Hart voor een gezonde leefstijl

Hart voor een gezonde leefstijl De preventie van hart- en vaatziekten bij jongeren in de leeftijd van 10-18 jaar: voeding, bewegen, overgewicht en roken

Studie ten behoeve van De Nederlandse Hartstichting Afdeling Preventie en Voorlichting

Drs. Sarah Pos en Drs. Jan Bouwens NIGZ/Centrum voor Review & Implementatie Maart 2003

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.pdffactory.com

Colofon Titel:

Hart voor een gezonde leefstijl. De preventie van hart- en vaatziekten bij jongeren in de leeftijd van 10-18 jaar: voeding, bewegen, overgewicht en roken Auteurs: Drs. Sarah Pos & Drs. Jan Bouwens, NIGZ/ Centrum voor Review & Implementatie Advies: Ir. Ineke van Dis & Drs. Karen van Reenen, NHS afdeling Preventie en Voorlichting

Nederlandse Hartstichting Bordewijklaan 3 2591 XR 'S-GRAVENHAGE Telefoon (070) 315 55 55 Fax (070) 335 28 26

Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie Postbus 500 3440 AM WOERDEN Telefoon (0348) 43 76 00 Fax (0348) 43 76 66

© NHS/ Den Haag en NIGZ/ Woerden, 2003. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van het NIGZ, Postbus 500, 3440 AM Woerden.

2


Inhoudsopgave 1.

Inleiding .......................................................................................................................... 5

1.1

Aanleiding en werkwijze.................................................................................................................... 5

1.2 Doel en onderwerp van de review ...................................................................................................... 5 1.3 Opbouw van de review ...................................................................................................................... 5

2.

Demografische -en gezondheidsgegevens over jongeren ................................................... 6

2.1 Inleiding ........................................................................................................................................... 6 2.2 Leeftijdsindeling ............................................................................................................................... 7 2.3 Leefstijl - en risicofactoren ................................................................................................................ 8 2.3.1 Voeding ...............................................................................................................................................8 2.3.2 Lichamelijke inactiviteit ......................................................................................................................8 2.3.3 Roken ..................................................................................................................................................8 2.3.4 Overgewicht ........................................................................................................................................8 2.4 Stand van zaken met betrekking tot de relevante leefstijlpatronen ................................................... 9 2.4.1 Voeding ...............................................................................................................................................9 2.4.2 Lichamelijke inactiviteit ......................................................................................................................9 2.4.3 Roken ..............................................................................................................................................100 2.4.4 Overgewicht .................................................................................................................................... 100 2.5 Determinanten van gedrag ..............................................................................................................111 2.5.1 Determinanten van voedingsgedrag ..................................................................................................11 2.5.2 Conclusie determinanten voeding .................................................................................................. 122 2.5.3 Determinanten van beweeggedrag ................................................................................................. 133 2.5.4 Conclusie determinanten bewegen................................................................................................... 13 2.5.5 Determinanten roken ...................................................................................................................... 133 2.5.6 Conclusie determinanten roken ...................................................................................................... 144 2.5.7 Risicofactoren overgewicht ............................................................................................................. 144 2.5.8 Conclusie risicofactoren overgewicht ............................................................................................. 154 2.6 Theorie van Belangrijke Betekenissen van Gedrag .........................................................................154 2.7 Criteria voor keuzes ...................................................................................................................... 166

3.

Mogelijke ingangen en activiteiten ............................................................................... 187

3.1 Inleiding ........................................................................................................................................187 3.2 Beleid ............................................................................................................................................187 3.2.1 Onderwijs ........................................................................................................................................188 3.2.2 Sport.................................................................................................................................................. 18 3.2.3 Jeugdgezondheidszorg (GGD) ........................................................................................................... 18 3.2.4 Cultuur............................................................................................................................................... 18 3.2.5 Opvoedingsondersteuning................................................................................................................20 3.2.6 Jeugd- en jongerenwerk...................................................................................................................200 3.2.7 Speelplaatsen ...................................................................................................................................20 3.3 Tussentijdse afweging .................................................................................................................. 200 3.4 Praktijk: overzicht van organisaties en projecten ........................................................................... 211 3.4.1 Voeding en overgewicht ...................................................................................................................211 3.4.2 Lichamelijke activiteit .....................................................................................................................244 3.4.3 Roken ..............................................................................................................................................266 3.4.4 Overige projecten ............................................................................................................................288 3.5 Conclusie ...................................................................................................................................... 300 3.5.1 School .............................................................................................................................................300 3.5.2 Vrije tijd ...........................................................................................................................................300 3.5.3 Thuis.................................................................................................................................................311 3.5.4 Buurt.................................................................................................................................................311 3.5.5 Wat vindt de jeugd zelf? ...................................................................................................................311

3


4.

Onderzoek ................................................................................................................... 322

4.1 Inleiding........................................................................................................................................322 4.2 Universiteiten................................................................................................................................ 322 4.3 ZONMW ......................................................................................................................................... 322 4.4 Effectiviteit en evaluatie ................................................................................................................ 333 4.5 Effectieve componenten voor interventies ..................................................................................... 344 4.6 Conclusie ......................................................................................................................................366

5.

Conclusies en aanbevelingen.......................................................................................... 37

5.1 Conclusies....................................................................................................................................... 37 5.1.1 Inleiding ............................................................................................................................................ 37 5.1.2 Onderzoek......................................................................................................................................... 37 5.1.3 Beleid................................................................................................................................................ 37 5.1.4 Praktijk ..............................................................................................................................................38 5.2 Aanbevelingen ................................................................................................................................ 38 5.2.1 Algemeen ..........................................................................................................................................38 5.2.2 Aanbevelingen voor de communicatie..............................................................................................38 5.2.3 Aanbevelingen voor activiteiten per domein ....................................................................................39

Geraadpleegde experts en referenties................................................................................... 411 Bijlage 1.............................................................................................................................. 444 Bijlage 2 ............................................................................................................................... 46 Bijlage 3 ............................................................................................................................... 53 Bijlage 4 ............................................................................................................................... 57

4


1. Inleiding 1.1

Aanleiding en werkwijze

Deze review is een product van de samenwerking tussen de afdeling Preventie en Voorlichting van de Nederlandse Hartstichting (NHS) en het NIGZ/Centrum voor Review & Implementatie. Het onderwerp van deze review is jongeren in de leeftijd van 10 tot en met 18 jaar in relatie tot een gezonde leefstijl en (preventie van) hart- en vaatziekten. De review is tot stand gekomen volgens de standaard werkwijze van het NIGZ/Centrum voor Review & Implementatie. Uitgangspunt hierbij is het opstellen van de review vanuit de optiek van praktijk, beleid en onderzoek. Hiervoor wordt ervaring en kennis verzameld en geanalyseerd aan de hand van schriftelijke informatiebronnen én gesprekken met mensen uit de drie genoemde velden. De werkwijze maakt dat de huidige stand van zaken uit praktijk, beleid en onderzoek in de review naar voren zullen komen. De termijn van gemiddeld drie maanden waarbinnen een review wordt gemaakt en het streven naar compactheid, brengt met zich mee dat deze niet geheel uitputtend kan zijn. Wel kan de review een bijdrage leveren aan de beleidsmatige keuzes en prioritering in doelen van de afdeling Preventie en Voorlichting van de Nederlandse Hartstichting. 1.2

Doel en onderwerp van de review

Deze review richt zich op jongeren in de leeftijd van 10 tot 18 jaar in relatie tot voeding, bewegen, overgewicht en roken. Dit zijn leefstijlen risicofactoren die invloed hebben op het ontstaan van hart- en vaatziekten. De keuze voor het centraal stellen van de doelgroep jongeren in deze review, kan met een aantal argumenten worden ondersteund. Op basis van een kosten-batenanalyse leidt de keuze automatisch naar jongeren als doelgroep. Zij hebben meer levensjaren voor zich waarin ze kunnen profiteren van de 'opbrengsten' van gezond leven. Daarnaast wordt er vaak doelbewust voor jongeren gekozen, omdat bepaalde risicofactoren zich vooral bij jongeren ongunstig ontwikkelen. Bovendien is bekend dat veel aandoeningen en ziekten op oudere leeftijd kunnen worden uitgesteld of voorkomen met gezond gedrag op jonge leeftijd. Boshuizen e.a. (1997) geven aan dat met name de leeftijdsperioden waarin sprake is van snelle groei en ontwikkeling - namelijk de embryonale ontwikkeling, de vroege jeugd en de puberteit - gevoelige perioden zijn. Juist in deze perioden kan gezond gedrag een belangrijke invloed hebben op de latere gezondheid. Ook speelt het aanleren van gedrag in deze perioden een belangrijke rol. Met name jongeren imiteren gedrag van mensen in hun directe omgeving. Kortom, een gezonde leefstijl en omgeving op jonge leeftijd wordt geassocieerd met de hoogste winst ten aanzien van een goede gezondheid op oudere leeftijd. De doelgroep jongeren is echter een moeilijke groep om gezondheidsvoorlichting op te richten. Jongeren leven in het heden, de dreiging van hart- en vaatziekten op oudere leeftijd zal op de meeste jongeren nog weinig indruk maken. De gezondheidsboodschap zal dus op een voor de doelgroep aansprekende manier moeten worden aangeboden, gericht op het hier en nu en hun eigen leefwereld. De doelgroep 10-18 jaar is in toenemend mate in staat om zelf keuzes te maken. Het is dus zaak om de gezonde keuze te stimuleren. Het doel van deze review is het geven van een overzicht van activiteiten op het gebied van de genoemde leefstijlen risicofactoren gericht op jongeren (10-18 jaar) in Nederland. Daarnaast worden de determinanten van gedrag en de effectiviteit van interventies gericht op de doelgroep behandeld. Dit overzicht moet voor de NHS leiden tot een samenhangend beleid en keuzes voor activiteiten of samenwerkingsverbanden waar zij zich in de toekomst op gaan richten. 1.3

Opbouw van de review

In deze review wordt in hoofdstuk twee een aantal algemene gegevens over jongeren weergegeven. Daarnaast zullen de leefstijlfactoren met betrekking tot jongeren worden belicht en datgene wat er bekend is over de determinanten van het gezondheidsgedrag op de genoemde leefstijlen risicofactoren. In het derde hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van setti ngs waar jongeren te bereiken zijn en wat mogelijke ingangen kunnen zijn voor gezondheidsvoorlichting. Verder worden activiteiten gericht op jongeren op het gebied van voeding, bewegen, overgewicht en roken weergegeven. In hoofdstuk vier wordt ingegaan op onderzoek en effectiviteit. In hoofdstuk vijf, tot slot, worden de conclusies en aanbevelingen weergegeven. 5


2. Demografische -en gezondheidsgegevens over jongeren 2.1

Inleiding

Eerst zal in deze paragraaf het aantal jongeren van 10-18 jaar en de leeftijdsverdeling daarbinnen, worden belicht. Hierbij wordt ook het aantal niet-westerse allochtonen genoemd. Verder wordt het schoolniveau van zowel autochtone als allochtone jongeren vermeld. Vervolgens zal de situatie onder jongeren met betrekking tot de leefstijl - en risicofactoren die in deze review centraal staan, vermeld worden. Er zijn in Nederland ruim 1,7 miljoen jongeren in de leeftijd van 10 tot 18 jaar. In onderstaande tabel wordt een nadere uitsplitsing gegeven naar leeftijd en geslacht. Tabel 1: Totaal aantal jongeren in Nederland in de leeftijd van 10 t/m 18 jaar Geslacht Leeftijd in jaren Totaal aantal 2002 Percentage van totale bevolking 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Totaal Bron: CBS, 2002

203 950 204 386 196 420 194 387 195 245 194 216 189 757 187 642 183 888 1 749 891

1,3 1,3 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,1 10,6

Jongens 104 224 104801 100 145 99 391 100 171 98 978 97 093 96 700 94 527 896 030

Meisjes 99 726 99 585 96 275 94 996 95 074 95 238 92 664 90 942 89 361 853 861

Van alle jongeren tussen de 10 en 18 jaar behoort ruim 230.000 tot de groep nietwesterse allochtonen. Tot de allochtonen worden gerekend allen die in Nederland woonachtig zijn, met minstens één in het buitenland geboren ouder. De niet -westerse allochtonen hebben hun herkomst in, onder meer, Latijns Amerika, Afrika, Turkije, Marokko, Suriname en de Nederlandse Antillen. Tabel 2: Aantal niet-westerse allochtonen in de leeftijd van 10 t/m 18 jaar Leeftijd in jaren

Aantal niet-westerse allochtonen

Percentage van totaal aantal jongeren in leeftijdscategorie

10 11 12 13 14 15 16 17 18

30 405 30 712 29 616 29 006 27 978 27 847 28 510 29 755 29 631

14,9 15,0 15,0 14,9 14,3 14,3 15,0 15,8 16,1

Geslacht

Jongens 15 566 15 718 15 317 14 960 14 284 14 413 14 870 15 884 15 727

Meisjes 14 839 14 994 14 299 14 046 13 694 13 434 13 640 13 871 13 904

Totaal 263 460 15,1 136 739 96 966 Bron: CBS, 2002 Uit bovenstaande tabellen blijkt dat het aantal allochtone jongeren een relatief grote groep is: ongeveer 1 op de 7 jongeren in de leeftijdscategorie 10-18 jaar is een niet6


westerse allochtoon. Een groep dus, waar rekening mee moet worden gehouden in de voorlichting en preventie. Jaarlijks doen bijna 30.000 jongeren eindexamen. In tabel 3 wordt een indeling gemaakt naar schooltype, geslacht en afkomst. Tabel 3: Aantal eindexamenkandidaten uit het schooljaar 2000/2001 VWO

Totaal eindexamenkandidaten 29 400 13 900 15 500 2100

Totaal geslaagd in procenten

Totaal afgewezen in procenten

91 91 91 80

9 9 9 20

Havo Totaal Mannen Vrouwen Aantal niet-westerse allochtonen op de HAVO

33 500 15 200 18 400 3000

90 90 89 79

10 10 11 21

Mavo Totaal Mannen Vrouwen Aantal niet-westerse allochtonen op de MAVO

47 200 23 200 24 100 6200

95 95 94 85

5 5 6 15

95 94 96 90

5 6 4 10

Totaal Mannen Vrouwen Aantal niet-westerse allochtonen op het VWO

Vbo/Lwoo (leerwegondersteunend onderwijs) Totaal 46 600 Mannen 26 600 Vrouwen 19 900 Aantal niet- westerse 8500 allochtonen op VBO/Lwoo Bron: CBS, 2002

Uit tabel 3 blijkt dat het aantal niet-westerse allochtonen dat eindexamen doet, op het VBO het grootst is en op het VWO het kleinst. De conclusie kan verder worden getrokken dat niet-westerse allochtone jongeren vaker een lager onderwijsniveau volgen dan autochtone jongeren. Het percentage zakkers is op elk onderwijsniveau het hoogst onder niet-westerse allochtonen. Daarnaast valt op dat het aantal jongens dat op het VBO zit groter is dan het aantal meisjes. 2.2

Leeftijdsindeling

De groep jongeren tussen de 10 en 18 jaar is op meerdere manieren in te delen. Allereerst kan de groep ingedeeld worden op leeftijd. De groep jongeren van 10 tot 12 jaar, zit nog op de basisschool en bevindt zich over het algemeen nog niet in de puberteit. Vanaf 12 jaar gaan kinderen naar de middelbare school en wordt de periode 12-16 jaar over het algemeen aangemerkt als de adolescentie. Ook is de groep jongeren van 16-18 jaar te onderscheiden. De leerplicht geldt niet meer vanaf 16 jaar. De indruk bestaat dat binnen scholen gezondheidseducatie in sterkere mate gericht is op de onderbouw dan op de bovenbouw. De vraag kan dus gesteld worden of de groep 16-18 jarigen via de schoolse situatie optimaal bereikt wordt.

7


Uit een twee jaarlijks onderzoek uitgevoerd door IPM Kidwise in opdracht van Sanoma Uitgevers (Osch, 2002) is een tweede indeling te destilleren. Dit onderzoek is namelijk gericht op de domeinen van de sociale omgeving - thuis, school en media - van kinderen en jongeren en de invloed die deze sociale omgeving op kinderen en jongeren heeft. De invloed van deze drie omgevingen verschilt per levensfase. Het onderzoek onderscheidt binnen de leeftijdscategorie 10-18 jaar de volgende fases: • 10-12 jaar: in deze fase wordt de invloed van de thuisomgeving beduidend minder, met name rond het 12e jaar. De invloed van de schoolomgeving en de mediaomgeving wordt groter. • •

13-15 jaar: in deze periode is de invloed van de mediaomgeving het grootst. De invloed van de thuisomgeving stijgt vanaf ongeveer het 14 e levensjaar weer langzaam. De schoolomgeving blijft ook in deze periode van grote invloed. 16-18 jaar: in deze fase stijgt de invloed van de thuisomgeving weer gestaag. Dit gaat ten koste van de invloed van de mediaomgeving, deze wordt kleiner. Ook in deze fase is de invloed van de schoolomgeving groot.

Deze indeling van omgevingsdomeinen kan een hulpmiddel zijn wanneer er een keuze is gemaakt voor een bepaalde doelgroep. Wanneer er bijvoorbeeld een interventie op de doelgroep 13-15 jaar gericht wordt, is de mediaomgeving een kansrijke ingang. 2.3

Leefstijl - en risicofactoren

2.3.1

Voeding

De invloed van voeding op het ontstaan van ziekten verloopt vaak via endogene risicofactoren, zoals serum cholesterol en verhoogde bloeddruk. Zo draagt een te hoge inname van verzadigd vet via een verhoogd serumcholesterolgehalte bij aan de kans op hart- en vaatziekten. Een te hoge inname van energie verhoogt het risico op overgewicht, dat vervolgens weer een hoger risico geeft op diabetes mellitus type 2, hart- en vaatziekten, borstkanker en baarmoederkanker (Ocké, Hulshof & Löwik, 2002). 2.3.2

Lichamelijke inactiviteit

Voor een belangrijk deel loopt het gezondheidsbedreigende effect van inactiviteit via de volgende endogene factoren: bloeddruk, lichaamsgewicht, vetpercentage, triglyceridengehalte, ratio HDL/LDL-cholesterol, glucosetolerantie, insulinegevoeligheid en botdichtheid. Lichamelijke inactiviteit kan dus direct of indirect - via endogene factoren het risico verhogen op het ontstaan van ziekten, zoals coronaire hartziekten, diabetes mellitus type 2 en osteoporose (botontkalking) en mogelijk ook van dikke darmkanker (Mosterd et al., 1996; Stiggelbout et al., 1998; Bouchard et al., 1994; Powell & Blair, 1994; US DHHS, 1996). 2.3.3

Roken

Het effect van roken op hart- en vaataandoeningen verloopt deels via verlaging van het HDL. Anderzijds zorgt de nicotine in tabak voor beschadigingen van het endotheel in vaatwanden en een verhoogde bloeddruk, waardoor ook een verhoogde kans op ontwikkeling van hart- en vaatziekten ontstaat (Jansen, 1992). 2.3.4

Overgewicht

Overgewicht is een endogene biologische risicofactor van hart- en vaatziekten. Overgewicht is vooral het gevolg van de combinatie van te weinig bewegen en te energierijk eten. Te weinig bewegen en te energierijk eten heeft een energiedisbalans tot gevolg, met als gevolg overgewicht. Overgewicht en obesitas in het bijzonder hangen samen met tal van (chronische) aandoeningen, zoals coronaire hartziekten en diabetes mellitus. Circa 25% van de sterfte aan hart- en vaatziekten is toe te schrijven aan (ernstig) overgewicht (Seidell, 1997). Een toename van lichaamsgewicht heeft een ongunstige invloed op het lipidenprofiel en heeft een verhoging van de bloeddruk tot gevolg (Van Leest, Koek, Bots en Verschuren, 2002). Voor deze review is het van belang hoe de situatie van jongeren is met betrekking tot de genoemde leefstijlen risicofactoren. Deze gegevens zullen in de volgende paragraaf per thema eerst in een tabel en vervolgens tekstueel worden weergegeven.

8


2.4 2.4.1

Stand van zaken met betrekking tot de relevante leefstijlpatronen Voeding

Voeding Voldoet niet aan richtlijnen voor totaal vet Voldoet niet aan richtlijnen voor verzadigd vet Voldoet niet aan richtlijnen voor groente Voldoet niet aan richtlijnen voor fruit Bron: Voedselconsumptiepeiling 1998

Leeftijd 10-18 10-18 10-18 10-18

Jongens 50% 94% 92% 87%

Meisjes 50% 94% 95% 88%

Het voedingsgedrag van jongeren is zorgwekkend. De norm voor groente en fruit wordt zelden gehaald en ook de hoeveelheid (verzadigd) vet die wordt geconsumeerd is hoog. Wat niet in de tabel naar voren komt, maar wat wel onderdeel is van het voedingsgedrag is het ontbijt en snackgedrag van jongeren. Uit een Amsterdams onderzoek uit de periode 1998-1999 onder 1359 11-12-jarigen en 3872 13-15- jarigen is gebleken dat van de 11-12-jarigen 12,9% en van de 13-15 jarigen 24,7% niet of slecht ontbeten. Niet-ontbijters zijn kinderen die voor 10.00 uur niets hadden gegeten en niets hadden gedronken. Slechte ontbijters zijn kinderen die alleen voedingsmiddelen hadden genuttigd die niet behoren tot één van de vier productgroepen volgens de voedingswijzer (bijvoorbeeld thee of water), of behoren tot de ongunstige keuzes uit deze vier productgroepen (bijvoorbeeld koek of frisdrank). Uit dit onderzoek bleek tevens dat allochtone kinderen vaker het ontbijt hadden overgeslagen dan autochtone kinderen en ook vaker een slecht ontbijt hadden genuttigd (Poort, et al., 2001). Uit een onderzoek van de NHS, de Universiteit Maastricht en het NIGZ is gebleken dat basisschoolleerlingen gemiddeld één keer per week een gefrituurde snack eten, twee keer per week een zak chips of pinda's, twee keer per week gebak, gevulde koeken of een candybar. Vier keer per week eten ze kleine koekjes. Op de middelbare school lijken de kinderen meer te gaan snacken dan op de basisschool. Gemiddeld eten ze dan per week 1,5 gefrituurde snack, 2,5 zakken chips, 2,5 candybars of gevulde koeken en vier keer per week kleine koekjes. Meisjes eten wat minder tussendoortjes dan jongens. Scholieren van het HAVO en het VWO eten iets minder gefrituurde snacks dan anderen. Op het MBO wordt het minst gesnoept, in de onderbouw van VBO en MAVO het meest (Versteeg, 1997). Wat betreft voedingsgewoonten vindt de omslag plaats bij de overstap van het basisnaar het voortgezet onderwijs, dus rond het 12/13 e levensjaar. Dit lijkt een goed moment om te interveniëren, omdat het ongezonde eetgedrag voor een deel nog kan worden voorkomen. En het al ontstane ongezonde gedrag is nog niet verworden tot een jarenlange gewoonte en daardoor wellicht makkelijker te beïnvloeden (Martens, et al., 2002). 2.4.2

Lichamelijke inactiviteit

Lichamelijke inactiviteit Sportdeelname*

Leeftijd 6-14 15-24

Jongens 90% 79%

Meisjes 90% 79%

Bron: AVO, 2002; Breedveld, 2002 *Onder sportdeelname wordt verstaan zowel de georganiseerde sport als de overige ongeorganiseerde sportactiviteiten.

De beweegnorm voor jeugdigen luidt 'minimaal een uur matig intensieve lichamelijke activiteit per dag'. Onbekend is hoeveel jeugdigen aan deze norm voldoen. Wel blijkt uit de Beweegmonitor dat 51% van de 13-17 jarigen op tenminste 5 dagen per week gedurende 30 minuten matig intensief actief is en dus voldoet aan de beweegnorm die voor volwassenen wordt gehanteerd (Ooijendijk et al., 2002). Uit het tijdsbestedingsonderzoek van het SCP blijkt dat ruim 80% van de jongeren van 12-17 jaar hieraan voldoet (Breedveld, 2002). Uit de cijfers over bewegen blijkt dat het aantal jongeren dat voldoende lichamelijk actief is, afneemt met de leeftijd. Terwijl de 16-19 jarigen gemiddeld 3,3 uur per week fietsen en 5,1 uur per week sporten, blijken de 20-24 jarigen dat gemiddeld genomen nog maar respectievelijk 2,3 uur per week en 3,6 uur per week te doen. De daling van de sportdeelname zet zich vanaf het 15 e levensjaar in. Wat er voor deze leefstijlfactor voor pleit om op of al voor die leeftijd in te grijpen.

9


2.4.3

Roken

Roken Heeft wel eens gerookt Heeft in de afgelopen vier weken gerookt Rookt minimaal één keer per week Rookt iedere dag

Leeftijd 10-19 10-19 10-19 10-19

Jongens 54% 29% 25% 20%

Meisjes 48% 26% 22% 17%

Heeft wel eens gerookt

Leeftijd 10-12 13-14 15-16 17-19

Percentage 21% 49% 70% 72%

Bron: Stivoro 2000 Ondanks een voorzichtige, gunstige trend in de zin van stabilisering van rookgedrag bij de groep 10-19, is de prevalentie nog zorgwekkend. Deze cijfers geven aan dat het van belang is om zo vroeg mogelijk in te zetten op deze groep. Bij het roken doet de sterkste stijging zich voor op 13, 14 en 15 jarige leeftijd. Vanaf de brugklas begint het roken dus toe te nemen. Niet alleen het aantal kinderen dat rookt neemt toe, ook de frequentie neemt toe. 2.4.4

Overgewicht

Overgewicht 1997

Obesitas

Leeftijd 10-12 13-15

Jongens 7,4% 7,4%

Meisjes 10,6% 9,2%

16-18

8,4%

10,5%

10-12 13-15

0,8% 0,7%

1,3% 1,0%

16-18

0,7%

1,3%

Bron: Hirasing et al., 2001. *Van overgewicht bij volwassenen is sprake wanneer de BMI (Body Mass Index) tussen de 25 en 29,9 ligt. Men spreekt van Obesitas wanneer de BMI hoger is dan 30. Voor jongeren worden andere normen gehanteerd, dit is afhankelijk van de leeftijd. Bij jongens van 10 jaar wordt bijvoorbeeld een norm voor overgewicht gehanteerd van 19,84, terwijl die norm bij een 18-jarige 25 is. Bij een meisje van 10 is sprake van overgewicht wanneer de BMI 19,86 of hoger is. De BMI wordt uitgerekend door het lichaamsgewicht in kilo's te delen door het kwadraat van de lichaamslengte in meters (Hirasing et al., 2001). Gemiddeld 7,5% procent van de jongens in de leeftijd van 10 t/m 18 jaar heeft overgewicht en gemiddeld tien procent van de meisjes in dezelfde leeftijdscategorie. Hierbij vallen vooral de oudere meisjes in negatieve zin op. Uit grafiek 1 blijkt verder dat de mate van vóórkomen van overgewicht en obesitas in vergelijking met 1980 ernstig is toegenomen. Het aantal jongens dat met overgewicht kampt is in deze periode bijna verdubbeld en onder meisjes is het aantal gestegen van zes naar tien procent. Het aantal gevallen van obesitas is in 1997 bijna drie keer zoveel als in 1980. Bij meisjes is het aantal daadwerkelijk drie keer zo groot geworden. Overgewicht komt op 10 jarige leeftijd al tamelijk veel voor en stijgt tot en met het 18e jaar wel, maar er is geen sprake van een forse stijging. Op overgewicht dient eigenlijk al voor het tiende jaar te worden ingezet, omdat voor het tiende jaar overgewicht al veel voorkomt.

10


Grafiek 1: Percentage jongens en meisjes tussen de 10 en 18 jaar met overgewicht of obesitas in 1980 en 1997 ( Hirasing et al., 2001).

12

Overgewicht jongens

10 8

Obesitas jongens

6 4

Overgewicht meisjes

2

Obesitas meisjes

0

2. 5

1980

1997

Determinanten van gedrag

De leefstijlfactoren ongezond eten, roken en te weinig bewegen zijn gedragingen. Hierbij kunnen determinanten van gedrag worden onderscheiden. Overgewicht is een endogene risicofactor, die deels wordt gevormd door de gedragsdeterminanten die gelden voor voeding en bewegen. In de komende paragrafen zullen de determinanten van voeding, rook -en beweeggedrag weer worden gegeven, alsmede de risicofactoren van overgewicht. Deze zullen zoveel mogelijk worden toegespitst op jongeren. Aangezien er alleen Nederlandse bronnen zijn geraadpleegd, zijn niet voor alle leefstijlfactoren gegevens over jongeren beschikbaar. Hierbij wordt met name het ASE-model als kader gebruikt. 2.4.1

Determinanten van voedingsgedrag

Het rapport 'Tijd voor gezond gedrag' van het RIVM (Jansen, Schuit & Van der Lucht, 2002), geeft aan dat er weinig onderzoek is gedaan naar de determinanten van voedingsgedrag bij jongeren. Momenteel voert Marloes Martens van de Universiteit Maastricht een onderzoek uit naar de determinanten van voedingsgedrag bij 12 tot en met 14 jarige vmbo scholieren. Deze gegevens zijn echter nog niet beschikbaar. Wel zijn er gegevens beschikbaar naar aanleiding van de focusgroepinterviews die gehouden zijn onder 45 jongeren (Martens, Wind, Assema & Brug, 2002). Een focusgroepinterview is een kwalitatieve onderzoeksmethode waarvan de resultaten een beeld geven van de ideeën, gedachten, gevoelens en meningen van geïnterviewden over een onderwerp. De resultaten van de focusgroepinterviews worden weergegeven, alsmede de determinanten van voedingsgedrag zoals beschreven in de review 'Energie in balans': preventie van overgewicht door voeding en bewegen' (Peters & Luijpers, 2001). Deze determinanten gelden voor de algemene bevolking. Daarnaast wordt kort een onderzoek van de NHS weergegeven over het voedingsgedrag van jongeren. Vanuit diverse disciplines zijn verklaringen geopperd voor voedingsgedrag, namelijk vanuit biologisch, sociologisch, economisch en psychologisch perspectief (Van Assema et al., 2001). Dit heeft geleid tot een groot aantal factoren van uiteenlopende aard, waarvan is aangetoond of wordt aangenomen dat deze invloed hebben op voedingsgedrag (Peters, 2000a; Vaandrager, 1995; Van Assema et al., 2001). Fysiologische percepties (zoals honger en dorst) en sensorische gewaarwordingen (zoals smaak, geur en structuur) zijn belangrijk bij voedingsgedrag. Psychologische factoren die een rol spelen bij voeding zijn onder andere conditioneringprincipes en verwachtingen en overwegingen (Van Assema et al., 2001). Met betrekking tot conditionering kan worden gesteld dat herhaalde blootstelling aan voedsel leidt tot hogere waardering ervan. Invloeden van zowel de sociale als de fysieke omgeving lijken zeer relevant te zijn, zowel op microniveau (directe leefomgeving, gezin, leeftijdgenoten) als op macroniveau (economische en culturele invloeden). Bij het microniveau kan gedacht worden aan het feit dat voedingsvoorkeuren van kleins af aan worden aangeleerd via een socialisatieproces, waarbij de directe sociale omgeving een grote rol speelt. Op 11


macroniveau zijn bijvoorbeeld de beschikbaarheid en prijs van gezonde en ongezonde voeding van belang. Het effect van prijs en accijnzen op voedselkeuze en voedselinname is goed in kaart gebracht door de industrie (Schuit et al., 1999). Twee buitenlandse voorbeelden verduidelijken dit. Bij de eerste had het verlagen van de prijs van 'low fat' snacks in een automaat binnen drie weken een verdubbeling van de verkoop van dit product tot gevolg. Bij de tweede studie resulteerde halvering van de prijzen van fruit en groente in een kantine in een drievoudige consumptie van deze producten. Ook de beschikbaarheid speelt een rol. Hiermee wordt bedoeld de mate waarin gezonde producten, zoals producten met een laag vetgehalte verkrijgbaar zijn in winkels en school -en sportkantines. Het belang van verwachtingen en overwegingen is met name gebleken uit onderzoek vanuit de theorie van gepland gedrag en het ASE-model, de sociale leertheorie en het Health Belief Model. Er kunnen vijf categorieën van overwegingen worden onderscheiden: 1. Smaak en genotzuchtige overwegingen: deze zijn wellicht het meest belangrijk. Smaak is vrijwel volledig aangeleerd, maar bepaalde smaken zijn makkelijker aan te leren (vet, suiker) dan andere. 2. Overwegingen over het risico voor de gezondheid: deze overwegingen zijn wellicht minder van toepassing op jongeren. 3. Niet-smaak of gezondheid gerelateerde overwegingen: hierbij kan gedacht worden aan kosten, bereidingsgemak, overeenkomsten met het gebruikelijke voedsel. 4. Inschatting van de eigen mogelijkheden (eigen effectiviteit): dit is een belangrijke voorspeller gebleken. Met betrekking tot de consumptie van groente en fruit blijken vooral tijdgebrek, alleen eten, uit eten en weekends barrières te vormen. 5. Inschatting van de sociale omgeving: vooral is belangrijk wat anderen doen en wat men denkt dat anderen doen. Uit onderzoek uitgevoerd door de NHS (Schaalma et al., 1997), blijkt dat een determinantenmodel als het ASE-model (attitude, sociale invloed, eigen effectiviteit) bruikbaar is om het voedingsgedrag van jongeren te bestuderen. De attitude kwam naar voren als een goede voorspeller voor het eten van snoep en snacks. Sociale invloeden lijken bij alle voedingsgewoonten de tweede viool te spelen, al lijken ouders zowel direct als indirect een niet onbelangrijke invloed uit te oefenen op de voedingsgewoonten van hun kinderen. De doelgroep ouders is dus een belangrijke ingang om voedingsvoorlichting op te richten. Martens et al. (2002) onderzochten onder 45 jongeren in de leeftijd van 12 tot 14 jaar het voedingsgedrag. Hierbij stonden de volgende aspecten centraal: de consumptie van fruit, snoep, snacks en het ontbijtgedrag. De aanleiding van het onderzoek was dat veel jongeren een slecht eetpatroon hebben. Om deze gewoonten te veranderen middels voedingsvoorlichting, is het van belang om te achterhalen wat de informatiebehoeften, interesses en ideeën zijn van jongeren op het gebied van voedingsvoorlichting. Dit onderzoek geeft de ideeën van (een deel van) de doelgroep over voedingsvoorlichting. De 45 jongeren die deelnamen aan de interviews bleken niet warm te lopen voor voedingsvoorlichting, maar accepteren wel dat op hun school hun inzet werd gevraagd voor dit onderwerp. Voedingsvoorlichting kan ook best leuk zijn, was de mening van de ondervraagden, maar de informatie mag niet te ingewikkeld zijn. De informatie moet ook op een actieve manier kunnen worden opgenomen, bijvoorbeeld via een spel. Eisen die de jongeren aan alle activiteiten en materialen stelden, waren dat ze uitdagend, niet kinderachtig, humoristisch, kleurrijk, spannend of zelfs een beetje grof moeten zijn. 2.4.2

Conclusie determinanten voeding

Uit het onderzoek van Schaalma et al., (1997) naar het voedingsgedrag van jongeren bleek dat attitude van groter belang was dan de sociale invloed als voorspeller van het gedrag. Toch bleek uit dit onderzoek dat ook ouders zowel direct als indirect een belangrijke invloed uitoefenden op de voedingsgewoonten van hun kinderen. Het richten van voedingsinterventies op de ouders kan het voedingsgedrag van jongeren in gunstige zin beïnvloeden. Ook de determinanten van voedingsgedrag van de algemene bevolking worden vermeld. Hieruit blijkt dat de invloeden van de sociale en de fysieke omgeving erg belangrijk zijn met betrekking tot voedingsgedrag. Voor jongeren hebben het gezin en leeftijdgenoten dus grote invloed op het eetgedrag. 12


2.4.3

Determinanten van beweeggedrag

Met name bij jongeren is de sociale omgeving van invloed op het beweeggedrag. Voorbeelden van sociale omgevingsfactoren zijn het beweeggedrag van leeftijdsgenoten ('peers') en dat van ouders en andere mensen met een voorbeeldfunctie. Verder kan de fysieke omgeving, zoals de woonwijk en de gemeentelijke infrastructuur, mede bepalend zijn voor de lichamelijke activiteit. Een voorbeeld van een fysieke omgevingsfactor die stimuleert tot meer bewegen is een toereikend aanbod van speelplaatsen en beweegfaciliteiten in de directe woonomgeving. Ook het aanbod van voldoende gemeentelijke sporten groenvoorzieningen is een gunstige fysieke omgevingsfactor (Schuit, 2001). Uit een onderzoek onder 456 jongeren tussen de 12 en 18 jaar blijkt dat bij de jongens 26% van de intentie tot sporten wordt verklaard door de waargenomen waarde die sporten voor hun gezondheid heeft, 6% door de verwachte eigen effectiviteit. Met eigen effectiviteit wordt bedoeld de inschatting die een persoon maakt van zijn mogelijkheden om een bepaald gedrag te vertonen (Bandura, 1986). Bij de meisjes wordt 34% van de sportintentie verklaard door de waargenomen gezondheidswaarde, 4% door de sociale invloeden en 1% door de verwachtingen rondom de eigen effectiviteit. Opvallend is dat in dit onderzoek naar voren komt dat sociale invloeden wel van belang zijn bij meisjes, maar niet bij jongens. Een hogere intentie tot sporten gaat samen met een hogere frequentie en duur van sporten (Kroesbergen & Haanen, 1995). Het feit dat lessen lichamelijke opvoeding zowel op het basisonderwijs als op het voortgezet onderwijs verplicht zijn, is ook van invloed op het beweeggedrag van jongeren. Alhoewel veel jongeren in georganiseerd en in ongeorganiseerd verband sporten, is er daarnaast volgens het Kenniscentrum Overgewicht een tegengestelde ontwikkeling, dat jongeren weinig doen aan matige fysieke inspanning. Dit hangt s amen met het toegenomen computergebruik, het doen van videospelletjes en het passief voor de tv zitten. Dit blijkt tevens uit het feit dat, zoals in tabel 4 wordt vermeld, 20 procent van de jongeren niet voldoet aan de beweegnorm (Persoonlijke communicatie Carry Renders, 2002). 2.4.4

Conclusie determinanten bewegen

Bij bewegen spelen gezondheidsoverwegingen een beperkte rol. Jongeren vinden met name de sociale factor van bewegen belangrijk. Daarnaast kan bewegen worden gestimuleerd door het aanwezig zijn van voorzieningen in de directe omgeving van jongeren. De NHS zou om die reden kunnen investeren in dit soort faciliteiten. 2.4.5

Determinanten roken

Uit het rapport "Roken en jeugd 2002" (NIPO in opdracht voor DEFACTO 2002) komt naar voren dat het rookcijfer van jongeren van 10 tot en met 19 jaar de laatste jaren is gestabiliseerd. In het nu volgende overzicht worden de verschillende determinanten van roken weergegeven. Intentie Ø De intentie speelt een belangrijke rol in het gaan roken. Het hebben van rokende vrienden en/of klasgenoten heeft echter geen effect op de intentie om te gaan roken Ø Ook op de verwachting om binnen een jaar of binnenkort te gaan roken, is het hebben van rokende vrienden en/of rokende klasgenoten niet van invloed. Attitude en opvattingen Ø 84% van de jongeren denkt zelf gezondheidsrisico's te lopen indien hij of zij zelf rookt of zou roken. Bij de groep van 10/14 jarigen (87%) is die overtuiging sterker dan bij 15 19 jarigen (81%). Ex-rokers en niet-rokers zijn zich eveneens meer bewust van de gezondheidsrisico's. Ø Ongeveer 7 op de 10 jongeren van 10-19 verwacht dat roken verslavend is wanneer zij zelf zouden roken en daarbij meer meisjes dan jongens (71% versus 66%). Ø Rookcijfers worden door de jongeren overschat: zij denken dat 48,9% van de bevolking rookt terwijl dit feitelijk 30% is. Ø Niet rokende jongeren worden op imagoaspecten als stoer, leuk en cool redelijk positief beoordeeld. Deze positieve beoordeling komt met name van niet-rokers.

13


Sociale omgeving Ø De acceptatie van de ouders lijkt een rol te spelen: bij jongeren die nog roken is 28% van de ouders het daar mee eens en 31% niet; bij de jongeren die zijn gestopt is 17% van de ouders het eens en was 55% het niet eens met het roken van hun kind. Ø Wat betreft de rol van leeftijdgenoten heeft 73% van de schoolgaande jongeren van 1019 jaar één of meerdere klasgenoten die roken en 65% één of meer rokende vrienden. Eigen effectiviteit Ø 82% van de jongeren die ooit heeft gerookt geeft aan het heel gemakkelijk of gemakkelijk te vinden om niet te gaan roken. Slechts 7% geeft aan dit 'heel moeilijk' of 'moeilijk' te vinden. Ø Ruim 8 van de 10 jongens die nog nooit hebben gerookt (85%) denken dat het 'zeker/ waarschijnlijk wel' gaat lukken om niet-roker te blijven. Trimbos komt op basis van Peilstation-onderzoek naar leerlingen van reguliere middelbare scholen (12-18 jaar) tot een percentage ooit-gebruikers van gemiddeld 55 procent: een percentage dat ook hier met de leeftijd toeneemt. Binnen het Peilstation onderzoek werd verder gekeken naar de samenhang tussen achtergrondvariabelen en middelengebruik; dit hoeft overigens geen oorzakelijk verband te betekenen. Voor zowel ooit of recent roken is schooltype (VBO, MAVO en HAVO) een achtergrondvariabele evenals leeftijd: hoe ouder, hoe meer kans op (meer) roken. Jongens en meisjes verschillen niet significant. Het percentage allochtone jongeren dat rookt (24%) verschilt nauwelijks van dat van autochtone jongeren (27%). Echter het "ooit hebben gerookt" komt minder vaak voor bij allochtone jongens en meisjes dan bij autochtone jongens en meisjes. Verder lijkt het rookgedrag van zowel allochtone als autochtone jongeren positief gerelateerd te zijn aan het uitgaansgedrag (Korf et al.,2000). De verkrijgbaarheid en beschikbaarheid van nicotineproducten in combinatie met het bestedingspatroon van jongeren beïnvloedt het gebruik1. 2.4.6

Conclusie determinanten roken

Bij het beginnen met roken zijn vooral de attitude en de rol van de sociale en fysieke omgeving belangrijk. Een jongere wordt niet zo zeer beïnvloed door de groep, maar heeft zelf een keuze gemaakt om wel of niet te roken en kiest op basis daarvan de groep met wie hij of zij wil omgaan. Binnen de voorlichting onder jongeren kan gekozen worden voor het voorkomen dat jongeren gaan roken, interventies kunnen echter ook gericht worden op het stoppen met roken. Naast de gedragsdeterminanten moet ook rekening gehouden worden met het feit dat roken verslavend is. Om die reden worden er niet alleen maatregelen getroffen gericht op gedragsverandering, maar ook gericht op de omgeving. De laatste jaren is er sprake van een tabaksontmoedigingsbeleid met aandacht voor regulerende maatregen, zoals leeftijdscontrole en beperkingen in reclame-uitingen. Instrument hierin is onder meer de Tabakswet die ook de mate van blootstelling aan roken beperkt en die per 1 januari 2003 verder is aangescherpt. 2.4.7

Risicofactoren overgewicht

In het algemeen wordt aangenomen dat overgewicht wordt veroorzaakt door een chronische, positieve energiedisbalans: dit betekent dat de energie-inname groter is dan het energieverbruik. De oorzaken van overgewicht zijn multifactorieel, met genetische, fysiologische, gedragsmatige en omgevingsfactoren; de invloed van omgevingsfactoren verloopt met name indirect, via de gedragsfactoren.

1 Jaarlijks wordt door het NIBUD (Het nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting), het Sociaal Cultureel Planbureau en de Interdepartementale Commissie Jeugdonderzoek het Nationaal Scholierenonderzoek gehouden. Dit onderzoek wordt gehouden onder scholieren tussen de 12 en de 20 jaar. Belangrijke informatie voor deze review uit het scholierenonderzoek 2001-2002 zijn de uitgaven van scholieren voor tabak, snacks, snoep, frisdrank en hartige tussendoortjes. Van het gemiddelde bedrag van 115 euro dat scholieren per maand te besteden hebben, wordt 5,5 euro aan rookwaar, 8 euro aan snoep uitgegeven, 7 euro aan snacks (patat e.d.), 5,6 euro aan frisdrank, en 4,2 euro aan hartige tussendoortjes. Van het te besteden maandbedrag wordt dus 26% uitgegeven aan ongezonde leefgewoonten.

14


In de Nederlandse literatuur worden de volgende factoren genoemd die van invloed kunnen zijn op de stijging van het lichaamsgewicht en die daarmee de kans op het ontstaan van overgewicht dus kunnen verhogen (Berns, 1995; Mathus-Vliegen, 1998). Deze factoren zijn niet specifiek gericht op jongeren. Ø Leeftijd en geslacht: de gemiddelde QI (Quetelet Index, synoniem voor BMI) en de prevalentie van overgewicht stijgen met de leeftijd tot ongeveer de leeftijd van 55 jaar (bij mannen) of 70 jaar (bij vrouwen). Bij kinderen vanaf 13 jaar heeft overgewicht een voorspellende waarde voor overgewicht op volwassen leeftijd. Ø Etnische verschillen: In Nederland is de gemiddelde QI van Marokkaanse en Turkse vrouwen hoger dan die van Nederlandse vrouwen. Ook komt obesitas vaker voor bij Turkse mannen dan bij Nederlandse mannen; dit verschil is iets kleiner bij correctie voor Sociaal Economische Status. Ø Genetische factoren: personen uit families waarin veel overgewicht voorkomt, lopen een groot risico om ook overgewicht te ontwikkelen. Daarbij spelen zowel leefstijlfactoren als genetische factoren een rol. Het is nog niet duidelijk welke genetische factoren dat precies zijn en hoe groot hun invloed is; schattingen lopen uiteen van 20-30% tot 50-70%. Ø Gedragsfactor: Voeding. Een zeer bepalende factor voor overgewicht is de totale energie-inname: deze wordt bepaald door de hoeveelheid en de aard van het voedsel. Hoewel vetinname geen bepalende factor is voor overgewicht, is de kans op overconsumptie van energie relatief groot bij vetrijke voeding (Gezondheidsraad, 2001). Er is slechts spaarzaam bewijs dat voldoende consumptie van groente en fruit bijdraagt aan het voorkomen van overgewicht. Echter, in combinatie met algehele verandering in eetgewoonten en lichamelijke activiteit, draagt de consumptie van meer groente en fruit wel bij aan de preventie of het terugdringen van overgewicht (United Fresh, and 5+ A Day: scientific overview for the health professional). Ø Gedragsfactor: Lichamelijke activiteit. De mate van lichamelijke activiteit bepaalt voor een belangrijk deel het energieverbruik. Daarnaast wordt het energieverbruik bepaald door de ruststofwisseling en thermogene processen als gevolg van opname van de voeding. Ø Gedragsfactor: Stoppen met roken. Stoppen met roken geeft doorgaans een gewichtstoename van 1,7 tot 5,0 kilo, vooral in de eerste zes maanden. Aangenomen wordt dat dit deels veroorzaakt wordt door veranderingen in de stofwisseling en deels doordat mensen meer gaan eten (Peters, 1999). Ook wordt algemeen aangenomen dat bij vrouwen en meisjes roken vaker samenhangt met de wens tot gewichtsbeheersing. Ø Gedragsfactor: Alcoholgebruik. De invloed van alcoholgebruik op het ontstaan van overgewicht is niet eenduidig. Het bewerkstelligt een abdominale vetverdeling ('bierbuik') en heeft een wisselende invloed op QI en gewicht. In onderzoeken is bij mannen vooral een positieve relatie tussen alcoholgebruik en gewicht gevonden, en bij vrouwen een negatieve. Ø Sociaal-economische status/opleidingsniveau. Over het algemeen geldt dat lage SES groepen op alle gezondheidsgedragingen lager scoren dan personen met een hoge SES. 2.4.8

Conclusie risicofactoren overgewicht

Overgewicht wordt over het algemeen veroorzaakt door een chronische energiedisbalans. Dit betekent dat de energie-inname groter is dan het energieverbruik. Om overgewicht te voorkomen moeten voeding en bewegen dus worden aangepakt. In paragraaf 2.5.7 wordt daarnaast een aantal andere factoren genoemd die de kans op het ontstaan van overgewicht verhogen. Specifieke doelgroepen met een groter risico op het ontwikkelen van overgewicht zijn: kinderen van Marokkaanse en Turkse afkomst, kinderen uit families waarin veel overgewicht voorkomt, kinderen/jongeren met een lage sociaal-economische status en kinderen/jongeren die stoppen met roken. 2.6

Theorie van Belangrijke Betekenissen van Gedrag

De gedragsdeterminanten attitude, sociale invloed en eigen effectiviteit zijn onderdeel van het ASE-model dat gebruikt wordt in de gezondheidsvoorlichting. Dit model gaat uit van een persoon die in beginsel rationeel is. Deze in beginse l redelijke persoon wordt verondersteld geheel zelfstandig keuzes te maken op basis van beschikbare informatie. Verscheidene onderzoekers hebben dit model genuanceerd met betrekking tot jongeren. Bij jongeren spelen ook de minder rationele en de meer emotionele determinanten van 15


gedrag. Deze liggen aan de belevingswereld van met name adolescenten ten grondslag volgens Spruijt-Metz (1997) zijn het juist deze determinanten waar men zich in gezondheidsonderzoek bij jongeren op dient te richten. Om te achterhalen waarom de bestaande theorieën voor Nederlandse jongeren niet op lijken te gaan en om te kijken hoe zij hun aan gezondheid gerelateerd gedrag zelf ervaren, is een reeks focus-groep interviews gehouden (Spruijt-Metz, 1996). Uit de gesprekken bleek dat logische verbanden tussen ervaren welzijn en persoonlijk gedrag vaak niet worden gelegd. De meeste jongeren hebben weinig aandacht voor aan gezondheid gerelateerde zaken. Aan de hand van data uit deze gesprekken is de Theorie van Belangrijke Betekenissen van Gedrag ontwikkeld (Spruit-Metz, 1996). Deze theorie zegt dat jongeren bepaalde betekenissen aan gezondheidsgedrag ontlenen, en dat juist deze betekenissen bepalend zullen zijn voor het al dan niet ondernemen van gedrag. Deze betekenissen hebben weinig of niets te maken met de kennis over wat wel of niet goed voor je is. Ze hebben te maken met persoonlijke waardering, met intrinsieke factoren. Zo wordt snoepen een manier om verdriet kwijt te raken en roken een manier om boosheid te uiten. De meest frequent genoemde betekenissen in de Nederlandse steekproef hadden betrekking op het verkrijgen van autonomie, de demonstratie van persoonlijke vrijheid, het nemen van eigen beslissingen en het beproeven van de eigen grenzen. De Theorie van Belangrijke Betekenissen van Gedrag is gebruikt voor het ontwikkelen van lesmateriaal op het terrein van voeding. Het lesmateriaal werd getoetst tijdens gewone lesuren op drie scholen. De reguliere onderwijzers gebruikten het lesmateriaal in vier lesuren van 45 minuten gedurende twee weken als onderdeel van gezondheidseducatie of de biologieles. De manipulatie had effect op drie van de gekozen gedragingen en leidde tot gezondere drinkgewoonten (meer vruchtensap, meer melk, minder chocolademelk). Deze gedragsveranderingen konden volledig toegeschreven worden aan de manipulatie van de belangrijke betekenissen van de gedragingen. De betekenissen van gedrag kunnen dus in een onderwijssituatie gemanipuleerd worden en de manipulatie van deze betekenissen brengt een gedragsverandering teweeg. Dus naast interventies gericht op bewustwording en kennisoverdracht dient ook de aandacht uit te gaan naar de beïnvloeding van motieven, beleving en betekenisgeving bij jongeren in relatie tot leefstijlthema's. 2.7

Criteria voor keuzes

Uit voorgaande paragrafen blijkt dat het van belang is om preventieve activiteiten te richten op jongeren met betrekking tot de leefstijlen risicofactoren van hart- en vaatziekten. De vier leefstijlen risicofactoren zijn allen van belang voor de preventie van hart- en vaatziekten. Voor activiteiten gericht op terugdringing van hart- en vaatziekten zullen echter ook keuzes gemaakt moeten worden. Welke van de genoemde leefstijlen risicofactoren is er nu het meest relevant? Deze keuze kan gemaakt worden op basis van verschillende criteria, namelijk ernst en omvang van de problematiek, te behalen gezondheidswinst, beïnvloedbaarheid van de determinanten, maatschappelijke prioriteit en beleidsrelevantie, vraag uit de samenleving, welke organisatie houdt zich al bezig met het probleem, mate van bereik en verwachte effectiviteit van interventies. In dit hoofdstuk is met name de prevalentie van de leefstijlthema's uiteengezet. Zodoende wordt in dit hoofdstuk de keuze op basis van te behalen gezondheidswinst en de inschatting over de beïnvloedbaarheid uiteengezet. De overige criteria zullen (waar mogelijk) in de volgende hoofdstukken aan de orde komen. Eén criterium is de gezondheidswinst, die kan worden behaald door het terugdringen van de risico- of leefstijlfactor. Deze bijdrage kan worden uitgedrukt in een zogenaamd Populatie Attributief Risico (PAR). Uit gegevens van het RIVM blijkt dat geschat wordt dat coronaire hartziekten bij 20-59 jarigen zou worden teruggedrongen met ongeveer 40 procent als niemand meer zou roken. Voor beroerte zou dit zelfs een daling van 50 tot 55% betekenen. Een voldoende mate van lichamelijke activiteit zou coronaire hartziekten bij 20-59 jarigen met bijna een kwart doen dalen en bij oudere vrouwen (60+) met 40%. Met betrekking tot voeding is onderscheid gemaakt tussen de consumptie van verzadigd vet en de consumptie van groente en fruit. De PAR van een hoge consumptie van verzadigd vet is 11 procent. Het verhogen van de consumptie van groente en fruit naar de norm, zou coronaire hartziekten met 7-30 % kunnen verlagen. Coronaire hartziekten onder 20-59 jarigen zouden met circa 15 procent worden teruggedrongen als ernstig overgewicht (obesitas) niet meer zou voorkomen (Hoogenveen & Jansen, 1997). Bovenstaande gegevens richten zich op de groep 20-59 jarigen, maar zijn ook van toepassing op de groep 10-18 jarigen. Hoe eerder je intervenieert, hoe beter. Op basis van bovenstaande gegevens zou het inzetten op het terugdringen van roken onder jongeren de 16


eerste keus zijn. Hier is nog wel winst te behalen door te richten op stoppen met roken onder jongeren. Daarnaast is roken een eenduidig probleem. Niet roken is namelijk het enige preventieve gedrag voor het ontstaan van hart- en vaatziekten. Het terugdringen van het aantal sigaretten bewerkstelligt wel een kleiner risico, maar er is geen veilig niveau van roken. Voedingsgedrag daarentegen is veel complexer en bestaat uit veel meer verschillende onderdelen en is daarom ook een moeilijker probleem om aan te pakken. Met het richten op de leefstijlfactoren voeding en bewegen is echter wel weer veel winst te behalen als het gaat om het terugdringen van het groeiende probleem (ernstig) overgewicht.

17


3. Mogelijke ingangen en activiteiten 3.1

Inleiding

In dit hoofdstuk zal een overzicht worden gegeven van de instanties en organisaties die zich binnen de velden beleid en praktijk op jongeren richten en de projecten die zij in dat kader uitvoeren. Een deel van de activiteiten en projecten wordt uitgebreid beschreven, een ander deel zal in de bijlage worden vermeld. 3.2

Beleid

Er zijn vele sectoren, instellingen en beroepsgroepen die zich met de jeugd bezighouden. De kaders voor het jeugdbeleid worden zowel centraal (vanuit ministeries) als decentraal (provinciaal/regionaal) aangegeven. De uitvoering van het jeugdbeleid vindt voornamelijk op lokaal niveau plaats, binnen specifieke voorzieningen en settings. Deze zijn vaak op leeftijd ingericht. Per 1 januari 2003 is er een veranderingstraject ingezet: operatie JONG. Het doel van operatie JONG is meer samenhang in het jeugdbeleid tot stand brengen, knelpunten opsporen en aanpakken en betere onderlinge samenwerking creëren. Deze operatie loopt van 1 januari 2003 tot 1 januari 2006. Hiertoe hebben de meest bij jeugdbeleid betrokken ministeries de handen ineengeslagen. Het gaat hierbij om de volgende ministeries: VWS, BZK, Justitie, OCW en SZW. Op het moment van schrijven van deze review is het beleid gericht op de jeugd echter nog niet veranderd. Voor deze review is het algemeen jeugdbeleid van belang. Hieronder vallen de voorzieningen: onderwijs, cultuur, opvoedingsondersteuning, sport, jeugd- en jongerenwerk en speelplaatsen. Daarnaast is de jeugdgezondheidszorg van belang (ggd), dit valt onder het algemeen preventief jeugdbeleid. In de volgende paragrafen zullen deze voorzieningen beschreven worden. Voor de NHS is het van belang om te bekijken wat er al gebeurt op het vlak van voeding, bewegen, roken en overgewicht, zodat daarop ingehaakt kan worden, of om te weten waar gaten liggen. 3.2.1

Onderwijs

Schoolgezondheidsbeleid (SGB) is een totaal aanpak, gericht op het beschermen en bevorderen van de gezondheid van leerlingen en schoolpersoneel. De leerlingen en het schoolpersoneel zorgen samen met de ouders/ verzorgers, voor de concrete invulling van dit beleid. Overigens is Schoolgezondheidsbeleid een term die in de gezondheidsvoorlichting al veelvuldig wordt gebruikt, maar binnen scholen is de term niet als zodanig bekend. In het vervolg van deze review zal dit begrip wel gehanteerd worden. Onderzoeksbureau Rescon heeft een inventariserend onderzoek uitgevoerd om in kaart te brengen hoe belangrijk scholen SGB vinden, hoe ze invulling geven aan activiteiten op dit terrein, of er behoefte bestaat aan verbetering of uitbreiding van activiteiten en of de scholen tevreden zijn over de ondersteuning. Ø Zestig procent van de respondenten vindt dat er op hun school voldoende aandacht aan gezondheidseducatie wordt gegeven. De belangrijkste thema's zijn pesten, algemene sociale vaardigheden en weerbaarheid, seksualiteit en relaties, roken, alcohol en drugs. De meeste lestijd wordt besteed aan voeding, beweging en lichamelijke verzorging/ hygiëne. Ø Eenderde van de respondenten besteedt aandacht aan het thema gezonde voeding. Dit gebeurt vooral door het beperkt of niet beschikbaar stellen van ongezond voedsel in de kantine. Zestig procent voert naast de reguliere gymles extra activiteiten uit op het terrein van bewegingsstimulering. Vooral de sportdag, toernooien, zwemmen, voetbal, dans, fitness, schaatsen en zelfverdediging scoren hoog. Ruim twintig procent wil hierbij graag ondersteund worden. Andere maatregelen die scholen nemen zijn: nietroken-ruimtes, gedragscodes omtrent roken, goed meubilair en ventilatie in de lokalen. Ø De meeste scholen hebben een schoolreglement met aandacht voor roken, alcoholgebruik, drugsgebruik, seksuele intimidatie en pesten. Ø Ook doen scholen van alles om de omgeving buiten school te betrekken bij gezondheidsactiviteiten: instellingen worden uitgenodigd en er vindt doorverwijzing plaats van leerlingen naar jeugdzorg en gezondheidszorg. Ø Tweederde van de respondenten vindt dat er voldoende aandacht is voor gezondheidseducatie, maar de helft wil er meer tijd aan besteden. Dat is echter niet 18


haalbaar vanwege gebrek aan tijd en menskracht. Op scholen met veel allochtone leerlingen wil een kwart meer tijd aan individuele begeleiding besteden. Er is behoefte aan goed materiaal, dat aansluit bij de doelgroep, dat praktisch en actueel is en inpasbaar in de les. Ruim de helft van de scholen krijgt ondersteuning van buitenaf. Vooral van de GGD'en in mindere mate van GGZ-instellingen en de onderwijsbegeleidingsdienst. Een klein deel heeft behoefte aan meer steun van buiten. Scholen die nu geen steun ontvangen, willen die vooral van de GGD ontvangen (Buijs, Van Wijngaarden, Paulussen en Loof, 2001). Naast het Schoolgezondheidsbeleid is ook het overheidsbeleid gericht op scholen van belang. Met betrekking tot roken is er de volgende wettelijke bepaling vastgesteld: In instellingen die door de overheid gefinancierd worden, zoals ziekenhuizen, jeugdhonken, bibliotheken, scholen en verpleeghuizen mag niet worden gerookt op plekken die zijn bedoeld voor gemeenschappelijk gebruik of die voor publiek toegankelijk zijn. Bijvoorbeeld wachtruimten, hallen, gangen, leslokalen, vergaderzalen en kantines. Daarnaast is er tevens landelijk beleid op lichamelijke activiteit. Zowel op de basisschool als op het voortgezet onderwijs zijn lessen lichamelijke opvoeding verplicht. Het evaluatierapport van de onderwijsinspectie en een daaropvolgend advies van de Onderwijsraad waren voor het Kabinet aanleiding de basisvorming per 1 augustus 2004 op een aantal punten aan te passen. Eén van die punten is dat er een verplicht kerncurriculum van acht vakken waaronder lichamelijke opvoeding, dat tweederde van de tijd beslaat. 3.2.2

Sport

Sportorganisaties hebben de taak, met inachtneming van de nationale wetgeving en op basis van een democratisch en transparant functioneren, hun tak van sport te organiseren en te bevorderen op de wijze die zij het meest in overeenstemming achten met hun doelstellingen. Zij hebben autonomie en genieten het recht op zelfbestuur. De sportbonden spelen een centrale rol bij de noodzakelijke solidariteit tussen de verschillende niveaus van de sportbeoefening, van recreatiesport tot topsport. Zij maken onder meer de ondersteuning van de amateursport mogelijk, alsmede de gelijke toegang tot sportbeoefening, de opleiding van jongeren, de bescherming van de gezondheid van sporters en de bestrijding van doping. Deze maatschappelijke functie geeft de bonden bijzondere verantwoordelijkheden en ligt ten grondslag aan de erkenning van hun bevoegdheid op het vlak van de wedstrijdorganisatie. Hun vorm van organisatie moet een waarborg bieden voor samenhang en participerende democratie op sportgebied (activiteiten van de Europese Unie, 2000). Op gemeentelijk en provinciaal niveau zijn sportraden actief. De sportraad adviseert over sportbeleid, sportaccommodaties en sportprojecten aan overheden en sportbonden. Landelijk beleid gericht op sportverenigingen en gezondheid verloopt via de Tabakswet en de Drank- en Horecawet. In de Drank- en Horecawet is vastgesteld dat sportverenigingen zich bezig moeten houden met een verantwoord alcohol gebruik. 3.2.3

Jeugdgezondheidszorg (GGD)

De jeugdgezondheidszorg richt zich op de preventieve begeleiding van de groei en ontwikkeling van kinderen tot 19 jaar. Ingangen daarbij zijn de periodiek geneeskundige onderzoeken (pgo) die op scholen worden gehouden. Bij pgo's wordt onder andere de lengte, gewicht, houding, oog- en oorafwijkingen gescreend. Een interessante vraag is of schoolartsen een rol kunnen spelen in preventie (van roken) door bijvoorbeeld een minimale interventiestrategie. Verder houden de JGZ afdelingen zich bezig met gezondheidsbevordering door voorlichting en educatie waarbij met name de onderwijssetting ingang is. 3.2.4

Cultuur

Onder cultuur vallen de voor jongeren relevante settings als bioscopen en concerten. Een kwart van de jongeren tussen de 12 en 17 jaar gaat maandelijks naar de film. Meisjes in dezelfde leeftijdscategorie gaan vaker naar een concert of naar het toneel dan jongens. Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen buigt zich over de volgende vragen: hoe krijgen we meer jongeren naar een concert? Hoe kunnen we allochtone kunstmakers een betere kans geven? Hoe gebruiken we de computer om kunst dichter bij de mensen te brengen? Op basis hiervan wordt cultuurbeleid gemaakt. Een belangrijk instrument daarbij is de Cultuurnota, waarin het beleid voor de podiumkunsten, media, literatuur en musea wordt vastgelegd. De nota voor 2001-2004 noemt als aandachtspunten 19


onder meer versterking van de programmering, E-culture, ondernemerschap, en culturele diversiteit. 3.2.5

Opvoedingsondersteuning

Opvoedingsondersteuning is het geven van voorlichting, advies en / of lichte hulp aan ouders bij alledaagse opvoedingsvragen en -problemen, soms is het samenwerking van kinderopvang, basisschool, jeugdgezondheidszorg en sociaal-cultureel werk. 3.2.6

Jeugd- en jongerenwerk

Sociaal-cultureel werk voor jongeren van 12 - 23 jaar om persoonlijke ontwikkeling, emancipatie en maatschappelijke participatie te bevorderen door activiteiten als educatieve cursussen, sociale vaardigheidstraining enz. 3.2.7

Speelplaatsen

Speelvoorzieningen vallen voornamelijk onder het gemeentelijk beleid en zijn bedoeld voor de doelgroep tot en met 12 jaar. Voor de oudere groep worden over het algemeen hangplekken gecreëerd. Of er zich in een gemeente voldoende speeltuinen en/of hangplekken bevinden is afhankelijk van het plaatselijke beleid. 3.3

Tussentijdse afweging

Bovenstaand beleidskader geeft een inzicht in de verschillende ingangen via welke jongeren benaderd kunnen worden. Wanneer de mate van bereik als criterium wordt gekozen, zijn de settings onderwijs en sport relevante ingangen. Dit gezien het feit dat van de 12 tot 17 jarigen in 1998/ '99 ongeveer 87% deelnam aan het voltijdonderwijs. Daarnaast beoefent 68 procent van de 13-17 jarigen sport in verenigingsverband (CBS, 1999). Voor de setting onderwijs is het met name van belang dat deze niet overspoeld wordt met informatie. De toestroom van lespakketten moet hier juist ingedamd worden. Want zoals een leerkracht, die werkzaam is in het basisonderwijs aangeeft: We krijgen regelmatig allerlei materiaal toegestuurd van derden, waarom wij niet gevraagd hebben, ook op het gebied van gezondheid. Lang niet altijd willen we het drie jaren programma van onze Jenaplanschool overhoop gooien voor het materiaal van buiten. Dat moet dan wel heel goed en zeer relevant zijn. Het moet immers beter zijn, dan het materiaal dat je al had en nog passen in het schema, dat zorgvuldig is uitgedokterd. Elke maker van een pakket, schijnt te denken dat hij/zij iets zeer belangrijks heeft gemaakt. Alsof zijn/haar materiaal het laatste wereldwonder is, maar in de praktijk valt dat tegen. Alle materialen, die worden toegestuurd, kosten leerkrachten veel tijd (Persoonlijke communicatie Mevr. M. van der Hulst-Caspers, 2002). De organisaties die hun boodschap aan scholen kwijt willen, kunnen dus beter de handen in één slaan en gezamenlijk een pakket aanbieden, dan allemaal losse materialen op de scholen loslaten. De conclusie die hieraan kan worden verbonden is dat het onderwijsveld behoefte heeft aan een preventieaanbod waarin meerdere preventiethema's zijn geïntegreerd en dat gecoördineerd wordt aangeboden. De stap van de NHS om zich te verbinden aan het project de Gezonde School is in dit perspectief een goede keuze. De sportvereniging wordt pas recent gebruikt als setting waar een gezondheidsboodschap wordt uitgedragen. Wettelijke regelgeving verplicht sportverenigingen echter wel steeds meer om zich ook met gezondheid bezig te houden. Bijvoorbeeld door middel van de nieuwe Drank- en Horecawet en de nieuwe Tabakswet. In de nieuwe Drank -en Horecawet worden sportverenigingen verplicht om, wanneer zij alcohol willen schenken, een alcoholbestuursreglement op te stellen. Hier staan allerlei regels in die tot doel hebben om op een verantwoorde manier met alcohol om te gaan. Daarnaast wordt de vereniging verplicht om minimaal twee leden te hebben die beschikken over het diploma Sociale Hygiëne. In de Tabakswet werd tot nu toe geëist dat in openbare ruimtes, dus ook een sportvereniging, een gedeelte rookvrij werd gehouden. In de Tabakswet per 1 januari 2003 wordt geëist dat elke sportvereniging een afgesloten ruimte heeft waar gerookt mag worden. De vraag is wel of aan deze maatregel snel gehoor gegeven kan worden. Clubs moeten wel de mogelijkheden hebben om zo'n ruimte te creëren. 20


Deze wettelijke maatregelen zijn onontkoombaar voor sportverenigingen, andere maatregelen kunnen vrijwillig zijn. De vraag is echter in hoeverre sportverenigingen open staan voor de boodschap gezondheid. Kan bijvoorbeeld naast roken en alcohol ook voeding daarin een rol spelen, door middel van de kantine. In het rapport 'Sport, bewegen en gezondheid' (2001) wordt gesproken over 'de gezonde sportvereniging'. De onderwerpen die hier binnen vallen zijn de volgende: het verbeteren van de algemene hygiëne van de accommodatie, het treffen van maatregelen gericht op legionellapreventie en bloedhygiëne, maar ook het ontmoedigen van roken, het matigen van alcoholgebruik en het stimuleren van gezonde voeding. Extra aandacht daarbij wordt gevraagd voor de confrontatie van jeugdsporters met alcohol en tabak. NOC*NSF is reeds bezig met het onderzoeken van de mogelijkheden voor 'de gezonde sportvereniging'. De vraag is in hoeverre sportclubs zich hiermee willen onderscheiden. Voor een sportclub staat het doel van het beoefenen van de sport voorop. De genoemde acties brengen over het algemeen extra werk mee voor het kader van een sportvereniging dat meestal uit vrijwilligers bestaat. Wanneer het predikaat 'gezonde sportvereniging' betekent dat clubs daardoor meer leden krijgen, kan dit interessant zijn. Zoals gezegd is dit concept nog in ontwikkeling (Persoonlijke communicatie, Gielion de Wit, NOC*NSF). Het is wenselijk dat de NHS inzicht krijgt in de mogelijkheden tot aansluiting bij de gezonde sportvereniging. 3.4

Praktijk: overzicht van organisaties en projecten

In deze paragraaf zal een overzicht gegeven worden van aanbieders gericht op jongeren en gericht op de leefstijlen risicofactoren, die in deze review centraal staan. Dit kan ook een criterium zijn bij de keuze voor de leefstijlen risicofactoren. 3.4.1

Voeding en overgewicht

Voedingscentrum Het Voedingscentrum wordt gefinancierd door de Nederlandse overheid (ministeries van LNV en VWS) om wetenschappelijk verantwoorde, eerlijke informatie te geven over voeding en voedsel in relatie tot gezondheid en veiligheid. Het schoolkantineproject is een drie-en een half jarig project gericht op middelbare scholen met als aangrijpingspunten: Aanbodkant beïnvloeden, Hygiëne, onderwijsaanbod integreren in kantinebeleid, schoolgezondheidsbeleid. Deze punten hebben in tien scholen uitwerking gekregen waarbij drie GGD'en zijn betrokken. Zeven scholen worden begeleid, drie krijgen de materialen. Het project bevindt zich in het laatste (proef)jaar. Per school wordt een aantal bijeenkomsten (van de herfstvakantie tot april) gehouden. Waarbij in eerste instantie de analyse van de situatie centraal staat, vervolgens voortgangsbijeenkomsten gehouden worden en ter afsluiting slotbijeenkomsten. Ook is er een werkgroep binnen de school actief die de voortgang bewaakt. Het stappenplan van GBW gecombineerd met de pedagogische opdracht van de school is deel van de onderbouwing. Via de website kan een digitale assortimentsmeter worden geraadpleegd. Verder wordt een quick-scan naar de hygiëne-situatie verricht. Uit de pilot komt naar voren dat het een zinvolle interventie is maar dat de bijeenkomsten korter of minder zouden moeten en het ondersteunende materiaal nog praktischer vertaald zou moeten worden naar de mogelijkheden van de scholen.

21


Nederlandse Vereniging van Diëtisten (NVD) De NVD wil het vakgebied Voeding en Diëtetiek centraal stellen in haar activiteiten. De NVD streeft naar een erkende plaats van het vakgebied Voeding en Diëtetiek binnen medische, politieke en maatschappelijke verhoudingen. Uitgangspunt hierbij is dat de unieke rol van de diëtist binnen het vakgebied actueel, herkenbaar en erkend is. Belangrijkste doelgroep van de NVD is de consument /patiënt. De NVD is in oktober 2002 in samenwerking met het Zuivelbureau gestart met een campagne onder het motto 'Terug naar de gezonde basis.' Ouders met kinderen in de basisschoolleeftijd worden opgeroepen kritisch te kijken naar het gewicht en het eetgedrag van hun kinderen, en er op te letten of ze voldoende beweging krijgen. Die oproep aan de ouders staat in advertenties (in tijdschriften) en op posters. Meer informatie kunnen ze krijgen door middel van een brochure, de website: www.degezondebasis.nl en de informatielijn 079 34 30 333. Bij de diëtisten zelf en andere werkers in de zorgsector worden brochures met achtergrondinformatie verspreid. De campagne is gebaseerd op het gegeven dat overgewicht al in de kinderleeftijd begint. De toename in gewicht is met name te zien in de leeftijdscategorie 5-11 jaar. Naast de lichamelijke gevolgen voor kinderen die te zwaar zijn, zijn er ook psychische gevolgen: dikke kinderen worden vaker gepest dan hun dunne leeftijdsgenootjes. En als kinderen eenmaal te dik zijn, lopen ze de kans die extra kilo's nooit meer kwijt te raken. Eenderde wordt later een dikke volwassene. Victory Camp Het Victory Camp is een zomerkamp in Nederland. Victory Camp is voor jongens en meisjes in de leeftijdscategorie van 11 t/m 17 jaar die overgewicht hebben. Gedurende de zomer wordt de kinderen geleerd om op een sportieve en verantwoorde manier gezond te leven. Geen dieet of drilinstructeurs, maar wel veel gezelligheid, sport en spel, bekende gastsprekers en originele activiteiten. Victory Camp wordt onder meer gesponsord door Zilveren Kruis Achmea en Liga. Warme lunch Vanaf 1 januari 2003 kunnen basisscholen zich abonneren op een warme lunch voor de overblijfkinderen. De VOO (Vereniging voor openbaar onderwijs, belangenvereniging voor het openbaar onderwijs) sluit daartoe binnenkort een contract met een Duitse cateraar. De warme lunch kost de scholen niets. De ouders betalen 3,25 euro per kind per maaltijd. Er is reeds geëxperimenteerd met het verstrekken van warme maaltijden op drie scholen in Almere. Negen van de tien kinderen vonden het eten lekker. Driekwart van de ouders die meededen, hoopt dat de warme lunch voor hun kinderen gehandhaafd blijft. De helft van de ouders is ook bereid daarvoor 3,25 euro te betalen. De rest hoopt dat het iets goedkoper kan. De maaltijden worden geleverd door de firma Apetito (De Volkskrant, 2002). Productschappen en voorlichtingsbureaus Een productschap is een samenwerkingsverband van ondernemingen werkgevers en werknemers uit een bepaalde sector. Het productschap behartigt de belangen van de alle ondernemingen en werkenden waarvoor het productschap is ingesteld. Ook kan het productschap zo nodig verordeningen vaststellen die voor alle betrokken bedrijven bindend zijn. De Sociaal-Economische Raad en enkele ministeries houden toezicht op de productschappen. Onderstaand wordt een aantal van de voor deze review belangrijke productschappen weergegeven. Ø Zuivelbureau Het Nederlands Zuivelbureau ondersteunt het imago van zuivelproducten in opdracht van de Nederlandse zuivelindustrie. Met een grote variatie aan communicatieinstrumenten worden verschillende groepen consumenten bereikt. Op de website van het Zuivelbureau wordt tevens informatie gegeven over gezonde voeding en bewegen. Door middel van het invullen van een vragenlijst kan getest worden hoe gezond iemands voedingspatroon of beweegpatroon is. De site geeft specifieke informatie voor onder andere ouders, kinderen en zwangere vrouwen. 22


Ook heeft het Zuivelbureau recepten in een kookboek samengesteld. Op de website worden verscheidene recepten weergegeven. Tevens is er een speciaal kinderkookboek en een kinderkooksite gericht op 10-14 jarigen. Dit onder de noemer 'Kokkies'. 'Kokkies' is ook een kinderkookprogramma dat vanaf 22 september jl. elke zondagmiddag om 16.00 uur te zien is op RTL 4. In dit programma maken kinderen, samen met een echte kok, een verrassingsdiner voor een vriend(in), kennis of familielid. Of wordt antwoord gegeven op een vraag die je hebt over eten of koken. Bijvoorbeeld op de vraag: hoe komen de gaten in de kaas? Het Zuivelbureau werkt onder andere samen met de Nederlandse Vereniging van Diëtisten. Ø Voorlichtingsbureau Groenten en Fruit Het voorlichtingsbureau groenten en fruit wordt gefinancierd door het productschap tuinbouw. Op de website van deze organisatie wordt informatie gegeven over groenten en fruit. Tevens kunnen er brochures en recepten gedownload worden. Op de site wordt ook informatie gegeven over de gezondheidswaarde van groenten en fruit. Vanaf begin 2003 is het Voorlichtingsbureau Groenten en Fruit in samenwerking met het Voedingscentrum gestart met de campagne 'Schoolfruit'. Leerlingen van basisscholen krijgen twee keer per week een stuk groente of fruit. De komende twee schooljaren zal deze actie voortgezet worden. Het project is een publiek-private samenwerking tussen VWS en het bedrijfsleven. Ø Voorlichtingsbureau vlees Op de site van het Voorlichtingsbureau vlees wordt een verscheidenheid aan informatie met betrekking tot vlees vermeld. Dit varieert van recepten tot onderzoek naar bijvoorbeeld de relatie tussen vlees en kanker. Ø Suikerstichting Suikerstichting Nederland (opgericht in 1969) is het bureau voor wetenschappelijk onderzoek, public affairs en public relations van de Nederlandse suikerindustrie. Het bureau werkt in opdracht van de Suiker Unie en CSM Suiker bv. De stichting laat onderzoek doen naar de effecten van suiker en suikerhoudende producten op de gezondheid en naar vraagstukken van smaak en consumentenvoorkeur. De belangenbehartiging op het terrein van voedingsbeleid en warenwet is gebaseerd op wetenschappelijke inzichten en geschiedt veelal in overleg en samenwerking met breed georiënteerde organisaties en instellingen. Daarnaast wordt er consumenten- en marktonderzoek gedaan en geeft de stichting voorlichting in brede zin over het product en ingrediënt kristalsuiker. De positie van kristalsuiker wordt verder nog ondersteund door advertentiecampagnes en diverse publicitaire activiteiten. Op de website is een aparte link voor scholieren te vinden die daar informatie kunnen vinden over suiker ten behoeven van een werkstuk. Ø Productschap dranken Onder het Productschap dranken valt onder andere de Commissie Frisdranken en Waters. Bij de Commissie Frisdranken en Waters zijn alle ondernemingen uit de Nederlandse frisdrankenindustrie, siropenindustrie, watercooler- en drankengroothandelsbranche verplicht ingeschreven. De commissie kan voor deze branches verbindende bepalingen (wetgeving) opstellen. Op de site van de Commissie Frisdranken en Waters is geen specifieke informatie te vinden over frisdranken gerelateerd aan gezondheid. Een gerelateerde organisatie, de Vereniging Nederlandse Frisdranken Industrie, biedt op de website wel informatie over onder andere de voedingswaarde van frisdrank. Ook zijn er op deze website tips te vinden gericht op jongeren over werkstukken, hoe je zelf frisdrank kunt maken en ideeën voor feestjes. Ø Voorlichtingsbureau Margarine, Vetten en Oliën Het Voorlichtingsbureau Margarine, Vetten en Oliën (MVO) is een onafhankelijke stichting die voorlichting geeft over de wijze waarop margarine, vetten en oliën passen in 23


een gezonde, eigentijdse en smakelijke voeding. Het MVO is een kenniscentrum op het gebied van vetten en gezondheid. De voorlichting is gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek en de Richtlijnen Goede Voeding van het Voedingscentrum. Het MVO voert verschillende campagnes uit gericht op een gezonde voeding. Tevens geeft het MVO voorlichting op basisscholen, voortgezet onderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs. Hiervoor worden bijvoorbeeld de Olio's ingezet. Een soort stripfiguren die op een op de jeugd gerichte manier voorlichting geven over gezonde voeding. De organisatie werkt samen met de Nederlandse Hartstichting en het Voedingscentrum. 3.4.2

Lichamelijke activiteit

NOC*NSF NOC*NSF wil de kwaliteit van de sport in Nederland verhogen, met aandacht voor topen breedtesport Het hoofddoel van NOC*NSF is sport, zoveel mogelijk mensen in georganiseerd verband aan het sporten zien te krijgen. De positieve effecten die sport heeft op de gezondheid en de sociale integratie zijn wel belangrijk, maar kunnen alleen bereikt worden als de sport versterkt wordt. Deze versterking moet plaatsvinden op lok aal niveau door middel van samenwerking. De manier waarop NOC*NSF hieraan werkt is bijvoorbeeld door het opleiden van kader. Daarnaast moet duidelijk zijn dat NOC*NSF een organisatie is die zich met (georganiseerde) sport bezighoudt. Dit is toch een andere doelstelling dan het stimuleren van bewegen (Persoonlijke communicatie Eric Luijpers en Simone Bleda, 2002). Een belangrijk onderdeel van het werk van NOC*NSF is samenwerking met de verschillende sportbonden. Op de agenda van de sportbonden is jeugdsport een steeds belangrijker thema. In opdracht van NOC*NSF heeft de NKS2 een onderzoek verricht naar de jeugdsportprojecten van de sportbonden in Nederland. Uit dit onderzoek is gebleken dat van de 71 sportbonden, 48 er een speciaal jeugdsportproject hebben o pgezet. De projecten zijn gericht op jeugd tot en met 21 jaar. De partners in sport van NOC*NSF zijn: Ben, DSM, Eneco Energie, Ernst & Young, de Lotto, NOS, Randstad Uitzendbureau, Volkswagen en de Werkgroep Holland Imago. Ø Kies voor Hart en Sport Kies voor Hart en Sport is een gezamenlijk project van NOC*NSF, IOS (Interprovinciale Organisatie Sport) en de Nederlandse Hartstichting. Het is een project dat als doelstelling heeft kinderen gericht en blijvend te motiveren om deel te nemen aan sportactiviteiten. Binnen het project worden kinderen in de gelegenheid gesteld om, na een uitgebreid lesprogramma op school met gezondheids- en sportvoorlichting, vrijblijvend met diverse sporten bewegingsactiviteiten kennis te maken. De afgelopen jaren is binnen het project 'Kies' een lespakket met theorie en praktijklessen voor het basisonderwijs ontwikkeld en zijn materialen voor intermediairs (gemeenten, sportraden) samengesteld. Daarnaast is geïnvesteerd in het ondersteunen van de deelnemende gemeenten, zodat zij 'Kies' zo goed konden uitvoeren. Het uitgangspunt is om de ondersteuning van gemeenten langzaam af te bouwen waarna de lokale partners zelf verantwoordelijk worden voor de uitvoering. In het kader van een afstudeeronderzoek is onderzocht welke factoren de implementatie en continuatie van het project remmen/ stimuleren. En welke veranderingen de kans op een succesvolle voortzetting vergroten. Dit is onderzocht aan de hand van vraaggesprekken met deelnemende sportraden, gemeenten, GGD'en, scholen en sportaanbieders. Naar aanleiding van de resultaten kan worden geconcludeerd dat de werving tegenvalt. De houding van de betrokkenen ten opzichte van het project is redelijk positief.

2

De NKS is een professionele en klantgerichte non-profit sportorganisatie die zich advies- en uitvoeringspartner mag noemen van sportbonden, gemeenten, ontwikkelingslanden, ministerie van VWS en NOC*NSF. Veelal is dit werk gericht op verenigingsondersteuning in de breedtesport, waarvoor de organisatie een breed pakket aan diensten en producten ontwikkeld heeft.

24


In de implementatiefase valt op dat de opzet van het project tussen lokale projecten nogal verschilt. Hierdoor ontstaat onzekerheid over de te verwachten consequenties van diverse opzetten. Daarnaast blijkt dat niet iedere betrokkene zijn taken uitvoert (Veenstra, 2002). Knelpunten bij dit project zijn dus: de werving en de implementatie door het op verschillende manieren uitvoeren van het project. Ø Breedtesportimpuls De Breedtesportimpuls is een initiatief van het Ministerie van VWS. Het gaat om een (financiële) beleidsregeling, waarmee VWS meerjarige innovatieve breedtesportprojecten wil stimuleren. De projecten moeten voldoen aan drie uitgangspunten: •

Het versterken van de sportinfrastructuur op lokaal niveau;

•

Het inzetten van sport als middel om de lokale sociale/maatschappelijke infrastructuur te versterken;

•

Samenwerking tussen sportaanbieders onderling en samenwerking met andere sectoren, zoals onderwijs, welzijnswerk en gezondheidszorg.

Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen (NISB) NISB is een kennisinstituut op het gebied van sporten bewegingsstimulering. Kennis en ervaring uit projecten, onderzoek en beleidsgegevens worden verzameld en benut bij het vernieuwen van aanbod. NISB verzamelt, bewerkt en verspreidt kennis ter stimulering van het sporten bewegingsaanbod in een breed werkveld Sinds 1 januari 2002 heeft NISB de 'erfenis' van Jeugd in Beweging (JIB) overgenomen. NISB zet de belangrijkste kernprocessen van JIB voort, te weten: • het bevorderen van de lokale samenwerking bij jeugdsportstimulering; • het stimuleren van jeugdgerichtheid van sportaanbod; • het verhogen van de effectiviteit en kwaliteit van jeugdsport. Inmiddels lopen er diverse jeugdprojecten waar NISB samen met verschillende partners aan werkt. Het gaat daarbij om: Ø School & Sport School & Sport is een project dat de samenwerking tussen scholen, sportverenigingen en lokale overheden en organisaties op het terrein van sporten bewegingsstimulering voor de jeugd bevordert. Het expertisepunt School & Sport van NISB voert coördinerende en uitvoerende werkzaamheden uit voor dit project. Over dit project is een convenant afgesloten tussen NOC*NSF, LC (Nederlands Instituut voor Lokale Sport en Recreatie) en KVLO (Koninklijke Vereniging van Leraren Lichamelijke Opvoeding). In 2002 wordt gestart met een aantal pilotprojecten op lokaal niveau waarbij het speciaal voor dit project ontwikkelde instrumentarium (Beweegnorm en Sport- en Beweegscan) zal worden gebruikt. Ø WhoZnext De campagne whoZnext is gericht op het bevorderen van jeugdparticipatie in de sport op lokaal niveau. De campagne wil stimuleren dat jongere n van 14-18 jaar niet alleen deelnemen aan sportieve activiteiten, maar dat ze ook actief betrokken worden bij de opzet en uitvoering ervan. Het project maakt gebruik van een groots opgezette landelijke media-campagne en van zogenaamde whoZnext teams. Een whoZnext team bestaat uit een groep jongeren die, samen met sportbuurtwerkers, bewegingsconsulenten, docenten, trainers lokaal of regionaal werkt aan het opzetten van concrete (promotie)activiteiten. De activiteiten richten zich op de buurt, scholen en sportverenigingen. WhoZnext wordt gesponsord door de Stichting Doen, Coca Cola, het VSB fonds, Leerlingen.com en New Balance. Ø Fit & Fun Fit & Fun (i.s.m. NOC*NSF) is een actieprogramma dat staat voor een actieve leefstijl bij jongeren van 13-15 jaar. Fit & Fun sluit aan op de leefwereld van jongeren en maakt ze 25


bewust van hun beweeggedrag. Daarnaast worden school en sportvereniging dichter bij elkaar gebracht. Dit programma is ontwikkeld voor de tweede klas van het voortgezet onderwijs en bevat vijf modules die zonder veel moeite in het reguliere lesprogramma passen. Scholen die aan Fit & Fun meedoen, ontvangen de materialen en promotiemiddelen tegen een geringe vergoeding. Het project is inmiddels afgesloten. Ø Helpdesk Jeugd Om bovenstaande jeugdprojecten te ondersteunen is per 1 januari 2002 bij NISB ook een helpdesk Jeugd operationeel geworden. Intermediairs kunnen bij de helpdesk Jeugd terecht voor vragen over de jeugdprojecten van NISB. Ook kunnen de producten van JIB besteld worden via de helpdesk Jeugd en wordt informatie verstrekt over bijeenkomsten, trainingen, namen en adressen e.d. Vragen die om een uitgebreider antwoord en/of een maatwerk-advisering vragen worden door de helpdesk doorverwezen naar de inhoudelijk specialisten. De helpdesk Jeugd is bereikbaar op telefoonnummer 026-48 33 888. Ø Community based interventions Het NISB heeft recent het verkennende initiatief genomen om met een aantal landelijke partners (waaronder het NIGZ) mogelijkheden te bezien of in samenwerking een algemene strategie voor de opzet van pilots gericht op bewegingsstimulering voor verschillende groepen (waaronder kinderen/ jongeren) kan worden gerealiseerd. Het gaat met name om het gebruik van community based interventies. Het Zieke Kind in Beweging (SZKIB) De SZKIB zet zich in voor de bevordering van sport en beweging bij chronisch zieke kinderen. 3.4.3

Roken

Defacto Defacto is de nationale organisatie voor voorlichting over de gezondheidsrisico's van roken. Alle projecten die door Defacto worden of zijn uitgevoerd staan uitgebreid beschreven in bijlage 2, maar worden tevens kort in tabel 4 weergegeven. Tabel 4: projecten die Defacto heeft uitgevoerd of nog uitvoert gericht op jongeren Project Activiteit Doelgroep Doel Multimediale 12-16 jaar agendasetting, het imago van *Maar ik rook niet campagne de niet roker opwaarderen Beschikbaarheid 8-16 jaar Ondersteunen van voornemen Individuele rook- nietmateriaal niet te gaan roken door afspraken afspraak met iemand uit omgeving Stimuleren van Klas 1 en 2 Doelgroep spreekt af niet te Operatie tegengif klassikale nietVO gaan roken of met roken te roken-afspraken stoppen ImplementatieBO, VO en Onderwijs stimuleren tot Rookvrije school volwassenen beleidsvorming rond traject educatie onderwerp roken met als uitkomst rookvrije omgeving op scholen. Aandacht voor niet-roken in lessen, voorbeeldgedrag van volwassenen OnderzoeksEerste drie In drie domeinen in de ESFA (European klassen VO omgeving van jongeren project Smoking prevention (school, thuis en niet-schools) Framework Approach) beïnvloedingsmomenten creëren om te voorkomen dat de doelgroep gaat roken 26


Project KIM

Smoke Free Kids Leerlijn

Gastlessen

Activiteit Lesactiviteit met spreekbeurt, werkstuk en/of groepsafspraak Groepsafspraken onder leiding van een begeleider Interventieontwikkeling

Doelgroep Groep 7 en 8 BO

Doel Kennis over roken bijbrengen en voornemen niet te gaan roken bevorderen

12-14 jaar

Voornemen niet te gaan roken versterken

Groep 7 BO, klas 3 VO

Ontwikkelen van een geïntegreerd pakket interventies voor schoolse situaties waarin optimaal gebruik wordt gemaakt van het schoolse kanaal In een omgeving van commerciële produkten nietroken als wenselijke situatie neerzetten Verdiepen van kennis en meningvorming over roken

Commerciële 13 jarigen voorlichtingslessen op school

Deelnemen aan Leerlingen bestaande VO activiteit met thema roken 15-19 jaar Onderzoeken of er effectieve Stoppen met roken bij Ontwikkeling en onderzoek van interventies te ontwikkelen jongeren interventies zijn Ontwikkeling en 10-16 jarigen Onderzoeken of er effectieve Ouders onderzoek van interventies te ontwikkelen interventies zijn * Dit project is geëvalueerd en wordt in hoofdstuk 4 uitgebreider besproken. Code Name Future

Wat opvalt in bovenstaande projecten van Defacto, is dat het overgrote deel gericht is op het voorkomen dat jongeren gaan roken en minder het stimuleren van het stoppen met roken. Met name in de leeftijdsgroep 15 tot 19 jaar rookt al een groot deel (46% van de jongens en 42% van de meisjes), het stimuleren van stoppen met roken kan dus, naast het proberen te voorkomen dat jongeren gaan beginnen, een kansrijke strategie zijn. Stichting Voorkom! Preventieve voorlichting alcohol, drugs, gokken en roken vanuit christelijke levensvisie. De Stichting Voorkom verzorgt voorlichting over de onderwerpen roken, alcohol, drugs en gokken. De manier van voorlichting van de Stichting Voorkom is uniek doordat ex-verslaafden hieraan meewerken. Medische alliantie tegen het roken Het doel van de Medische Alliantie is gezondheidszorgwerkers, indien zij roken, bewust te maken van hun voorbeeldrol en hen te bewegen het roken te stoppen. Daarnaast spoort de Alliantie haar achterban aan betrokkenheid te tonen bij de preventie van roken door jongeren en stoppen met roken door volwassenen en jongeren. Nederlandse Nietrokersvereniging CAN De vereniging stelt zich ten doel te bevorderen dat het roken van tabak en tabaksvervangende artikelen wordt nagelaten voorzover dat hinder dan wel schade voor anderen veroorzaakt of kan veroorzaken. Binnen de Niet Rokersvereniging CAN is sinds oktober 2001 ook een jongerenwerkgroep opgericht, de JAR (Jongeren Actief Rookvrij). Deze werkgroep heeft tot doel om gericht te kunnen werken aan het bereiken van een samenleving zonder overlast van tabaksrook. Dit doen zij door het creëren van rookvrije uitgaansgelegenheden voor en door jongeren. En het actief bestrijden van het ongewenst mééroken. De middelen die gebruikt worden om deze doelen te bereiken zijn:

27


•

Het bezoeken en organiseren van rookvrije party's.

•

Acties voeren die betrekking hebben op het bestrijden van wangedrag in rookvrije openbare gelegenheden. Het bewust maken van de bevolking van de ernstige gevolgen van het mééroken.

•

Smoke free teams De GGD Noord Kennemerland heeft in 2001 een project opgezet om het roken onder de amateur-sporters in de leeftijd van 12 tot 18 jaar te verminderen. Deelnemende sportteams, de zogenaaamde Smoke Free Teams, tekenen voor een periode van zeven maanden een niet roken afspraak. Dit doen ze individueel en als team. Er wordt een poster opgehangen in het clubgebouw met de niet roken afspraak en de handtekeningen van alle teamleden, de trainer en de medewerker van de GGD. Jongeren die moeite hebben met het stoppen met roken kunnen ondersteuning krijgen van de GGD-medewerker die betrokken is bij het project. Daarnaast is er een competitie tussen de verschillende Smoke Free Teams. Gezonde school en genotmiddelen Het Trimbos Instituut coördineert het project 'De gezonde school en genotmiddelen', dat in samenwerking met GGD'en en instellingen voor verslavingszorg wordt uitgevoerd. Het betreft een preventieproject dat zich richt op de aanpak van het gebruik van genotmiddelen waarin voorlichting en educatie, participatie van ouders en regelgeving en beleid aandachtspunten zijn. In het kader van dit project worden zowel activiteiten ten behoeve van het basisonderwijs als voor het voortgezet onderwijs uitgevoerd. 3.4.4

Overige projecten

SchoolSlag SchoolSlag is een samenwerkingsverband in de regio Maastricht-Mergelland. CAD (consultatiebureau voor alcohol en drugs) Limburg, GGD Zuidelijk Zuid-Limburg, RIAGG Maastricht, stichting Trajekt en Bureau Jeugdzorg werken samen om een integraal en gecoördineerd preventieaanbod te realiseren dat is afgestemd op de behoefte van 0-23 jarigen en de direct bij hen betrokkenen (ouders, buurt, school). Hierdoor hoopt men meer en betere preventieactiviteiten op en nabij scholen te kunnen uitvoeren, waardoor op termijn de prevalentie van risicogedragingen van de jeugd in de regio wordt gereduceerd. Om deze doelen te bereiken zal een in de Verenigde Staten beproefde aanpak worden gevolgd: Coordinated School Health Program. Binnen deze methode worden acht componenten onderscheiden waarop preventieactiviteiten kunnen/moeten worden gericht: • sport-, spelen bewegingsonderwijs • gezondheids- en welzijnsbeleid binnen de school • schoolvoeding • psychologische en sociale zorg • arbobeleid voor personeel • participatie van familie en buurt • fysieke omgeving van de school, (verkeers)veiligheid • gezondheidseducatie (Peters & Keijsers, 2002) Schoolkinderopvang Sinds 1989 zet het IOS (Instituut voor voor ontwikkeling van schoolkinderopvang) zich in voor de ontwikkeling en vernieuwing van buitenschoolse en naschoolse opvang. Het uitgangspunt van deze organisatie is degelijke kennis van de praktijk. De basis daarvoor is onderzoek, dat regelmatig wordt uitgevoerd. Communityprojecten Het Steunpunt Lokale Aanpak Gezondheidsverschillen (SLAG) gecoördineerd door het NIGZ, biedt ondersteuning aan organisaties die zich richten op het verminderen van 28


gezondheidsverschillen die worden veroorzaakt door uiteenlopende sociaal-economische leefomstandigheden. SLAG richt zich primair op lokale gezondheidsprofessionals zoals gemeenteambtenaren, medewerkers van GGD'en, Thuiszorgorganisaties of welzijnswerkers. Het steunpunt treedt ook op als pleitbezorger van de lokale aanpak van gezondheidsverschillen bij de centrale overheid en politiek. De Werkgroep Wijkgericht Werken is een platform voor professionals waarbij informatie wordt uitgewisseld, projecten worden geanalyseerd en een bijdrage wordt geleverd aan het ontwikkelen van nieuwe methoden en beleid. De thema's voeding, beweging, overgewicht en roken worden door de partijen, in relatie tot lage SES-groepen en jongeren daarbinnen, belangrijk gevonden en duidelijk wordt onderkend dat jongeren met een lage SES hierin vaak een achterstand hebben en gezondheidsrisico's lopen. Zo wordt door kinderen van de basisschool het ontbijt nog wel eens overgeslagen en is een zak chips mee als lunch, niet ongewoon. Ouders hebben in dit opzicht ook vaker andere zorgen aan hun hoofd. Op al deze thema's, met uitzondering van roken, worden door de professionals ten behoeve van jongeren (en opvoeders) ook activiteiten en projecten uitgevoerd. De thema's voeding en beweging komen als thema het meest in activiteiten terug waarbij vooral basisonderwijs, vrije tijd (recreatie en sport) en opvoedingsondersteuning de ingangen zijn. Er zijn verschillende leuke initiatieven op dit vlak. Gemeenschappelijk is dat men vooral participatie hoog aanslaat. De betrokken projecten werken volgens de principes van de communitybenadering waarin naast participatie en empowerment van de doelgroep, intersectorale samenwerking en een omgevingsgerichte strategie, kenmerken zijn. Ø In Tilburg probeert men bij jongeren het thema voeding onder de aandacht te brengen door fruitacties op de basisschool en op het 'speeleiland' (een rondreizende woonwagen waar men speelgoed kan lenen) te organiseren, tijdens het tienerwerk wok-koken te introduceren, bij de kinderopvang met kinderen een groentetuin te kweken waarbij volwassenen worden betrokken om een gezonde lunch te organiseren, thema's als gezonde voeding en beweging aan te bieden als naschoolse activiteiten (inclusief de vervaardiging van een leskist). Ø In verschillende steden richt men zich op bewegingstimulering van allochtone meisjes en vrouwen waarbij ook het ontmoetingsaspect en het 'uit huis' zijn belangrijk zijn. Het inzetten van een (lokaal) bekende sportman/vrouw heeft vooral op jongeren veel impact. Ø GGD Hart voor Brabant heeft een aantal Nederlandse vrouwen uit achterstandswijken tot gezondheidsvoorlichter getraind; inherent aan de voorlichters eigen taal en cultuur (VETC) is de veronderstelling dat deze vrouwen een betere ingang en aansluiting hebben bij hun eigen achterban. Ø In Tilburg en Arnhem werkt men mee aan het onderzoek van het Voedingscentrum dat gericht is op het bevorderen van de consumptie van groente en fruit (9-12 jarigen) en het ontwikkelen van methodieken in dat kader gericht op lage SES -groepen. Ø Binnen Hartslag Midden-Limburg kijkt men naar de rol die overblijfjuffrouwen en conciërges kunnen vervullen op het vlak van gezonde voeding. Hartslag Limburg In 1998 is het omvangrijke project Hartslag Limburg van start gegaan. Hierin werken gemeenten, GGD'en, wetenschappers, winkeliers, de Nederlandse Hartstichting en zorgverzekeraar VGZ samen. Bijzondere aandacht gaat hierbij uit naar de inwoners van achterstandswijken omdat deze het ongezondst leven. Supermarktrondleidingen, slagers die magere hamlappen aanbevelen, voedingsparty's, gezamenlijk ontbijten op school, rookvrije kienavondjes is een greep uit de activiteiten die onder de paraplu van Hartslag Limburg vallen. Na vier jaar en ongeveer 430 activiteiten zijn de resultaten bemoedigend. 'De gemiddelde vetconsumptie in de regio is enkele procentpunten gedaald', aldus projectleider Erik Ruland van GGD Maastricht. Hij baseert zich op onderzoek onder drieduizend inwoners wier eetpatroon is vergeleken met dat van een controleregio (Volkskrant, 22-1-2003).

29


3.5

Conclusie

Uit dit hoofdstuk waarin een overzicht wordt geboden van mogelijke ingangen en activiteiten, blijkt dat er al veel gebeurt op de verschillende thema's. Op overgewicht als thema is nog weinig aanbod, hoewel het een groeiend probleem is. En de prevalentie en incidentie van overgewicht groot is. In dit hoofdstuk is echter meer duidelijk geworden welke ingangen relevant zijn. Deze verschillende ingangen zijn op te delen in een viertal domeinen die in de volgende paragrafen besproken worden. 3.5.1

School

De school wordt al regelmatig gebruikt om gezondheidsboodschappen over te brengen. Geconcludeerd kan worden dat scholen gezondheidsthema's weliswaar belangrijk vinden, maar dat de implementatie hiervan ook gezien de hoeveelheid aan thema's veel van hen vergt. Om hieraan tegemoet te komen zijn GGD Nederland, NIGZ, TNO-PG en het Trimbosinstituut een project gestart dat moet leiden tot een landelijk Actieprogramma Schoolgezondheidsbeleid (SGB). Deze organisaties hebben zich samen met diverse organisaties uit de onderwijssector verenigd in het SGB platform. Volgens Goof Buijs, één van de opstellers van dit Actieprogramma, is de grote meerwaarde dat nu ook het onderwijs achter het Actieprogramma staat. Eén van de doelen van het Actieprogramma is dat er meer dan voorheen vanuit de vraag van het onderwijs gewerkt moet worden. Daarnaast is het de bedoeling dat scholen één leefstijlpakket waarin verschillende organisaties hun boodschap kwijt kunnen aangeboden krijgen. Zo'n lesaanbod moet dan aansluiten op de vaardigheden die leerlingen op school leren. Er moet dus niet gefocust worden op het gezondheidsgedrag, maar op de vaardigheden die je bij het gezonde gedrag nodig hebt. Om dit op de juiste manier te doen, wordt onderzocht of de vaardigheden die binnen het gezondheidsdomein roken een rol spelen, ook toegepast kunnen worden op alcohol. Dit is het zogenaamde transferbevorderend leren. Naast de lessituatie kan de school ook op andere manieren worden benut. Bijvoorbeeld via overblijven en naschoolse opvang. Het Voedingscentrum ziet hier wel mogelijkheden tot samenwerking: Jeltje Snel van het Voedingscentrum geeft aan nog enkele gedachten over mogelijke ingangen en aangrijpingspunten te hebben: Het VC zou de cateraars van scholen rond de tafel willen krijgen en de leveranciers van de automaten met als inzet een meerjarenplan. Dit met de afdelingen JGZ van de GGD'en en de Landelijke Vereniging Jeugdartsen. Verder oppert zij dat er via periodieke geneeskundige onderzoeken een verband wordt gelegd tussen eetgedrag van jongeren en kantinebeleid van afzonderlijke scholen. Met GGD Midden-Nederland wordt gekeken of er mogelijkheden zijn om de gezondheidsprofielen van de leerlingen te benutten om meer informatie over voeding boven tafel te krijgen. Het Voedingscentrum zou het thema gezond overblijven op basisscholen willen oppakken en ziet daar samenwerkingsmogelijkheden met de Hartstichting en het NIGZ. Verder zou het zogenaamde Overblijfhandboek geactualiseerd kunnen worden en is de opleiding van leidster tussenschoolse opvang een mogelijkheid om hun deskundigheid op het gebied van voeding te vergroten. 3.5.2

Vrije tijd

Naast de schoolsetting kunnen er in de vrije tijd ook aanknopingspunten zijn. Een groot deel van de jeugd is lid van een sportvereniging. Om die reden lijkt sport een veelbelovende ingang. Het nadeel hiervan is echter dat bij een sportvereniging vrijwilligers werken, dus is het moeilijk om maatregelen structureel te implementeren. En moet de vereniging er daarnaast voor open staan om maatregelen door te voeren. Jeugd- en jongerenwerk lijkt als vrijetijdsdomein een relevante ingang. Op lokaal niveau gebeurt reeds het één en ander aan gezondheidsvoorlichting gericht op jongeren. Dit is echter niet structureel en er wordt weinig vastgelegd. Hier ligt wel een link naar de community benadering.

30


3.5.3

Thuis

Opvoeding en de sturende en begeleidende taak van ouders in het bevorderen van gezonde keuzes van kinderen, is een relevante ingang. Daarnaast kan er invloed uitgeoefend worden op het inkoopbeleid van ouders. Er moet wel voor gewaakt worden dat interventies niet te betuttelend of bemoeizuchtig overkomen. 3.5.4

Buurt

Een domein dat ook gebruikt kan worden voor activiteiten is de buurt, dit gebeurt via de community benadering. In de review wordt een overzicht gegeven van een aantal community projecten. Een conclusie is, dat er veel gebeurt, maar niet overal worden dergelijke activiteiten en bevindingen systematisch vastgelegd en in die zin breder overdraagbaar gemaakt; Eindhoven, Maastricht en Arnhem zijn voorbeelden van steden waar dit wel meer structureel gebeurt. Vanuit de verschillende wijken is aangeven welke ideeën en behoeften er zijn voor ondersteuning van de NHS. Ø Men heeft wel zeker behoefte aan 'halffabrikaten' in de zin van beschrijvingen, handboeken, tips en materialen over hoe gezondheid bij achterstandsgroepen op een dusdanige manier onder de aandacht gebracht kan worden. Voor deze groepen is de gezonde keuze zeer zeker niet altijd de 'gemakkelijkste' keuze. Aspecten als te hoge prijs van gezond eten en sporten, gebrek aan voorzieningen, ander prioriteiten dan gezondheid op korte termijn, zijn naast gebrek aan kennis en informatie, vaak belemmerend. Ø Er is behoefte aan een aantrekkelijk vormgegeven portofolio dat men bij scholen of andere relevante instanties kan achterlaten waarin thema's als roken, voeding, overgewicht en bewegen geïntegreerd worden uiteengezet en motiverend onder de aandacht worden gebracht: wat kunt u als school met....? Hierin zouden ideeën en bestaande projecten kunnen worden beschreven. Ø Verschillende regio's maken melding van het gegeven dat het kunnen verspreiden van tastbare instrumenten als Hartslagmeters en het ter beschikking kunnen stellen van bijvoorbeeld hometrainers een extra stimulans zijn om het thema beweging meer bereikbaar te maken. Ø De meerderheid van de aanwezigen betreurt het stopzetten van het 'Geld voor een gezond idee-initiatief' zoals dat voorheen door de Hartstichting werd vormgegeven. Niet alleen betekende extra financiële middelen uiteraard meer mogelijkheden op het vlak van gezondheid; men waardeert ook dat men gestimuleerd werd de ideeën en bevindingen op dit vlak (evaluerend) te beschrijven en daarmee voor anderen overdraagbaar te maken. In feite was dit project en de bevindingen die dit opleverde, een mooie aanzet voor de realisering van een portofolio van verschillende kansrijke initiatieven en projecten. Ø Men onderkent dat beweging en sportstimulering van jongeren belangrijk zijn. Tegelijkertijd is de bevinding dat het niveau van de betrokken trainers vaak bedroevend is. Er zouden middelen moeten zijn die het realiseren van een goed kader mogelijk maken. Het aantrekken van bekenden die een trainingsdeel van jeugdtrainers verzorgen is een mogelijkheid. Ø Overblijven en naschoolse opvang ziet men als ingangen die actiever en systematischer voor de bevordering van gezonde leefstijlen kunnen worden opgepakt. 3.5.5

Wat vindt de jeugd zelf?

De thema's voeding, bewegen, roken en overgewicht zijn belangrijk voor de preventie van hart- en vaatziekten, maar de vraag is of deze thema's ook belangrijk zijn voor de jeugd. Uit gegevens van Netdokter, een website gericht op jongeren van 12 tot en met 18 jaar die informeert over verschillende gezondheidsthema's, blijkt dat de genoemde thema's niet in hun top drie staan. Op de website van Netdokter kunnen vragen gesteld worden. Uit deze vragen blijkt dat de meeste vragen worden gesteld over seks. Gezondheid en uiterlijk zijn de nummers twee en drie in de top drie. De vragen die gesteld worden over gezondheid gaan met name over seksueel overdraagbare aandoeningen, maar ook over pukkeltjes en puistjes. Het zijn voornamelijk vragen over gezondheidsklachten die jongeren in het hier en nu ervaren. Het thema uiterlijk is ook belangrijk voor jongeren, hierbij speelt bij meisjes gewicht een grote rol. De enige directe link die dus naar hart -en vaatziekten gelegd kan worden is gewicht.

31


4. Onderzoek 4.1

Inleiding

In dit hoofdstuk komen organisaties en universiteiten aan bod die zich met onderzoek bezighouden naar de in het kader van deze review relevante leefstijlfactoren. Ook zullen projecten belicht worden die op effectiviteit zijn onderzocht. Aangezien maar weinig projecten/ campagnes op effectiviteit zijn onderzocht of effectief zijn gebleken, zullen hier ook evaluatieonderzoeken worden vermeld. 4.2

Universiteiten

De Universiteit van Maastricht doet onderzoek naar de determinanten van het voedingsgedrag van 12 tot en met 14 jarige vmbo jongeren. Dit onderzoek wordt uitgevoerd door Marloes Martens, werknemer van het Nutrition and Toxicology Research Institute Maastricht (NUTRIM). Dit onderzoek concentreert zich met name rond het ontbijtgedrag, snacken en het eten van fruit. De Vrije Universiteit van Amsterdam, heeft verscheidene onderzoeksscholen, waaronder het Emgo instituut. Dit staat voor Instituut voor Extramuraal Geneeskundig onderzoek, onderdeel daarvan is het kenniscentrum ter preventie van overgewicht en obesitas. Dit kenniscentrum is ontstaan vanuit de vraag naar informatie en actie op het gebied van overgewicht. Het kenniscentrum is een verzamelpunt en heeft tot doel verschillende organisaties met elkaar in contact te brengen, zodat informatie wordt uitgewisseld en er gerichter interventies kunnen worden ontwikkeld. Daarnaast stimuleert het kenniscentrum verder onderzoek naar overgewicht. Het kenniscentrum overgewicht heeft een subsidie van twee jaar van VWS gekregen. De VU houdt zich daarnaast bezig met een onderzoek naar een schoolgerichte interventie die zich richt op het verbeteren van voedingsgedrag en lichamelijke activiteit. Dit onderzoek wordt financieel gesteund door de Nederlandse Hartstichting. Overige onderzoeksprojecten die de NHS steunt worden in de bijlage weergegeven. Op de Universiteit Wageningen is de onderzoeksschool VLAG gevestigd. Wat staat voor Voeding, Levensmiddelentechnogie, Agrobiotechnologie en Gezondheid. Eén van de onderzoeksprogramma's is het programma Voeding en Gezondheid. Deze laatste onderzoeksschool is meer gericht op gezondheid, dan op een doelgroep. Er is hier dus geen specifieke informatie voorhanden over de doelgroep jongeren. Kennis over voeding zal echter ook voor de doelgroep jongeren van belang zijn. 4.3

ZONMW

Zorgonderzoek Nederland (ZONMW) is een organisatie die een bijdrage levert aan de verbetering van gezondheid, zorg en preventie in Nederland door het stimuleren van (onderzoeks-) projecten en vernieuwingen in de praktijk. In bijlage 1 worden negen gehonoreerde projecten van ZONMW gericht op jongeren uitgebreid weergegeven. In tabel 5 wordt schematisch weergegeven wat voor soort projecten het zijn. Tabel 5: Projecten gericht op jongeren en/of leefstijlfactoren die bij ZON zijn gehonoreerd Categorie

Project

Preventie van obesitas bij volwassenen: cognitieve gedragstherapie voor kinderen met overgewicht Vroegtijdige signalering en preventie van overgewicht Schoolgezondheids Bevorderen van een beleid voor de schoolkantine als onderdeel van een sgb beleid 2 ons groenten, 2 stuks fruit? Vanzelfsprekend! Een vergelijkend onderzoek van 2 stimuleringsinterventies gericht op de gewoontevorming van groente- en fruitconsumptie van basisschoolleerlingen Overgewicht

Aanvragende organisatie Universiteit Maastricht GGD Zeeland Voedingscentrum GGD Noord- en Midden Limburg

32


Categorie Community

Participatie Intersectorale samenwerking Effectonderzoek Computergestuurd

4.4

Project

Aanvragende organisatie Een lokaal aanbod van interventies gericht op GGD Zuid Oost de bevordering van de gezondheid van jongeren Drenthe van 12-19 jaar op dorps- en wijkniveau volgens de community-based benadering LIFE21 Jongeren van 12-18 jaar door middel van GGD Eindhoven actieve participatie betrekken bij de invulling van een gezonde leefstijl Tailor-made school health promotion. An GGD Zuidelijk innovative collaboration project focused on Zuid-Limburg coordinated and intersectoral prevention for schoolgoing youth Effecten van angstaanjagende tv-spotjes op het Universiteit gebied van alcohol, roken en seksueel Maastricht overdraagbare aandoeningen Computer gestuurde GVO aan adolescenten Erasmus Universiteit Rotterdam

Effectiviteit en evaluatie

SGB Het onderzoekbureau Rescon heeft het Trimbos project de 'Gezonde school en genotmiddelen' tussen 1995 en 1998 geëvalueerd. Geconstateerd werd dat het project een positief effect heeft op de kennis over tabak, alcohol en cannabis. Leerlingen van scholen die aan het project deelnamen weten beter dan leerlingen van andere scholen waar zij terechtkunnen voor problemen met gebruik. Zij weten meer over de risico's van het gebruik van middelen en de geconstateerd wordt dat het gebruik van genotmiddelen minder toeneemt op projectscholen dan op controlescholen. Campagnes Achtereenvolgens zullen de evaluaties van de campagnes 'Goede Voeding wat let je'?, Junior Hartdag, Heart Dance Award en de campagne 'maar ik rook niet', worden beschreven. Ø ''Goede voeding wat let je?'' ''Goede voeding, wat let je?''. De primaire doelgroep van deze landelijke campagne was de groep 25-49 jarigen, maar de 16-25 jarigen was de secundaire doelgroep. Het evaluatieonderzoek richtte zich op het vaststellen van het bereik van de campagne en de effecten in termen van kennis, houding en gedrag ten aanzien van goede voeding. De in 1998 ingezette communicatiemiddelen van deze langlopende campagne zijn televisiespots, folders, posters, een bijlage in de Telegraaf en 'goede voeding' demonstraties. De campagne is een langlopende campagne. Het eva luatieonderzoek heeft aangetoond dat de kennis omtrent goed en gezond eten ten opzichte van 1997 significant is toegenomen. Er is met name een toename van kennis waar te nemen omtrent de onderwerpen snacks en het eten van vetten. Bij de doelgroep 16-25 jaar heeft qua kennis dezelfde toename plaatsgevonden als bij de totale bevolking. Hun houding ten opzichte van goed en gezond eten is echter significant verbeterd en hun gedrag heeft zich gestabiliseerd, hetgeen ten opzichte van het algemeen beeld als positief kan worden gezien. Jongeren onderscheiden zich positief in kennis als het gaat om vetten in relatie tot sporten of in relatie tot gezond leven, daarentegen onderscheiden zij zich negatief op kennis over zuivelproducten, snacks en het overslaan van het ontbijt (Zijdenbos & Kerstens, 1998). Ø Junior Hartdag en de Heart Dance Award In het voorjaar van 2002 heeft de NHS voor de vierde maal de Junior Hartdag en voor de derde maal de Heart Dance Award georganiseerd. Deze beide evenementen hebben 33


beide tot doel leerlingen kennis bij te brengen over de relatie tussen bewegen, gezondheid en voeding in het algemeen en van hart- en vaatziekten in het bijzonder en hen een blijvende positieve attitude mee te geven over een actieve leefstijl in de toekomst. Bij de Junior Hartdag ligt de nadruk meer op het educatieve aspect van een gezonde leefstijl, terwijl bij de Heart Dance Award het ervaren dat bewegen gezond en leuk is, centraal staat. Beide activiteiten zijn gericht op leerlingen uit groep 7 en 8 (10 tot 12 jarigen). Onderzoeksbureau Rescon heeft onderzoek gedaan naar de effecten van beide activiteiten. Daaruit is gebleken dat er sprake is van (korte termijn) effecten van zowel de Junior Hartdag als de Heart Dance Award wat betreft de kennis van leerlingen over een gezonde leefstijl. Bovendien komt uit beide onderzoeken wederom naar voren dat leerlingen en docenten beide activiteiten positief beoordelen (De Weerdt, Langendonk & Görts, 2002). Ø Maar ik rook niet Het NIPO heeft onderzoek gedaan naar de effectiviteit van de massamediale jongerencampagne '.maar ik rook niet', die uitgevoerd is door Defacto. Er werd een meting verricht voorafgaande aan de campagne en een meting na afloop van de campagne. De metingen werden uitgevoerd bij landelijke representatieve steekproeven van elk zeshonderd jongeren van twaalf tot en met zestien jaar en hadden de vorm van persoonlijke 'face-to-face' interviews bij jongeren thuis, echter zonder dat andere familieleden aanwezig waren. Daarnaast heeft 'tracking'-onderzoek plaatsgevonden in de eerste maanden van de campagne. Dit waren wekelijkse metingen bij 150 jongeren uit de doelgroep om inzicht te krijgen in het bereik, de waardering en het begrip van de campagne onder jongeren. Uit deze laatste metingen is gebleken dat de bekendheid v an de campagne na tien weken bijna 100 procent was, dat 75 procent van de doelgroep de campagne met vrienden had besproken, en dat 66% de campagneleus ' maar ik rook niet!' had gehoord in zijn/ haar omgeving. Uit een vergelijking van de voor- en de nameting bleek dat de jongeren sinds de campagne op drie punten waren veranderd. Ten eerste bleek dat het beeld dat jongeren van niet-rokers hebben precies conform de campagneboodschap is veranderd. Na de campagne vond men niet-rokers stoerder, cooler en leuker dan voor de campagne. Opvallend was dat er geen significante verandering werd waargenomen bij tegenstellingen waar de campagne zich niet expliciet op richtte. Alleen bij de tegenstellingen die in het verlengde van de campagne lagen, werden significante toenamen gevonden. Ten tweede werd in het onderzoek gevonden dat meer jongeren in 2001 zeggen dat niemand van de vriendinnen en vrienden rookt, vergeleken met drie jaar daarvoor. Het NIPO nam een significante toename van 17% naar 23% waar. Dit zou er op kunnen wijzen dat jongeren minder makkelijk dan in het verleden geassocieerd willen worden met rokende vrienden of vriendinnetjes. Een derde opvallende uitkomst van het onderzoek was dat het percentage jongeren dat zegt zeker nooit te gaan roken, significant is toegenomen van 32% naar 42%. Dit in tegenstelling tot het percentage dat zegt waarschijnlijk nooit te gaan roken, dat juist afnam. Uit onderzoek is gebleken dat de mate waarin jongeren een duidelijk voornemen hebben om nooit te gaan roken, één van de belangrijkste voorspellers is van toekomstig rookgedrag (Jaarverslag Defacto, 2001) Het idee van deze campagne is te vergelijken met de eerder besproken Theorie van Belangrijke Betekenis van Gedrag. Het niet roken wordt gelieerd aan stoer gedrag. 4.5

Effectieve componenten voor interventies

Onderstaand worden uit uiteenlopende bronnen (RIVM, LSP, Trimbos, GGZ, NIDA, Health Development Section Public Health Division Department of Human Services (Australië), International Union for Health Promotion and Education et c.) effectieve elementen gerubriceerd weergegeven waarvan wordt verondersteld dat ze het bereik en de effectiviteit van programma's in het algemeen verhogen.

34


Succesfactoren in de keuze van de determinanten en in de mate van investering Ø Bevorderen beschermende factoren en minimaliseren van risicofactoren. Ø Inzet op meerdere determinanten van het gedrag. Ø Gericht op meerdere risicofactoren tegelijkertijd. Ø Intensiever naarmate het risico dat een bepaalde doelgroep loopt hoger is. Ø Bij mensen die hoge gezondheidsrisico's lopen moeten interventies zo vroeg en intensief mogelijk worden ingezet. Ø Langdurige programma's de gehele schoolperiode en herhalingen van eerdere preventieprogrammas. Succesfactoren in de strategie Ø Investeer strategisch in het bevorderen van evidence-based praktijk. Ø Gebruik daarbij strategieën als wetwijzigingen en social marketing. Ø Gebruik regionale fondsenwerving om de evidencebased-praktijk te bevorderen voor programma's waarvan mag worden verondersteld dat ze de regionaal geprioriteerde risico's aanpakken. Ø Investeer in krachtige implementatie. Ø Maak gebruik van meer dan een gezondheidsbevordering strategie, maak gebruik van een breed instrumentarium. Ø Succes wordt groter als verschillende (lokale) partners met elkaar samenwerken. Ø Zorg dat de prioriteiten die landelijke en lokale overheden stellen voor gezondheidsbevordering meer met elkaar samenvallen. Alhoewel onderstaande bevindingen over aansluiting en promotie vooral uit kwalitatieve studies naar roken zijn geput, zijn de inzichten generaliseerbaar naar andere thema's zoals voeding, bewegen en overgewicht. Om die reden worden ze hier samenvattend uiteengezet. Succesfactoren qua aansluiting bij de doelgroepen Ø Interventies zijn leeftijdspecifiek en gerelateerd aan ontwikkelingsniveau en culturele achtergronden van de doelgroep, afgestemd op de situatie in de lokale community en op relevante genderthema's. Ø Beïnvloeding vindt in verschillende leefgebieden plaats. Thuis, school, werk en vrije tijd. Ø De Advies op maat-gedachte die ervan uitgaat dat de boodschap zo goed mogelijk wordt afgestemd op de persoonlijke kenmerken van de voor te lichten persoon, verhoogt de kans op succes. Het automatiseren van de voorlichtingsboodschap maakt preventie op maat goedkoper. Ø Participatie is van belang tijdens het hele proces en kan bijdragen aan de empowerment van groepen jongeren maar vergt tijd en intensiteit van de interventies en de benadering. Succesvolle promotie en werving van een programma. Ø Interventies gericht op jongeren vergen behoorlijke promotie en werving met een combinatie van communicatie, beloningen en direct personal selling. Ø Campagne van mediërende en interpersoonlijke bronnen gericht op onderstreping van het belang van gedragsverandering en de mogelijkheid van ondersteuning (inzet vrienden, familie en sommige docenten en gezondheidsprofessionals) zijn essentieel. Ø Extrinsieke beloningen lijken noodzakelijk. Beloningen kunnen worden gegeven bij groeiende vorderingen. Voor jongens lijken ook competitieve elementen belangrijk Ø Promotionele krachtinspanningen moeten op maat gemaakt zijn en op de waarden en percepties van de te bereiken jongeren. Voorbeeld: Consumer-based Health Communication waarbinnen commerciële marketing principes op effectieve gezondheid communicatie (groente en fruitconsumptie) wordt toegepast. 35


Succesvolle programma-componenten Ø De persoonlijke dokter is een hulpbron die nog te weinig wordt benut. Bij vertrouwelijk navragen en niet moraliserende benadering lijken jongeren door arts benaderbaar. Ø Interventies moeten onmiddellijke voordelen van gedragsverandering beklemtonen voordat men volwassen is. Zet interventie neer als een interventie die hen voorbereidt op deze serieuze en moeilijke uitdaging. Ø Overweeg stress management (moodcontrol) een belangrijk onderdeel te laten zijn van de interventies en de communicatie over deze interventies. Het focussen op stressmanagement maakt de interventies aantrekkelijker en effectiever wanneer voorbereiden op volwassenheid als ingang wordt gekozen. Mogelijkerwijze tijdens hoger stressvolle periodes in jaar zoals examen, start semester en weken voor en na examens. Ø Betrek het speciale modelling effect van bijvoorbeeld mannen uit minderheidsgroepen en zogenaamde street-wise modellen in bijvoorbeeld woordvoerders, video's en andere representaties. Ø Geen betuttelende, bevoogdende en moraliserende benadering maar gedragscontract met voorwaarden voor de aanleveraar en controlemogelijkheden voor de jongeren. 4.6

Conclusie

De in de voorgaande paragrafen weergegeven onderzoeksprojecten en instanties, zijn allen betrokken bij de voor deze review belangrijke leefstijlfactoren en/of hebben als aandachtsgebied jongeren. Met name het Kenniscentrum overgewicht is een belangrijk initiatief omdat het kennis en ervaring bundelt waardoor de voorlichting over en de preventie van overgewicht in Nederland effectiever kan worden. Daarnaast is overgewicht een belangrijke risicofactor van hart- en vaatziekten. Temeer omdat voor de preventie van overgewicht, voeding en bewegen van belang zijn, welke weer invloed hebben op hart- en vaatziekten. Voor de overige projecten is het voor de NHS relevant om in de gaten te houden wat er voor (onderzoeks)resultaten bekend worden, zodat de NHS hier haar voordeel mee kan doen. Of kan aansluiten bij bepaalde initiatieven. Campagnes blijken vooral gunstige effecten te hebben op kennis en houding. Ze dienen te worden ondersteund door regionale en lokale activiteiten. De effectieve componenten die in paragraaf 4.5 worden genoemd, kunnen handreikingen bieden voor de NHS om nieuwe interventies vorm te geven. Daarnaast kunnen bestaande interventies langs de 'effectieve meetlat' gelegd worden en kan bekeken worden hoe deze interventies effectiever kunnen worden. Interventies en boodschappen gericht op jongeren dienen aan de volgende voorwaarden te voldoen: Ø aantrekkelijk en uitdagend Ø acceptabel en geloofwaardig Ø bereikbaar en toegankelijk Ø bevatten cognitieve en affectieve componenten Ø zijn specifiek en generiek: gaan in op de afzonderlijke thema's naast een meer brede benadering van gezondheid en methoden Ø bieden ruimte aan 'zelfsturing' van jongeren

36


5. Conclusies en aanbevelingen 5.1 5.1.1

Conclusies Inleiding

In deze review is een overzicht gegeven van de volgende vier leefstijlen risicofactoren voor hart- en vaatziekten bij jongeren in de leeftijd van 10 tot 18 jaar: voeding, bewegen, roken en overgewicht. Tevens zijn de determinanten van gedrag ten aanzien van deze leefstijlen risicofactoren weergegeven. Daarnaast is een overzicht gegeven van de initiatieven die er door verscheidene organisaties gericht op jongeren op dit terrein ontplooid zijn. In dit afsluitende hoofdstuk zullen aan de hand van de drie velden praktijk, onderzoek en beleid conclusies worden getrokken. De verschillende criteria die tot keuzes kunnen leiden worden hierbij ook betrokken. Tevens worden er aanbevelingen gedaan. 5.1.2

Onderzoek

De review heeft zich beperkt tot Nederlandse onderzoeksgegevens. Hierbij is ingegaan op de ernst en omvang van de 'gezondheidsproblemen' onder jongeren en de gezondheidswinst die terugdringing van de verschillende risicofactoren oplevert. De stand van zaken met betrekking tot de leefstijlen risicofactoren voeding, bewegen, roken en overgewicht onder jongeren is verontrustend. De enige factor die er positief uitspringt is lichamelijke inactiviteit. De sportdeelname is tamelijk hoog, een tegengestelde ontwikkeling is echter dat de passiviteit toeneemt. Jongeren kijken veel televisie en besteden veel uren aan computeren. Deze toenemende passiviteit gecombineerd met ongezonde voeding, resulteert in een toename van het aantal jongeren met overgewicht. Ook het aantal jongeren dat rookt is groot. Wanneer de NHS een keuze maakt voor één van de vier leefstijlen risicofactoren, ligt de keuze voor roken voor de hand omdat dit de grootste gezondheidswinst zou betekenen. Rookgedrag is tevens een minder complex gedrag dan bijvoorbeeld voedingsgedrag. Er bestaat geen gezond niveau van roken. De insteek hierbij zou het voorkomen van beginnen met roken kunnen zijn en het stoppen met roken. Voedingsgedrag bestaat uit verschillende onderdelen. Wanneer er echter gekozen wordt voor gezonde voeding en meer bewegen kan dit de prevalentie van overgewicht doen dalen. Een criterium dat ook van belang kan zijn is de verwachte effectiviteit. In hoofdstuk vier in de review is een aantal evaluaties van projecten weergegeven. Gebleken is dat er weinig effectief bewezen projecten zijn in Nederland. Om die reden is er een aantal componenten vermeld die de effectiviteit van een project kunnen vergroten. Samenvattend zijn dit de volgende componenten: aantrekkelijk en uitdagend, acceptabel en geloofwaardig, cognitieve en affectieve componenten, specifiek en generiek, op maat en ruimte geven aan zelfsturing. 5.1.3

Beleid

Het jeugdbeleid wordt vanuit verschillende terreinen gevoerd. Via operatie JONG moet dit beleid in de toekomst meer op elkaar afgestemd worden. De terreinen die voor het preventief jeugdbeleid van belang zijn, zijn in de review besproken. Deze terreinen bieden aanknopingspunten voor activiteiten. Hier vallen voornamelijk het onderwijs en de sport op als kansrijke ingangen voor preventieactiviteiten. Het onderwijs wordt al veelvuldig gebruikt om preventieboodschappen te verspreiden. Het gevaar is echter dat het onderwijs overspoeld raakt door voorlichtingsboodschappen van verschillende aanbieders. Een geïntegreerde aanpak is hier van belang. Een aanzet hiertoe is gedaan door het Actieprogramma Schoolgezondheidsbeleid. Een initiatief dat hieruit voort is gevloeid is een onderzoek naar transferbevorderend leren: het aanleren van vaardigheden die toepasbaar zijn op verschillende gedragingen. Hierdoor hoeft er maar één lespakket aangeboden te worden. De sport wordt via wettelijke bepalingen, de dranken horecawet en de tabakswet, beïnvloed. Daarnaast is er reeds een aantal initiatieven gericht op gezondheidsvoorlichting aan de gang, zoals bijvoorbeeld de 'Gezonde sportvereniging' en het project 'Smok free teams'.

37


Jeugd- en jongerenwerk lijkt een relevante ingang. Op lokaal niveau gebeurt reeds het één en ander aan gezondheidsvoorlichting gericht op jongeren. Dit is echter niet structureel en er wordt weinig vastgelegd. Hier ligt ook een link naar de communitybenadering. Een criterium dat van invloed kan zijn op de keuzes die de NHS maakt is de maatschappelijke prioriteit en beleidsrelevantie. Een thema dat momenteel hoog op de agenda's van beleidsmakers staat is overgewicht. Om die reden kan hier via interventies gericht op voeding en bewegen op die trend ingespeeld worden. 5.1.4

Praktijk

Een criterium dat ook invloed heeft op keuzes die er gemaakt worden is, welke organisaties zich bezighouden met de relevante thema's. Het aantal organisaties en projecten gericht op de thema's voeding, bewegen, roken en overgewicht is divers. Alleen op het gebied van overgewicht is geen landelijke instelling. Die behoefte wordt momenteel ingevuld door het Kenniscentrum Overgewicht. Dit is echter geen organisatie die zelf projecten uitvoert. Om die reden is hier nog wel een leemte en biedt dit mogelijkheden voor de NHS. 5.2

Aanbevelingen

5.2.1

Algemeen

Voorkomen van starten met roken en stimuleren van stoppen met roken, bewegingsstimulering en het vestigen van een meer gezond eetpatroon zijn in relatie tot de gezondheid van jongeren relevante thema's. De mogelijke ingangen en activiteiten lijken daarbij 'oneindig'. Het is belangrijk dat de NHS haar missie op het vlak van jongeren en de keuzes voor thema's, projecten en interventies daarbinnen goed weet te legitimeren. Enerzijds voert de NHS zelf projecten uit gericht op jongeren, anderzijds stuurt de organisatie projecten en activiteiten middels geldstromen. Naast inhoudelijke overwegingen spelen ook de mogelijkheden van implementatie een belangrijke rol. In dit verband kan worden gesteld dat bij risicojongeren weliswaar veel gezondheidswinst te behalen is; tegelijkertijd vergt de implementatie een enorme investering. De ervaring van eigen effectiviteit om iets met gedrag te kunnen en in dat opzicht gezonde keuzes te kunnen maken blijkt bij ieder leefstijlthema relevant en zou naar jongeren als een belangrijke uitdaging op het volwassen worden kunnen worden gepresenteerd. Verder zijn gezin, naaste omgeving en de bredere sociale en maatschappelijke context belangrijke determinanten van gedrag. Wat voor ingangen en interventies ook worden gehanteerd, indien ze niet de sociale context en de leefwereld van jongeren in acht nemen en als uitgangspunt hebben valt de effectiviteit van de interventie te betwijfelen. De sociale context verandert bij jongeren in de loop der tijd en transities in de levensloop (verandering van school, krijgen van baan en aannemen van meer volwassen rollen en gedragingen) dienen aanknopingspunt te zijn voor zowel boodschap als interventie. Hoewel het gezondheidsgedrag van jongeren reden tot zorg geeft, spelen gezondheidsoverwegingen bij jongeren minder dan bij volwassenen een rol. In de benaderingswijze zal de NHS hier rekening mee moeten houden. Daarnaast gaat het niet alleen om gedragsbeïnvloeding, maar moeten ook de fysieke en sociale omgeving worden aangepakt. De gezonde keuze moet de gemakkelijke en aantrekkelijke keuze worden. Tevens is een langdurige en continue investering noodzakelijk. 5.2.2

Aanbevelingen voor de communicatie

In de communicatie naar jongeren is het belangrijk dat deze groep in staat wordt gesteld objectieve gezondheidsinformatie op zichzelf te betrekken en toe te passen. Korte termijn voordelen van gezond gedrag, zoals er goed uitzien en succesvol zijn, spreken jongeren meer aan dan de lange termijn voordelen zoals het tegengaan van hart- en vaatziekten. Wel moet er voor gewaakt worden dat er een contraproductieve boodschap kan ontstaan: wanneer bijvoorbeeld overgewicht als onderwerp centraal staat mag dit niet jongeren met overgewicht stigmatiseren door een norm van slank zijn over te dragen. Een thema als bewegingsstimulering is positiever qua toonzetting en sluit ook aan bij wat de meeste jongeren leuk vinden. 38


Deze overwegingen dienen zowel in campagnes als in activiteiten te worden betrokken. Het gaat erom dat voor jongeren aansprekende en aantrekkelijke alternatieven worden geboden voor ongezond gedrag. Hierbij kunnen geloofwaardige opinionleaders en/of peers worden betrokken. Binnen de communicatie kan gebruik worden gemaakt van marketingprincipes. Overwogen kan worden een commercieel bureau in te huren voor de uitingen naar jongeren. Wanneer de NHS een meer specifieke groep wil bereiken, moet er in de communicatie en benaderingswijze rekening gehouden worden met leeftijd, sekse en culturele achtergrond. Belangrijke aandachtspunten hierbij zijn onder meer: Leeftijd Ø Leerlingen van de onderbouw worden vaker benaderd met gezondheidsvoorlichting terwijl dit in de bovenbouw nagelaten wordt, terwijl daar net andere overwegingen en determinanten (eten/roken tegen stress) kunnen gaan spelen en vaak vaste gedragspatronen worden gevestigd. Transities in het leven (studie, zelfstandig wonen, werken) zijn ook bepalend, hoewel het hier voornamelijk om de wat oudere jongeren gaat. Ø Vrije tijdsdomein (uitgaan, sport) en werk worden belangrijker bij laat-adolescenten. Ø Een deel van de jongeren beschikt over een eigen inkomen en een daarmee gepaard gaand (ongezond) bestedingspatroon. Sekse Ø De motieven voor gedrag zijn verschillend bij jongens en meisjes. Zo is beginnen met roken bij jongens vaak een daad van 'rebellie', terwijl meisjes vatbaarder zijn voor sociale invloed en eerder gewichtsbeheersing als overweging hebben. Culturele achtergrond Ø De vraag die op dit moment gesteld kan worden is of de juiste basisinformatie voorhanden is om boodschappen en interventies desgewenst aan te passen aan verschillende allochtone groepen. 5.2.3

Aanbevelingen voor activiteiten per domein

School Binnen het onderwijs is veel aandacht voor de relevante gezondheidsthema's. Tegelijkertijd lijken scholen overvoerd door aanbieders van preventie en gezondheid en lijken ze aan de grenzen te zijn van wat qua uitvoering en implementatie mogelijk is. Aansluiting bij initiatieven waarin verschillende gezondheidsthema's geïntegreerd en gecoördineerd worden aangeboden en waarin principes van transferbevorderend leren worden gehanteerd, lijkt in dit stadium een wenselijke stap. Een aandachtspunt in dit kader is het gegeven dat er zich een concentratie van aandacht voor gezondheidsvoorlichting in de onderbouw voordoet en een afname daarvan in hogere klassen. Gezien het gegeven dat in de bovenbouw zich juist ongezonde gedragingen op het vlak van roken, voeding en beweging voortzetten en zelfs stabiliseren, een ongewenste situatie. Een voorbeeld is dat in de onderbouw relatief veel aandacht uitgaat naar het voorkomen van roken en het niet roken, terwijl er in de bovenbouw geen aandacht is voor stoppen met roken. Naast gezondheidseducatie is aandacht voor omgevingsaspecten en meer regulerende maatregelen die gezonde keuzes vergemakkelijken en of stimuleren essentieel. In dat opzicht zijn ondersteuning en een bijdrage aan initiatieven als een gezond kantinebeleid en het bewerkstelligen van een rookvrije omgeving wenselijk. Overblijven en gezond ontbijten op basisscholen zijn goede ingangen om gezonde gewoontes bij jongeren te vestigen vóórdat ze de stap naar het voortgezet onderwijs zetten. Recent is er berichtgeving geweest over bedrijven die warme en verantwoorde lunches kunnen verzorgen binnen scholen. Deels kan dit gezond eten bevorderen en ouders mogelijk ontlasten van hun vaak drukke taken; tegelijkertijd grijpt een dergelijke interventie in op de sociale functie die samen eten binnen het gezin heeft en kan het als bemoeizuchtig en bevoogdend worden opgevat. Bij schoolactiviteiten is het belangrijk dat de gezondheidstopics ook voor ouders aantrekkelijk en aannemelijk zijn. Gedacht kan worden aan adviesbrieven aan ouders over de mogelijke rol die zij kunnen vervullen. Wat betreft bewegingsstimulering is lichamelijke opvoeding sinds jaar en dag een verplicht vak in het voortgezet onderwijs, met inhoudelijke richtlijnen en met 39


minimumlessentabellen. Uit gegevens van de Koninklijke Vereniging van leraren Lichamelijke Opvoeding (2003) blijkt dat deze normering binnen de verschillende schooltypen (nog) gehandhaafd wordt maar met name binnen de examenklassen van vbo/mavo/havo/vwo onder druk komt te staan. Dit ontstaat door de versnippering in lesvakken en de resterende lestijd voor lichamelijke opvoeding. Wat betreft het middelbaar beroepsonderwijs is na een aanvankelijke opheffing van de minimumlessentabel de situatie weer verbeterd maar staat de aandacht voor bewegen binnen ROC's en vakinstellingen onder druk. Naast lichamelijke opvoeding binnen de schoolsituatie lijkt het raadzaam aandacht te besteden aan het stimuleren van fietsen naar school. Voor wat betreft thema's als voeding, beweging, overgewicht en roken vormen de periodieke geneeskundige onderzoeken door schoolartsen en schoolverpleegkundigen een kader om interventies in te zetten. Te denken valt aan de verdere ontwikkeling en implementatie van minimale interventiestrategieën (MIS) op leefstijlthema's zoals dat binnen de 'volwassen' huisartsenpraktijk meer regulier is. Een extra aandachtspunt vormt de groep schooluitvallers. Niet alleen vertonen zij vaker risicogedrag; ook vallen de reguliere kaders waarbinnen ze kunnen worden bereikt weg. Vrije tijd en werk dienen zich dan als mogelijke ingang aan. Thuis Opvoeding, de sturende en begeleidende taak van ouders en voorbeeldgedrag bevorderen dat kinderen gezonde keuzes maken. Het is van belang dat volwassenen in campagnes ook in hun rol als ouders worden aangesproken. Het voordeel van activiteiten richten op de ouders is dat de NHS zich bij deze groep sterker kan profileren, aangezien ouders zich wel druk maken over gezondheidsrisico's op langere termijn. Ouders kunnen naast school als ingang ook bereikt worden via de bredere community benadering. Bijvoorbeeld door aan te sluiten bij regionale/ lokale opvoedingsinformatie en ondersteuning vanuit bijvoorbeeld jeugd en jongerenwerk, buurt- en wijkwerk en jongerenadviescentra. Vrije tijd Jeugd- en jongerenwerk lijkt als vrijetijdsdomein een relevante ingang ook gezien het feit dat hier op lokaal niveau het een en ander aan gezondheidsvoorlichting aan jongeren gebeurt, alhoewel niet structureel en weinig vastgelegd. Hier ligt ook een link naar de verschillende community benaderingsprojecten waarin vaak de terugdringing van gezondheidsverschillen in relatie tot lage ses-groepen centraal staat. In dat kader worden in het land ook verschillende leefstijlinterventies (met als subgroep) jongeren uitgevoerd. Behoefte lijkt er vooral te zijn aan advisering over hoe moeilijk bereikbare doelgroepen met een gezondheidsboodschap te bereiken zijn. Portofoliomateriaal/overzichten van projecten en activiteiten, stimulerende ondersteunende activiteiten analoog aan voorheen het 'Geld voor een gezond idee' project van de NHS zijn ook gewenst. Ook liggen er aansluitingsmogelijkheden bij het recente NISB-initiatief waarin bewegingsstimulering volgens de methodiek van de community benadering centraal staat. Sport is vrij recent een kansrijke ingang voor gezondheidseducatie ondersteund door wettelijke en regulerende maatregelen als ingang. Wanneer overigens een afweging wordt gemaakt tussen een investering in sportkantines of schoolkantines dan lijkt de laatste gezien de implementatiemogelijkheden een meer haalbare ingang: scholen zijn vijf dagen per week geopend, het personeel is professioneler in tegenstelling tot de vrijwilligers van de sportkantines en de randvoorwaarden en organisatiegraad zijn beter. De tijd lijkt echter rijp om de sportsetting met andere partners aan te grijpen en aansluiting bij het recente NOC*NSF project 'De gezonde sportvereniging' is wenselijk.

40


Geraadpleegde experts en referenties Geraadpleegde experts Simone Bleda, NOC*NSF Sandra Bon, NIGZ Goof Buijs, NIGZ Marian v/d Hulst-Caspers, Jenaplanschool Eric Luijpers, NOC*NSF Marloes Martens, Universiteit Maastricht Carry Renders, EMGO Instituut VU Jeltje Snel, Voedingscentrum Marc Willemsen, Defacto Referenties Assema, P. van, Brug, J. & Lechner, L. (2001). Voedingsgedrag en de primaire preventie van kanker: de promotie van groente en fruit - Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen, jrg. 79 2001. - p. 346-355. Bandura, A. (1986). Social Foundations of thought and action: a social cognitive theory. New York, Prentice-Hall. Berns, M.P.H. (1995). Over gewicht en hart- en vaatziekten. Den Haag: Nederlandse Hartstichting. Boshuizen, H.C., Zaadstra, B.M. en Visser, A.Ph., (1997). Gezond ouder worden kent geen leeftijd: de invloed van preventie op jonge leeftijd. Tijdschrift voor Sociale Geneeskunde 75(7): 387-396. Bouchard, C., Shephard, R.J, Stephens, T. (1994). Physical activity, fitness and health. International proceedings and consensus statement. 1992 May 5; Toronto, Canada. Champaign, Ill: Human Kinetics Publishers. Buijs, G., Van Wijngaarden, J., Paulussen, T. & Loof, R. (2001). Gezondheid leeft op school. Tijdschrift Gezondheidsvoorlichting, jaargang 18, nummer 6. Breedveld, K. (2002). Gezond bewegen vanuit tijdsbestedingsperspectief. In: Ooijendijk, W.T.M., Hildebrandt, V.H., Stiggelbout, M. Trendrapport Bewegen en Gezondheid 2000-2001. Hoofddorp: TNO Arbeid. Gezondheidsraad (2001). Voedingsnormen: energie, eiwitten, vetten en verteerbare koolhydraten. Den Haag: Gezondheidsraad. (Publicatienummer 2001/19). Hirasing, R.A., Fredriks, A.M., Buuren, S. van, Verloove-Vanhorick, S.P. & Wit, J.M. (2001). Toegenomen prevalentie van overgewicht en obesitas bij Nederlandse kinderen en signalering daarvan aan de hand van internationale normen en nieuwe referentiediagrammen. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 145(27), 13031308. Hoogenveen, R.T. & Jansen, J. (1997). De bijdrage van determinanten aan de gezondheidstoestand: populatieve attributieve risico's. In: I.A.M. Maas, R. Gijsen, I.E. Lobbezoo & M.J.J.C. Poos (red.), Volksgezondheid Toekomst Verkenning. De Gezondheidstoestand: een actualisering. Bilthoven: RIVM. Jansen, J., Schuit, A.J. & Van der Lucht, F. (2002). Tijd voor gezond gedrag. Bevordering van gezond gedrag bij specifieke groepen. Bilthoven: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne (RIVM). Jansen, J. (1992). Hart- en vaatziekten in Nederland: ontwikkelingen en preventiemogelijkheden. Bilthoven: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne (RIVM). Korf, D.J., Nabben, T. & Benschop A., Antenne 2000: trends in alcohol, drugs en gokken bij jonge Amsterdammers. Instituut 'Bonger', Faculteit der rechtsgeleerdheid, Universiteit van Amsterdam in opdracht van Jellinek Preventie, 2001. Mathus-Vliegen, E.M.H. (1998). Overgewicht II. Determinanten van overgewicht en strategieën voor preventie. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 142(36), 19891995. 41


Kroesbergen, H. T. & Haanen, B. (1995). Determinanten van sporten door jongeren. Tijdschrift Sociale Gezondheidszorg, 73:375-381. Leest, L.A.T.M. van, Koek, H.L., Bots, M.L., Verschuren, W.M.M. (2002). Hart- en vaatziekten in Nederland 2002, cijfers over ziekte en sterfte. Den Haag: Nederlandse Hartstichting. Martens, M.K., Wind, M., Assema, Brug, J. (2002). De (on)mogelijkheden van voedingsvoorlichting aan twaalf- tot veertienjarige jongeren. Nederlands Tijdschrift Diëtisten 57, 4. Mosterd, W.L., Bol, E., Vries, W.R. de ( 1996). Bewegen gewogen. Inventarisatie van wetenschappelijke gegevens en formulering van aanbevelingen ter ondersteuning van actiegericht beleid inzake sport en (volks)gezondheid. Utrecht: vakgroep Medische Fysiologie en Sportgeneeskunde. Ocké, M.C., Hulshof, K.F.A.M, Löwik, M.R.H (2002). Met welke ziekten en aandoeningen hangt een ongezond voedingspatroon samen? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM. Ooijendijk, W.T.M., Hildebrandt, V.H. & Stiggelbout, M. (2002). Trendrapport Bewegen en gezondheid 2000-2001. Hoofddorp: TNO Arbeid. Osch, M. van (2002). Kinderen en jongeren zijn hun eigen idool. Jeugd- en jongerenonderzoek 2002. Kwalitatief onderzoek door IPM Kidwise in opdracht van Sanoma Uitgevers. Peters, L. & Keijsers, J.F.E.M. (2002). Kwaliteitscriteria voor gezondheidsbevorderende interventies in en om scholen. Review en checklistontwikkeling. Maastricht/ Woerden: Schoolslag GGD Zuidelijk Zuid-Limburg/NIGZ. Peters, L. & Luijpers, E.T.H. (2001). Energie in balans. Preventie van overgewicht door voeding en bewegen. Den Haag/Woerden: Voedingscentrum/NIGZ. Peters, L. (2000a). Determinanten van BRAVVO-gedragingen/ BIjlage B: Literatuurstudie determinanten van BRAVVO-gedragingen. In: P. Cuijpers, R. Jonkers & J.F.E.M. Keijsers (red.), Leefstijlcampagnes in Nederland: analyse en aangrijpingspunten voor kwaliteitsverbetering. Den Haag: ZorgOnderzoek Nederland. Peters, L. (1999). Leefstijlfactoren en het risico op hart- en vaatziekten. Den Haag/Woerden: Nederlandse Hartstichting/NIGZ (intern rapport). Poort, E.C., Wal, M.F. van der, Uitenbroek, D.G., Pauw-Plomp, H. (2001). Verschillen in ontbijtgewoonten bij schoolkinderen van Nederlandse, Surinaamse, Marokkaanse en Turkse afkomst. Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen, jrg. 79, 150-154. Powell, K.E., Blair, S.N. (1994). The public health burdens of sedentary living habits: Theoretical but realistic estimates. Medicine and Science in Sports and Exercise, 26: 851-856. Schaalma, H., Bolman, C., De Nooijer, J., De Vries, H., Paulussen, T., Aarts, H. & Willemse , G. (1997). Jongeren en de preventie van hart- en vaatziekten. Een leefstijlen determinantenanalyse. Den Haag: Nederlandse Hartstichting. Schuit, A.J., Feskens, E.J.M., Seidell, J.C. (1999). Lichamelijke activiteit in samenhang met sociaal-demografische determinanten en gezondheidskenmerken bij volwassen mannen en vrouwen in Amsterdam, Doetinchem en Maastricht. Ned Tijdschr Geneeskd, 1999; 143(30): 1559-64. Schuit, A.J. (2001). Welke factoren hangen samen met lichamelijke activiteit? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne (RIVM). Seidell, J.C. (1997). Time trends in obesity: an epidemiological perspective. Horm Metab Res, 29, 155-158. Sport, bewegen en gezondheid (2001). Naar een actief kabinetsbeleid ter vergroting van de gezondheid door en bij sport en beweging. Spruijt-Metz, D.D. (1996). Betekenissen van gedragingen als handvat voor voedingsboodschap. Over alledaagse gezondheidsgedragingen van adolescenten. Voeding, jrg 57, nr. 11. Spruijt-Metz, D.D. (1997). Rekening houden met betekenissen van gedrag bij voorlichtingsprogramma's en gezondheidseducatie. TIAZ, nr. 1. Stiggelbout, M., Westhoff, M.H., Mulder, Y.M., Ooijendijk, W.T.M., Hildebrandt, V.H., Baken, W. (1998). De gezondheidswaarde van lichamelijke activiteit; een literatuurstudie. Leiden: TNO Preventie en Gezondheid, 1998. 42


US DHHS. U.S. Department of Health and Human Services (1996). Physical activity and health: a report of the Surgeon General. Atlanta, GA, USA: U.S. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion. Vaandrager, L. (1995). Constructing a healthy balance: action and research ingredients to facilitate the process of health promotion. Wageningen: Landbouwuniversiteit Wageningen, Landbouw- en Milieuwetenschappen (Dissertatie). Veenstra, K. (2002). Kies voor Hart en Sport. Verleden, heden, toekomst. Universiteit Maastricht. Versteeg, F. (1997). Op VBO en MAVO wordt het meest gesnackt. Voeding en Voorlichting, nummer 1 januari 1997. Weerdt, I. de, Lagendonk, J. & Görts, C. (2002). Evaluatie van de Junior Hartdag en de Heart Dance Award 2002. Haarlem/Rescon. Zijdenbos, A. & Kerstens, L. (1998). Evaluatie-onderzoek voorlichtingscampagne ''Goede voeding, wat let je?'': samenvatting en conclusies. Den Haag/ Reseach & Consultancy.

43


Bijlage 1 Onderzoeksprojecten gesteund door de NHS A school-based intervention program to improve dietary and physical activity behaviour in adolescents, in order to maintain energy balance De prevalentie van overgewicht is sterk gestegen. De oorzaak van overgewicht is een te hoge energie inname in combinatie met een te lage energie energieverbranding. Met name de energieverbranding, door middel van lichamelijke activiteit, neemt af in de periode 1316 jaar. Interventies gericht op deze doelgroep zijn potentieel succesvol aangezien deze groep makkelijk via school te bereiken is. Een educatieve omgeving en toegang tot internet zijn goede condities voor succesvolle interventies. Het project richt zich op 400-600 scholieren van 13-14 jaar oud, van 16 verschillende scholen. Scholieren worden via lessen op school en via de computer geadviseerd met betrekking tot de volgende veranderingen in leefstijl: 1) Vermindering van de inname van frisdrank; 2) Verandering van het snackpatroon; 3) Tijd verminderen die men doorbrengt met tv kijken en het doen van computerspelletjes; 4)Verhogen van de lichamelijke activiteit. Het project loopt van 2001 tot 2007. Quality of Life long-term after surgical correction for congenital heart disease in early childhood: a continue follow up of cardiological and psychosocial outcome Dit project richt zich op hartpatiënten die in de periode 1989-1991 zijn gevolgd. Het gaat hier om hartpatiënten die in hun kindertijd een operatie hebben ondergaan voor Congenital Heart Disease. Het doel van het huidige onderzoek dat van 2000-2003 loop is om te achterhalen hoe het nu met deze mensen gaat qua gezondheid. Prolonged high blood pressure and cholesterol levels in youths: determinants and relation with early organ damage Hart- en vaatziekten hebben hun oorsprong vroeg in het leven. De belangrijkste risicofactoren voor hart- en vaatziekten zijn verhoogde bloeddruk en serumcholesterol. Deze ontwikkelen zicht op jonge leeftijd, wat de vraag oproept naar het belang van vroege preventie. In het onderzoek zullen de volgende vragen worden onderzocht: 1) Wat zijn determinanten van langdurig hoge bloeddruk en cholesterol niveaus bij jongeren? 2) Zijn langdurig hoge bloeddruk en cholesterol niveaus gerelateerd aan vroege orgaanschade? Role of prototypes in predicting smoking and drinking among adolescents: testing causality and strategies for behavioural change Uit onderzoek is gebleken dat het alcoholgebruik en het rookgedrag van jongeren beïnvloed word door het beeld dat zij hebben van leeftijdgenoten die roken en drinken. In deze studie werd onder 3200 12-14 jarigen een vragenlijst afgenomen, na een jaar werd onder dezelfde groep dezelfde vragenlijst afgenomen. Het uiteindelijke doel is het uitstellen van het rook en drinkgedrag. Dit probeert men te bereiken door kennis te krijgen over de volgende onderwerpen: 1) Welke factoren dragen bij aan de ontwikkeling van een negatief of positief beeld van rokende en drinkende leeftijdgenoten? 2) In welke mate hebben de beelden die jongeren hebben van rokende en drinkende leeftijdgenoten invloed op het beginnen met roken en drinken? 3) Welke factoren beïnvloeden de relatie tussen het beeld van rokende en drinkende leeftijdgenoten en het beginnen met roken en drinken?

44


4) Wat is de meerwaarde van de beeldvorming omtrent roken en drinken bij leeftijdgenoten in tegenstelling tot andere relevante determinanten van beginnen met roken en drinken? 5) Is een minimale interventiestrategie gericht op roken en drinken effectief? 6) Welke beïnvloeding van beeldvorming is effectiever, een negatieve of een positieve?

45


Bijlage 2 Projecten die door ZON zijn gehonoreerd gericht op jongeren 1. Bevorderen van een beleid voor de schoolkantine als onderdeel van een schoolgezondheidsbeleid Programma: Preventie: Uitvoeringsprojecten en landelijke voorlichtingscampagnes Thema: Preventie: Uitvoeringsprojecten en landelijke voorlichtingscampagnes Projecttype: Implementatie Periode: van 1-1-2000 tot en met 1-1-2003 Vraagstelling Het ontwikkelen van een ondersteuningspakket alsmede het organiseren en bieden van de noodzakelijke begeleiding (onder andere cursus) voor GGD-en en VO-scholen ter realisatie van dat deel van het voedingsbeleid binnen scholen, gericht op een gezonde en veilige voedselverstrekking en de integratie tussen het voedingsbeleid en de voedingseducatie. Aanvragende organisatie: Het Voedingscentrum 2. Computer-assisted Adolescent Health Promotion: Development of an Internet-enabled system for assessment of adolescent health, tailored health education and referral integrated in preventive youth health care in the Netherlands. Programma: Preventie: Innovatief preventieonderzoek Thema: Preventie: Innovatief preventieonderzoek Projecttype: Onderzoek Periode: van 1-1-2001 tot en met 1-1-2003 Samenvatting Dutch preventive adolescent health care is delivered by teams of schoolphysicians/nurses, health educators and epidemiologists of Municipal Health Services ('GGD-s') in cooperation with schools. 'JGZ'-interventions are individual- as well as community-oriented. The Dutch Public Health Platform ('JGZ'-section) recently advocated an inventory of the health of each child at four developmental stages (e.g. start of secondary school at age 12 and at the exit of compulsory education at age 16). This should be the basis for (individual and group-level) health profiles and for individual targeted care.Questionnaires are increasingly applied by 'GGD-s' for group-level health profiles, but only incidentally for individual risk assessment. However, due to scarce resources only few 'GGD-s' can offer the customary face-to-face consultations ('PGO-s') to all adolescents.In this project a comprehensive low-cost Internet-based strategy will be developed consisting of computer-assisted interactive (individual, group-level) health assessments, computertailored health education/referrals, integrated in routine 'JGZ'-care. From the beginning simple prototypes will be tested by two 'GGD-s'. Youth, parents, schools and ('JGZ') experts will be involved. Privacy protection will be guaranteed. The final prototype will be implemented and evaluated at two 'GGD-s'. As the system will be adaptable, it allows for implementation in the proposed future nation-wide standard practice (12/16 years). Vraagstelling (1) Development of an Internet-enabled strategy with adequate privacy protection, to enhance preventive adolescent health care at low costs by computer-assisted (individual, group-level) health assessment, computer-tailored health education and referral to schoolphysician/nurse.(2) Implementation and (process-, cost-) evaluation of the pilot-system in routine practice of two 'GGD-s'.(3) Development of a proposal to study costs and effects of Computer-assisted Adolescent Health Promotion.

46


Aanvragende organisatie: Erasmus Universiteit Rotterdam: Instituut Maatschappelijke Gezondheidszorg 3. Een lokaal aanbod van interventies gericht op de bevordering van de gezondheid van jongeren van 12 tot 19 jaar op dorps- en wijkniveau volgens de community-based benadering. Programma: Preventie: Uitvoeringsprojecten en landelijke voorlichtingscampagnes Thema: Preventie: Uitvoeringsprojecten en landelijke voorlichtingscampagnes Projecttype: Implementatie Periode: van 1-1-2001 tot en met 1-7-2003 Samenvatting In 1996 is door de GGD Zuidoost-Drenthe in opdracht van de drie gemeenten in ZuidoostDrenthe een leefstijlonderzoek onder jongeren van 12 tot 19 jaar uitgevoerd. De uitkomsten van dit onderzoek waren aanleiding voor gemeenten en GGD om de komende jaren extra preventieactiviteiten voor de doelgroep te ontwikkelen. Ervaringen met en resultaten van het community-based hart- en vaatziekten preventieproject Zuidoost-Drenthe HARTstikke Goed! zijn uitgangspunt geweest voor de opzet van het in de aanvraag beschreven project. Om de interventiemix op lokaal niveau te ontwikkelen en uit te voeren, wordt het 10fasenmodel gebruikt dat is ontwikkeld in het kader van Zuidoost-Drenthe HARTstikke goed! Het project wordt op drie locaties uitgevoerd, te weten de wijken Tuindorp, Emmermeer en het dorp Valthermond. De gebieden verschillen van elkaar voor wat betreft de urbanisatiegraad, sociale netwerken en jongerengroepen. De interventies zijn gericht op de bevordering van de gezondheid en worden uitgevoerd in samenwerking met jongerengroepen en lokale organisaties. Naast activiteiten gericht op voorlichting en educatie, maken ook beleid en regelgeving, voorzieningen en afstemming van zorg en aandacht voor de omgevingsfactoren deel uit van de interventiemix. Ten behoeve van regionale en landelijke overdracht wordt een handboek ontwikkeld voor de uitvoering van de community-based jeugdinterventies. Vraagstelling Het ontwikkelen, uitvoeren en verankeren van een lokaal aanbod van interventies gericht op de bevordering van de gezondheid van jongeren van 12 tot 19 jaar volgens de community-based benadering. Aanvragende organisatie: GGD Zuidoost Drenthe 4. Effecten van angstaanjagende tv-spotjes Programma: Preventie: Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek Thema: Preventie: Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek Projecttype: Onderzoek Periode: van 1-1-2001 tot en met 1-7-2003 Samenvatting Dit project richt zich op het evalueren van de effecten van angstaanjagende tv-spotjes die onderdeel uitmaken van publiekscampagnes gericht op het beinvloeden van gezondheidsgedrag. Publiekscampagnes, en tv-spotjes in het bijzonder, lijken steeds vaker te kiezen voor een negatieve benadering door gebruik te maken van angstaanjagende informatie in hun boodschappen. Het is echter onbekend of angstaanjagende tv-spotjes inderdaad deze effecten hebben. In het bijzonder worden de effecten van bestaande angstaanjagende tv-spotjes op het gebied van alcohol, roken en seksueel overdraagbare aandoeningen (soa) onderzocht op de mate waarin zij in staat zijn, vergeleken met onderwerpgelijke niet-angstaanjagende tv-spotjes, aandacht voor de boodschap en attitude en gedrag ten aanzien van de gedragsaanbeveling te verhogen. Tevens zal nagegaan worden in hoeverre verwachtingen van leden van de doelgroep over de effectiviteit van angstaanjagende tv-spotjes overeenkomen met hun daadwerkelijke reacties op die tv-spots. Het onderzoek zal met name plaatsvinden in het gedragslaboratorium, opdat de effecten op angst, aandacht en gedrag nauwkeurig kunnen 47


worden vastgesteld met behulp van een experimenteel studie-ontwerp en valide en betrouwbare meetinstrumenten. Met de bevindingen van het hier voorgestelde onderzoek kunnen aanbevelingen worden gedaan voor verbetering van huidige en toekomstig te ontwikkelen publiekscampagnes op de Nederlandse televisie. Vraagstelling (1) Wat zijn de effecten van angstaanjagende tv-spotjes op het gebied van alcohol, roken en seksueel overdraagbare aandoeningen op de mate van aandacht voor de boodschap en attitude en gedrag ten aanzien van de gedragsaanbeveling, en welke rol spelen percepties van persoonlijke relevantie en eigen-effectiviteit hierin? (2) In hoeverre komen verwachtingen van leden van de doelgroep over de effectiviteit van angstaanjagende tvspotjes overeen met hun daadwerkelijke reacties op die tv-spots? Aanvragende organisatie: Universiteit Maastricht 5. LIFE21 Jongeren van 12-18 jaar door middel van actieve participatie betrekken bij de invulling van hun eigen gezonde leefstijl. Programma: Preventie: Gezond Leven Thema: Samenwerking Projecttype: Uitvoering Periode: van 1-4-2002 tot en met 1-10-2004 Samenvatting Vorm en inhoud van gezondheidsvoorlichting en gezondheidsbevordering gericht op jongeren wordt in sterke mate bepaald door professionals. Daarbij ligt de nadruk al snel op de missie en de boodschap van de betreffende instelling. De inhoud van de boodschap is veelal gebaseerd op rationele motieven. Affectieve componenten blijven onderbelicht. Uit vele studies blijkt dat interventies wel leiden tot kennisvermeerdering maar niet tot gedragsverandering. Het project LIFE21 kiest voor een andere, innovatieve benadering. Nagegaan wordt of jongeren door middel van actieve participatie in het ontwikk elen en uitvoeren van interventies gestimuleerd kunnen worden in het duidelijk maken en helder krijgen van hun eigen gezondheidsgerelateerde gedrag en de wijze waarop zij hierin keuzes maken. Door middel van groepsgesprekken en onderzoek naar dagelijkse gesprekken van jongeren onderling, wordt informatie verzameld over wat er onder jongeren leeft, welke aan gezondheid gerelateerd themas zij belangrijk vinden en op welke wijze(n) zij met die themas bezig (willen) zijn. Kenmerkend voor deze nieuwe aanpak is: 1.Onderwerpkeuze en werkwijze worden in nauw overleg met de jongeren bepaald door middel van het inventariseren en prioriteren van themas die jongeren in het leven van alledag bezighouden. 2.Samen met de jongeren wordt een vernieuwende interventie ontwikkeld. Deze interventie wordt in een kleinschalig experiment getoetst op effectiviteit. Doordat dit gebeurt met de jongeren zelf sluit het geheel goed aan bij de belevingswereld van de jongeren. 3.Concretisering van doelen, werkwijzen en evaluatie gebeurt gedurende het project. Deze zijn immers afhankelijk van de keuzes zoals die gemaakt worden tijdens het onder 1 beschreven proces. Vraagstelling De centrale vraagstelling van het project LIFE21 is of jongeren van 12-18 jaar door middel van actieve participatie in het ontwikkelen en uitvoeren van interventies kunnen worden gestimuleerd in expliciteren van hun eigen gezondheidsgerelateerde gedrag en de manier waarop zij hierbinnen keuzes maken. De overkoepelende doelstelling van het project is om op deze wijze aan de eigen effectiviteit en empowerment van jongeren te vergroten. Tijdens de uitvoering van het project worden concrete doelstellingen geformuleerd. Aanvragende organisatie: GGD Eindhoven

48


6. 2 ons groenten, 2 stuks fruit? Vanzelfsprekend! Een vergelijkend onderzoek van 2 stimuleringsinterventies gericht op de gewoontevorming van groente- en fruitconsumptie van basisschoolleerlingen. Programma: Preventie: Gezond Leven Thema: Samenwerking Projecttype: Uitvoering Periode: van 1-8-2002 tot en met 1-8-2006 Samenvatting De Nederlander eet niet genoeg groenten en fruit per dag. De landelijke richtlijnen, 2 stuks fruit en 2 ons groenten per dag, worden door de meeste Nederlanders niet gehaald. Om ervoor te zorgen dat het voldoende eten van groenten en fruit een gewoonte wordt, richt het project zich op de kinderen van de basisschool. Onderzocht zal worden wat de effecten van 2 verschillende interventies zijn op de groente- en fruitconsumptie bij kinderen en de gewoontevorming in deze. De eerste interventie bestaat uit het één schooljaar lang dagelijks verstrekken van groenten en fruit op de basisschool. De tweede interventie bestaat uit het aanbieden van een stimuleringspakket, waaronder het verstrekken van een groente/fruitbox aan de kinderen om de eigen verantwoordelijkheid van zowel kinderen als ouders voor een gezonde voedingsgewoonte te stimuleren. Om te zien of de groente- en fruitconsumptie inderdaad toeneemt zullen de effecten van de interventies gemeten worden. Hiertoe vindt voorafgaand aan de interventies een nulmeting plaats om de consumptie te bepalen. Aan het einde van het schooljaar vindt een tussenmeting plaats om te zien of de groente- en fruitconsumptie werkelijk is toegenomen. De eindmeting vindt een jaar na afloop van de interventie plaats. Zo kan onderzocht worden of eventuele positieve effecten stand houden, ook bij de kinderen die naar het voortgezet onderwijs zijn gegaan. De metingen (middels vragenlijsten) vinden plaats bij zowel de kinderen, als bij de ouders/verzorgers en leerkrachten. Vraagstelling Centraal staat de vraag wat het effect is van 2 soorten interventies in het basisonderwijs om de dagelijkse groente- en fruitconsumptie van de kinderen te stimuleren zodat aan de landelijke richtlijnen wordt voldaan. Daarbij wordt gekeken naar de bijdrage van de afzonderlijke interventies aan de te verwachte verandering in de groente- en fruitconsumptie en gewoontevorming. Daarnaast wordt de rol van de samenwerking met de verschillende partners binnen de interventies in het onderzoek meegenomen. Tenslotte wordt de vraag gesteld of de interventies een gunstige invloed hebben op het terugdringen van sociaal economische verschillen in groente- en fruitconsumptie. Aanvragende organisatie: GGD Noord- en Midden Limburg 7. Preventie van obesitas bij volwassenen: cognitieve gedragstherapie voor kinderen met overgewicht Programma: Preventie: Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek Projecttype: Onderzoek Periode: van 1-5-1999 tot en met 1-5-2004 Vraagstelling Is een behandeling die zich richt op het negatieve lichaamsbeeld, de lage zelfwaardering en geleidelijke gewichtsafname van kinderen met overgewicht op termijn effectiever dan een behandeling gericht op ernstige restrictie van de energie-inname en verhoging van het energieverbruik? Aanvragende organisatie: Universiteit Maastricht, Capaciteitsgroep Experimentele Psychologie

49


8. Tailor-made school health promotion. An innovative collaboration project focused on coordinated and intersectoral prevention for schoolgoing youth: from supply to demand oriented Programma: Preventie: Gezond Leven Thema: Samenwerking Projecttype: Uitvoering Periode: van 1-2-2002 tot en met 1-2-2005 Samenvatting Een zevental gedragingen die zich van kinds af aan ontwikkelen zijn verantwoordelijk voor de meest voorkomende ziekten in Nederland, te weten: tabaksgebruik, slechte eetgewoonten, lichamelijke inactiviteit, onverantwoord gebruik van alcohol en andere drugs, ongevallen in de privé sfeer en verkeersongevallen, psychologische en psychosociale problemen en onveilig seksueel gedrag. Gezondheids- en welzijnsinstellingen bieden een groot aantal programmas aan basis- en voortgezet onderwijs teneinde de gezondheid van de jeugd te bevorderen. Echter, tot op heden vindt er hoegenaamd geen afstemming plaats tussen de instellingen. Bovendien wordt onvoldoende ingespeeld op de behoeften van de school. Een vijftal relevante Zuid Limburgse organisaties hebben daarom afgesproken samen te gaan werken, waarbij gestreefd wordt naar vraaggerichte in plaats van aanbodgerichte programmering. Het Amerikaanse Center for Disease Control and Prevention (CDC) heeft een protocol opgesteld voor de ontwikkeling en de monitoring van een zogenaamd Coordinated School Health Program (CSHP). Deze CSHP-benadering verbindt onderwijs- en gezondheidsdoelen met elkaar. Gezondheid - hetgeen meer is dan de afwezigheid van ziekte - verbetert de leerprestaties en biedt alle kinderen gelijke kansen om te kunnen leren. CSHP wordt gedefinieerd als een gepland, gecoördineerd, op school gebaseerd programma ter verbetering van de gezondheid en de leerprestaties van de schoolgaande jeugd (gericht op de 7 belangrijkste risicogedragingen). Vraaggerichte sturing en vindplaatsgerichte implementatie staan in dit model centraal. Het CSHP model geeft hiervoor stap voor stap de procedure aan voor zowel scholen als de instellingen, gericht op 8 componenten (1: sport, -spel en bewegingsonderwijs; 2: gezondheidsbeleid; 3: schoolvoeding; 4: schoolbegeleidingsdienst en psychologische en sociale zorg; 5: arbobeleid voor personeel; 6: participatie van familie en buurt; 7: fysieke omgeving school, (verkeers) veiligheid; 8: gezondheidsonderwijs). Gestreefd wordt naar empowerment van school, ouders, jeugd en buurt en naar incorporatie van gezondheidsaspecten binnen het totale schoolcurriculum en de sociale en fysieke omgeving van de school. Dit project onderzoekt of het CSHP model bruikbaar is in de Nederlandse situatie. Zuid-Limburg fungeert als proefproject. Een procesevaluatie wordt uitgevoerd t.a.v. de samenwerking tussen de Zuid-Limburgse instellingen en scholen die deelnemen aan het proefproject. Eindproducten zijn een zorgvuldige beschrijving van het samenwerkingsproces op school- en regionaal niveau, vertaling van de CSHP instrumenten naar de Nederlandse situatie, een handboek voor implementatie in Nederland en een dissertatie. Het regionaal project zal een onderdeel zijn van het landelijk actieprogramma schoolgezondheidsbevordering. NIGZ, GGD Nederland en UM ondersteunen het geheel. Een begeleidingscommissie bewaakt de onderzoekscomponent. Vraagstelling Om de belangrijkste risicogedragingen van de jeugd te reduceren, gaan regionale welzijnsen gezondheidszorg instellingen samenwerken, waarbij het Amerikaanse Coordinated School Health Program-model (CSHP) als uitgangspunt dient. De vragen die beantwoord dienen te worden zijn: 1. In welke mate is de CSHP benadering nuttig en bruikbaar om regionale netwerken op te zetten teneinde te komen tot een gecoördineerde aanpak van schoolgezondheidsprogrammas, die afgestemd is op de typisch Nederlandse situatie met haar specifieke onderwijswetgeving, gezondheidszorg- en onderwijsstructuur? 2.Leidt deze Nederlandse versie van CSHP tot schoolgezondheid-op-maat? (vraaggericht in plaats van aanbodgestuurd?) 3.Leidt deze Nederlandse versie van CSHP tot meer schoolgezondheidsactiviteiten dan een niet-gecoördineerde aanpak? Aanvragende organisatie: GGD Zuidelijk Zuid-Limburg

50


9. Vroegtijdige signalering en preventie van overgewicht Programma: Preventie: Innovatief preventieonderzoek Thema: Preventie: Innovatief preventieonderzoek Projecttype: Onderzoek Periode: van 09-01-2002 tot en met 09-01-2005 Aanvrager: GGD Zeeland Vraagstelling Het doel is aangrijpingspunten te vinden voor de ontwikkeling van doelmatige, op jonge jeugd gerichte, preventieprogramma's tegen overgewicht. De vraagstellingen zijn: 1. Wat zijn de relaties van geboortegewicht en het groeipatroon met- het ontstaan van overgewicht tot op jong volwassen leeftijd?- het optreden van cardiovasculaire risicofactoren, type 2 diabetes en astma op jong-volwassen leeftijd? 2. Wat is de rol van borstvoeding in deze relaties? Samenvatting De prevalentie en ernst van overgewicht zijn in Nederland sterk toegenomen. Vanwege de toenemende prevalentie en samenhangende morbiditeit is primaire preventie van overgewicht van groot belang. Evenwel is het tijdstip waarop met preventie begonnen moet worden onduidelijk en ontbreken doelmatige preventieprogrammas. Vanwege de relatie tussen gewicht op jeugdige leeftijd en gewicht op volwassen leeftijd, veronderstellen wij dat er kritieke groeiperiodes zijn die overgewicht voorspellen. Daarnaast is de literatuur over de rol van borstvoeding bij de preventie van overgewicht niet eenduidig en ontbreken gegevens over het verband tussen borstvoeding en overgewicht op jong-volwassen leeftijd. Doel van dit onderzoek is aangrijpingspunten te vinden voor de ontwikkeling van doelmatige op de jonge jeugd gerichte preventieprogrammas. Het onderzoek gaat uit van gedetailleerde prospectief vastgelegde gegevens over zuigelingenvoeding van 2599 kinderen, bij geboorte in 1977-1986 woonachtig in Terneuzen. Deze gegevens worden aangevuld met groeigegevens van 0 tot 15 jaar en nieuwe gegevens door vragenlijsten, lichamelijk en laboratoriumonderzoek op de leeftijd van 15 -24 jaar. De gegevens zullen informatie leveren over het tijdstip waarop met preventie gestart moet worden en voor het ontwikkelen van doelmatige preventieprogrammas gericht op de totale populatie en op risicogroepen. Bovendien geven de resultaten mogelijk een extra stimulans voor het geven van borstvoeding. Relevantie Het beoogde project zal op grond van op objectieve wijze vastgelegde gegevens nieuwe inzichten verschaffen in - de mogelijke kritieke groeiperiodes welke het ontstaan van overgewicht tot op jong-volwassen leeftijd voorspellen,- het moment waarop op jeugdige leeftijd overgewicht of obesitas met een blijvend karakter optreedt of dreigt te ontstaan tot op jong-volwassen leeftijd (tracking) en daarmee samenhangende morbiditeit,- de primair preventieve invloed van borstvoeding op overgewicht en obesitas tot op jong-volwassen leeftijd en op met overgewicht gerelateerde ziekten, namelijk (risicofactoren voor) hartvaatziekten, type 2 diabetes en astma,- risicogroepen voor overgewicht en obesitas, op basis van geboortegewicht, groeipatroon, en (de duur van) borstvoeding. De studie geeft inzicht in het tijdstip waarop vroegtijdige signalering van (het risico op) overgewicht kan plaatsvinden, en met preventie en adequate begeleiding begonnen zou moeten worden. Huidige studie kan aangrijpingspunten bieden voor het ontwikkelen van vroegtijdige preventieprogrammas. Dit is van groot belang omdat er nog geen effectieve evidence based programmas bekend zijn. De meeste van de onderzochte interventies richten zich op het bevorderen van een gezonde leefstijl. Er wordt echter gesuggereerd op basis van bepaalde fysiologische en gedragsmechanismen dat al in een vroegere fase met preventie begonnen kan worden, namelijk door het geven van borstvoeding. Daarnaast kunnen mogelijk risicogroepen worden onderscheiden voor wie deze interventie-programmas extra van belang zijn, of voor wie aangepaste preventieprogramma's moeten worden ontwikkeld. Jeugdigen en allochtonen zijn in dit onderzoek als zwaartepunt aangegeven, omdat programma's, gebaseerd op de uitkomsten van dit onderzoek, vooral gericht zullen zijn op preventie op zo jong mogelijke leeftijd en omdat gekeken wordt naar mogelijke risicogroepen welke eventueel onderscheiden kunnen worden op basis van etniciteit. Zo blijkt dat de prevalentie van overgewicht hoger

51


is bij Turkse en Marokkaanse kinderen dan bij Nederlandse. Mogelijk wordt dit verschil mede veroorzaakt door verschil in zuigelingenvoeding en groeipatroon. Bij het ontwikkelen van specifieke preventieprogramma's zal de jeugdgezondheidszorg in Nederland een belangrijke rol spelen. Het is mogelijk dat op grond van de resultaten van dit onderzoek aanbevelingen worden gedaan voor onderzoeksmomenten binnen de jeugdgezondheidszorg om de ontwikkeling van overgewicht vroegtijdig te kunnen signaleren en preventie te kunnen toepassen. Omdat een deel van de gegevens ten behoeve van beoogd project al verzameld zijn, worden deze inzichten tegen relatief geringe kosten en binnen relatief korte tijd verkregen. Immers een prospectief opgezet longitudinaal onderzoek, waarbij alle gegevens nog verzameld moeten gaan worden, vereist veel meer tijd en kosten. Een preventieprogramma waarin preventie van overgewicht centraal staat zal niet alleen een individueel maar ook een maatschappelijk doel dienen door een afname van ziekteverzuim, arbeidsongeschiktheid en medische kosten (o.a. door de afname van klinische opnames en gebruik van voorzieningen WVG/AWBZ), veroorzaakt door vermindering van de met overgewicht gepaard gaande morbiditeit. Momenteel worden medewerkers van de jeugdgezondheidszorg tijdens de periodieke onderzoeken, welke aan ieder kind op bepaalde ontwikkelingsmomenten worden aangeboden, steeds vaker geconfronteerd met overgewicht bij zowel kinderen als jeugdigen. Er bestaat grote bereidheid binnen de jeugdgezondheidszorg om het (risico op) overgewicht in een vroeg stadium te herkennen en vroeg preventie toe te passen. Door middel van publicaties in zowel Nederlandse als internationale tijdschriften als ook door voordrachten op symposia en nascholingen kunnen medewerkers van de jeugdgezondheidszorg goed geïnformeerd worden over de voor de praktijk relevante resultaten van het onderzoek. Nieuwe preventieprogramma's ter voorkoming van overgewicht, welke in nauw overleg met de medewerkers van de jeugdgezondheidszorg tot stand dienen te komen, kunnen in een vervolgstudie geëvalueerd worden op haalbaarheid en (kosten-)effectiviteit. Preventieprogrammas ter voorkoming van passief roken en wiegendood hebben laten zien dat wetenschappelijk onderbouwde effectieve preventieprogramma's snel ingevoerd kunnen worden wanneer ze inpasbaar zijn in de setting van de jeugdgezondheidszorg. Daar meten en wegen al gebruik zijn binnen de jeugdgezondheidszorg zullen nieuwe preventieprogrammas ter voorkoming van overgewicht op jong-volwassen leeftijd snel ingevoerd kunnen worden.

52


Bijlage 3 Projecten van Defacto gericht op jongeren maar ik rook niet... Activiteit Doelgroep Partners/intermediairs Doel Looptijd Middelen

Onderzoek

Status

Multimediale campagne Jongeren van 12 tot 16 jaar Campagne wordt via media en buitenschoolse settings gevoerd Onderwerp niet-roken op de agenda zetten (korte termijn) en opwaarderen van het imago van de niet-roker (lange termijn) 1998-2001 Tv-commercials, tv-nonspot, advertenties in tijdschriften, internetsite, 0900-telefoonlijn, op school verspreide ansichtkaarten, acties in de directe leefomgeving van doelgroep, stickervellen, gadgets Voor strategie- en conceptontwikkeling literatuuronderzoek, determinantenonderzoek, interviews experts Voor ontwikkeling communicatieve uitingen pretest jongeren, pretest volwassenen, posttest jongeren, tracking Voor ontwikkeling below-the-line activiteiten pretest en posttest onder jongeren Voor campagne-effect voormeting (1998) en nameting (2001) Voor buitenschoolse activiteiten (De Bus) pretest concept, vormgeving en procesevaluatie (IPM) In 2001 zijn twee nieuwe televisiecommercials uitgezonden. Campagne is in 2001 afgesloten. Resultaten van de nameting zijn beschikbaar. Voorbereidingen voor nieuwe campagne zijn gestart.

Individuele rook-niet-afspraken Doelgroep Jongeren van 8 tot 16 Partners/intermediairs Onderwijs, ouders, etc. Doel Ondersteunen van voornemen niet te gaan roken door afspraak met iemand uit omgeving Middelen Op aanvraag verspreiding naar doelgroep of intermediairs van rook-niet-sjek. Looptijd Doorlopend Status Er zijn in 2001 geen nieuwe afspraken geregistreerd. Al geregistreerde afspraken zijn en worden afgehandeld. Operatie tegengif/'Actie Tegengif ' Activiteit Stimuleren van klassikale niet-roken-afspraken Doelgroep Klas 1 en 2 voortgezet onderwijs Partners/intermediairs Trimbosinstituut/voortgezet onderwijs, docenten verzorging, GGD Doel Doelgroep spreekt af niet te gaan roken of met roken te stoppen Middelen Mailing voortgezet onderwijs, poster voor groepsafspraak, kaarten voor individuele afspraak, informatiebrochure voor scholen, beloningen, prijsuitreiking, nieuwsbrief Looptijd Tweede jaar november 2000 tot 31 mei 2001 Derde jaar november 2001 tot 31 mei 2002

53


Onderzoek

Status

Rookvrije school Activiteit Doelgroep Partners/intermediairs Doel

Middelen

Looptijd Onderzoek Status

Pilot met effectonderzoek en procesevaluatie (1998/2000) TNOPG) Onderzoek naar de waardering van de interventie bij leerkrachten en leerlingen in (2001) (Quo Communication) In tweede en derde jaar ongeveer 1800 deelnemende klassen (±55.000 leerlingen). Op basis van onderzoek naamsverandering 'Actie Tegengif'

Implementatietraject Scholen voor basisonderwijs, voor voortgezet onderwijs en voor volwasseneneducatie Ministerie van OCW Onderwijs stimuleren tot beleidsvorming rond onderwerp roken met als uitkomst rookvrije omgeving op scholen, aandacht voor niet-roken in lessen op school, voorbeeldgedrag van volwassenen Handleiding basisonderwijs, handleiding voortgezet onderwijs, poster, uitreiking (geld)prijzen en predikaten, vragenlijst inventarisatie bestaand rookbeleid en feedback hierover naar scholen, controlebezoeken van predikaatscholen. Vanaf 1997 Implementatie- en effectonderzoek (1999 en 2001) (NIPO) en kwalitatief onderzoek (Quo-communications) Het aantal scholen dat aan de tabakswet voldoet is sterk toegenomen in beroepsonderwijs van 7% tot 33%; in voortgezet onderwijs van 2% tot 33%.

ESFA (European Smoking prevention Framework Approach) Activiteit Onderzoeksproject Doelgroep Eerste drie klassen voortgezet onderwijs Partners/intermediairs GGD, schoolleiding Doel In drie domeinen in de omgeving van jongeren (school, thuis en niet-schools) beïnvloedingsmomenten creëren om te voorkomen dat de doelgroep gaat roken Middelen Een reeks van in Nederland beschikbare interventies, aangevuld met nieuw ontwikkelde interventies die in het ESFA-kader worden getest zoals lespakketten voor klassen 1, 2 en 3, brochure voor ouders en brochure over stoppen met roken Looptijd 1997-2002 Onderzoek Procesevaluatie en effectonderzoek (Universiteit Maastricht) Status Derde interventiejaar en dataverzameling zijn afgesloten. Resultaten komen in 2002 beschikbaar. Kim Activiteit Doelgroep Doel Middelen Looptijd Status

Lesactiviteit met spreekbeurt, werkstuk en/of groepsafspraak Groepen 7 en 8 basisonderwijs Kennis over roken bijbrengen en voornemen niet te gaan roken bevorderen Leesboekje, poster voor groepsafspraak, registratie van groepsafspraken, prijzen voor leerlingen die afspraak nakomen 1997-2001 Actieve verspreiding onder alle scholen. In 2002 passieve verspreiding in verband met gereed komen nieuw lespakket

54


Smoke Free Kids Activiteit Doelgroep Partners/intermediairs Doel Middelen Looptijd Begroting 2001 Status

Leerlijn Activiteit Doelgroep Partners/intermediairs Doel Middelen

Looptijd Onderzoek

Gastlessen Activiteit Doelgroep Partners/intermediairs Doel Middelen Looptijd Onderzoek Code Name Future Activiteit Doelgroep Partners/intermediairs Doel

Middelen Looptijd Onderzoek

Groepsafspraken onder leiding van begeleider Groepen jongeren tussen de 12 en 14 jaar in buitenschoolse situaties Stichting De Ombudsman/diverse intermediairs Voornemen niet te gaan roken versterken Informatiebrochure Doorlopend Budget Smoke Free Kidsfonds Er worden geen aanvragen meer gehonoreerd. Bestaande verplichtingen worden afgehandeld.

Interventieontwikkeling Groep 7 basisonderwijs - klas 3 voortgezet onderwijs Diverse experts Ontwikkelen van een geïntegreerd pakket interventies voor schoolse situatie waarin optimaal gebruik wordt gemaakt van het schoolse kanaal Lespakketten groep 7/8 beroepsonderwijs (2002), klas 1 voortgezet onderwijs (2001), klas 2 (2001) en klas 3 voortgezet onderwijs (2002) 1998-2002 Voor leerlijn integratie kerndoelen onderwijs, psychosociale ontwikkeling en determinanten van beginnen met roken (Stivoro/SLO). Voor lespakketten pretest jongeren en docenten (Podium/Universiteit Maastricht). Effectonderzoek pakket groep 7/8 (2002 tot 2005) (TNO/PG)

Commerciële voorlichtingslessen op school 13-jarigen voortgezet onderwijs BVM (organisatie die gastlessen verzorgt) In een omgeving van commerciële producten niet-roken als wenselijke situatie neerzetten Diapresentatie van enkele minuten en promotiemateriaal Jaarlijks in maanden oktober-mei Gegevens over aantal bezochte klassen

Deelnemen aan bestaande activiteit met thema roken Leerlingen voortgezet onderwijs Code Name Future Verdiepen van kennis en meningvorming over roken doordat jongeren in een project zelfstandig met het thema roken aan de slag gaan Een dossier met suggesties voor aanpak van een project met roken als thema Vanaf 1998 jaarlijks in de periode oktober-december Gegevens over het aantal keer dat leerlingen het dossier over roken hebben gekozen

55


Stoppen met roken bij jongeren Activiteit Doelgroep Partners/intermediairs Doel Middelen Looptijd Onderzoek

Ouders Activiteit Doelgroep Partners/intermediairs Doel Middelen Looptijd Onderzoek

Ontwikkeling en onderzoek van interventies Jongeren van 15-19 jaar Capaciteitsgroep gezondheidsvoorlichting Universiteit Maastricht Onderzoeken of er effectieve interventies te ontwikkelen zijn Brochure met basis informatie; een breed scala van middelen wordt onderzocht Vanaf 2000 Kwalitatief (St. Alexander) en kwantitatief (NIPO) determinantenonderzoek, effectonderzoek (Universiteit Maastricht)

Ontwikkeling en onderzoek van interventies Ouders van 10 tot 16-jarigen Universiteit Utrecht Onderzoeken of er effectieve interventies te ontwikkelen zijn Brochure met basis informatie; een breed scala van middelen wordt onderzocht Vanaf 2000 Literatuurstudie; kwantitatief determinantenonderzoek (Universiteit van Utrecht) Voorbereiden van een regionale pilot die in 2002 plaatsvindt

Status Algemeen Onderzoek Nipo-trend Begroting Fl. 200.000,- (_ 90.756,04)

Overige projecten Stichting Medische Alliantie tegen het Roken De Medische Alliantie tegen het Roken werd in 1993 opgericht met als doel artsen, tandartsen, verpleegkundigen en andere medewerkers uit de gezondheidszorg bewust te maken van hun voorbeeldrol en hen, indien zij roken, te bewegen te stoppen. Verder wil de Alliantie hen ervan overtuigen dat het tot hun taak behoort bij patiënten aandacht te vragen voor de risico's van roken en hun te informeren over de mogelijkheden om rokers te helpen met stoppen. Medio 2001 werd de Stichting Medische Alliantie tegen het Roken (SMATR) opgericht. De bestuursplaatsen worden grotendeels ingenomen door de leden van het voormalig Uitvoerend Comité, met als voorzitter Dr. Bob Sybesma. Het bestuur wordt aangevuld met een lid namens DEFACTO en een adviserend lid, benoemd door VWS. Als stichting is de Medische Alliantie in de positie om een subsidierelatie met VWS aan te gaan. Dit was nodig omdat SMATR contracteigenaar wilde worden van het project Public Private Partnership waarvoor VWS de financiën beschikbaar stelt. In dit project werken overheid, non-gouvernementele organisaties en bedrijfsleven samen aan het ontmoedigen van het roken. Via een werkprogramma worden tal van activiteiten opgezet in de wereld van de gezondheidszorg met als doel de betrokkenheid van artsen en verpleegkundigen bij het stoppen te vergroten en te faciliteren. Dit project heeft inmiddels als roepnaam Partnership Stop met Roken en loopt vooralsnog tot 31 december 2003. De SMATR heeft voor het project een coördinator in dienst genomen in de persoon van drs. F.A. (Fleur) van Bladeren. De Stichting Medische Alliantie is, evenals DEFACTO lid van de European Network for Smoking Prevention.

56


Bijlage 4 Projecten van GGD'en Project Jeugd in de wijk

Uitvoerende organisatie GGD ZuidoostDrenthe

Setting

Doelgroep

Overige informatie

Woongebieden met een relatief lagere opleidingsgraad van de bevolking Onderwijsveld en jongerenwerk

Jongeren 1219 jaar

Interventies op het gebied van voeding en gedrag, community based

Jongeren van 12-15 jaar, ouders van jonge kinderen, rokers Lokale bevolking o.a. jongeren

Bevorderen van een gezonde leefstijl bij de inwoners van Eemland

Preventieproject hart- en vaatziekten: onderdeel rookpreventie

GGD Eemland

Vat op je hart

GGD Noord- en midden Drenthe

Gemeentelijk

Aanbod van lesmateriaal voor basis- en voortgezet onderwijs Schriftelijke voorlichtingsactiviteiten jeugd en jongeren

GGD Hart voor Brabant

School

GGD WestBrabant

GGD Twente Maak er geen gewoonte van PLUS

Leerlingen van het voorgezet onderwijs Voortgezet (speciaal) onderwijs Cursus

Tabakstraject

Zeeuws Consultatieburea u voor Alcohol en Drugs

Preventiebeleid alcohol, tabak, drugs en gokken in de gemeenten Stoppen met roken

GGD West-Utrecht Gemeentelijk

Snap je hap

De Vierstroom (thuiszorg)

GGD Noord- en Midden Drenthe

Leerlingen basis- en voortgezet onderwijs

Gemeentelijk

Leerlingen

Activiteiten op het terrein van de preventie van hart- en vaatziekten Ondersteuning van scholen bij het geven van voorlichting over gezondheidsonderwerpen Ontwikkeling van schriftelijke informatie over o.a. voeding, roken en bewegen Genotmiddelen preventie op scholen

Jonge en volwassen rokers

Een niet schoolse interventie gericht op jongeren met als doel bewustwording en kennis en houdingsverandering t.a.v roken Jongeren en Advisering aan volwassenen gemeenten over preventiebeleid Algemeen publiek en Jongeren Dikke kinderen

Primaire preventie van rookgedrag bij jongeren Het doel is een gezond gewicht krijgen en houden

57


Hart voor een gezonde leefstijl

Recommend Documents