boterbloemen met Kerst Dit voorjaar hebben we in het kader van het KNNV-thema “De natuur in de eigen omgeving" in het westelijk deel van het dorp Winterswijk naar de flora gekeken. Nu eind december gingen we deze route nog eens af om te kijken wat er in deze tijd nog aan bloeiende planten te zien is. Na begin oktober is er geen (nacht)vorst meer geweest en lag de temperatuur meestal tussen de 10° en 15° C. En ook nu was het licht bewolkt en ± 10° C. De kerstdagen waren de warmste sinds het begin van de metingen. Is dat in de natuur ook te zien? Deze excursie sloot aan bij het Floron-project; de ‘Eindejaarsplantenjacht’ naar bloeiende planten in de winter, waarbij vanaf Kerst tot 3 januari deze geteld worden. Vorig jaar voor het eerst gehouden. Nu, met het zachte weer van de laatste maanden, had ik wel gedacht heel wat te kunnen vinden, maar het waren er meer dan ik gedacht had. Bij veel planten zagen we dat ze al afgestorven leken, maar nu toch weer nieuwe scheuten ontwikkelden. Je kunt ze globaal in drie groepen verdelen: 1. Planten die het hele jaar door bloeien, ook ’s winters wel te vinden zijn, vooral op plekken waar het wat warmer is, zoals in de kom van het dorp, bijv. madeliefjes, paarse dovenetel, winterpostelein e.d. 2. Planten die nog lang blijven nabloeien zoals bijv. de dagkoekoeksbloem. 3. Planten die te vroeg zijn zoals de hazelaar en kleine veldbies.

Pagina 9 van 28

We hebben onder leiding van Bernhard zowel naar tuinplanten als naar ‘natuur’planten gekeken. Bij de tuinplanten veel struiken zoals een aantal verschillende sneeuwbalsoorten en er bloeiden nog heel veel rozen. Maar ook veel zomer- en najaarsoorten zoals scheefbloem, lobelia, prikneus, lavendel, eendagsbloem, tuinleeuwenbek e.d. En niet te vergeten de soorten tuinstruikheide, winterviolen, helleborus, herfstasters en beide soorten maagdenpalm. We kwamen op ca. 35 soorten. Maar ook van de natuurplanten hadden we zo’n 35 soorten! O.a.: engelwortel, zonnefijnstraal, echte kamille, rode klaver, klein streepzaad, gewone melkdistel, gekroesde melkdistel, stinkende gouwe, kruipende boterbloem, ridderzuring, look zonder look, klein knoopkruid, canadese fijnstraal, zwarte nachtschade, kleine veldbies, paardenbloem, akkerkool en teunisbloem. Op andere plekken zal vast nog veel meer te zien zijn, maar ik vond het al een heel bijzondere morgen! Ed Grotenhuis

Pagina 10 van 28

Bloeiende engelwortel in januari Sneeuw ja of nee? Het werd gelukkig nee, die kwam ’s avonds pas, maar de vooruitzichten waren niet best voor deze natuurwerkdag. Toch waren er nog 13 mensen op af gekomen. Dit keer werkten we op de Muggenhoek, een terrein van Gelders Landschap dat helemaal tegen de grens aan ligt. Door de regen van de laatste week en de geringe verdamping waren laarzen geen luxe, want het was vaak soppen. Maar voor de lunch hadden we het eerste veld al helemaal vrij van opslag. Die was niet hoog, zodat je de dennetjes er nog met de hand uit kon trekken. Maar dat lukte niet overal; op het tweede veld ligt een soort zandige leem aan de oppervlakte en daar zaten ze veel vaster. Ook de berken kun je moeilijk trekken. Dan maar knippen. Als je toch gebukt staat zie je ook tussen de hei andere plantjes zoals het blad van moerasviooltje, heidekartelblad, blauwe knoop, moeraswolfsklauw en we zagen zelfs langs het pad bloeiende engelwortel.

’s Middags draaide de wind naar het noordoosten; toen kon je opeens de boerderij op het Duitse aangrenzende gebied ruiken en kwam de zon nog even door. ‘Lekker gewerkt en veel gedaan!’ was de mening na afloop. Houden zo! En gewoon doorgaan! Ed Grotenhuis Pagina 11 van 28

Thema-avond woensdagavond 03-02-2016 te Winterswijk Ton Reerink was de spreker van deze avond al eerder opgevallen door een artikel over hem in dagblad Trouw. Hij kondigde deze spreker, professor Frank Berendse, hoogleraar aan de universiteit Wageningen, aan met verwijzing naar het door hem geschreven boek: 'Natuur in Nederland'. Zie: http://natuurinnederland.nl. Dit boek beschrijft diverse prachtige wandel-, fiets-, en boottochten door de Nederlandse natuur. Frank Berendse legt in zijn presentatie de nadruk op de aldoor, uit en door zichzelf, veranderende natuur en landschappen, dat veel veranderlijker is dan wij meestal denken. Ook de invloed hierop door de mens benadrukt hij. Hij laat ons, doorheen de geschiedenis, kijken naar een aantal veranderingen: IJstijden – vormgever van bodemstructuren zoals stuwwallen en smeltwaterdalen – veranderde loop der voornaamste rivieren. Moeras / veengebieden – door de mens ontgonnen en drooggelegd. Zandruggen en zandverstuivingen. Inpoldering en aanleggen van 'natuur'gebieden.

Al deze factoren, met tijdperiodes lopende over duizenden tot slechts tientallen jaren, bepalen onze (indruk en beleving van) de natuur. Pagina 12 van 28

De vraag is dan ook: "Hoe gaat het met de natuur in Nederland?" Tja- die vraag is moeilijk te beantwoorden. Door onze intensieve agrarische cultuur en bijbehorende wetgeving gaat het met sommige dier- en plantensoorten niet echt goed. Vergeet niet: ongeveer 60% van het Nederlands areaal is agrarisch gebied. Het aanleggen van enkele stroken langs akkers, voor kruiden en vogels, zet dan niet echt zoden aan de dijk. Frank Berendse zegt dan ook terecht: 'wij zijn verantwoordelijk voor de planten en dieren waarmee wij het land (en ons leven) delen.'

Als advies geeft hij mee:  Minder focus op soortenrijkdom, maar meer op ruimte.  Voldoende oppervlakte geven en reductie van negatieve externe effecten zoals bemesting, pesticiden, ammoniak etc. tegengaan.  Herstel oude structuren zoals houtwallen, heggen en meanderende beken.  Creëer draagvlak hiervoor onder de mensen. Dat is er eigenlijk al! Immers bijna net zoveel mensen zijn lid van een natuurvereniging als van een sportclub.  Investeer in beheersovereenkomsten en kleinschalige recreatie.  Richt fondsen op voor natuurbeheer. Ik kan het er alleen maar mee eens zijn.

Pagina 13 van 28

Ton Reerink bedankt na afloop de spreker, en geeft hem als waardering het boek 'Beleef de natuur in Winterswijk' mee als aandenken. Ik waardeer deze lezing met alle vijf sterren, zeker gezien de opkomst van tachtig(!) belangstellenden. Hans Berndsen

Samenwerken met Berglinde is een keuze voor kwaliteit en betrokkenheid. Nadere informatie via www.berglinde.nl en [email protected]

Pagina 14 van 28

Renė Pruysers vertelt hoe van St. Isodorushoeve een paradijs voor bijen gemaakt wordt. Verslag van de Thema-avond van IVN en KNNV Oost-Achterhoek op woensdagavond 9 maart 2016, gehouden in Lichtenvoorde (kantine van Longa) Rond 20.00 uur stroomt het zaaltje vol: 26 mensen komen luisteren naar een verhaal van Renė over imkeren en wel speciaal zijn project ter verbetering van de biodiversiteit rond en in Sint Isodorushoeve. Het wordt een levendige avond, waarin vooral de vele aanwezige imkers zich niet onbetuigd laten met talrijke vragen, tips en eigen wijsheden (let op de spatie). Sinds 6 jaar is de spreker imker en hij is er vol van. Intussen zelf leraar bijenteelt en voorzitter van imkervereniging De Heidebloem te Haaksbergen. Hij vraagt: hoeveel imkers hier zijn dat pas sinds hoogstens 5 jaar? Dat blijkt voor de meesten te gelden; slechts 4 imkers hier zijn dat langer, maar dan ook heel lang, wel 40 jaar of meer. Maar dat de aanwas van imkers in de laatste 5 jaar groot is geweest, spiegelt zich dus ook hier vanavond bij de aanwezigen. Er is heel veel te vinden op het internet over bijen. Renė geeft wat interessante sites: www.wildebijen.nl , www.bijenhotels.nl , www.nev.nl/pages/secties/bijen_wespen/ De laatste website dringt het verste door in specialistische kennis van de Hymenoptera, de bijen en wespen. NEV staat overigens voor: Nederlandse Entomologische Vereniging, die o.a. de insectenstudie bevordert.

Pagina 15 van 28

Eerst vertelt Renė iets over de wilde bijen. Er zijn daarvan 360 soorten in Nederland, waarvan 65 % op de Rode Lijst staat. Ze hebben het moeilijk; op de oorzaken daarvan komen we zo terug, maar de verschraling van het landschap is een belangrijke factor. Hoe kunnen we ze een handje helpen? Zorg voor opengehouden zandpaden en oude bestrating. Creëer zo mogelijk steilranden van zand, die niet dichtgroeien. Laat rommelhoekjes op het erf bestaan. Handhaaf oude muurtjes. Leg bloemenweiden en akkerranden met bloemen aan. Laat de verdorde planten 's winters staan. Werk met een aangepast maaibeheer. Plant en zaai vooral veel enkelbloemige planten met het oog op een afwisselende en jaarronde dracht. Plaats bijenhotels, zelfgemaakt of gekocht. Veel van deze adviezen zijn ook van toepassing voor de teelt van honingbijen. Bijenvolken hebben het ook moeilijk. De belangrijkste oorzaken zijn: – de varroamijt – het gebruik van pesticiden, vooral in de landbouw – virussen in de bijenkast (vooral het Nosema virus) – verslechterde drachtsituatie door monoculturen in de landbouw. Wat ertegen te doen is: dat is het terugkerende thema vanavond. Hygiëne bij het imkeren is heel belangrijk. Het verbeteren van de omgeving komt eerst aan de orde in een voorbeeldproject: Sint Isodorushoeve, het kerkdorp westelijk van Haaksbergen, kortweg De Hoeve. Vanaf 2012, het jaar van de bij, is hier een groot project in gang gezet door 5 samenwerkende imkers. Met als partners: Gemeente Haaksbergen, 2 wijkraden van de dichtbij gelegen wijken van Haaksbergen, Landschap Overijssel, Waterschap Vechtstroom en Rijkswaterstaat. Renė is werkzaam als projectmanager bij de gemeente Enschede en kent het klappen van de zweep. Er worden rapporten gemaakt over wat wenselijk is en haalbaar (door studenten van hogeschool Larenstein) en er wordt 250.000 euro subsidie binnengehaald. Pagina 16 van 28

Intussen wordt er werk gemaakt van een heel scala van plannen om de omgeving van De Hoeve tot een bijentuin te transformeren. Hiervan kunnen dan meteen andere insecten, vogels en zoogdieren profiteren. Er zijn teveel plannen om alles te noemen, maar we doen er een greep uit: De Bolscherbeek wordt nieuw ingericht. Er komt een oeverzwaluwenrand. Bij de nieuw aan te leggen N18 zullen restkavels en overhoeken worden ingeplant volgens het advies van het rapport van de studenten. In een straal van 3,5 km rond De Hoeve (zover reikt de dracht van de honingbijen) worden tal van zogenaamde Pronkstukken ingericht. Dit zijn gebiedjes van 1 tot 2 hectare, die optimaal zijn ingericht voor bijen. Bijvoorbeeld: een boomgaard met bloemrijk grasland, een mozaïek van houtwallen en singels met diverse bomen en struiken, bouwland met wisselteelt en akkerranden, een gebied met hoogteverschillen en steilrandjes, waarin wilde bijen nesten maken, een schooltuin en herinrichting van erven in het dorp. Op een oude vuilstort verschijnt een bijenbos. Met de wandelvereniging worden ommetjes uitgezet. Op sommige plaatsen worden eiken, waar de bijen niet veel aan hebben, vervangen door kastanjes. Veel mensen zijn enthousiast geworden en werken als vrijwilliger mee. We moeten de komende zomer maar eens een kijkje nemen bij De Hoeve; we zijn nieuwsgierig geworden! Na de pauze gaat de avond door met een algemener verhandeling over de honingbij. Er komt veel aan de orde, teveel om hier op te noemen. Bovendien wreekt zich hier dat uw verslaggever geen imker was, zodat het af en toe te technisch werd. Wat denkt u bijvoorbeeld van een levendige discussie over de voordelen van de Buckfast bij tegenover de Carnica of de Ligustica of de Mellifera? Het zijn onderrassen van de honingbij, dat had ik nog bijtijds begrepen. Maar dan dien ik wat krenten uit de pap op: Wist u dat de economische waarde van de bijenteelt 1,4 miljard euro per jaar is in Nederland? Wist u dat bijen kunnen communiceren door snelle bewegingen? Met een rondedansje in de korf maken ze duidelijk dat er rijkelijk stuifmeel en nectar te halen is, en met een kwispeldans in vorm van een 8 laten ze weten in welke richting. Jonge koninginnen tuten als ze uit de dop komen en de andere kwaken om te laten weten dat er teveel zijn. De imker luistert dan aandachtig. We kregen te horen hoe een bijenvolk in de loop van een jaar door de imker begeleid wordt en welke ontwikkeling het doormaakt. Het volk begint afgeslankt in de winter met rond de 10.000 bijen, maar ontwikkelt zich in het zomer halfjaar rap tot meer dan 40.000 bijen. Dit geschiedt door het eitjes leggen van de koningin, zo'n 2000 per dag. Intussen is er de productie van nieuwe koninginnen, de bruidszwerm met de darren, en het afzonderen van nieuwe zwermen, die de imker opvangt en in een nieuwe kast plaatst. Daarbij is er sprake van een ingenieuze werkverdeling tussen huisbijen en vliegbijen. Na augustus worden de mannetjes afgedankt: de darrenslacht. Pagina 17 van 28

Omdat de imker de wintervoorraad in de vorm van honing wegneemt uit de kast, moet hij bijvoeren: per volk zo'n 20 kg invertsuiker. Naast het schoonmaken van kasten en raten, het opvangen van bijenvolken, het slingeren van honing moet ook de varroamijt bestreden worden. Dat gebeurt door het druppelen van oxaalzuur aan het einde van het seizoen. Al deze kwesties werden behandeld met veel opmerkingen en instemmend gemompel van de aanwezige imkers. Wie meer wil weten of wie wil weten wanneer er bij de Hoeve iets te doen is, raadplege de website: www.imkervereniginghaaksbergen.nl . Het was een onderhoudend betoog en en een geanimeerde discussie. René wist bijna van geen ophouden. Na verschillende waarschuwingstekens van Ben eindigde de avond om 22.30 uur. Ben dankte de spreker en we gingen tevreden naar huis. Ton Reerink

Pagina 18 van 28

Activiteitenprogramma april, mei, juni, juli 2016 Algemene informatie over de activiteiten Lees deze als u aan een ervan deelneemt. Excursies Bij elke excursie zullen we niet meer herhalen wat er meegenomen moet worden. Het spreekt vanzelf dat passend schoeisel altijd verstandig is. Afhankelijk van het weer of terrein zijn vaak laarzen en soms regenkleding eveneens handig. Veldgids, kijker, loep e.d. zijn altijd nuttig. Als een excursie langer dan een dagdeel duurt, is een lunchpakket uiteraard zinvol. De excursies starten, tenzij anders vermeld, bij het VVV-kantoor in het voormalige gemeentehuis, Mevr. Kuipers-Rietbergplein 1, 7101 DD te Winterswijk. Op zaterdagmiddagen is het vertrek vanaf de parkeerplaats bij theater De Storm, Haitsma Mulierweg 11, 7101 BX Winterswijk. Carpoolen Als we carpoolen bij excursies, worden de kosten gedeeld. Lezingen Lezingen worden in Winterswijk gehouden in de Zonnebrinkkerk, Zonnebrink 61, 7101 NB Winterswijk. Deze is het makkelijkst te bereiken via de rotonde aan de Groenlose kant van Winterswijk. U rijdt dan richting centrum en blijft deze weg (Groenloseweg) alsmaar volgen. Bij de volgende rotonde gaat u rechtdoor, de weg buigt naar rechts en dan ziet u na ca 500 meter de kerk aan uw linkerhand. Tegenover de kerk is een ruime parkeerplaats (de “Blikbak”).

Pagina 19 van 28

Wanneer Wat Vertrek Terug Leiding en info Meenemen Bijzonderheden

Zaterdag 9 april Floron excursie Wichmond 10.00 uur Station Zutphen noordzijde Ca. 16.00 uur Louis-Jan van den Berg (0544-372594 of 06-11140923) Lunchpakket en drinken, flora en loep We willen voor de laatste keer bekijken of het peperboompje definitief uit de Achterhoek is vertrokken. Daarnaast inventariseren we alle soorten binnen een kilometerhok in die buurt.

Wanneer Wat

Maandagavond 11 april 2016 IVN-KNNV thema avond Koken met kruiden en planten uit de natuur Natuurhûs, Koeweidedijk 27A, 7161 RJ Neede 20.00 uur Ca. 22.00 uur IVN gidsen. Het is leuk om de natuur eens van een heel andere kant te benaderen en te zien wat voor mogelijkheden er op dit gebied zijn.

Plaats Aanvang Einde Leiding Bijzonderheden

Wanneer Wat Waarheen Vertrek Terug Leiding (en info) Opgave (en info) Meenemen Bijzonderheden

Zaterdag 16 april 2016 Bosexcursie Het kalkgebied bij Wüllen en Ahaus (D) 09.30 uur vanaf Cultureel Centrum De Storm per auto. Carpoolen i.v.m. het milieu. Ca. 17.00 uur Louis-Jan van den Berg Idem; op 0544-372594 of 06-11140923 Lunchpakket en goede wandelschoenen Hier liggen heel soortenrijke bossen waar meerdere planten staan die net niet in de Achterhoek voorkomen, zoals het ongevlekt longkruid. Pagina 20 van 28

Wanneer Wat Vertrek Terug Leiding (en info) Bijzonderheden

Zondag 17 april 2016 KNNV-IVN wandeling in Ratum. Thema: 250 jaar Nederlands-Duitse grens 14.00 uur vanaf hoek Ratumseweg/Sellinkweg (bij boerderij Lintum) te Ratum Ca. 16.00 uur KNNV- en IVN-gidsen Er wordt een mooie route langs de grens gelopen met een oude scholtenboerderij met oud beekbos, grensstenen uit 1766, het kommiezenpad, heideterreintjes, Ratumsebeek enz. De voorjaarsflora staat nu in volle bloei; veel bosanemonen, bosklaverzuring, dalkruid, grote muur en misschien nog een enkele sleutelbloem.

Wanneer Wat Vertrek Terug Leiding en info Bijzonderheden

Zaterdag 23 april 2016 Verzamelexcursie Mossen in de bossen van het Woold 10.00 uur vanaf Cultureel centrum De Storm per auto Ca. 12.00 uur Louis-Jan van den Berg (0544-372594 of 06-11140923) We gaan de verzamelde mossen woensdagavond 27 april nauwkeuriger bekijken

Wanneer Wat Plaats

Woendagavond 27 april 2016 Determinatieavond mossenwerkgroep Bij Fred in de werkstee, Bocholtsestraat 49, 7102 BT Winterswijk 20.00 uur Ca. 22.00 uur Fred Bos (0543-515341) en Louis-Jan van den Berg Loep, doosjes of zakjes Er zijn microscopen aanwezig voor het bekijken van details. Wie niet mee kon op de excursie is ook van harte welkom om de verzamelde mossen beter te bekijken.

Aanvang Einde Leiding Meenemen Bijzonderheden

Wanneer Wat Vertrek Terug Leiding en info Meenemen Bijzonderheden

Zondag 8 mei 2016 Excursie naar de randgebieden van het Vragenderveen 13.00 uur vanaf de parkeerplaats aan de rand van de bufferzone aan de Maneschijnweg in Vragender Ca. 17.00 uur Ron Krabben (0544-372612) Waterdicht schoeisel of laarzen, verrekijker De bufferzone bestaat uit poelen, natte bloemrijke hooilanden, houtwallen en struwelen. Een zeer kleinschalig en soortenrijk gebied. Veel vogels! Pagina 21 van 28

Wanneer Wat Plaats Spreker Aanvang Einde Bijzonderheden

Woensdagavond 11 mei 2016 IVN-KNNV Thema-avond over Vlinders De Huve, Grotestraat 52, 7151BD te Eibergen Jan Stronks 20.00 uur Ca. 22.00 uur Jan Stronks is al een aantal jaren bezig met de digitale Atlas voor de dagvlinders van Winterswijk. Hij wil zoiets ook in Eibergen opzetten. Hij vertelt over zijn werkwijze en wat hij in de loop der jaren aan bijzondere waarnemingen heeft gedaan. De moeite waard!

Wanneer Wat Vertrek

Zondag 15 mei 2016. IVN-KNNV wandeling Beltrum/Ruurlo 14.00 uur vanaf de parkeerplaats van café Mentink, Groenloseweg 57, 7261RM Ruurlo Ca. 16.00 uur IVN gidsen. André Hendriks (0544-352-043) of de week er voor in de pers.

Terug Leiding Bijzonderheden

Wanneer Wat Waarheen Vertrek

Terug Leiding en info Meenemen Bijzonderheden

Wanneer Wat Vertrek Terug Leiding (en info) Meenemen Bijzonderheden

Zaterdag 28 mei bij De Storm Vogelexcursie Grote Goor, Slingeplas en Schaarsbeek bij Bredevoort 06.30 uur van Het VVV-kantoor te Winterswijk per auto. Carpoolen i.v.m. het milieu. 07.00 uur van ’t Zand in Bredevoort Ca. 10.00 uur Frans te Bogt (0543-473774) Kijker, vogelgids Alle zomergasten zijn nu terug. Een goede gelegenheid om de nodige geluiden te leren kennen. Frans weet ook veel bijzonderheden over de natuurontwikkeling in het gebied. Zaterdag 4 juni 2016 Floron-excursie naar Tolkamer met mooie rivierbegeleidende plantengroei Om 10.00 uur bij Station Zevenaar Tegen 16.00 uur Fred Bos (0543-515341) en/of Louis-Jan van den Berg (0544-372594 of 06-11140923) Eten en drinken. Flora en loep. Langs de grote rivieren vinden we een heel andere plantenwereld. Zeer de moeite waard! Pagina 22 van 28

Wanneer Wat Vertrek Terug Leiding (en info) Bijzonderheden

Zondag 5 juni 2016 Libellenexcursie in het Meddoseveen 10.30 uur vanaf het VVV-kantoor in Winterswijk per fiets Ca. 12.30 uur Rob Lanjouw (0543-522891) Dit jaar worden er in ieder geval twee libellenexcursies gehouden. De eerste vandaag op 5 juni weer naar het Meddose Veen, maar nu aan de kant van de Groenloseweg. We zullen opnieuw naar de witsnuiten op zoek gaan, wat vorig jaar niet gelukt was vanwege het weer. LET OP: Bij slecht weer gaat deze excursie niet door. Neem bij twijfel even contact op met Rob Lanjouw. De excursie vorig jaar, na de storm op 25 juli, was een groter succes. Langs de Groenlose Slinge tussen de zandvang Jonkers en de Goorweg werden maar liefst 9 soorten gespot. Van de juffers ‘Zygoptera’ kwamen we de weidebeekjuffer, de houtpantserjuffer en de blauwe breedscheenjuffer tegen. Van de grotere libellen ‘of echte libellen (de Anisoptera)’ kwamen we twee soorten heidelibellen, de steenrode en de bloedrode, een gewone oeverlibel en van de glazenmakers de blauwe en de bruine tegen. Deze laatste was ons doel voor die dag. De bruine glazenmaker heet Aeshna grandis omdat hij zo groot lijkt. Overigens is de grootste Nederlandse libel nog altijd de bronlibel, die momenteel niet voorkomt rond Winterswijk. Wat we als insectenwerkgroep niet kunnen laten is het kijken naar andere insecten. Zo kwamen we 10 vlindersoorten tegen waaronder het landkaartje, het zwartsprietdikkopje en de oranje luzernevlinder. Leuk waren ook de gerimpelde smalboktor en de schorpioenvlieg. We zagen veel leuke plantensoorten zoals de raket, de moerasandoorn en het zompvergeet-mij nietje die we als één van de meerdere plantensoorten in dit zeer mooie stukje natuur zagen. Het zou leuk zijn om dit jaar zoveel mogelijk libellengegevens te verzamelen en op waarneming.nl te zetten om zo de libellen rond Winterswijk goed te kunnen inventariseren. Hoogst waarschijnlijk komt er ook nog een dagvlinderexcursie in de maand juli en zullen we kijken of we ook nog een keer kunnen gaan nachtvlinderen. Hierover later meer. Pagina 23 van 28

Wanneer Wat Vertrek Terug Leiding (en info) Meenemen Bijzonderheden

Wanneer Wat Vertrek Terug Leiding Bijzonderheden

Wanneer Wat Plaats

Vertrek Informatie Terug

Wanneer Wat Vertrek Terug Bijzonderheden

Woensdagavond 15 juni 2016 Lange avond fietsexcursie naar het Woold en aangrenzende Duitsland 19.00 uur vanaf het VVV-kantoor in Winterswijk Ca. 23.00 uur Ed Grotenhuis (0543-520714) Kijker Twee jaar geleden zijn we ook in het Woold geweest. We komen o.m. langs de groene grens bij het BurloVardingholter Venn. We hebben toen wel de houtsnip zien vliegen, maar geen nachtzwaluwen gehoord. We gaan nu op herhaling en kijken meteen naar diverse mooie stukjes met orchideeën. Zondag 19 juni 2016 IVN -KNNV wandeling bij Lievelde met als thema: Leven op de hei 14.00 uur vanaf klooster Loreto, Kloosterstraat 5, 7137 MZ Lievelde Ca. 16.00 uur IVN-gidsen André Hendriks (0544-352-043) of de week er voor in de pers. Weekend 24 tot 26 juni 2016 Roggelelies kijken en ortolanen luisteren in Govelin (D) Ja! Hèt unieke roggeleliegebied Het Wendland bij de Elbe bij Hitzacker waar prins Claus vandaan kwam, op de grens met de voormalige DDR. Een unieke ervaring. Het is 400 km rijden, maar dan hèb je ook wat. Je kijkt je ogen uit. Op eigen houtje, want Fred is dan al in het Wendland Fred Bos (0543-515341) Naar eigen inzicht http://www.kijkeensomlaag.nl/index.php/archief/govelin2015-roggelelies-en-zwerfstenen Zondag 17 juli 2016 IVN-KNNV wandeling bij Neede met als thema: Natuurontwikkeling 14.00 uur Hoek Elsmansdijk/Aaftinkdijk Ca. 16.00 uur André Hendriks (0544-352-043) of de week er voor in de pers.

Pagina 24 van 28

Wanneer Wat Waarheen Vertrek Terug Leiding

Zondag 24 juli 2016 Libellenexcursie Landgoed Het Mentink en omgeving bij Winterswijk 10.30 uur vanaf het VVV-kantoor te Winterswijk per fiets Ca. 12.30 uur Rob Lanjouw (0543-522891)

Bijzonderheden

We zullen bij meerdere poeltjes gaan kijken naar o.a. heidelibellen en de vuurlibel. LET OP: Bij slecht weer gaat deze excursie niet door. Neem bij twijfel even contact op met Rob Lanjouw.

Pagina 25 van 28

Buitengebeuren Winterswijk en omstreken Een overzicht van de excursies van de KNNV, IVN, Floron en anderen. Excursieprogramma april, mei, juni, juli 2016 April

Zaterdag 9 Maandag 11 Zaterdag 16 Zondag 17 Zaterdag 23 Woensdag 27

Mei

Zondag 8

10.00 uur: Floron Excursie Wichmond 20.00 uur: IVN-KNNV Thema avond Koken met kruiden 09.30 uur: KNNV Kalkgebied Wüllen/Ahaus 14.00 uur: IVN-KNNV Wandeling Ratum 10.00 uur: KNNV Verzamelexcursie mossen 20.00 uur: KNNV Determinatie avond mossen

Woensdag 11 Zondag 15 Zaterdag 28

13.00 uur: KNNV Randgebieden Vragenderveen 20.00 uur: IVN-KNNV Thema avond Vlinders 14.00 uur: IVN-KNNV Wandeling Beltrum 06.30 uur: KNNV Vogelexcursie Grote Goor e.o.

Juni

Zaterdag 4 Zondag 5 Woensdag 15 Zondag 19 Vrijdag 24 t/m Zondag 26

10.00 uur: Floron Excursie Tolkamer 10.30 uur: KNNV Libellen Meddoseveen 19.00 uur: Lange avond fietstocht Woold 14.00 uur: IVN-KNNV Wandeling Lievelde Roggelelies kijken en ortolanen luisteren in Govelin (D)

Juli

Zondag 17 Zondag 24

14.00 uur: IVN-KNNV Wandeling Neede 10.30 uur: KNNV Libellen Het Mentink e.o.

Pagina 26 van 28

Inlichtingen: KNNV afdeling Oost-Achterhoek

Nadere informatie zie elders in de Gagea.

IVN- wandelingen

André Hendriks, 0544-352043 of www.ivn.nl/oost-achterhoek.

SMVV (Stichting Marke Vragender Veen)

Opgave VVV Lichtenvoorde of via [email protected] De excursies starten op de parkeerplaats bij de kerk in Vragender. Website: www.vragenderveen.nl

Floron

Info: Fred Bos, tel 0543-515341 en/of Louis-Jan van den Berg, tel 0544372594. Alleen op de excursiedag 06-10363012 of 06-11140923.

Natuurmonumenten Kijk voor informatie op de website: www.natuurmonumenten.nl/ activiteiten Geldersch Landschap

Informatie via de website www.glk.nl Kijk daar bij “Evenementen”.

Voor de excursies van de Stichting Marke Vragender Veen, Natuurmonumenten en Geldersch Landschap moet worden betaald.

Pagina 27 van 28

Ondergetekende, Naam: ………………………………………………………. Voorletters: …………… ( O man / O vrouw ) * Adres:………….………………………………………………………………………… Postcode: ……………………… Woonplaats: ……………….………………………. Telefoon: ……………………… Giro / Bank nr.: …………………………………… E-mail adres: …………………….……………….. Geboortejaar: …………………. Geeft zich op als: O Lid (€ 27,50/ jaar) O Huisgenootlid (€ 7,50/ jaar) O Donateur (minimaal € 22,50/ jaar) * Heeft kennis van/ belangstelling voor ………………………………………………………………............................................. Hierbij machtig ik de penningmeester van de KNNV Oost-Achterhoek om mijn contributie/donatie van mijn bankrekening .………………………………. af te schrijven Aanmelding d.d.: ………………………………...

Handtekening: …………………………………… Pagina 28 van 28