FACULTEIT LETTEREN & WIJSBEGEERTE Academiejaar 2008 – 2009
‘GOBBLEFUNK’ EN ‘OOMPA-LOOMPAS’ EEN VERGELIJKENDE STUDIE VAN DE NEOLOGISMEN EN HUN VERTALINGEN IN DRIE KINDERBOEKEN VAN ROALD DAHL IN ENKELE GERMAANSE TALEN
Masterproef, voorgelegd voor het behalen van de graad van Master in de taal- en letterkunde – afstudeerrichting: Engels-Scandinavistiek door Nora De Buysscher mei 2009 Algemene Taalwetenschap Promotor: Prof. dr. Klaas Willems
Abstract In this paper I examine how the neologisms in three of Roald Dahl’s books, namely The BFG (1982), Charlie and the Chocolate Factory (1964) and Charlie and the Great Glass Elevator (1972), were translated into Dutch, Afrikaans, Swedish and Norwegian. Roald Dahl loved playing with language, and creating new words was part of that. But how did the translators deal with this problem, and were they able to transfer the original effect of the neologisms into their translation? In the case studies presented in this paper I focus on four translation strategies: dynamic-equivalent translation with a neologism, normalization, omission and compensation. The first and last strategy are further divided in several subgroups according to the word formation procedures that lead to neologisms, such as compounds, derivations and paragrams. The most frequently used strategy, however, is the first one. The conclusion of the paper is that all translators have managed to create a similar effect as that of the original text in their translation, although the translations of neologisms in each book are occasionally very different.
Dankwoord Eerst en vooral wil ik mijn promotor van van deze Masterproef, prof. dr. Klaas Willems, en van mijn Bachelorproef, dr. Patrick Goethals, bedanken voor hun hulp en ideeën bij het maken van mijn onderzoekstaak. Daarnaast wil ik Ronan Cotter, Colin Brooks, Kobus Geldenhuys, Andre Botha, Ylva Börjesson, Lauri E Heinonen en Merethe Sangvik voor het controleren van de verschillende, soms zeer lange woordenlijsten. Zonder hen was het niet mogelijk geweest om mijn lijsten zo nauwkeurig te categoriseren.Ook Gordon Ljungquist wil ik bedanken voor zijn hulp bij het bepalen van de woordvormingprocédés van enkele moeilijke woorden in de Zweedse vertaling. Ten slotte wil ik ook mijn (stief-/schoon-)ouders en vriend bedanken voor hun eindeloze geduld tijdens deze toch wel zware periode.
Inhoudsopgave 1.
INLEIDING
6
2.
ROALD DAHL EN DE VERTALERS/VERTAALSTERS
8
2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 3.
ROALD DAHL ‘GOBBLEFUNK’ ONDERZOCHTE BOEKEN DE VERTALERS/VERTAALSTERS TERMINOLOGIE EN THEORETISCH KADER
8 9 9 10 10
3.1. NEOLOGISMEN 3.2. VERTAALSTRATEGIEËN 3.2.1. DYNAMISCH-EQUIVALENTE VERTALING MET NEOLOGISME 3.2.1.1. Semantisch neologisme 3.2.1.2. Samenstelling 3.2.1.3. Afleiding 3.2.1.4. Conversie 3.2.1.5. Samenstellende afleiding 3.2.1.6. Portmanteauwoord 3.2.1.7. Creatie 3.2.1.8. Fonetische motivatie 3.2.1.9. Paragram 3.2.1.10. Grammaticale fout 3.2.1.11. Aanpassing van een uitdrukking of woordgroep 3.2.1.12. Contaminatie 3.2.1.13. Combinatie 3.2.2. NORMALISATIE 3.2.3. WEGLATING 3.2.4. COMPENSATIE
10 11 11 12 12 12 13 13 14 14 14 15 15 15 16 16 16 17 17
4.
18
NEOLOGISMEN BIJ ROALD DAHL
4.1. METHODOLOGIE 4.1.1. EMPIRISCH GEDEELTE 4.1.2. CATEGORISERING VAN DE NEOLOGISMEN 4.2. VERTALINGEN 4.2.1. THE BFG 4.2.1.1. Nederlandse vertaling 4.2.1.2. Afrikaanse vertaling 4.2.1.3. Zweedse vertaling 4.2.1.4. Noorse vertaling 4.2.2. CHARLIE AND THE CHOCOLATE FACTORY 4.2.2.1. Nederlandse vertaling 4.2.2.2. Afrikaanse vertaling 4.2.2.3. Zweedse vertaling
18 18 20 20 20 21 27 33 38 45 46 48 49
4.2.2.4. Noorse vertaling 4.2.3. CHARLIE AND THE GREAT GLASS ELEVATOR 4.2.3.1. Nederlandse vertaling 4.2.3.2. Afrikaanse vertaling 4.2.3.3. Zweedse vertaling 4.2.3.4. Noorse vertaling 4.3. VERGELIJKING VAN DE VERTALINGEN 4.4. RECEPTIE VAN DE VERTALINGEN
51 53 54 56 59 62 64 68
5.
70
CONCLUSIE
BIBLIOGRAFIE
72
1. Inleiding Het lezen van boeken in vertaling is altijd wel anders dan het lezen van de originele teksten. Vertalingen kunnen immers nooit perfecte weergaves zijn van de originele teksten, door de vele specifieke kenmerken van deze laatste. Vooral bij kinderboeken zien we immers dat de auteurs speciale sferen in hun verhalen creëren op talrijke manieren: rijm, woordspelen, neologismen... Al deze manieren zorgen vaak voor grote moeilijkheden bij het vertalen. Want hoe moet poëzie in kinderverhalen vertaald worden? En hoe moeten de vertalers/vertaalsters omgaan met de vaak taalspecifieke woordspelen? En moeten zij alle neologismen gecreëerd door de auteurs ook met neologismen gaan vertalen? Deze laatste vraag bracht mij bij de kinderboeken van Roald Dahl, in het begin vooral bij The BFG, maar daarna ook bij Charlie and the Chocolate Factory en Charlie and the Great Glass Elevator. Voor deze boeken creëerde Roald Dahl immers een massa neologismen, waarmee hij zijn lezers zoveel mogelijk in het verhaal probeerde mee te slepen. De grootste vraag die ik mij stelde, was hoe de verschillende vertalers en vertaalsters al die neologismen behandeld hadden. De neologismen vervullen in deze boeken immers speciale functies die niet zomaar genegeerd kunnen worden in de vertaling. Daarnaast vroeg ik mij ook af hoe de vertalingen eigenlijk werden ontvangen bij het nieuwe publiek, en dus of het effect dat Roald Dahl had gecreëerd ook was doorgedrongen in de vertalingen. Neologismen in kinderboeken kunnen verschillende functies vervullen. Zo kunnen ze verwijzen naar nieuwe objecten, personen, concepten...1 Daarnaast kunnen ze ook bepaalde personages in fictie-boeken karakteriseren, zoals we ook kunnen lezen bij Munat (2007: 179) wanneer ze het volgende stelt: [...] it appears that creative formations fulfill a variety of stylistic or textual functions that go well beyond attention-seeking. Among these I would identify: [...] characterisation (the unique idiolect of the BFG) […]
Beide functies vinden we terug in de kinderboeken van Roald Dahl. Roald Dahl hield er immers van om met taal te spelen en om neologismen te creëren. Het zijn dan ook deze neologismen die centraal staan in deze verhandeling. Een eenduidig antwoord op de vraag hoe neologismen in literatuur nu moeten vertaald worden, is moeilijk te vinden. Wel kunnen we bij sommige auteurs lezen hoe zij denken over dit onderwerp. Eén van die auteurs is Peter Newmark, die een duidelijke voorstander is van het vertalen van neologismen met neologismen, wanneer hij zegt dat “in a literary text, it is his [= de vertaler] duty to re-create any neologism he meets on the basis of the SL neologism” (Newmark, 1988: 149) en dat “all deliberate neologisms have to be recreated in the target language [...]” (Newmark, 1993: 170). In de drie kinderboeken van Roald Dahl die bestudeerd worden in deze paper, vinden we de twee aangehaalde functies van neologismen terug. In The BFG karakteriseren de neologismen de taal van enkele personages in het boek, meer bepaald die van de Big Friendly Giant en van de andere reuzen die bij hem leven. De neologismen liggen in dit boek vaak zeer dicht bij bestaande Engelse woorden, omdat de reuzen woorden vervormen “als een kind dat zijn taal nog niet goed beheerst.” (Van Coilie, 1999: 108) Maar ook minder herkenbare woorden vinden we hier. Het volgende fragment geeft een eerste beeld van de bestudeerde neologismen:
1
http://www.nlterm.org/neoterm/achtergrondinfo.htm
-6-
‘Here is the repulsant snozzcumber!’ cried the BFG, waving it about. ‘I squoggle it! I mispise it! I dispunge it! But because I is refusing to gobble up human beans like the other giants, I must 2 spend my life guzzling icky-poo snozzcumbers instead!’ (The BFG: 42)
In Charlie and the Chocolate Factory en Charlie and the Great Glass Elevator worden de neologismen gebruikt om nieuwe objecten, zoals ‘sprunge’ (Charlie and the Great Glass Elevator: 127) of personages, zoals ‘Oompa-Loompas’ (Charlie and the Chocolate Factory: 92) aan te duiden. Het onderzoek wordt als volgt beschreven in deze paper. In het tweede hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de creatieve schrijfstijl van Roald Dahl. Hij was een auteur die veel nieuwe woorden creëerde en allerlei woordspelingen maakte in zijn kinderboeken. In dit hoofdstuk wordt ook meer uitleg gegeven over het concept ‘Gobblefunk’, een verzamelnaam voor de neologismen in Roald Dahl’s boeken, dat een belangrijk element is in het kader van mijn onderzoek. Daarnaast wordt ook meer uitleg gegeven over de bestudeerde boeken en de functie van de neologismen hierin. Ten slotte wordt ook meer informatie gegeven over de verschillende vertalers en vertaalsters en hun vertrouwdheid met de stijl van Roald Dahl. Het derde hoofdstuk behandelt de gebruikte terminologie en het theoretisch kader waarbinnen dit onderzoek gesitueerd is. Eerst en vooral wordt het begrip “neologismen“ verklaard. Hiervoor wordt o.a. een antwoord gegeven op vragen als: “Wat zijn neologismen?” en “Om welke redenen worden ze gevormd?” Vervolgens worden de vier gebruikte vertaalstrategieën verklaard: dynamisch-equivalente vertaling met neologisme, normalisatie, weglating en compensatie. De groep van de dynamisch-equivalente vertalingen wordt verder opgedeeld volgens de gebruikte woordvormingsprocédés, zoals samenstellingen, afleidingen, creaties, paragrammen en grammaticale fouten. Om deze begrippen zo goed mogelijk uit te leggen, worden bij elke strategie en woordvormingsprocédés enkele voorbeelden gegeven uit de bestudeerde vertalingen. In het vierde hoofdstuk wordt overgegaan tot het eigenlijke onderzoek van de neologismen bij Roald Dahl. Om te beginnen wordt de methodologie beschreven in twee delen. In het eerste deel wordt een beeld geschetst van de manier waarop het materiaal verzameld werd, op welke manier de woordenlijsten geverifiëerd werden en hoe ze worden opgenomen in deze paper. In het tweede, kortere deel wordt de categorisering van de neologismen beschreven. Daarna volgt een beschrijving van de vertalingen van de neologismen. Het eerste boek dat beschreven wordt is The BFG, vervolgens Charlie and the Chocolate Factory en ten slotte Charlie and the Great Glass Elevator. Bij elk boek wordt eerst een overzichts-tabel gegeven. In deze tabel staan de gebruikte strategieën en woordvormingsprocédés met de resultaten in cijfers en percentages. Daarna wordt telkens een aantal voorbeelden uit het onderzoek opgelijst in tabellen en daarvan worden er ook enkele verder besproken. Vervolgens volgt een diepgaandere vergelijking van de vertalingen, waarin de cijfers worden vergeleken en een mogelijke verklaring wordt gegeven voor de resultaten. Ten slotte wordt aan de hand van enkele besprekingen de receptie van de vertalingen bij het publiek besproken. In het vijfde en laatste hoofdstuk volgt de conclusie.
2
De onderlijnde woorden zijn de neologismen.
-7-
2. Roald Dahl en de vertalers/vertaalsters In dit hoofdstuk wordt meer uitleg verstrekt over Roald Dahl, meer bepaald over een aspect van zijn creativiteit, niet alleen bij het bedenken van zijn verhalen, maar ook in het taalgebruik dat we vinden in zijn boeken. Deze creativiteit vormt dan ook het uitgangspunt voor het onderzoek. Vervolgens wordt verder ingegaan op het concept ‘Gobblefunk’, dat een belangrijke rol speelt in het onderzoek. Ten slotte wordt het gebruik van neologismen in de verschillende boeken verder toegelicht. De woorden worden immers voor verschillende doeleinden gebruikt, wat een invloed kan hebben op de vertalingen van de boeken en de receptie van deze vertalingen.
2.1.
Roald Dahl
Roald Dahl was en is nog steeds een populaire auteur bij zeer veel mensen. Hij slaagde er niet alleen in om ontspannende en tegelijkertijd leerrijke verhalen te bedenken, maar ook om zijn taal, het Engels, op een inventieve manier aan te passen aan zijn verhalen. Op die manier kon hij de jonge lezers van zijn boeken steeds aandachtig houden. Hij maakt regelmatig gebruik van woordspelingen, zoals we onder andere kunnen zien in de volgende voorbeelden uit The BFG. Het voorbeeld “He says Turks from Turkey is tasting of turkey” (The BFG: 18) is een horizontaal woordspel3 door middel van homografen of woorden die op dezelfde manier geschreven worden, maar een verschillende uitspraak en andere betekenis hebben (van Gorp, Ghesquiere, Delabastita 1998: 206). Bij dit woordspel zijn de homografen dus ‘Turkey’ (Turkije) en ‘turkey’ (kalkoen). Het voorbeeld “’Very well, then. When you is drinking this cokey drink of yours,’ said the BFG, ‘it is going straight down into your tummy. Is that right? Or is it left?’” (The BFG: 58) is een voorbeeld van verticaal woordspel4, en ook hier wordt een homograaf gebruikt: ‘right’. Dit woord heeft immers twee verschillende betekenissen: ‘rechts’ en ‘juist’. In de woordspeling worden de twee betekenissen gecombineerd, doordat de reus vraagt of hij juist is (de tweede betekenis) en het contrast met ‘left’ of ‘links’ aanhaalt (eerste betekenis). Roald Dahls verhalen zijn fictie-verhalen, verhalen die gaan over imaginaire personen, voorwerpen en plaatsen, die nieuwe namen of neologismen nodig hebben. Enkele voorbeelden van dergelijke neologismen zijn: ‘whangdoodle’ (een kwaadaardig wezen in Charlie and the Chocolate Factory, 1964), ‘to gobblefunk around with words’ (spelen met woorden in The BFG, 1982) en ‘blabbersnitch’ (een dier dat in het water leeft in The Witches, 1983). Roald Dahls creativiteit is het sterkst aanwezig in The BFG, waarin hij meer dan 200 nieuwe woorden creëerde, meer bepaald voor de taal van de reuzen in het boek. Het verhaal gaat over het meisje Sophie, een weeskind, dat op een avond ontvoerd wordt door de Grote Vriendelijke Reus. Hij neemt haar mee naar Reuzenland, waar hij samenleeft met negen andere reuzen, die allemaal een neologisme als naam hebben, zoals ‘Fleshlumpeater’, ‘Meatdripper’ en ‘Bloodbottler’. De reuzen eten mensen, in tegenstelling tot de Grote Vriendelijke Reus, die daar volledig tegen is. Hij bedenkt dan ook, samen met Sophie, een plan om de andere reuzen voor eens en altijd tegen te houden. Wat in dit verhaal vooral belangrijk is voor mijn onderzoek, is de taal van de reuzen, die gekenmerkt wordt door een 3
Dit wil zeggen dat de met elkaar geconfronteerde woorden of woordgroepen allebei ‘woordelijk’ aanwezig zijn in de tekst. (van Gorp, Ghesquiere, Delabastita 1998: 482 / Vries, A. de & Verheij, A.J.C. 1997: 68) 4 Verticaal woordspel is een simultaan woordspel, waarbij slechts één van de componenten woordelijk aanwezig is in de tekst. De tweede component wordt door associatie opgeroepen. (van Gorp, Ghesquiere, Delabastita 1998: 482 / Vries, A. de & Verheij, A.J.C. 1997: 68)
-8-
grote hoeveelheid neologismen. Die neologismen kunnen we sorteren onder de noemer ‘Gobblefunk’, een begrip dat ik in het volgende deel zal verklaren.
2.2.
‘Gobblefunk’
‘Gobblefunk’ is het substantief dat afgeleid is van het werkwoord dat meermaals gebruikt wordt door de Grote Vriendelijke Reus, namelijk ‘to gobblefunk (around with words)’, wat wil zeggen ‘spelen met woorden’. Het concept ‘Gobblefunk’ omvat dan ook de door Dahl bedachte neologismen, die het resultaat zijn van Dahls creatieve spel met woorden, niet alleen uit The BFG (1982), maar ook uit andere boeken zoals Charlie and the Chocolate Factory (1964), Charlie and the Great Glass Elevator (1972) en The Witches (1983). Later werd een groot deel van die woorden verzameld en gepubliceerd door Roald Dahl Nominee Ltd in het ‘Gobblefunk Dictionary’. We citeren enkele voorbeelden uit dit boek: “A Giant Wangdoodle is a type of sweet from Australia” (p. 34) en “A ringbeller is a very, very good dream” (p. 73). Maar wat nog speciaal is, is dat bij verschillende woorden staat van welke woorden ze nu eigenlijk afkomstig zijn, bijvoorbeeld: “Delumptious means delicious and scrumptious” (p. 20) en “Mideous means hideous” (p. 57). Wat al opvalt bij dit begrip, is de vertaling van het werkwoord ‘to gobblefunk around with words’, dat enkele keren gebruikt wordt in The BFG. Het Engelse werkwoord is duidelijk een neologisme. Ook in de Nederlandse, Afrikaanse en Noorse vertalingen van The BFG wordt een neologisme gebruikt: ‘pietsepeteuterig zijn met woorden’, ‘vroetel met woorde’ en ‘grublisere med ord’. Bij de Zweedse vertaling daarentegen wordt een bestaand woord gekozen als vertaling: ‘märka ord’ (= muggenziften).
2.3.
Onderzochte boeken
In deze paper worden drie kinderboeken van Roald Dahl onderzocht: The BFG, Charlie and the Chocolate Factory en Charlie and the Great Glass Elevator en hun vertalingen. Als we kijken naar de neologismen in de boeken, kunnen we zien dat deze voor twee verschillende doeleinden gebruikt worden. In The BFG worden de neologismen, zoals reeds vermeld, gebruikt om de taal van de reuzen te karakteriseren, en zijn de neologismen bijgevolg zelf een belangrijk element in het verhaal. Ook in het boek zelf wordt immers enkele keren direct over de taal van de reuzen gepraat, zoals te lezen is in het volgende fragment: “Words,” he [= BFG] said, “is oh such a twitch-tickling problem to me all my life. […] “I is speaking the most terrible wigglish.” - “I think you speak beautifully,” Sophie said. (The BFG: 44-45)
De woorden zijn vaak afgeleid van bestaande woorden, doordat de reuzen eigenlijk geen perfect Engels kunnen spreken. Dit zou dus eigenlijk ook in de vertaling moeten overgebracht worden om de lezers te tonen dat de reuzen een afwijkende vorm van de standaardtaal spreken. Het aantal neologismen is echter zodanig groot dat het niet noodzakelijk is om elk neologisme ook met een neologisme te vertalen om een gelijkaardig effect te krijgen. Bij de twee boeken over Charlie worden de neologismen voor een compleet ander doel gebruikt. Deze boeken gaan over Charlie en zijn familie, die zeer arm zijn, en Willy Wonka, de eigenaar van een unieke chocoladefabriek. Op een dag vindt Charlie een gouden ticket waarmee hij, samen met vier andere gelukkige vinders, voor één dag naar de chocoladefabriek mag gaan. Roald Dahl bedacht voor deze boeken nieuwe objecten, vooral
-9-
snoep- en diersoorten. Voor deze objecten kwamen er tegelijkertijd nieuwe namen. Bij deze vertalingen is het dus wel noodzakelijk om de neologismen met neologismen te vertalen, nl. om de nieuwe objecten aan te duiden.
2.4.
De vertalers/vertaalsters
De verschillende vertalers/vertaalsters waren in meer of mindere mate als vertaler/vertaalster bekend met het werk van Roald Dahl. Harriët Freezer (pseudoniem voor Wilhelmina Eijbergen) was vanaf 1968 de vaste, Nederlandstalige vertaalster van de kinderboeken van Dahl, met Sjakie en de chocoladefabriek als debuut. Het vertalen van de stijl van Dahl was dus vrij nieuw voor haar. Ook Sjakie en de grote glazen lift is een vertaling van Freezer. Huberte Vriesendorp, dochter van Harriët Freezer, nam het in 1981 over met de vertaling van The Twits (1980). De GVR was haar derde vertaling van Roald Dahl, waardoor ze al bekender was met zijn stijl. Het is echter ook mogelijk dat Vriesendorp al van bij het begin de kinderboeken van Dahl vertaalde, maar onder het pseudoniem van haar moeder5. Hierdoor zou ze dan wel uiterst bekend geweest zijn met de stijl van Roald Dahl. Mavis de Villiers had reeds verschillende kinderboeken van Dahl vertaald, waaronder The Magic Finger (1966), toen ze ook The BFG naar het Afrikaans vertaalde (= Die GSR). Voor haar was de stijl van Dahl dus niet echt nieuw. Voor Kobus Geldenhuys was het echter de eerste keer dat hij kinderboeken van Dahl vertaalde. Kalle och chokladfabriken en Kalle och glashissen zijn de enige twee vertalingen die Viveka Tunek maakte van Dahls boeken. Voor haar was zijn stijl dus vrij onbekend, als vertaalster. Meta Ottosson had reeds verschillende kinderboeken van Roald Dahl vertaald, waaronder The Witches (1983), toen ze ook The BFG (= SVJ) in 1986 vertaalde. Ze was dus goed vertrouwd met de specifieke stijl van Roald Dahl bij haar vertaling. Oddmund Ljone is enkel verantwoordelijk voor de vertaling Charlie og sjokoladefabrikken, waardoor de stijl van Dahl voor hem minder bekend was. Tor Edvin Dahl vertaalde de meeste kinderboeken van Roald Dahl, maar de vertaling SVK was de eerste. Voor hem was de stijl van Roald Dahl dus vrij nieuw. Maar toen hij enkele jaren later Charlie and the Great Glass Elevator vertaalde (= Charlie og den store glassheisen) was hij al meer vertrouwd met zijn typische stijl, doordat hij al enkele andere van zijn boeken had vertaald.
3. Terminologie en theoretisch kader In dit derde deel worden de gebruikte begrippen en termen verklaard. Aangezien de vertaling van neologismen het onderwerp van dit onderzoek is, begin ik met het concept ‘neologismen’ en geef ik enkele voorbeelden ter illustratie. In het tweede deel beschrijf ik de vertaalstrategieën die door de vertalers en vertaalsters gebruikt werden. Ook in dit deel geef ik verschillende voorbeelden.
3.1.
Neologismen
Neologismen, letterlijk ‘nieuwe woorden’ (van het Griekse ‘neos logos’) worden bij Newmark (1988: 140) gedefinieerd als “newly coined lexical units or existing lexical units that acquire a 5
http://www.inghist.nl/Onderzoek/Projecten/BWN/lemmata/bwn6/eijbergen
- 10 -
new sense.” Bij van Gorp, Ghesquire en Delabastita (1998: 299) zien we nog een extra betekenis, nl. ‘recente ontleningen’. Er zijn verschillende redenen (van Gorp, Ghesquire & Delabastita 1998: 300) waarom neologismen gevormd worden. Aan de ene kant zijn er de praktische redenen, zoals technologische vernieuwingen. Neologismen die ontstaan om praktische redenen “verliezen spoedig hun nieuwigheidswaarde” (van Gorp, Ghesquire en Delabastita 1998: 299). Enkele voorbeelden van dergelijke neologismen zijn ‘zalmprincipe’ (het tegenovergestelde van het watervalmodel6), ‘flitsbak’ (een flitspaal in de vorm van een container, die wordt ingezet langs autosnelwegen en gewestwegen7) of ‘voluntoerisme’ (“een moderne vorm van toerisme naar ontwikkelingslanden, waar men niet alleen vakantie viert, maar ook een deel van de vrije tijd besteedt aan het als vrijwilliger verrichten van ontwikkelingswerk”8). Aan de andere kant ontstaan neologismen ook in de literatuur om esthetische of expressieve redenen. Auteurs creëren vaak volledig nieuwe werelden en daarvoor bedenken zij allerlei nieuwe wezens, plaatsen... Enkele voorbeelden hiervan zijn: ‘hobbits’ (wezens die gekenmerkt zijn door hun geringe lengte (Tolkien, J.R.R. 1937, The Hobbit.)), ‘Muggel’ (iemand die niet kan toveren en ook niet uit een tovenaarsfamilie komt, (Rowling, J.K. 1997. Harry Potter and the Philosopher's Stone)) of ‘bakfietsbioscoop’ (een soort van bioscoop, in een bakfiets (Bel, M. de. 1989. Blinker en de bakfietsbioscoop.)).
3.2.
Vertaalstrategieën
Alhoewel Newmark (1993: 170) stelt dat neologismen vertaald moeten worden aan de hand van andere neologismen, en dan vooral in literaire teksten (“[I]n a literary text, it is [the] duty [of the translator] to re-create any neologism he meets on the basis of the SL neologism”, Newmark 1988: 149) is het duidelijk dat dit niet de enige mogelijke vertaalstrategie is. In onze beschrijvende studie kunnen we vier vertaalstrategieën onderscheiden die door alle vertalers/vertaalsters gebruikt werden: dynamisch-equivalente vertaling met neologisme, normalisatie, weglating en compensatie.
3.2.1. Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme De eerste vertaalstrategie die gebruikt wordt, is de dynamisch-equivalente vertaling met neologisme, die, zoals reeds vermeld, door Newmark aangeraden wordt. Dynamische equivalentie is een term die bedacht werd door E. Nida (1964) in de context van bijbelvertalingen, maar die ook toepasbaar is op andere teksten. Volgens Nida waren er twee soorten vertalingen mogelijk: een formeel-equivalente en een dynamisch-equivalente vertaling. Terwijl de formeel-equivalente vertaling over formele correspondentie gaat en vooral focust op de vorm en de letterlijke betekenis, is de dynamisch-equivalente vertaling gebaseerd op het principe van een equivalent effect van de tekst. Bij deze tweede manier van vertalen, probeert de vertaler/vertaalster de betekenis van een woord op zo’n manier te vertalen dat de impact op het publiek van de doeltekst dezelfde is als die op het publiek van de brontekst. Voor de boeken die in deze verhandeling geanalyseerd worden, wil dit dus zeggen dat de Engelse neologismen vertaald werden met Nederlandse, Afrikaanse, Zweedse of Noorse neologismen. Hierdoor wordt b.v. bij The BFG de specifieke taal van de reuzen overgebracht in de doeltekst en worden bij Charlie and the Chocolate Factory en Charlie and 6
http://www.nlterm.org/neoterm/neologisme_nr578.htm http://www.nlterm.org/neoterm/neologisme_nr586.htm 8 http://www.nlterm.org/neoterm/neologisme_nr591.htm 7
- 11 -
the Great Glass Elevator de vele nieuwe objecten die zijn uitgevonden door Roald Dahl behouden in de vertaling. Enkele voorbeelden uit mijn onderzoek van deze vertaalstrategie: The BFG Engels Nederlands Afrikaans Zweeds Noors
p. 56 p. 62 p. 46 p. 66 p. 62
‘frobscottle’ ‘fropskottel’ ‘bobbelbrou’ ‘skottskumpa’ ‘fruskbrus’
p. 132 p. 120 p. 115 p. 132 p. 120
Charlie and the C.F. ‘snozzberries’ ‘bizzebessen’ ‘snozzbessies’ ‘snusbär’ ‘snossebær’
p. 70 p. 62 p. 57 p. 68 p. 60
Charlie and the G.G.E. ‘Knids’ ‘Drochten’ ‘Wurm-wroete’ ‘knyddror’ ‘kn’dotter’
Deze groep heb ik verder opgedeeld in verschillende subgroepen, volgens de manieren waarop de neologismen gevormd zijn in de vertaling. De bespreking gebeurt in een bepaalde volgorde: eerst wordt het semantische neologisme verklaard, aangezien dit een aparte categorie is, vervolgens de pure woordvormingsprocédés, zoals samenstelling en afleiding, en als laatste de restgroepen.
3.2.1.1.
Semantisch neologisme
Deze term, die we onder andere terugvinden bij Newmark (1981: 34) staat voor bestaande woorden met een nieuwe betekenis. Een zeer bekend voorbeeld is het werkwoord ‘surfen’, maar ook in de onderzochte vertalingen zijn er verschillende voorbeelden te zien. In de Nederlandse vertalingen vinden we onder andere ‘joelbak’ (De GVR: 113, een oud Nederlands spel > school), in de Afrikaanse vertalingen ‘krenterig’ (Die GSR: 98, zeer zuinig of kleingeestig > naar krenten smakend), in de Zweedse vertalingen ‘mackapärer’ (SVJ: 192, apparaatjes of gadgets > idioten) en in de Noorse vertalingen ‘Slaktergutt’ (SVK: 6, leerjongen van een slager > speciale reus).
3.2.1.2.
Samenstelling
Een samenstelling ontstaat door het samenvoegen van twee woorden die zelfstandig kunnen voorkomen (EANS9, Booij & van Santen, 1998: 4). Dit is een zeer productief woordvormingsprocédé in de besproken doeltalen. In de Nederlandse vertalingen vinden we onder andere ‘ademstem’ (De GVR: 144, adem + stem) en ‘kietelbrokken’ (Sjakie en de chocoladefabriek: 138, kietelen + brokken). In de Afrikaanse vertalingen zijn ‘reënboogsuikstokkies’ (Charlie en die sjokoladefabriek: 132, reënboog + suikstokkies) en ‘rotslekkers’ (Charlie en die Groot Glashyser: 128, rots + lekkers) enkele voorbeelden van samenstellingen. In de Zweedse vertalingen zien we bijvoorbeeld ‘regnbågsdroppar’ (Kalle och chokladfabrikken: 149, regnbåg + droppar) en ‘klippgodis’ (Kalle och glashissen: 151, klipp + godis). En in de Noorse vertalingen ten slotte vinden we onder andere ‘fnisehus’ (SVK: 114, fnise + hus) en ‘vrøvlevås’ (Charlie og den store glassheisen: 85, vrøvle + vås).
3.2.1.3.
Afleiding
Een afleiding gaat uit van een bepaald woord, het grondwoord, waarmee men nieuwe woorden vormt door er gebonden morfemen, die niet zelfstandig kunnen voorkomen, aan toe
9
http://www.let.ru.nl/ans/e-ans/
- 12 -
te voegen (EANS10). Deze morfemen zijn toevoegsels of affixen en bestaan uit twee groepen. De eerste groep is de groep van de prefixen: affixen die vooraan aan een grondwoord worden toegevoegd, zoals be-, ont- en ver-. De tweede groep is die van de suffixen: dit zijn affixen die achter een grondwoord komen, zoals -achtig, -ig en -lijk. In mijn onderzoek zijn de neologismen die gevormd zijn volgens dit procédé dus nog niet bestaande afleidingen gebaseerd op twee bestaande elementen. Enkele voorbeelden ter illustratie uit de Nederlandse vertalingen zijn: ‘loederlijk’ De GVR: 192, < loeder) en ‘stoethaspelen’ (De GVR: 199, < stoethaspel). Bij de Afrikaanse vertalingen zien we bijvoorbeeld ‘wurmlik’ (Charlie en die Groot Glashyser: 61, < wurm) en ‘inkerig’ (Die GSR: 92, < ink). Volgende voorbeelden staan in de Zweedse vertalingen: ‘sluksam’ (SVJ: 203, < sluka) en ‘maskurisk’ (Kalle och glashissen: 68, < mask). In de Noorse vertalingen ten slotte vinden we onder andere ‘tøveri’ (Charlie og den store glassheisen: 25, < tøve) en ‘avsmakelig’ (SVK: 126, < avsmak).
3.2.1.4.
Conversie
Ook voor de beschrijving van dit procédé heb ik mij gebaseerd op de EANS11. Daar vinden we dat de conversie of klassenverhuizing eigenlijk een bijzondere vorm van afleiding is: een afleiding zonder toevoegsel. Het gevolg is de overgang van de ene woordklasse naar de andere. Bij Booij & van Santen (1998: 30) kunnen we verder lezen dat conversie impliciete transpositie is: “de overgang van de ene woordklasse naar de andere, zonder dat dit gepaard gaat met een vormverschil”. Zij onderscheiden deze impliciete transpositie van de expliciete, waarbij er wel vormverschil is, hetgeen dus een gewone afleiding is. Enkele voorbeelden van conversie uit het onderzoek zijn ‘lekkerbek’ (De GVR: 59, van substantief naar adjectief), ‘klappertand’ (Die GSR: 140, van werkwoord naar substantief), ‘hund’ (SVJ: 27, van substantief naar adjectief) en ‘sprettert’ (SVK: 69, van substantief naar adjectief). Meer uitleg volgt in hoofdstuk vier, waar de resultaten van het onderzoek in detail besproken worden.
3.2.1.5.
Samenstellende afleiding
De Haas & Trommelen (1993: 368) beschrijven samenstellende afleidingen als volgt: [...[ een klasse van woorden die het midden houdt tussen derivatie en samenstelling. Ze bevatten een derivationeel affix en twee woorden die in principe zelfstandig kunnen voorkomen.
In de EANS12 lezen we verder nog dat een typisch kenmerk van deze categorie is dat het laatste gedeelte niet zelfstandig kan voorkomen. Anders gezegd: Samenstellende afleidingen zijn “afleidingen van een groep woorden die tezamen geen woordgroep vormen, en pas één worden door de afleiding” (Van Santen 1992: 230). Ik zal deze groep duidelijker maken a.d.h.v. een voorbeeld uit de Nederlandse vertalingen, nl. ‘wijswangig’ (De GVR: 54). In dit woord zien we dus twee woorden die zelfstandig kunnen voorkomen: ‘wijs’ en ‘wang’. Daaraan werd een suffix, toegevoegd: ‘-ig’. We zien ook dat het laatste gedeelte ‘wangig’ niet zelfstandig kan voorkomen, net zoals de samenstelling ‘wijswang’.
10
ibid. ibid. 12 ibid. 11
- 13 -
3.2.1.6.
Portmanteauwoord
Het Lexicon van literaire termen van van Gorp, Ghesquiere & Delabastita (1998: 346) definieert een portemanteauwoord als vorm van verticaal woordspel, “waarbij een nieuw gevormd woord gevormd wordt door twee of meer woorden contaminerend met elkaar te combineren” (p. 346). Dit woordvormingsprocédé is vooral in het Engels populair. In de Nederlandse vertalingen vinden we bijvoorbeeld ‘duveldotters’ (Sjakie en de chocoladefabriek: 82, < duvel en bedotter) en ‘krokodetten’ (De GVR: 29, < krokodil en kroketten). Ook in de Afrikaanse vertalingen vinden we voorbeelden, zoals ‘rampstrofe’ (Die GSR: 48, < ramp en katastrofe) en ‘vreesaaklik’ (Die GSR: 19, < vreeslik en aaklik). Enkele voorbeelden uit de Zweedse vertalingen zijn : ‘fasansvärd’ (SVJ: 88, < fasansfull en värd) en ‘fruktanshemsk’ (SVJ: 82, < fruktansvärd en hemsk). En ook in de Noorse vertalingen vinden we voorbeelden: ‘katastroskrekkelig’ (SVK: 86, < katastrofal en skrekkelig) en ‘vidunderkoselig’ (SVK: 100, < vidunderlig en koselig).
3.2.1.7.
Creatie
Woordcreatie of ‘root-creation’13 komt neer op het creëren van volledig nieuwe woorden, die gemotiveerd of niet gemotiveerd (ex nihilo) zijn14. In de gemotiveerde creatie vinden we nog een zekere logica terug in het nieuwe woord, terwijl dat bij ex nihilo niet het geval is. Onder gemotiveerde creatie kunnen we ook de fonetisch gemotiveerde woorden rekenen, maar deze zal ik als een aparte groep bespreken. Voor mijn onderzoek reken ik onder deze groep, die zowel de groep van de gemotiveerde als die van de niet-gemotiveerde creaties omvat, ook woorden waar we nog een bestaande vorm in vinden, maar waar toch geen logica in zit. Dit is echter een problematische groep, aangezien er bij sommige woorden misschien wel een logica te vinden is, maar die zeer moeilijk te bepalen is. Hier heb ik dan ook enkele twijfelgevallen onder geklasseerd. In de Nederlandse vertalingen vinden we onder andere de volgende voorbeelden: ‘krotsklop’ (De GVR: 32) en ‘Koozies’ (Sjakie en de grote glazen lift: 64). Enkele voorbeelden uit de Afrikaanse vertalingen zijn: ‘Wroete’ (Charlie en die groot glashyser: 57) en ‘wapslapperig’ (Die GSR: 140). In de Zweedse vertalingen zien we bijvoorbeeld ‘Lunereller’ (Kalle och glashissen: 70) en ‘fnostifes’ (SVJ: 59). In de Noorse vertalingen ten slotte staan onder andere ‘kn'dotter’ (Charlie og den store glassheisen: 60) en ‘gniekle’ (SVK: 118).
3.2.1.8.
Fonetische motivatie
Zoals reeds beschreven bij de vorige groep, is de fonetische motivatie een vorm van woordcreatie, waarbij nog een extra klankspel wordt toegevoegd. Tot deze groep kunnen we klanknabootsende woorden of onomatopeeën rekenen, maar ook uitdrukkingen die door rijm, alliteratie e.d. gemotiveerd zijn. Tot deze groep reken ik ook de woorden die door De Haas & Trommelen (1993: 451) ‘reduplicatieve samenstellingen’ genoemd worden. Hiermee bedoelen zij samenstellingen die gevormd worden door reduplicatie of verdubbeling van morfemen. Enkele voorbeelden uit de Nederlandse vertalingen zijn: ‘achterover kukelukelen’ (De GVR: 147) en ‘luxefluxe’ (De GVR: 168). In de Afrikaanse vertalingen vinden we voorbeelden zoals ‘swatswadders’ (Charlie en die sjokoladefabriek: 76) en ‘tringelingeling’ (Die GSR: 115). Ook in de Zweedse vertalingen vinden we enkele voorbeelden: ‘kuckeliku’ (SVJ: 90) en 13 14
http://www.encyclopedia.com/doc/1O29-ROOTCREATION.html. Ibid.
- 14 -
‘plǻgedidǻga’ (SVJ: 89). Twee voorbeelden uit de Noorse vertalingen zijn: ‘fråtse-frosk’ (Charlie og den store glassheisen: 138) en ‘trilletrollmann’ (SVK: 83).
3.2.1.9.
Paragram
In het Lexicon van literaire termen van Van Gorp, Ghesquiere & Delabastita (1998: 324) lezen we dat de term “paragram” drie verschillende betekenissen heeft. Slechts één ervan, de tweede, is van toepassing in dit onderzoek. De eerste betekenis is een verschrijving, schrijf- of tikfout. Bij de tweede betekenis gaat het om een bedoelde vergissing, en dit is een vorm van verticaal woordspel. Het komt er dan op neer dat er “binnen een woord of woordgroep één of meer letters veranderd worden (omgewisseld15, toegevoegd, weggelaten)” (p. 324). Vaak worden dan letters of woorddelen onderling omgewisseld. In mijn onderzoek is het deze betekenis van paragram die van belang is. Als derde betekenis is een paragram in de Franse literatuurtheorie, een synoniem voor het saussuriaanse anagram16. Enkele voorbeelden illustreren de tweede betekenis, die van belang is voor dit onderzoek, van het begrip “paragram”. In de Nederlandse vertalingen vinden we onder andere ‘enkelt’ (De GVR: 196, < enkel) en ‘sprons’ (Sjakie en de grote glazen lift: 115, < spons). Enkele voorbeelden uit de Afrikaanse vertalingen zijn: ‘lapskoener’ (Die GSR: 31, < skoenlapper) en ‘vritsig’ (Die GSR: 83, < vrotsig). In de Zweedse vertalingen vinden we bijvoorbeeld ‘lackerkackor’ (SVJ: 54, < kackerlackor) en ‘telliskåp’ (SVJ: 179, < teleskop). Ook in de Noorse vertalingen zien we verschillende voorbeelden, zoals ‘krokopiller’ (SVK: 125, < krokodiller) en ‘snukker’ (SVK: 121, < sukker).
3.2.1.10.
Grammaticale fout
Zoals men kan afleiden uit de naam, werd er bij dit procédé een fout gemaakt tegen de regels van de grammatica. We gaan er echter wel van uit dat de vertalers dit in de bestudeerde boeken met opzet gedaan hebben om een speciaal effect te creëren. Een voorbeeld om dit te illustreren is de Nederlandse vertaling ‘sloks’ van het Engelse substantief ‘gollops’. Dit neologisme wordt gevormd door het meervoud van het substantief ‘slok’ (‘slokken’) aan te passen met een meervouds-s, wat grammaticaal fout is.
3.2.1.11.
Aanpassing van een uitdrukking of woordgroep
Bij dit procédé worden bestaande uitdrukkingen of woordgroepen aangepast door één of meer-dere woorden te veranderen. Een “uitdrukking” wordt door de Van Dale (2005) gedefinieerd als “vaste, idiomatische verbinding van woorden, met een figuurlijke of metonymische betekenis”. Een woordgroep wordt door de Nederlandse Taalunie17 gedefinieerd als een “opeenvolging van woorden die bij elkaar horen.” Een voorbeeld om dit procédé te illustreren is de Nederlandse vertaling ‘voor het doekje houden’ van het Engelse werkwoord ‘to switchfiddle’. De originele uitdrukking is ‘voor de gek houden’ en is aangepast door ‘de gek’ te vervangen door ‘het doekje’.
15
Dit kan een voorbeeld zijn van metathesis: een procédé waarbij twee fonemen van plaats verwisseld worden. “Een woord of woordgroep gevormd door omkering of willekeurige herschikking van de letters van een gegeven woord of woordgroep.” (van Gorp, Ghesquiere & Delabastita 1998: 28) 17 http://taaladvies.net/taal/advies/term/124/woordgroep/ 16
- 15 -
3.2.1.12.
Contaminatie
Hiermee wordt “een verhaspeling van twee woorden of uitdrukkingen met een verwante betekenis, waardoor een verkeerd nieuw woord of een verkeerde nieuwe uitdrukking ontstaat”18 bedoeld. Een voorbeeld van dit procédé is de Nederlandse vertaling ‘de benen smeren’ van het Engelse werkwoord ‘skiddle away’. Hier zijn de uitdrukkingen ‘de benen nemen’ en ‘ ’m smeren’ gecontamineerd of verhaspeld, waardoor een neologisme ontstaat.
3.2.1.13.
Combinatie
Dit laatste woordvormingsprocédé bestaat erin dat twee, of meer, van de reeds beschreven procédés gecombineerd werden om zo een neologisme te maken. Meer precies wil dit zeggen dat een woord kan gevormd zijn door bijvoorbeeld eerst een paragram te maken van een woord, en vervolgens dit woord samen te voegen met een bestaand woord tot een samenstelling. Dit vinden we bijvoorbeeld in de Noorse vertalingen terug bij ‘sommerlurver’ (SVK: 45), waarbij eerst het bestaande woord ‘larver’ werd veranderd naar ‘lurver’, wat een paragram is, en vervolgens werd samengevoegd met het bestaande woord ‘sommer’.
3.2.2. Normalisatie De Engelse neologismen in The BFG zijn niet altijd vertaald aan de hand van neologismen. In verschillende gevallen kunnen we dan ook spreken van normalisatie. Een beschrijving van deze strategie vinden we onder andere bij Kenny (2001: 66): [N]ormalization may be said to occur when translators opt for conventional target language solutions to problems posed by creative or unusual source text features. […] normalization occurs when translations contain fewer instances of abnormal or creative target language features than would be expected on the basis of their respective source texts alone.
Hier hebben we dan meer precies te maken met lexicale normalisatie (Kenny 2001: 66), d.w.z. normalisatie op het niveau van individuele woorden en collocaties. In het licht van dit onderzoek kan normalisatie dus begrepen worden als het neutraliseren van de Engelse neologismen. Enkele voorbeelding van normalisatie uit mijn onderzoek: p. 26 p. 97
Engels ‘brain-boggling’ (The BFG) ‘poppyrot’ (Charlie and the G.G.E.)
p. 31 p. 86
p. 176 p. 13
Engels ‘dilly’ (Charlie and the C.F.) ‘be whackers’ (Charlie and the G.G.E.)
Afrikaanse vertaling p. 157 ‘drentel’ p. 5 ‘kens wees’
p. 54 p. 127
Engels ‘school-chiddlers’ (The BFG) ‘sprunge’ (Charlie and the G.G.E.)
Zweedse vertaling p. 63 ‘skolbarn’ p. 128 ‘slem’
18
http://taaladvies.net/taal/advies/term/23/contaminatie
- 16 -
Nederlandse vertaling ‘verbijsterend’ ‘larie’
p. 40 p. 127
Engels ‘pigwinkles’ (The BFG) ‘proghopper’ (Charlie and the G.G.E.)
Noorse vertaling p. 46 ‘smågriser’ p. 113 ‘froskesprett’
3.2.3. Weglating Weglating, en dan meer specifiek lexicale weglating, is de derde strategie die door de vertalers/vertaalsters gebruikt wordt. We kunnen de term definiëren als ‘het laten vallen van betekenisvolle lexicale elementen van de brontekst.19 In mijn onderzoek bedoel ik met deze strategie het niet vertalen van de betekenis van een Engels neologisme naar het Nederlands, Afrikaans, Zweeds of Noors. Dit kan op twee manieren gebeuren: Ofwel wordt alleen het woord zelf niet vertaald, ofwel blijft de volledige Engelse zin onvertaald. Enkele voorbeelden van deze strategie zijn:
p. 28 p. 90
Engels ‘puddlenuts’ (The BFG) ‘swudge’ (Charlie and the C.F.)
p. 34 p. 79
Nederlandse vertaling / /
‘Puddlenuts’ staat in de zin “Twenty-four feet is puddlenuts in Giant Country.” Deze zin is niet vertaald in het Nederlands. p. 17 p. 127
Engels ‘murderfull’ (The BFG) ‘proghopper’ (Charlie and the G.G.E.)
Afrikaanse vertaling p. 13 / p. 109 /
p. 72 p. 97
Engels ‘whoppsy-whiffling’ (The BFG) ‘poppyrot’ (Charlie and the G.G.E.)
p. 73 p. 98
p. 190 p. 71
Engels ‘crodsquinkle’ (The BFG) ‘oozy-woozy’ (Charlie and the G.G.E.)
Noorse vertaling p. 202 / p. 61 /
Zweedse vertaling / /
3.2.4. Compensatie De laatste vertaalstrategie die we in de vertalingen aantreffen, is die van de compensatie. We vinden zowel bij Newmark (1988: 90) als bij Baker (1998: 37) een definitie, die deze strategie beschrijft als een techniek waarbij het verlies van een effect in de brontaal op de ene plaats wordt gecompenseerd door een gelijkaardig effect in de doeltaal op een andere plaats. In mijn onderzoek wil dat dan zeggen dat het verlies van een Engels neologisme in de verschillende vertalingen wordt gecompenseerd door een Engels bestaand woord te vertalen met een neologisme in de doeltaal. Enkele voorbeelden uit mijn onderzoek van deze laatste strategie zijn:
p. 127 p. 28 19
Engels ‘elephant’ (Charlie and the G.G.E.) ‘dollop’ (The BFG)
Nederlandse vertaling p. 115 ‘oliefant’ p. 34 ‘happeflap’
http://www.uni-miskolc.hu/uni/res/kozlemenyek/2005-2/pdf/fenyo.html
- 17 -
p.151 p. 153
Engels ‘stickjaw’ (Charlie and the C.F.) ‘grimalkin’ (Charlie and the G.G.E.)
Afrikaanse vertaling p. 132 ‘kaakgom’ p. 133 ‘trolloks’
p. 75 p. 126
Engels ‘slimy’ (Charlie and the G.G.E.) ‘guzzle’ (The BFG)
Zweedse vertaling p. 73 ‘trögslemmig’ p. 144 ‘mǻlskrǻv’
p. 19 p. 163
Engels ‘lixivate’ (Charlie and the G.G.E.) ‘happily’ (The BFG)
Noorse vertaling p. 18 ‘likvikassere’ p. 172 ‘lykkogladelig’
Naast deze vorm van compensatie vinden we nog een andere manier, d.w.z. compensatie door toevoeging. Hiermee bedoel ik dat de vertalers/vertaalsters neologismen hebben toegevoegd op een plaats waar in de Engelse tekst helemaal niets staat. Enkele voorbeelden hiervan zijn: p. 127
Engels / (Charlie and the G.G.E.)
Nederlandse vertaling p. 115 ‘opbelrat’
p. 94
Engels / (The BFG)
p. 81
Afrikaanse vertaling ‘kidderenkamer’
p. 37
Engels / (The BFG)
p. 46
Zweedse vertaling ‘söföka’
p. 58
Engels / (The BFG)
p. 64
Noorse vertaling ‘kviddekvitt’
4. Neologismen bij Roald Dahl In dit vierde hoofdstuk worden drie zaken besproken. Ik ga eerst dieper in op de gebruikte methodologie, waarbij ik naar de materiaalverzameling en naar de verdere categorisering van de gegevens kijk. Vervolgens bespreek ik de resultaten van de vertaalstrategieën die in de vertalingen worden gebruikt. Daarna maak ik een vergelijking tussen de Nederlandse, Afrikaanse, Zweedse en Noorse vertalingen. In het laatste deel schets ik beknopt de receptie van de vertalingen aan de hand van enkele besprekingen.
4.1.
Methodologie
4.1.1. Empirisch gedeelte Bij het verzamelen van data in de boeken ben ik als volgt te werk gegaan. Voor elk van de drie boeken heb ik eerst de Engelse tekst gelezen samen met de Nederlandse vertaling. Hierdoor kon ik de volledige lijst met Engelse neologismen opstellen, die ik dan ook gebruikt heb bij het lezen van de andere vertalingen. Na de Nederlandse vertaling ben ik overgegaan op de andere vertalingen en heb ik de woordenlijsten verder aangevuld.
- 18 -
Om de neologismen te identificeren in de teksten, heb ik mij voor het Engels gebaseerd op Van Dale en enkele online woordenboeken, meer bepaald http://dictionary.reference.com/ en http://www.urbandictionary.com/. Ook voor het Nederlands en het Zweeds heb ik de woordenboeken van Van Dale gebruikt. Voor het Noors heb ik gebruik gemaakt van Prisma en het online woordenboek op http://www.dokpro.uio.no/ordboksoek.html en voor het Afrikaans heb ik een woordenboek van Pharos gebruikt. Voor het Nederlands was het mogelijk om zelf te bepalen of woorden die niet in het woordenboek voorkomen, bestaande woorden zijn of niet. Maar aangezien ik zelf geen native speaker van het Engels, Zweeds, Noors of Afrikaans ben, heb ik mijn lijst laten controleren door verschillende natives van de verschillende talen, om na te gaan of de woorden, die ik als neologismen geclassificeerd had, effectief neologismen zijn. Voor de Engelse woorden uit The BFG heb ik twee native Britten aangesproken. Ronan Cotter, is 39 jaar, heeft altijd in Groot-Brittannië gewoond, maar is ongeveer tien jaar geleden naar België verhuisd. Mijn tweede informant is Colin Brooks. Hij is 60 jaar en woont al zijn hele leven in Groot-Brittannië. De woorden uit Charlie and the Chcolate Factory en Charlie and the Great Glass Elevator heb ik niet meer laten controleren, omdat het vrij eenvoudig was om deze allemaal in woordenboeken of op het internet terug te vinden. Voor de Zweedse woorden uit SVJ heb ik twee natives aangesproken. Ylva Börjesson is 46 jaar, een Zweedse en woonde tot voor kort in Zweden. Nu is zij verhuisd naar België. Lauri E Heinonen is 23 jaar en is een Finland-Zweed (hij woont dus in het Zweedstalige gedeelte van Finland). De woordenlijsten van Kalle och chokladfabriken en Kalle och glashissen werden eveneens gecontroleerd door Ylva Börjesson. Voor de Noorse woordenlijsten heb ik de hulp gevraagd van de docente Noors van de Universiteit Gent, namelijk Merethe Sangvik. Zij is 38 jaar en een native Noorse, die nu in België woont. De Afrikaanse woordenlijst van Die GSR werd gecontroleerd door Andre Botha, een 45-jarige Zuid-Afrikaanse journalist. De woorden uit Charlie en die sjokoladefabriek en Charlie en die Groot Glashyser werden gecontroleerd door de vertaler zelf van deze boeken, namelijk Kobus Geldenhuys. Hij kon mij dus meteen laten weten welke woorden hij zelf had uitgevonden, welke specifieke betekenis sommige woorden hadden enzovoort. Al deze mensen hebben bij het controleren van mijn woordenlijsten gekeken of de woorden die ik als neologismen had aangeduid, echte neologismen waren. Zij hebben daarbij gelet op twee zaken. Ten eerste hebben ze er de oudere woorden en woorden voor oudere concepten uitgehaald. Ten tweede hebben zij ook slang-woorden geïdentificeerd. Met slang bedoel ik “een vooral door woordkeus bepaalde vorm van taalgebruik [...] die behoort tot en geassocieerd wordt met een welbepaalde etnische, professionele of andere sociale groep [...]” (Van Gorp, Ghesquire & Delabastita 1998: 406). Deze twee groepen, de oudere woorden en slang-woorden, reken ik immers niet tot de neologismen. De woordenlijsten zijn alfabetisch gerangschikt volgens de Engelse woorden. Ik heb ook rekening gehouden met neologismen die op verschillende manieren vertaald worden, zoals ‘scrumdiddlyumptious’ (The BFG), dat in het Zweeds aan de hand van drie verschillende woorden vertaald werd. Deze Engelse neologismen heb ik dan ook meerdere malen opgenomen in de woordenlijst voor elke verschillende vertaling. Hierdoor zijn er verschillen in het aantal Engelse neologismen per vertaling. Daarna heb ik, ook om de lijst korter te maken, de neologismen die deel uitmaken van een uitdrukking, zoals ‘like a whiffswiddle’ (The BFG: 29) en ‘by gumdrops’ (The BFG: 158), weggelaten, omdat deze zeer moeilijk zijn om te analyseren. De structuur van deze uitdrukkingen is immers vaak volledig anders in de doeltaal, waardoor het Engelse neologisme niet meer te herkennen is in de vertaling.
- 19 -
4.1.2. Categorisering van de neologismen Nadat de woordenlijst volledig was, heb ik deze opgedeeld volgens de vertaalstrategieën, woordvormingsprocédés en andere procédés die besproken werden in hoofdstuk drie. Om deze resultaten te analyseren, heb ik alles uitgedrukt in percentages, naast de exacte aantallen.
4.2.
Vertalingen
In dit gedeelte stel ik de resultaten van mijn onderzoek voor. Om te beginnen plaats ik de gevonden resultaten van alle vertalingen in twee tabellen. In deze tabellen staan uiterst links de verschillende strategieën en woordvormingsprocédés, in de andere vier kolommen staan de resultaten, eerst met het aantal gevallen, daarna in procenten. Het aantal Engelse neologismen in de lijsten kan wel verschillen bij de vier doeltalen. De lijst van Engelse neologismen is immers wel constant, maar bij de vertalingen zien we verschillen in hoe de vertalers en vertaalsters met deze neologismen zijn omgegaan. Bij meerdere Engelse neologismen zien we immers dat de vertaler/vertaalster deze neologismen niet altijd met dezelfde woorden vertaald heeft, en dat er dus voor één Engels woord meerdere vertalingen te vinden zijn in één vertaling. Deze vertalingen heb ik allemaal opgenomen worden in de lijst, waardoor één Engels neologisme soms meerdere keren voorkomt in een lijst, waardoor de lijst langer wordt. Hierdoor kunnen we bijvoorbeeld zien dat de lijst met Engelse neologismen bij de Zweedse vertaling van The BFG 378 woorden omvat, terwijl dat aantal bij de Noorse hoger is, namelijk 414. Na deze deze tabellen bespreek ik telkens per vertaalstrategie/woordvormingsprocédé eerst de Nederlandse vertaling, dan de Afrikaanse, daarna de Zweedse en als laatste de Noorse. Ook dit gebeurt met behulp van tabellen, waarin ik per vertaalstrategie ongeveer tien voorbeelden, indien mogelijk, geef voor de vertalingen van The BFG en vijf voor de vertalingen van Charlie and the Chocolate Factory en Charlie and the Great Glass Elevator. Van deze voorbeelden licht ik er telkens enkele verder toe.
4.2.1. The BFG De woordenlijst met Engelse neologismen omvat bij de Nederlandse vertaling 371 woorden. Daarnaast zijn er nog 50 gevallen van compensatie. Bij de Afrikaanse vertaling vinden we 408 Engelse neologismen en 151 gevallen van compensatie, op twee manieren. Bij de Zweedse vertaling bestaat de lijst met Engelse neologismen uit 378 woorden. Daarnaast zijn er nog 50 gevallen van compensatie, en dit op de twee reeds verklaarde manieren, nl. door een bestaand Engels woord te vertalen met een neologisme, of door een neologisme toe te voegen in de vertaling waar in de Engelse tekst niets staat. In de lijst met Engelse neologismen bij de Noorse vertaling vinden we 414 woorden. Verder zijn er ook nog 83 gevallen van compensatie die ook hier op twee manieren gebeuren. In de volgende tabel wordt weergegeven hoe vaak de vertaalstrategieën en woordvormingsprocédés gebruikt zijn.20
20
Het aantal Engelse neologismen bestaat uit de som van de dynamisch-equivalente vertalingen met neologisme, normalisatie en weglating. Voor de Nederlandse vertaling wordt dit dan bijvoorbeeld de volgende som: 322 (dynamisch-equivalente vertaling met neologisme) +47 (normalisatie)+2(weglating)=371.
- 20 -
Reeds in deze tabel valt het duidelijke verschil op in het gebruik van de dynamischequivalente vertaling met neologisme en de normalisatie tussen de Nederlandse, Afrikaanse en Noorse vertaling enerzijds en de Zweedse vertaling anderzijds. Vertaalstrategie/woordvormingsprocédé - Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme ~ Semantisch neologisme ~ Samenstelling ~ Afleiding ~ Conversie ~ Samenstellende afleiding ~ Portmanteauwoord ~ Creatie ~ Fonetische motivatie ~ Paragram ~ Grammaticale fout ~ Aanpassing van een uitdrukking of woordgroep ~ Contaminatie ~ Combinatie - Normalisatie - Weglating - Compensatie + Compensatie door toevoeging Vertaalstrategie/woordvormingsprocédé - Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme ~ Semantisch neologisme ~ Samenstelling ~ Afleiding ~ Conversie ~ Samenstellende afleiding ~ Portmanteauwoord ~ Creatie ~ Fonetische motivatie ~ Paragram ~ Grammaticale fout ~ Aanpassing van een uitdrukking of woordgroep ~ Combinatie - Normalisatie - Weglating - Compensatie + Compensatie door toevoeging
Nederlands Aantal Procent 322 86,79 14 4,35 79 24,53 40 12,42 1 0,31 3 0,93 10 3,11 42 13,04 24 7,45 95 29,5 1 0,31 5 1,55 1 0,31 7 2,17 47 12,67 2 0,54 50 / / /
Afrikaans Aantal 253 5 48 25 2 5 21 29 19 77 2 / / 20 105 50 125 26
Procent 62,01 1,98 18,97 9,88 0,79 1,98 8,3 11,46 7,51 30,43 0,79 / / 7,91 25,74 12,25 / /
Zweeds Aantal 162 8 43 5 1 4 17 9 21 49 / / 5 174 42 42 8
Noors Aantal 314 6 109 35 2 15 23 27 23 55 1 2 16 77 23 71 12
Procent 75,85 1,91 34,71 11,15 0,64 4,78 7,32 8,6 7,32 17,52 0,32 0,64 5,1 18,6 5,56 / /
Procent 42,86 4,94 26,54 3,09 0,62 2,47 10,49 5,56 12,96 30,25 / / 3,09 46,03 11,11 / /
Bij de Engelse namen voor de reuzen en de Afrikaanse vertalingen ervan staan geen paginanummers, aangezien deze op ongenummerde pagina’s in het begin van het boek staan.
4.2.1.1.
Nederlandse vertaling
4.2.1.1.1.
Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme
Deze vertaalstrategie, is met 86,79%, of 322 gevallen, de meest gebruikte strategie in de Nederlandse vertaling om de Engelse neologismen te vertalen.
- 21 -
4.2.1.1.1.1.
p. 21 p. 40 p. 78
Semantisch neologisme
Bonecruncher (substantief) Butcher Boy (substantief) doggy (adjectief) pigwinkles (substantief) rumpledumpus (substantief)
p. 6 p. 6 p. 26 p. 46 p. 85
Bottekraker (substantief) Slagersjongen (substantief) honds (adjectief) lachebekjes (substantief) stamperij (substantief)
Het substantief ‘bottekraker’ heeft als eerste betekenis ‘chiropracticus’ en krijgt in deze context de tweede, nieuwe betekenis van een reus die, in tegenstelling tot de chiropracticus, letterlijk botten kraakt. Het substantief ‘lachebekjes’ zijn in het dagelijkse taalgebruik ‘mensen die gauw en veel lachen’ (Van Dale), maar zijn in dit boek een soort vruchten. 4.2.1.1.1.2. p. 107
Samenstelling bootle past (werkwoord) Childchewer (substantief) dogswoggler (substantief) frogsquinkers (substantief) Gizzardgulper (substantief) humplecrimp (substantief) Maidmasher (substantief) razztwizzler (substantief) slime-wanglers (substantief) swigpill (substantief)
p. 50 p. 58 p. 40 p. 62 p. 44 p. 162
p. 115 p. 6 p. 56 p. 64 p. 6 p. 46 p. 6 p. 69 p. 50 p. 173
langsdraffen (werkwoord) Kinderkauwer (substantief) konijnekaasje (substantief) kikkervosjes (substantief) Schrokschranzer (substantief) grasgarnaal (substantief) Meisjesstamper (substantief) prachtpatser (substantief) slijmsloebers (substantief) smeerspul (substantief)
Het substantief ‘kikkervosje’ is samengesteld uit de bestaande woorden ‘kikker’ en ‘vosjes’. De betekenis is waarschijnlijk een combinatie van de betekenis van de twee basiswoorden, waarmee een nieuwe diersoort bedoeld wordt. Maar het kan ook gezien worden als een paragram van het woord ‘kikkervisjes’ waarbij dan de tweede i veranderd is in een o.Het substantief ‘smeerspul’ is een samenstelling combineert ook de betekenis van deze woorden ‘smeer’ en ‘spul’. Verder zien we ook dat ‘Schrokschranzer’ en ‘slijmsloebers’ samenstellingen zijn waarbij ook alliteratie terug te vinden is, wat een extra effect geeft aan de vertaling. 4.2.1.1.1.3. p. 162 p. 52 p. 53 p. 51 p. 54 p. 151 p. 49 p. 52 p. 190 p. 84
Afleiding
delunctious (adjectief) filthsome (adjectief) guzzly (adjectief) healthsome (adjectief) inky-booky (adjectief) Monacher (substantief) pibbling (adjectief) rotsome (adjectief) slopgroggle (werkwoord) wack-crackle (werkwoord)
p. 172 p. 57 p. 59 p. 58 p. 60 p. 161 p. 54 p. 57 p. 199 p. 92
smikkelbaar (adjectief) viezelijk (adjectief) smikkelig (adjectief) gezondig (adjectief) puntenslijperig (adjectief) Monarches (substantief) kloddig (adjectief) rotterig (adjectief) schobbejakken (werkwoord) rammelkasten (werkwoord)
Het adjectief ‘gezondig’ is gevormd door aan het bestaande woord ‘gezond’ het productieve suffix -ig toe te voegen. De betekenis van het grondwoord blijft behouden. Het substantief ‘Monarches’ is gevormd door aan het bestaande substantief ‘Monarch’ het suffix –es toe te voegen, waardoor het woord vrouwelijk wordt.
- 22 -
4.2.1.1.1.4. p. 53
Conversie glumptious (adjectief)
p. 59
lekkerbek (adjectief)
Op zich is ‘lekkerbek’ geen nieuw woord, aangezien het een substantief is dat betekent ‘liefhebber van lekker eten’ (Van Dale). In deze tekst wordt het woord echter niet gebruikt als substantief, maar als adjectief: “Het is smikkelig en lekkerbek.” 4.2.1.1.1.5. p. 76 p. 93 p. 49
Samenstellende afleiding bogthumper (substantief) jumpsy (bijwoord) prunty (adjectief)
p. 84 p. 101 p. 54
knieënknikker (substantief) zenuwlappig (adjectief) wijswangig (adjectief)
Het substantief ‘knieënknikker’ is een afleiding van het de nieuwe samenstelling ‘knieënknik’. Dit soort woordvorming heet in de taalwetenschap een samenstellende afleiding. Deze samenstelling kan duidelijk niet op zichzelf voorkomen en wordt afgeleid, zodat er een nieuw woord ontstaat dat wel kan voorkomen. Een ‘knieënknikker’ is een droom waarvan iemands knieën dus gaan knikken. ‘Zenuwlappig’ is een afleiding van de nieuwe samenstelling ‘zenuwlap’ en betekent ‘zenuwachtig’ en het adjectief ‘wijswangig’ werd verklaard in deel drie en betekent waarschijnlijk ‘wijsneuzig’. 4.2.1.1.1.6. p. 47 p. 108 p. 23 p. 110 p. 77 p. 17 p. 179 p. 51 p. 171 p. 22
Portmanteauwoord bugswallop (substantief) cattypiddlers (substantief) crockadowndillies (substantief) crodswoggle (substantief) human-beany (adjectief) human beans (substantief) pigspiffle (substantief) rommytot (substantief) slushbungle (substantief) Welly-eating (adjectief)
p. 53 p. 116 p. 29 p. 119 p. 84 p. 23 p. 189 p. 57 p. 180 p. 28
lariekul (substantief) schaapioenen (substantief) krokodetten (substantief) kulleknots (substantief) mensbaksel (substantief) mensbaksels (substantief) kletskul (substantief) lariekul (substantief) lariekul (substantief) Afriknabbel (substantief)
Het substantief ‘lariekul’ is een portmanteauwoord, waarbij de woorden ‘larie’ en ‘flauwekul’ op contaminerende wijze gecombineerd zijn. De betekenis is de combinatie van de betekenis van de basiswoorden. Het substantief ‘schaapioenen’ is gevormd door de woorden ‘schaap’ en ‘schorpioenen’ met elkaar te combineren. 4.2.1.1.1.7. p. 59 p. 172 p. 27 p. 189 p. 56 p. 189 p. 33 p. 117 p. 70 p. 56
Creatie
belchy (adjectief) biffsquiggled (adjectief) crodscollop (substantief) flushbunkle (werkwoord) frobscottle (substantief) goosegruggle (werkwoord) jumbly (bijwoord) plexicated (adjectief) rhinostossterisses (substantief) whizzpoppers (substantief)
p. 65 p. 182 p. 32 p. 199 p. 62 p. 199 p. 39 p. 126 p. 78 p. 62
- 23 -
prisperig (adjectief) miskwakkeld (adjectief) krotsklop (substantief) flushbunkeren (werkwoord) fropskottel (substantief) pimpelmoezen (werkwoord) jumbel- (adjectief) plexiceerd (adjectief) rinoceroosterossen (substantief) flitspoppers (substantief)
Het werkwoord ‘flushbunkeren’ is een creatie, maar werd in deze tekst waarschijnlijk gevormd naar analogie van het Engelse werkwoord ‘to flushbunkle’. Deze analogiewerking is ook te zien bijvoorbeeld in ‘krotsklop’, ‘fropskottel’, ‘jumbel-‘, ‘plexiceerd’ en ‘rinoceroosterossen’. In het woord ‘plexiceerd’ kunnen we wel ‘gecompliceerd’ herkennen, maar dit werd aangepast volgens het Engelse woord. 4.2.1.1.1.8. p. 20 p. 78 p. 90 p. 158 p. 91 p. 18 p. 69 p. 122 p. 18 p. 69
Fonetische motivatie bundongle (substantief) cockatootloo (substantief) jumpsquiffling (adjectief) phizz-whizzing (adjectief) quogwinkles (substantief) scrumdiddlyumptious (adjectief) switchfiddle around (werkwoord) thingalingaling (substantief) uckyslush (adjectief) whoppsy-good (adjectief)
p. 24 p. 85 p. 98 p. 168 p. 98 p. 24 p. 77 p. 131 p. 24 p. 76
bombommel (substantief) kakatoedeloe (substantief) flipflopperig (adjectief) luxefluxe (adjectief) wokkwikkels (substantief) verrukkelekukkelijk (adjectief) wissewasselen (werkwoord) dingelingelingetje (substantief) akkiebakkie (adjectief) smiksmakkelig (adjectief)
Het substantief ‘kaketoedeloe’ is een voorbeeld van een onomatopee of klanknabootsing, aangezien het woord het geluid van een vogel nabootst. Het adjectief ‘smiksmakkelig’ is een voorbeeld van een reduplicatieve samenstelling: Het morfeem ‘smik’ wordt bijna volledig herhaald, met uitzondering van de klinker i die verandert in a in het morfeem ‘smak’ dat zelf o.a. de stam is van het werkwoord ‘smakken’. 4.2.1.1.1.9. p. 172 p. 39 p. 185 p. 85 p. 124 p. 38 p. 170 p. 169 p. 24
Paragram bobsticle (substantief) cattlepiddlers (substantief) dungerous (adjectief) griggle (werkwoord) Majester (substantief) nightingull (substantief) porteedo (substantief) snoozle away (werkwoord) wiggle away (werkwoord)
p. 182 p. 44 p. 195 p. 93 p. 134 p. 44 p. 180 p. 179 p. 30
bobstakeltje (substantief) rupsels (substantief) vaarlijk (adjectief) griechelen (werkwoord) majestein (substantief) nachtegaai (substantief) portedo (substantief) snorkelen (werkwoord) wegwoffelen (werkwoord)
In deze woordenlijst kunnen we vier verschillende manieren herkennen waarop woorden aangepast kunnen worden om een paragram te vormen: toevoeging, weglating, verandering en omwisseling van letters in een woord of woordgroep. Het substantief ‘bobstakeltje’ is gevormd door aan het basiswoord ‘obstakeltje’ de letter b vooraan toe te voegen. Het adjectief ‘vaarlijk’ is ontstaan door de eerste twee letters van het basiswoord ‘gevaarlijk’ weg te laten. In het basiswoord ‘nachtegaal’ werd de laatste letter veranderd door de letter i, en in het substantief ‘portedo’ (< torpedo) werden de p en de t van plaats verwisseld, zodat er een metathesis is. Opmerkelijk is dat Vriesendorp voor twee verschillende, maar bijna identieke neologismen, namelijk ‘cattlepiddlers’ en ‘cattypiddlers’ toch twee keer dezelfde vertaling heeft gekozen: ‘rupsels’. Ook voor de drie gelijkaardige neologismen ‘snoozle away’, ‘snorkle’ en ‘snortle’ heeft ze drie keer dezelfde vertaling genomen: ‘snorkelen’. Grappig is dat het woord ‘snorkelen’ niet alleen een paragram is van ‘snurken’, maar ook dat het samenvalt met het bestaande woord ‘snorkelen’.
- 24 -
4.2.1.1.1.10. Grammaticale fout p. 62
gollops (substantief)
p. 69
sloks (substantief)
Deze grammaticale fout werd reeds verklaard in deel drie en houdt in dat het meervoud van ‘slok’ verkeerd is, namelijk met een meervouds-s in plaats van -en. Dit gebeurde in de volgende zin: “’Altijd als ik mij een beetje akelijk voelt,’ zei de GVR, ‘maakt een paar sloks fropskottel mij weer hupsakee.’” 4.2.1.1.1.11. Aanpassing van een uitdrukking of woordgroep p. 77 p. 42 p. 79 p. 51 p. 37
bunkdoodle (werkwoord) dispunge (werkwoord) scumper off (werkwoord) switchfiddle (werkwoord) swizzfiggle (werkwoord)
p. 84 p. 48 p. 87 p. 57 p. 43
aan het schrikbibberen maken (werkwoord) het niet kunnen uitluchten (werkwoord) op weg krassen (werkwoord) voor het doekje houden (werkwoord) voor het hoedje houden (werkwoord)
Met dit procédé bedoel ik dat een bestaande uitdrukking, ‘zoals op weg gaan’ wordt aangepast. Bij deze uitdrukking werd dat gedaan door het werkwoord ‘gaan’ te vervangen door ‘krassen’. ‘Voor het hoedje houden’ is een aanpassing van de uitdrukking ‘voor de gek houden’ en is gevormd door de woordgroep ‘de gek’ te vervangen door ‘het hoedje’. 4.2.1.1.1.12. Contaminatie p. 82
skiddle away (werkwoord)
p. 90
de benen smeren (werkwoord)
De nieuwe uitdrukking ‘de benen smeren’ is, zoals reeds vermeld in deel drie, een combinatie van de uitdrukkingen ‘de benen nemen’ en ‘ ’m smeren’. 4.2.1.1.1.13. Combinatie p. 17 p. 76 p. 37 p. 54 p. 190 p. 79 p. 185
cannybully (adjectief) curdbloodling (adjectief) fibble (werkwoord) filthsome (adjectief) fluckgungle (werkwoord) human bean babies (substantief) vindscreen viper (substantief)
p. 23 p. 84 p. 43 p. 60 p. 199 p. 87 p. 195
kaniballig (adjectief) stolbloederig (adjectief) jokkentjes vertellen (werkwoord) vuillappig (adjectief) zwamstralen (werkwoord) mensbakselbaby's (substantief) andweer adder (substantief)
‘Kaniballig’ is op twee manieren opgebouwd. Ten eerste werden er enkele letters veranderd in het bestaande woord ‘kannibaal’, wat een voorbeeld is van een paragram en daarna werd van ‘kaniball’ de afleiding ‘kaniballig’ gemaakt. Bij ‘vuillappig’ zien we eerst een paragram, van ‘vuillak’ naar ‘vuillap’, en vervolgens een afleiding daarvan. 4.2.1.1.2.
Normalisatie
Met 47 woorden of 12,67% komt deze strategie op de tweede plaats in deze vertaling. p. 58 p. 69 p. 122
buzzwangles (substantief) dusky-dark (adjectief) gobbit (substantief)
p. 64 p. 77 p. 131
- 25 -
tureluurs (substantief) schemerdonker (adjectief) stuk (substantief)
p. 126 p. 76 p. 26 p. 91 p. 58 p. 185 p. 76
guzzle (substantief) kicksy (adjectief) moochel (around) (werkwoord) schnozzles (substantief) swishwiffle up (werkwoord) venomsome (adjectief) whoppsy (adjectief)
p. 137 p. 84 p. 32 p. 98 p. 65 p. 195 p. 84
schranspartij (substantief) knallend (adjectief) lummelen (werkwoord) snufferd (substantief) naar boven borrelen (werkwoord) venijnig (adjectief) joekel (substantief)
Alhoewel ‘tureluurs’ een bestaand woord is, valt toch nog een grapje te ontdekken. ‘Tureluurs’ is immers niet alleen het meervoud van ‘tureluur’ (een vogelsoort), maar het betekent ook ‘verdwaasd, gek’ (Van Dale). In de volgende zin uit De GVR, “[...] je hoofd moet zo propvol zitten met kikkervosjes en tureluurs [...]”, wil de reus zeggen dat Sophie’s hoofd vol zit met rare dingen, zodat er niets meer bij kan. Dat wordt in het Nederlands bereikt enerzijds door het neologisme ‘kikkervosjes’ en anderzijds door de dubbele betekenis van ‘tureluurs’. De tweede betekenis zorgt er immers voor dat het lijkt alsof Sophie gek is. Bij ‘lummelen’ moeten we ook naar de rest van de zin kijken om te ontdekken dat de keuze van dit bestaand woord toch voor een zeker effect zorgt, dat er ook in de Engelse tekst is. We zien immers dat ‘moochel’ en ‘lummelen’ gebruikt worden samen met andere werkwoorden, die met elkaar rijmen: “They is just moocheling and footcheling around [...]” en “Zij loopt maar wat rond te lummelen en te pummelen [...]” Daarnaast moet ook opgemerkt worden dat ‘snufferd’ een informeel woord is en dus geen ‘gewone’ normalisatie is. 4.2.1.1.3.
Weglating
Deze vertaalstrategie werd het minst gebruikt in de Nederlandse vertaling, zoals bleek uit de tabel: De strategie werd slechts in twee gevallen gebruikt (0,54%). p. 185 p. 28
anklet (substantief) puddlenuts (substantief)
p. 196 p. 34
/ /
‘Anklet’ wordt in de Engelse tekst twee keer op één bladzijde gebruikt. Toch wordt het de tweede keer, in de Engelse zin “You must grab your anklet very tight with both hands!”, samen met de rest van deze zin weggelaten in de Nederlandse tekst. Ook de zin waarin ‘puddlenuts’ staat, wordt niet vertaald in het Nederlands, zoals reeds vermeld in deel drie. 4.2.1.1.4.
Compensatie
Om het eventuele verlies van neologismen, en daarmee de speciale taal van de reuzen, te compenseren, bedacht Huberte Vriesendorp zelf 50 keer Nederlandse neologismen voor bestaande Engelse woorden. Ook deze woorden werden op verschillende manieren gevormd, zoals we kunnen merken in de volgende tabel: Vertaalstrategie/woordvormingsprocédé - Compensatie ~ Samenstelling ~ Afleiding ~ Creatie ~ Fonetische motivatie ~ Paragram ~ Grammaticale fout
Aantal 50 10 15 2 2 20 1
- 26 -
Enkele voorbeelden van compensatie uit de Nederlandse vertaling: p 100 p. 117 p. 163 p. 39 p. 76 p. 40 p. 71 p. 40 p. 99 p. 153 p. 162
brainiest (adjectief) chitter (werkwoord) delumptious (adjectief) eats (substantief) golden dreams icky-poo (adjectief) piggy-wig (substantief) pineapples (substantief) squiffy (bijwoord) stinky (adjectief) titchy (bijwoord)
p. 108 p. 126 p. 173 p. 45 p. 84 p. 46 p. 78 p. 46 p. 107 p. 163 p. 172
knapperigst (adjectief) kwabbelen (werkwoord) zwalig (adjectief) etens (substantief) pronkdromen (substantief) akkiebakkie (adjectief) biggevarkentje (substantief) ananananassen (substantief) fritselig (bijwoord) vuillakkig (adjectief) pritselig (adjectief)
De twee voorbeelden van samenstellingen zijn ‘pronkdromen’ en ‘biggevarkentje’. ‘Knapperigst’ en ‘vuillakkig’ zijn twee voorbeelden van afleidingen. ‘Knapperigst’ is afgeleid van ‘knap’ (in de betekenis van ‘slim’) en valt samen met het bestaande ‘knapperig’, zodat er een extra grap in het verhaal komt. ‘Fritselig’ en ‘pritselig’ zijn creaties, waarbij er bijna geen logica te vinden is en de betekenis dus moeilijk af te leiden is. ‘Akkiebakkie’ en ‘ananananassen’ zijn fonetisch gemotiveerd. Twee voorbeelden van paragrammen zijn ‘kwabbelen’, waarbij één letter werd veranderd in ‘kwebbelen’, en ‘zwalig’, waarbij één letter werd toegevoegd aan ‘zalig’. ‘Etens’ ten slotte is een grammaticale fout, aangezien het substantief ‘eten’ een foute meervouds-s krijgt.
4.2.1.2.
Afrikaanse vertaling
4.2.1.2.1.
Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme
Deze strategie werd 253 keer, of in 62,01% van de gevallen, gebruikt in de Afrikaanse vertaling en komt daarmee op de eerste plaats. 4.2.1.2.1.1. p. 20 p. 53 p. 29 p. 46 p. 184
Semantisch neologisme
gobblefunk (around with words) (werkwoord) scuddling (bijwoord) sizzlepan (substantief) squiffling (adjectief) twiglets (substantief)
p. 16
vroetel (met woorde) (werkwoord)
p. 43 p. 22 p. 37 p. 162
verskimmeld (bijwoord) koekepan (substantief) blinker (adjectief) kriewels (substantief)
‘Vroetel’ wordt normaal gebruikt in de betekenis ‘wriemelen, omwoelen’, maar krijgt hier de nieuwe betekenis, door ‘met woorde’ eraan toe te voegen, ‘spelen met woorden’. Een ‘koekepan’ is een wagentje dat vroeger in de mijnen gebruikt werd, maar verwijst in deze context naar een (koeken)pan, zoals het Engelse woord. 4.2.1.2.1.2. p. 29 p. 56 p. 106 p. 40
Samenstelling Butcher Boy (substantief) drainwater (substantief) frobscottle (substantief) gigglehouse (substantief) humplecrimp (substantief)
p. 23 p. 46 p. 91 p. 32
- 27 -
Jagterslagter (substantief) bobbelbrou (substantief) bobbelbrou (substantief) giggelhuis (substantief) kruipvaatjies (substantief)
p. 54 p. 49 p. 18 p. 51 p. 56
inky-booky (adjectief) pogswizzler (substantief) scrumdiddlyumptious (adjectief) vegitibbles (substantief) whizzpoppers (substantief)
p. 44 p. 38 p. 13 p. 42 p. 46
ink-boekerig (adjectief) askruiper (substantief) slapsoeterig (adjectief) groente-goed (substantief) wipvonke (substantief)
‘Giggelhuis’ is een samenstelling van ‘giggel’ (= giechelen) en ‘huis’ en is dus, net als ‘inkboekerig’, een letterlijke vertaling van het Engelse neologisme. De meerderheid van deze woorden is echter weinig of niet gebaseerd op de Engelse woorden. We kunnen enkele keren een fonetische motivatie vinden, zoals bij ‘Jagterslagter’, dat bestaat uit twee rijmende woorden, en bij ‘bobbelbrou’, waarin alliteratie verwerkt is. Het is opmerkelijk dat vertaalster Mavis de Villiers twee keer hetzelfde neologisme heeft genomen voor twee Engelse neologismen met zeer verschillende betekenissen. ‘Drainwater’ is immers een paragram van ‘rainwater’ en is dus gewoon ‘regenwater’, terwijl ‘frobscottle’ een speciale drank is, die niets met regenwater te maken heeft. 4.2.1.2.1.3. p. 80 p. 190 p. 188 p. 110 p. 51 p. 43 p. 110 p. 190 p. 189 p. 18
Afleiding buckswashling (substantief) fluckgungle (werkwoord) frightsome (adjectief) frothbungling (adjectief) healthsome (adjectief), not maggotwise (adjectief) rubbsquash (substantief) slopgroggle (werkwoord) splitzwiggle (werkwoord) uckyslush (adjectief)
p. 69 p. 167 p. 167 p. 97 p. 42 p. 36 p. 96 p. 167 p. 167 p. 14
grapperasie (substantief) moesel (werkwoord) vreesvol (adjectief) frommelrig (adjectief) ongesondig (adjectief) maaierig (adjectief) snertseltjies (substantief) vrotsel (werkwoord) bewerwel (werkwoord) asblikkerig (adjectief)
‘Grapperasie’ is afgeleid van het substantief ‘grap’, ‘frommelrig’ van het werkwoord ‘frommel’ (= verfrommelen) en ‘vrotsel’ is een afleiding van het adjectief ‘vrot’ (= rot). 4.2.1.2.1.4. p. 158 p. 189
Conversie bogs winkles (substantief) gunzleswipe (werkwoord)
p. 140 p. 167
klappertand (substantief) soesie (werkwoord)
‘Klappertand’ wordt normaal gezien als werkwoord gebruikt. In deze context staat het echter in de zin “Kopstampers en klappertand!” en fungeert het als substantief. ‘Soesie’ is in andere contexten een substantief (= roomsoesje), maar in deze context is het een werkwoord. 4.2.1.2.1.5. p. 17 p. 76
Samenstellende afleiding Bonecruncher (substantief) Bonecrunching Giant (substantief) grobswitcher (substantief) Maidmasher (substantief) Manhugger (substantief)
p. 13 p. 65
Beenknerser (substantief) Beenknerser (substantief) krimpbanger (substantief) Vroueklouer (substantief) Manneklemmer (substantief)
De meeste neologismen zijn in deze context reuzennamen. ‘Beenknerser’ is een afleiding van de nieuwe samenstelling ‘beenkners’ (= benen + knarsen) en voor ‘krimpbanger’ werd de nieuwe samenstelling ‘krimpbang’ (= krimpen + bang) afgeleid.
- 28 -
4.2.1.2.1.6. p. 58 p. 116 p. 23 p. 52 p. 99 p. 23 p. 179 p. 40 p. 52 p. 24
Portmanteauwoord catasterous (adjectief) cattypiddlers (substantief) crockadowndillies (substantief) filthsome (adjectief) frightsome (adjectief) hippodumplings (substantief) pigspiffle (substantief) pigwinkles (substantief) rotsome (adjectief) telly-telly bunkum box (substantief)
p. 48 p. 101 p. 18 p. 42 p. 87 p. 18 p. 159 p. 32 p. 42 p. 19
rampstrofe (substantief) leeustruise (substantief) krokkerosters (substantief) viesaaklig (adjectief) vreesvaarlik (adjectief) likkedille (substantief) nonsnert (substantief) varktappels (substantief) vrotsotterig (adjectief) telekwassie (substantief)
Zowel ‘leeustruise’ als ‘krokkerosters’ zijn dieren in Die GSR. De woorden die hier gecombineerd zijn, zijn dan ook telkens bestaande dieren: ‘Leeustruise’ is een portmanteau van ‘leeu’ (= leeuw) en ‘volstruise’ (= struisvogels) en ‘krokkerosters’ is een combinatie van ‘krokodil’ en ‘renosters’ (= neushoorns). Daarnaast vinden we ook andere woorden, zoals bijvoorbeeld ‘viesaaklig’, een adjectief dat iets vies beschrijft en een combinatie is van ‘vieslik’ en ‘aaklig’. 4.2.1.2.1.7. p. 76 p. 20 p. 40 p. 58 p. 108 p. 193 p. 31 p. 43 p. 33 p. 105
Creatie bogthumper (substantief) bundongle (substantief) crumpscoddle (substantief) frogsquinkers (substantief) grinksludgers (substantief) pigsquibble (substantief) rotrasper (substantief) snipsy (adjectief) swollop (werkwoord) zippfizz off (werkwoord)
p. 65 p. 14 p. 32 p. 48 p. 95 p. 172 p. 25 p. 36 p. 27 p. 91
grobbeldraaier (substantief) bondongels (substantief) brobbelkat (substantief) parragoggies (substantief) gronkelgrawers (substantief) sjiesiefoefies (substantief) rotrasper (substantief) snipsig (adjectief) gopsel (werkwoord) hoppedaai (werkwoord)
Bij sommige van deze woorden kunnen we een zekere logica terugvinden, ofwel vanuit het Afrikaanse perspectief ofwel vanuit het Engelse. Zo herkennen we in ‘brobbelkat’ het substantief ‘kat’, maar is ‘brobbel’ volledig onbekend in het Afrikaans. ‘Bondongels’, ‘rotrasper’ en ‘snipsig’ zijn dan weer gemotiveerd als we naar de Engelse neologismen kijken. Bij veel andere woorden, zoals ‘gopsel’, blijft het wel moeilijk om enige logica te vinden. 4.2.1.2.1.8. p. 34 p. 30 p. 78 p. 51 p. 162 p. 124 p. 134 p. 26 p. 46 p. 119
Fonetische motivatie buzzy-humming (adjectief) jipp and skump (werkwoord) rumpledumpus (substantief) scrumdiddlyumptious (adjectief) swatchwallop (substantief) thingalingaling (substantief) wacksey big (adjectief) whiffle off (werkwoord) wondercrump (adjectief) zozimus (substantief)
p. 28 p. 24 p. 66 p. 42 p. 141 p. 109 p. 118 p .20 p. 37 p. 105
- 29 -
flimmer-flammer (adjectief) hinkende-rinkende (bijwoord) boefferbaffer (substantief) lekkersmekker (adjectief) drobbeldrek (substantief) tingelingring (substantief) flip-flap (adjectief) waffel-wiefel (werkwoord) pleksieperfeksie (adjectief) soesie-tjoesies (substantief)
Alle fonetisch gemotiveerde Afrikaanse neologismen, met uitzondering van ‘drobbeldrek’ en ‘pleksieperfeksie’, zijn reduplicatieve samenstellingen. Bij sommige daarvan vinden we klinkerwisseling, zoals bij ‘flimmer-flammer’ en ‘waffel-wiefel’, en bij andere is er medeklinkerwisseling, zoals bij ‘hinkende-rinkende’ en ‘lekkersmekker’. De fonetische motivatie bij ‘drobbeldrek’ zit in de alliteratie in het woord. Bij ‘pleksieperfeksie’ vinden we dan weer rijm. 4.2.1.2.1.9. p. 58 p. 124 p. 116 p. 80 p. 38 p. 96 p. 32 p. 160 p. 76 p. 45
Paragram bugwhiffles (substantief) bunderbluss (substantief) flushbunking (adjectief) huggybee (substantief) nightingull (substantief) rotbungling (adjectief) strawbunkles (substantief) telescoops (substantief) tottler (substantief) wigglish (substantief)
p. 48 p. 109 p. 101 p. 69 p .31 p. 83 p. 26 p. 140 p. 65 p. 36
kotterokke (substantief) verweer (substantief) holderbolder (bijwoord) lamskat (substantief) dragtigaal (substantief) vritsig (adjectief) wap (substantief) teleslope (substantief) sleuter (substantief) kafrikaans (substantief)
Verschillende soorten paragrammen zijn bij deze neologismen van toepassing. Ten eerste zien we het toevoegen van letters bij ‘kafrikaans’, waarbij de k werd toegevoegd aan het substantief ‘Afrikaans’. Ten tweede zijn er bij ‘holderbolder’ enkele letters weggelaten uit het bijwoord ‘holderstebolder’(= halsoverkop). Ten derde worden er ook letters veranderd in woorden, zoals bij ‘teleslope’ het geval is (< teleskope). En als laatste zijn er ook woorden waarbij letters van plaats gewisseld zijn. Een voorbeeld hiervan is ‘kotterokke’, dat een paragram is van het substantief ‘kokkerotte’ (= kakkerlak). ‘Wap’ ten slotte moeten we in de context bekijken, omdat we te maken hebben met het verwisselen van letters van twee verschillende woorden. We vinden het woord in de uitdrukking “net zo smeklekker as wap en pors”, die een aanpassing is van “[...] as pap en wors”. 4.2.1.2.1.10. Grammaticale fout p. 65 p. 17
human bean country (substantief) human beans (substantief)
p. 54 p. 13
land van mensdommes (substantief) mensdommes (substantief)
De fout die hier, bewust, door de vertaalster gemaakt werd, is dat het ontelbare ‘mensdom’ (= mensheid) hier wel een meervoudsvorm krijgt, om te verwijzen naar de mensen zelf. 4.2.1.2.2.
Normalisatie
Deze strategie komt op de tweede plaats in de Afrikaanse vertaling met 105 woorden en 25,74%. p. 88 p. 39 p. 31 p. 111 p. 38 p. 51 p. 47 p. 162
bish and wallop (werkwoord) cattlepiddlers (substantief) fizzwiggler (substantief) grobswitchy (bijwoord) natterboxes (substantief) rommytot (substantief) snitch away (werkwoord) swigpill (substantief)
p. 75 p. 31 p. 25 p. 98 p .31 p. 41 p. 38 p. 141
- 30 -
slaan en slag en sloeg (werkwoorden) ruspes (substantief) hekseketel (substantief) vrotterig (bijwoord) skinnerbekke (substantief) agteruit (bijwoord) gaps (werkwoord) goed (substantief)
p. 68 p. 43
swimmel (werkwoord) whiffsy (adjectief)
p. 58 p. 34
swem (werkwoord) ewigduurlik (adjectief)
De meerderheid van deze Afrikaanse woorden behoort tot de algemene woordenschat. Er zijn echter ook een paar uitzonderingen die tot informele contexten behoren, zoals ‘skinnerbekke’ (= roddelaars) en ‘gaps’ (= stelen). 4.2.1.2.3.
Weglating
Deze strategie werd het minst gebruikt: 50 keer of voor 12,25%. p. 172 p. 23 p. 76 p. 23 p. 121 p. 28 p. 50 p. 185 p. 195 p. 185
biffsquiggled (adjectief) bunkumhouse (substantief) frightsome (adjectief) hipswitch (bijwoord) kicksy (adjectief) puddlenuts (substantief) rotsome (adjectief) septicous (adjectief) thirstbloody (adjectief) vindscreen viper (substantief)
p. 152 p. 18 p. 64 p. 18 p. 106 p. 22 p. 41 p. 164 p. 172 p. 164
/ / / / / / / / / /
De twee besproken vormen van weglating kunnen teruggevonden worden. ‘Hipswitch’ is een voorbeeld van het weglaten van alleen het woord zelf, zoals te zien is in de vertaling van de Engelse zin “[...] he or she must be taken away hipswitch”: “[...] moet hulle verdwyn.” Bij ‘vindscreen viper’ is de volledige zin “It was a dreadly dungerous vindscreen viper” weggelaten in de vertaling. 4.2.1.2.4.
Compensatie
Mavis de Villiers bedacht zelf 151 keer neologismen om te compenseren voor het verlies van 155 Engelse neologismen. Dit deed ze vooral door bestaande woorden te vertalen met neologismen. Het gebruik van de verschillende woordvormingsprocédés is te zien in de volgende tabel: Vertaalstrategie/woordvormingsprocédé - Compensatie ~ Semantisch neologisme ~ Samenstelling ~ Afleiding ~ Portmanteauwoord ~ Creatie ~ Fonetische motivatie ~ Paragram ~ Combinatie p. 135 p. 20 p. 111 p. 22 p. 50 p. 120 p. 107
Aantal 124 3 14 22 12 12 2 50 9
breathing (werkwoord) brains (substantief) curranty (bijwoord) gobble up (werkwoord) interest (werkwoord) magic (substantief) many (adjectief)
p. 118 p. 14 p. 98 p. 17 p. 40 p. 106 p. 93
- 31 -
asemstem (substantief) hardsing (substantief) krenterig (bijwoord) gopsel (werkwoord) inteveseer (werkwoord) towerowering (substantief) hompe-klompe (substantief)
p. 34 p. 57 p. 68 p. 113 p. 90 p. 23
mysterious (adjectief) rubbish (substantief) sandcastles (substantief) straight (bijwoord) wonderous (adjectief) zoo (substantief)
p. 27 p. 47 p. 58 p. 99 p. 77 p. 18
geheimrig (adjectief) nonsnert (substantief) sandpasteie (substantief) klappens (bijwoord) wondervol (adjectief) dierklasie-tuin (substantief)
‘Krenterig’ is een semantisch neologisme dat normaal ‘gierig’ betekent, maar in dit verhaal de meer letterlijke betekenis ‘zoals een krent’ krijgt. ‘Asemstem’ en ‘sandpasteie’ zijn nieuwe samenstellingen, en ‘geheimrig’ en ‘wondervol’ zijn afleidingen van resp. ‘geheim’ en ‘wonder’. Portmanteauwoorden zijn ‘towerowering’, dat ‘towerkuns’ en ‘betowering’ combineert, en ‘nonsnert’, dat ‘nonsens’ en ‘snert’ (= nonsens) combineert. Bij de creaties ‘gopsel’ en ‘klappens’ merken we dat ‘gopsel’ zijn logica vindt in de analogie naar het Engelse neologisme en dat ‘klappens’ niet gemotiveerd is. ‘Hompe-klompe’ is fonetisch gemotiveerd doordat het een reduplicatieve samenstelling is. ‘Hardsing’ is een paragram met het weglaten en veranderen van bepaalde letters van ‘harsings’ (= hersenen) en bij ‘inteveseer’ zien we dat er één letter veranderd is in ‘intereseer’. ‘Dierklasie-tuin’ ten slotte is een combinatie van een paragram (van ‘dierasie’ naar ‘dierklasie’) en een samenstelling van dit paragram met ‘tuin’. Naast deze vorm van compensatie vinden we ook compensatie door toevoeging, met de volgende woordvormingsprocédés: Vertaalstrategie/woordvormingsprocédé - Compensatie ~ Samenstelling ~ Afleiding ~ Portmanteauwoord ~ Creatie ~ Fonetische motivatie ~ Paragram ~ Combinatie p. 25 p. 28 p. 35 p. 108 p. 184 p. 193 p. 195
Aantal 26 2 3 5 1 3 9 3
/ / / / / / /
p. 19 p. 22 p. 29 p. 95 p. 162 p. 172 p. 172
oogkykers (substantief) bobbelrig (adjectief) tjitter-jitter (substantief) onmoeilik (adjectief) verkraai (werkwoord) gopselkos (substantief) foeibaar (adjectief)
‘Oogkykers’ is een samenstelling en ‘bobbelrig’ is een afleiding van het substantief ‘bobbel’. ‘Onmoontlik’ en ‘moeilik’ zijn op contaminerende wijze gecombineerd in het portmanteauwoord ‘onmoeilik’ en ‘gopselkos’ is een nieuwe creatie, waarbij ‘gopsel’ zoals reeds vermeld waarschijnlijk gebaseerd is op het Engelse ‘gobble up’. ‘Tjitter-jitter’ is onomatopee en is dus fonetisch gemotiveerd, en bij ‘verkraai’ zien we een paragram door één letter te veranderen bij ‘verraai’ (= verraden). ‘Foeibaar’ is een combinatie van een paragram, door letters te laten vallen bij ‘verfoeilik’ (= afschuwelijk), en een afleiding van dit paragram ‘foei’.
- 32 -
4.2.1.3.
Zweedse vertaling
4.2.1.3.1.
Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme
Bij de Zweedse vertaling komt deze vertaalstrategie, met 42,86% of 162 gevallen, op de tweede plaats. 4.2.1.3.1.1. p. 172 p. 106 p. 28 p. 91 p. 40
Semantisch neologisme Bloodbottler Bootboggler Butcher Boy Gigglehouse Maidmasher Puddlenuts Schnozzles Winkles
p. 5 p. 192 p. 5 p. 120 p. 5 p. 35 p. 104 p. 49
Blodsugare Mackapärer Slaktarpojke Hönshus Hjärtekrossare Nypotatis Skottgluggar Gluggar
Het substantief ‘blodsugare’ betekent normaal gezien een figuurlijke bloedzuiger, of een persoon die iemand anders uitbuit, maar wordt hier, aangezien het om een reus gaat, waarschijnlijk letterlijk als een bloedzuiger gebruikt. ‘Skottgluggar’ (= schietgaten) krijgt ook een nieuwe betekenis: ‘ogen’. 4.2.1.3.1.2. p. 49 p. 108 p. 56 p. 23 p. 108 p. 52 p. 193 p. 51 p. 105
Samenstelling bottlewart (substantief) cattypiddlers (substantief) frobscottle (substantief) Gizzardgulper (substantief) hippodumplings (substantief) norphanage (substantief) pigswiller (substantief) trogfilth (substantief) wonderveg (substantief) zippfizz off (werkwoord)
p. 58 p. 123 p. 66 p. 6 p. 31 p. 123 p. 62 p. 217 p. 61 p. 120
fläskvǻrta (substantief) krokodillgrunkor (substantief) skottskumpa (substantief) Inälvsslukare (substantief) flodhästtjockisar (substantief) barnanlǻda (substantief) kultingäckel (substantief) grisgliringar (substantief) smaskegrönsak (substantief) blixtlǻsa iväg (werkwoord)
Het substantief ‘Inälvsslukare’ is een samenstelling van de woorden ‘inälvor’ (= ingewanden) en ‘slukare’ (= iemand die opslokt, verslindt). De betekenis is hier letterlijk: een persoon (in dit geval een reus) die ingewanden opslokt. Het substantief ‘smaskegrönsak’ is samengesteld uit ‘smaskig’ (= heerlijk, zalig) en ‘grönsak’ (= groente) en betekent een heerlijke groente. Bij twee van deze samenstellingen kunnen we bovendien ook een zekere fonetische motivatie vinden. In ‘skottskumpa’ zit er immers ook alliteratie en in ‘grisgliringar’ is de ‘i’ de enige klinker, de ‘a’ van het meervoud buiten beschouwing gelaten. 4.2.1.3.1.3. p. 20 p. 46 p. 182 p. 78 p. 185
Afleiding disgustable (adjectief) rotsome (adjectief) rotsome (adjectief) rumpledumpus (substantief) venomsome (adjectief)
p. 27 p. 55 p. 203 p. 90 p. 204
- 33 -
förfaslig (adjectief) ruttlig (adjectief) sluksam (adjectief) rasanderi (substantief) ettermyrisk (adjectief)
Het substantief ‘rasanderi’ is gevormd door aan het basiswoord ‘rasande’ (= razend) het suffix –(e)ri toe te voegen. Het adjectief ‘ettermyrisk’ is gevormd door aan het substantief ‘ettermyra’ (= knoopmier) het suffix –isk toe te voegen. Meta Ottosson heeft er bovendien voor gekozen om het adjectief ‘rotsome’ twee keer op een andere manier te vertalen. 4.2.1.3.1.4. p. 21
Conversie doggy (adjectief)
p. 27
hund (bijwoord)
“Kineser från Peking smakar hund för de smakar newfoundlandshund” (SVJ: 27). Hier vinden we het woord ‘hund’, wat geen nieuw woord is als substantief (= hond), maar in deze zin wel op een nieuwe wijze wordt gebruikt als bijwoord (= naar hond (smakend)). 4.2.1.3.1.5. p. 27 p. 111 p. 86
Samenstellende afleiding crodscollop (substantief) grobswitchy (bijwoord) Meatdripper (substantief) Meatdripping Giant (substantief)
p. 34 p. 127 p. 5 p. 99
musselkallopsig (adjectief) kokosflingig (bijwoord) Bloddrypare (substantief) Bloddrypare (substantief)
‘Musselkallopsig’ is volgens de verklaring van een samenstellende afleiding een afleiding van een groep woorden die samen geen woordgroep vormen en pas één worden door de afleiding. Bij dit neologisme wil dat zeggen dat ‘mussel’ (= mossel) en ‘kallops’ (= een soort stoofschotel) samen geen woordgroep vormen, maar wel één worden door er een afleiding van te maken. Het woord betekent dan ook dat iets smaakt naar mosselen en stoofschotel. ‘Kokosflingig’ is afgeleid van de nieuwe samenstelling ‘kokosfling’, die ‘kokosvlok’ betekent. ‘Bloddrypare’ is een afleiding van de nieuwe samenstelling ‘bloddrypa’ en betekent dat de reus met deze naam waarschijnlijk druipt van het bloed. 4.2.1.3.1.6. p. 193 p. 185 p. 116 p. 62 p. 51 p. 62 p. 30 p. 33 p. 24 p. 46
Portmanteauwoord disgustive (adjectief) dreadly (adjectief) flushbunking (adjectief) gloriumptious (adjectief) healthsome (adjectief) razztwizzler (substantief) skump (werkwoord) snozzcumbers (substantief) telly-telly bunkum box (substantief) wondercrump (adjectief)
p. 217 p. 204 p. 133 p. 73 p. 61 p. 73 p. 38 p. 42 p. 31 p. 55
fasanshemsk (adjectief) fruktanshemsk (adjectief) brasande (adjectief) sensastisk (adjectief) nyttosam (adjectief) fantationell (adjectief) skroka (werkwoord) zebrurkor (substantief) tellevifǻn (substantief) sensatastisk (adjectief)
Het adjectief ‘fantationell’ is gevormd door de woorden ‘fantastisk’ (= fantastisch) en ‘sensationell’ (= sensationeel) me elkaar te combineren. Het substantief ‘zebrurkor’ is een contaminerende combinatie van de woorden ‘zebra’ (= zebra) en ‘gurkor’ (= komkommers). Het eerste woord is zeer goed gekozen, aangezien we in de Zweedse vertaling een beter beeld krijgen van de vruchten door de naam alleen al: komkommers met witte en zwarte strepen21.
21
In de Engelse tekst gaat het om walgelijke komkommers.
- 34 -
4.2.1.3.1.7.
Creatie
p. 26
brain-boggling (adjectief)
p. 32
p. 40 p. 50 p. 76 p. 59 p. 51 p. 40 p. 40 p. 53
crumpscoddle (substantief) dogswoggler (substantief) grobswitcher (substantief) redunculous (adjectief) rommytot (substantief) scotch-hopper (substantief) sloshflunking (adjectief) swallop (werkwoord)
p. 49 p. 59 p. 89 p. 70 p. 60 p. 49 p. 49 p. 63
som kommer att sparka ngn's hjärna bakut dunskrǻm (substantief) fnostifes (substantief) marjäng (substantief) femenalt i kvadrat malligattias (substantief) strotthopper (substantief) kladofsig (adjectief) bǻnga i sig (werkwoord)
Bij het substantief ‘fnostifes’ is er bijna geen logica. De betekenis (iemand die niet goed wijs is) ligt wel in de aard van het woord ‘fnoskig’ (= gek, maf), waarop het waarschijnlijk gebaseerd is. Bij ‘strotthopper’ daarentegen is er wel een zekere logica, aangezien het woord gecreëerd is naar analogie van het Engelse woord. 4.2.1.3.1.8. p. 77 p. 89 p. 68 p. 78 p. 92 p. 47 p. 51 p. 124 p. 18 p. 56
Fonetische motivatie bunkdoodle (werkwoord) buzzy-hum (substantief) chiddlers (substantief) cockatootloo (substantief) dory-hunky (adjectief) pilfflefizz (substantief) scrumdiddlyumptious (adjectief) thingalingaling (substantief) uckyslush (adjectief) whizzpoppers (substantief)
p. 89 p. 102 p. 80 p. 90 p. 106 p. 56 p. 60 p. 142 p. 24 p. 66
plǻgedidǻga (werkwoord) humbrum- (substantief) barnaner (substantief) kuckeliku (substantief) finemangsunemangen (adjectief) snittetisnatt (substantief) smaskedidaskens (adjectief) tingeling (substantief) örkidörk (adjectief) brallknallar (substantief)
‘Kuckeliku’ is duidelijk een klanknabootsing van het geluid van een vogel en het betekent dan ook een soort vogel. De uitroep ‘snittetisnatt’ is een voorbeeld van een reduplicatieve samenstelling, waarbij het morfeem ‘snitt’ op de klinker na volledig herhaald wordt. Bij veel van deze woorden is er ook sprake van rijm, zoals bij ‘plågedidåga’ en ‘örkidörk’. 4.2.1.3.1.9. p. 164 p. 124 p. 58 p. 30 p. 124 p. 70 p. 54 p. 36 p. 160 p. 45
Paragram bagglepipes (substantief) bunderbluss (substantief) catasterous (adjectief) fridgy (bijwoord) Majester (substantief) rhinostossterisses (substantief) squinky (adjectief) swiggle (werkwoord) telescoops (substantief) wigglish (substantief)
p. 183 p. 142 p. 68 p. 38 p. 142 p. 82 p. 63 p. 45 p. 179 p. 54
häckpipor (substantief) duskemunder (substantief) fatakostral (adjectief) kusen och frall (adjectieven) Majonnäs (substantief) noshörn (substantief) puttig (adjectief) svänka (werkwoord) telliskǻp (substantief) kapparalja (substantief)
Bij de Zweedse paragrammen vinden we voorbeelden van verwisseling en weglating van letters. Het adjectief ‘fatakostral’ is gevormd door metathesis in het woord ‘katastrofal’ (= catastrofaal), het substantief ‘noshörn’ is gevormd door de laatste letters van ‘noshörning’ (=
- 35 -
neushoorn) te laten wegvallen en het werkwoord ‘svänka’ is gevormd door de letter g van het basiswoord ‘svänga’ (= zwaaien, draaien) te veranderen in k. De betekenissen blijven wel dezelfde. We kunnen ook een extra grap ontdekken bij de Zweedse vertaling ‘majonnäs’ van het Engelse ‘majester’. In het Zweeds vinden we namelijk niet alleen een paragram van het woord ‘majestät’ (= majesteit), maar ook het samenvallen met het bestaande woord voor majonaise, wat het nog iets grappiger maakt. 4.2.1.3.1.10. Combinatie p. 78 p. 121 p. 78 p. 121 p. 121
bogthumping (adjectief) kicksy (adjectief) trogglehumping (adjectief) trogglehumping (adjectief) whoppsy (adjectief)
p. 91 p. 138 p. 91 p. 138 p. 138
grabbmarig (adjectief) marhoppig (adjectief) marhoppig (adjectief) grabbmarig (adjectief) grabbmarig (adjectief)
De twee nieuwe Zweedse woorden die hier gevormd zijn, zijn allebei afleidingen van samenstellingen die in de tekst gemaakt werden. ‘Grabbmarig’ is namelijk een afleiding van het nieuwe ‘grabbmara’, dat we onder andere op p. 89 terugvinden, en ‘marhoppig’ is een afleiding van het nieuwe ‘marhoppa’, dat bijvoorbeeld op p. 88 staat. 4.2.1.3.2.
Normalisatie
In de Zweedse vertaling is normalisatie de meest gebruikte strategie, met 173 gevallen (44,77%). p. 53 p. 39 p. 69 p. 50 p. 20 p. 23 p. 54 p. 43 p. 49 p. 43
be buggles (werkwoord) butteryfly (substantief) dusky-dark (adjectief) glubbage (substantief) gobblefunk (around with (werkwoord) hipswitch (bijwoord) pitsqueak (substantief) rotsome (adjectief) squimpy (adjectief) time-twiddler (substantief)
words)
p. 63 p. 48 p. 81 p. 60 p. 26
vara bang i bollen (werkwoord) fjäril (substantief) I skymningen (bijwoord) rötter (substantief) märka ord (werkwoord)
p. 30 p. 63 p. 54 p. 58 p. 52
huxflux (bijwoord) minsting (substantief) vedervärdig (adjectief) fläskig (adjectief) grammofonskivor (substantief)
Bij deze normalisaties moet opgemerkt worden dat er verschillende slang-woorden gebruikt worden: ‘vara bäng i bollen’, ‘huxflux’ en ‘fläskig’22. In de volledige woordenlijst staan ook nog de volgende slang-woorden: ‘galoppera förbi’, ‘prexis’, ‘svikare’ en ‘drälla omkring’. Daarnaast is het woord ‘pestrǻttor’ een vrij oud woord. Dit zorgt er natuurlijk voor dat we niet alle woorden in deze groep zomaar als ‘normale’ woorden mogen bestempelen, en dat ook in de vertaling een gelijkaardig effect van de reuzentaal wordt gecreëerd ongeveer zoals bij de Zweedse neologismen. Ook al zijn dit immers bestaande woorden, toch voelen Zweedstaligen aan dat dit geen ‘gewone’ woorden zijn en dat ze iets extra geven aan de vertaling. Dit wordt besproken door Delabastita (1996: 134) als het vertalen van een pun of woordspeling door een ‘related rhetorical device’. Dit wil zeggen dat de pun wordt overgebracht naar de doeltaal door middel van een ander retorisch middel, of ‘punoid’ (zoals herhaling, rijm of ironie). Zo vinden we bijvoorbeeld wel rijm in ‘huxflux’. 22
In totaal worden negen slang-woorden gebruikt in de Zweedse vertaling.
- 36 -
4.2.1.3.3.
Weglating
Deze strategie komt 42 keer (11,11%) voor in de Zweedse vertaling, en is dus de minst gebruikte. p. 59 p. 20 p. 50 p. 167 p. 184 p. 49 p. 53 p. 53 p. 185 p. 22
belchy (adjectief) bundongle (substantief) filthing (adjectief) kiddles (substantief) midgy (adjectief) pogswizzler (substantief) slutch (substantief) swobble (werkwoord) venomsome (adjectief) Welly-eating Giant (substantief)
p. 69 p. 26 p. 60 p. 187 p. 204 p. 58 p. 63 p. 63 p. 206 p. 28
/ / / / / / / / / /
Bij de Zweedse vertaling wordt er op twee manieren weggelaten. Ofwel wordt de volledige zin waarin het neologisme staat, weggelaten, zoals bij de vertaling van de zinnen “Prunty little pogswizzler” en “He went off to Baghdad to bag dad and mum and all the little kiddles!”. Daarnaast wordt ook vaak alleen het neologisme zelf weggelaten in de vertaling, zoals bij de volgende voorbeelden: “Så det är sådana här ruttna rötter du äter! [...]” (vertaling van “So this is the filthing rotsome glubbage you is eating! [...]”) en “Och sedan ska jag fortsätta med ett tjugotal småkryp till” (vertaling van “Then I is guzzling ten or twenty more of you midgy little maggots down there.”). 4.2.1.3.4.
Compensatie
Om het verlies van het effect van de reuzentaal bedacht ook Meta Ottosson zelf neologismen. Ze deed dit op twee manieren. Ten eerste bedacht ze Zweedse neologismen voor bestaande Engelse woorden. Hiervan vinden we 42 voorbeelden, die op verschillende manieren gevormd werden zoals te zien is in de volgende tabel: Vertaalstrategie/woordvormingsprocédé - Compensatie ~ Samenstelling ~ Afleiding ~ Conversie ~ Samenstellende afleiding ~ Portmanteauwoord ~ Creatie ~ Fonetische motivatie ~ Paragram ~ Combinatie
Aantal 42 1 4 1 1 1 2 3 26 3
Enkele voorbeelden uit de Zweedse vertaling zijn: p. 31 p. 20 p. 23 p. 40 p. 33 p. 70
all (bijwoord) babblement (substantief) girls (substantief) icky-poo (adjectief) peachy (adjectief) pussy-cats (substantief)
p. 40 p. 26 p. 30 p. 49 p. 42 p. 81
- 37 -
hopiallt (bijwoord) babblemang (substantief) flickebabba (substantief) urkiburkig (adjectief) persig (adjectief) kattjamare (substantief)
p. 151 p. 67 p. 103 p. 79
Ruler (substantief) shrimp (substantief) sums (substantief) winks (substantief)
p. 170 p. 78 p. 106 p. 92
Högförnämnhet (substantief) skitspigg (substantief) suffror och simmor (substantieven) ögonblund (substantief)
Ik heb telkens voor elk procédé één voorbeeld gekozen, maar twee voor het paragram, aangezien daar veel meer voorbeelden van zijn. ‘Skitspigg’ is een samenstelling, waarvan de betekenis een scheldwoord is, en ‘babblemang’ is een afleiding van ‘babbla’ (= babbelen). ‘Persig’, dat normaal gezien als substantief gebruikt wordt, wordt hier gebruikt als een adjectief. ‘Kattjamare’ is een samenstellende afleiding, waarbij een afleiding gemaakt wordt van de onbestaande samenstelling ‘kattjama’ (= katmiauwen), en ‘ögonblund’ is een portmanteau van ‘ögonblick’ (= ogenblik) en ‘stund’ (= tijdje). ‘Flickebabba’ is een creatie, waarin we wel het bestaande woord ‘flicka’ (= meisje) kunnen herkennen, en in ‘urkiburkig’ vinden we fonetische motivatie. Twee voorbeelden van het paragram zijn ‘hopiallt’ dat een vervorming is van ‘alltihop’ (= alles) en ‘suffror och simmor’ waarbij de eerste klinkers van de substantieven verwisseld zijn (< siffror och summor, = cijfers en sommen). Als laatste voorbeeld zien we ‘Högförnämnhet’, een voorbeeld van combinatie, dat gecreëerd werd door eerst het adjectief ‘förnäm’ (= voornaam) af te leiden tot ‘förnämnhet’ en dit substantief dan samen te voegen met het adjectief ‘hög’ (= hoog). Ten tweede voegde Ottosson Zweedse neologismen toe waar er in het Engels niets staat. Op deze manier bedacht ze acht neologismen. Vertaalstrategie/woordvormingsprocédé - Compensatie ~ Samenstelling ~ Afleiding ~ Portmanteauwoord ~ Paragram p. 18 p. 37 p. 77 p. 85 p. 116 p. 171 p. 171 p. 172
Aantal 8 2 1 1 4
/ / / / / / / /
p. 24 p. 46 p. 89 p. 98 p. 132 p. 191 p. 191 p. 192
Procent 25 12,5 12,5 50
texempel (bijwoord) söföka (werkwoord) drömskheter (substantief) flickefniss (substantief) burrakokafǻglar (substantief) prexisera (werkwoord) trollkontor (substantief) lotta blǻsyn (substantief)
‘Flickefniss’ (= meisjesgegiechel) en ‘burrakokafåglar’ (= kroeshaarcocavogels) zijn twee samenstellingen en ‘drömskheter’ is een afleiding, gebaseerd op het substantief ‘dröm’ (= droom). Het portmanteauwoord ‘texempel’ is een samentrekking van ‘till exempel’ (= bijvoorbeeld) en ‘söföka’, ‘prexisera’, ‘trollkontor’ en ‘lotta blåsyn’ zijn paragrammen. Zo komt ‘söföka’ van ‘försöka’ (= proberen) en ‘prexisera’ van ‘precisera’ (= preciseren).
4.2.1.4.
Noorse vertaling
4.2.1.4.1.
Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme
Deze vertaalstrategie werd 314 keer gebruikt, en dus voor 75,85%, en is dan ook de meest gebruikte strategie in deze vertaling.
- 38 -
4.2.1.4.1.1. p. 60 p. 51 p. 74 p. 22 p. 40
Semantisch neologisme Butcher Boy (substantief) glummy (adjectief) snitchet (substantief) tottler (substantief) jumbly (adjectief) winkles (substantief)
p. 6 p. 66 p. 57 p. 83 p. 28 p. 46
Slaktergutt (substantief) kilent (adjectief) snask (substantief) krekling (substantief) rotet (adjectief) blunker (substantief)
‘Slaktergutt’ krijgt net als ‘Butcher Boy’ een nieuwe betekenis in dit verhaal. Normaal gezien betekenen de twee woorden immers ‘slagerknecht’, maar in deze context staan ze voor een reus, die hoogstwaarschijnlijk niets met slagers te maken heeft. ‘Krekling’ is normaal een soort bes, maar wordt hier gebruikt om een kind aan te duiden. 4.2.1.4.1.2. p. 78 p. 29 p. 17 p. 73 p. 26 p. 70 p. 49 p. 40 p. 59
Samenstelling Bonecruncher (substantief) cockatootloo (substantief) frisby (adjectief) human beans (substantief) micies (substantief) moochel (around) (werkwoord) rhinostossterisses (substantief) scumscrewer (substantief) sloshflunking (adjectief) whizzpop (werkwoord)
p. 6 p. 86 p. 34 p. 23 p. 81 p. 31 p. 78 p. 54 p. 46 p. 65
Beinknuser (substantief) papegøyefink (substantief) frysefrisk (adjectief) menneskebønner (substantief) muselus (substantief) slubbeslenge (werkwoord) nesehornsnauser (substantief) skurrbøllebøtte (substantief) slafseslukende (adjectief) fjertehoppe (werkwoord)
‘Beinknuser’ is een letterlijke vertaling van het Engelse ‘Bonecruncher’ en betekent dan ook ‘Beenbreker’. De betekenis van de samenstelling ‘nesehornsnauser’ is een combinatie van de grondwoorden ‘nesehorn’ (= neushoorn) en ‘snauser’ (= Schnauser). Voor sommige van deze samenstellingen heeft de vertaler nog een extra fonetisch effect gecreëerd door alliteratie te gebruiken. Voorbeelden hiervan zijn ‘frysefrisk’ (= vriesfris), ‘slubbeslenge’ (= knoeien-slingeren) en ‘slafseslukende’ (= deugnietslokkend). Ook bij ‘muselus’ (= muizeluizen) vinden we een extra effect door rijm in het woord. 4.2.1.4.1.3. p. 59 p. 116 p. 79 p. 76 p. 20 p. 47 p. 90 p. 123 p. 46 p. 170
Afleiding belchy (adjectief) disgustive (adjectief) exunckly (bijwoord) frightsome (adjectief) gobblefunk (around with words) (werkwoord) jabbel (werkwoord) jumpsquiffling (adjectief) squackling (bijwoord) squiffling (adjectief) whoppsy (adjectief)
p. 65 p. 126 p. 87 p. 84 p. 26
forstyrtelig (adjectief) avsmakelig (adjectief) presisistisk (bijwoord) forfryktelig (adjectief) grublisere (med ord) (werkwoord)
p. 53 p. 98 p. 133 p. 52 p. 181
skravlerere (werkwoord) elefantistisk (adjectief) skrattelig (bijwoord) begledelig (adjectief) kjempistisk (bijwoord)
‘Avsmakelig’ is een afleiding van het adjectief ‘smakelig’ (= smakelijk) en krijgt door het prefix ‘av-‘ de tegenovergestelde betekenis. Bij ‘skrattelig’ verandert door de afleiding de woordsoort van het grondwoord ‘skratte’ (= lachen) van werkwoord naar bijwoord.
- 39 -
4.2.1.4.1.4. p. 21 p. 62
Conversie doggy (adjectief) hopscotchy (adjectief)
p. 27 p. 69
hund (bijwoord) sprettert (adjectief)
We vinden in deze vertaling twee verschillende conversies. ‘Hund’ toont de overgang van substantief (= hond) naar bijwoord (= naar hond (smakend)) en ‘sprettert’ van substantief (= katapult) naar adjectief (= vrolijk). 4.2.1.4.1.5. p. 76 p. 76 p. 78 p. 70 p. 40 p. 96 p. 69 p. 83 p. 22
Samenstellende afleiding
bogthumper (substantief) bogthumper (substantief) grobswitcher (substantief) horrigust (adjectief) humplecrimp (substantief) Maidmasher (substantief) ringbeller (substantief) switchfiddle around (werkwoord) trogglehumping nightmare (substantief) Welly-eating Giant (substantief)
p. 84 p. 84 p. 86 p. 78 p. 46 p. 6 p. 103 p. 77 p. 91 p. 28
blodkrøller (substantief) natteskrikker (substantief) natteskrikker (substantief) avskyvekkistisk (adjectief) krympodrenerer (substantief) Jomfrujafser (substantief) bjelleplinger (substantief) vekselbrukistisk (adjectief) mareritthomper (substantief) Wellington-glefser (substantief)
Bij deze neologismen vinden we zowel substantieven als adjectieven als samenstellende afleidingen. ‘Avskyvekkistisk’ is een afleiding van de onbestaande samenstelling ‘avskyvekke’ (= afschuw wekken) en ‘Wellington-glefser’ is een afleiding van ‘Wellington-glefse’ (= Wellington-happen). Opmerkelijk is dat vertaler Tor Edvin Dahl heeft ervoor gekozen om twee verschillende vertalingen te maken voor ‘bogthumper’, en om één van die vertalingen, ‘natteskrikker’, ook te gebruiken voor twee verschillende Engelse neologismen. 4.2.1.4.1.6. p. 53 p. 92 p. 163 p. 188 p. 163 p. 107 p. 158 p. 47 p. 78 p. 78
Portmanteauwoord disgusterous (adjectief) dory-hunky (adjectief) filthsome (adjectief) frightsome (adjectief) glumptious (adjectief) most squackling (adjectief) phizz-whizzing (adjectief) pilfflefizz (substantief) rumpledumpus (substantief) trogglehumping (adjectief)
p. 59 p. 100 p. 172 p. 199 p. 172 p. 116 p. 169 p. 53 p. 86 p. 86
avskyskrekkelig (adjectief) vidunderkoselig (adjectief) fyfyselig (adjectief) fryktefæl (adjectief) glorofantastisk (adjectief) formitreffelig (adjectief) fantafornøyelig (adjectief) skvaldrivas (substantief) oppstandelsesstyr (substantief) katastroskrekkelig (adjectief)
‘Fryktefæl’ is een combinatie van twee woorden die ongeveer dezelfde betekenis hebben en gecombineerd worden om deze betekenis nog te versterken: ‘fryktelig’ (= verschrikkelijk) en ‘fæl’ (= ontzettend). Bij ‘skvaldrivas’ worden ook twee woorden met een gelijke betekenis gecombineerd, maar deze woorden zijn wel verschillende woordsoorten: ‘Skvaldre’ (= kletsen) is een werkwoord en ‘vas’ (= onzin) een substantief. 4.2.1.4.1.7. p. 51 p. 50
Creatie be cockles (werkwoord) glubbage (substantief)
p. 56 p. 56
- 40 -
være helt kokkelilure (werkwoord) glubseri (susbtantief)
p. 189 p. 80 p. 179 p. 59 p. 91 p. 124 p. 100 p. 119
gunzleswipe (werkwoord) huggybee (substantief) piggery-jokery (substantief) redunculous (adjectief) squeakpips (substantief) thingalingaling (substantief) whiffsquiddler (substantief) zozimus (substantief)
p. 202 p. 88 p. 191 p. 66 p. 99 p. 134 p. 108 p. 129
katalyfjamse (werkwoord) snuskebuss (substantief) bullitall (substantief) tulleburussisk (adjectief) dumfillibier (substantief) tikkesvisj (substantief) fiddelidei (substantief) ospomos (substantief)
Bij deze creaties is het vrij moeilijk om een logica te vinden in de woorden. We kunnen soms wel een bestaand woord herkennen, zoals ‘dum’ (= dom) bij ‘dumfillibier’, maar meestal is de oorsprong van de woorden zo goed als onvindbaar. Er zijn wel twee woorden, namelijk ‘være helt kokkelilure’ en ‘glubseri’, gemotiveerd door hun analogie met de Engelse neologismen. 4.2.1.4.1.8. p. 121 p. 68 p. 110 p. 79 p. 44 p; 80 p. 131 p. 25 p. 74 p. 46
Fonetische motivatie bogthumper (substantief) fishies (substantief) rubbsquash (substantief) scumper off (werkwoord) slime-wanglers (substantief) snapperwhippers (substantief) thingalingaling (substantief) ucky-mucky (adjectief) winksquiffler (substantief) wondercrump (adjectief)
p. 131 p. 76 p. 119 p. 87 p. 51 p. 88 p. 141 p. 30 p. 83 p. 52
trampetromper (substantief) fiskelisker (substantief) skvadderbladder (substantief) sette humpedump (werkwoord) slimesmiler (substantief) fnattesmattere (substantief) ingentingeling (substantief) knaselig-braselig (adjectief) blunkeblinker (substantief) underforunderlig (adjectief)
We zien bij deze neologismen dat er twee belangrijke motivaties zijn: reduplicatieve samenstellingen met klinkerwisseling en met medeklinkerwisseling. Voorbeelden van de eerste soort zijn o.a.: ‘trampetromper’ en ‘blunkeblinker’. Neologismen met medeklinkerwisseling zijn bijvoorbeeld ‘fiskelisker’ en ‘knaselig-braselig’. Vaak herkennen we bij deze woorden wel een bestaand woord, zoals ‘slim’ (= slijm) bij ‘slimesmiler’ en ‘ingenting’ (= niets) bij ‘ingentingeling’, terwijl de rest van het woord gecreëerd is naar analogie van het bestaande deel. 4.2.1.4.1.9. p. 164 p. 17 p. 44 p. 33 p. 43 p. 38 p. 20 p. 40 p. 111 p. 51
Paragram bagglepipes (substantief) cannybully (adjectief) clockcoaches (substantief) elefunt (substantief) maggotwise (adjectief) nightingull (substantief) snitching (adjectief) snozzcumbers (substantief) sugary (bijwoord) vegitibbles (substantief)
p. 175 p. 23 p. 51 p. 39 p. 50 p. 45 p. 26 p. 46 p. 121 p. 57
sekkeputer (substantief) kunnebaler (substantief) krakkerlakker (substantief) olifant (substantief) som marver og lakk (substantieven) nuttergull (substantief) emytologisk (adjectief) agurkulurer (substantief) snukker (substantief) rødsaker (substantief)
Verschillende soorten paragrammen werden gebruikt door Tor Edvin Dahl: toevoeging, verandering en omwisseling van letters. Zo zijn er bijvoorbeeld bij ‘krakkerlakker’ enkele letters toegevoegd aan ‘kakkerlakker’. Bij ‘rødsaker’ zien we dat het eerste deel van het originele woord ‘grønnsaker’ veranderd is. Omwisseling van letters vinden we bij ‘som marver
- 41 -
og lakk’, waarbij de eerste letters van de substantieven van plaats verwisseld zijn. De originele uitdrukking is ‘som larver og makk’ en betekent ‘zoals larven en wormen’. 4.2.1.4.1.10. Grammaticale fout p. 38
micies (substantief)
p. 44
muséer (substantief)
‘Mus’ blijft in het meervoud deze vorm behouden. In deze tekst krijgt het echt een foute meervoudsuitgang op ‘-éer’, waardoor een extra grap ontstaat, doordat het woord samenvalt met de meervoudsvorm van ‘musé’. 4.2.1.4.1.11. Aanpassing van een uitdrukking of woordgroep p. 116 p. 51
crackle (werkwoord) switchfiddle (werkwoord)
p. 126 p. 57
få opp sporten (werkwoord) trekke noen ved nesen (werkwoord)
De uitdrukking ‘få opp farten’ (= voortmaken, opschieten) werd gedeeltelijk veranderd om tot de nieuwe uitdrukking ‘få opp sporten’ te komen. ‘Trekke ved nesen’ is gebaseerd op ‘ta noen ved nesen’ (= iemand bij de neus nemen). 4.2.1.4.1.12. Combinatie p. 173 p. 39 p. 56 p. 110 p. 50 p. 106 p. 62 p. 40 p. 162 p. 46
afternoon snozzle (substantief) cattlepiddlers (substantief) frobscottle (substantief) frothbungling (adjectief) jumpel off (werkwoord) lickswishy (bijwoord) razztwizzler (substantief) scotch-hopper (substantief) swatchwallop (substantief) whoopsey-splunkers (adjectief)
p. 184 p. 45 p. 62 p. 120 p. 56 p. 114 p. 69 p. 46 p. 171 p. 52
kveldssnorkel (substantief) sommerlurver (substantief) fruskbrus (substantief) hjernefortørket (adjectief) hoppesluppe seg ned (werkwoord) elegantisk og søtt (bijwoorden) formidal forbruskning (substantief) paraladishopper (substantief) avfullufydyr (substantief) ustyrtefantastiristisk (adjectief)
We kunnen enkele neologismen vinden waarbij de vertaler eerst een paragram maakte en dit vervolgens combineerde met een bestaand woord tot een nieuwe samenstelling. Dit is bijvoorbeeld het geval bij ‘fruskbrus’, waarbij ‘frusk’ een paragram is van ‘frisk’ (= fris) en dit dan werd samengevoegd met het bestaande ‘brus’ (= frisdrank). Daarnaast kunnen we ook zien dat de vertaler één Engels neologisme vertaald heeft met twee Noorse woorden, waarbij twee verschillende procédés gebruikt werden. Zo is ‘elegantisk’ een afleiding van ‘elegant’, terwijl ‘søtt’ (= zoet) een normalisatie is. Bij ‘hjernefortøket’ is er nog een andere combinatie van procédés. Hier wordt immers een samenstelling gemaakt van ‘hjerne’ (= hersenen) met ‘fortørket’, een afleiding van ‘tørket’ (= gedroogd). 4.2.1.4.2.
Normalisatie
Normalisatie is de tweede meest gebruikte strategie met 77 gevallen of bij 18,6%. p. 39 p. 20 p. 121 p. 23 p. 90
butteryfly (substantief) disgustable (adjectief) frightsome (adjectief) hippodumplings (substantief) langwitch (substantief)
p. 45 p. 26 p. 131 p. 29 p. 98
- 42 -
sommerfugl (substantief) avskyelig (adjectief) forskrekkelig (adjectief) hjernevrenger (substantief) språkprat (substantief)
p. 31 p. 187 p. 32 p. 67 p. 20
norphan (substantief) shimozzle (substantief) strawbunkles (substantief) troggy (adjectief) whooshey (bijwoord)
p. 36 p. 199 p. 39 p. 73 p. 24
foreldreløs (adjectief) oppstyr (substantief) jordbær (substantief) tufset (adjectief) mye (bijwoord)
Deze woorden zijn allemaal normale Noorse woorden. ‘Hjernevrenger’ (= psychiater, psycholoog) vormt hierop wel een uitzondering doordat het een slang-woord is. Er moet ook worden opgemerkt dat ‘tufset’ wel een bestaand woord is, maar goed gekozen is voor de zin waarin het staat. Door deze woordkeuze ontstaat er immers alliteratie in de volgende zin: “Tufsete tafs!” 4.2.1.4.3.
Weglating
Deze strategie wordt in deze vertaling het minst gebruikt met 23 woorden of 5,56%. p. 135 p. 190 p. 99 p. 111 p. 182 p. 105 p. 33 p. 49 p. 40 p. 185
breathing-voice (substantief crodsquinkle (werkwoord) frightsome (adjectief) grobswitchy (bijwoord) rotsome (adjectief) scrumdiddlyumptious (adjectief) snozzcumbers (substantief) squimpy (adjectief) squizzly (adjectief) venomsome (adjectief)
p. 145 p. 202 p. 108 p. 121 p. 194 p. 114 p. 39 p. 54 p. 46 p. 197
/ / / / / / / / / /
De twee soorten weglating werden gebruikt door de vertaler. Zo is ‘breathing-voice’ een voorbeeld van weglating van alleen het neologisme zelf, zoals we kunnen zien bij de vertaling van de zin “I is able to tell if it is a man human bean or a lady by the breathing-voice”: “Jeg kan høre om det er en mannlig eller en kvinnelig menneskebønne der inne.” Bij ‘snozzcumbers’ wordt de volledige zin waarin dit woord staat (“Nothing grows in it except snozzcumbers.”), weggelaten in het Noors. 4.2.1.4.4.
Compensatie
Ter compensatie van het verlies van 101 Engelse neologismen bedacht Tor Edvin Dahl 84 keer een Noors neologisme voor bestaande Engelse woorden, of op plaatsen waar in de Engelse tekst niets staat. Eerst en vooral vertaalde hij 71 keer bestaande woorden met neologismen, waarbij hij de volgende procédés gebruikte: Vertaalstrategie/woordvormingsprocédé - Compensatie ~ Samenstelling ~ Afleiding ~ Samenstellende afleiding ~ Portmanteauwoord ~ Creatie ~ Fonetische motivatie ~ Paragram ~ Combinatie
Aantal 71 24 9 2 6 8 7 11 4
- 43 -
Van elk van deze procédés geef ik één voorbeeld: p. 36 p. 56 p. 43 p. 92 p. 45 p. 62 p. 153 p. 45
chitter (werkwoord) delumptious (adjectief) guzzle (werkwoord) lovely (adjectief) nicest (adjectief) snuggle (werkwoord) stinky (adjectief) talk (werkwoord)
p. 42 p. 62 p. 50 p. 100 p. 52 p. 69 p. 163 p. 45
snisketiske (werkwoord) delakatiøs (adjectief) spiseglefse (werkwoord) internydelig (adjectief) behagepenest (adjectief) snigle (werkwoord) stankodørisk (adjectief) konservere (werkwoord)
‘Spiseglefse’ is een samenstelling waarbij de werkwoorden ‘spise’ (= eten) en ‘glefse’ (= happen) werden samengevoegd, en ‘internydelig’ is een afleiding van ‘nydelig’ (= prachtig). ‘Stankodørisk’ is een samenstellende afleiding, waarbij een afleiding werd gemaakt van de onbestaande samenstelling ‘stankodør’. Bij ‘behagepenest’ zien we dat ‘behagelig’ (= aangenaam) en ‘penest’ (= mooist) op contaminerende wijze gecombineerd werden, en ‘snigle’ is een creatie, die waarschijnlijk gebaseerd is op het Engelse ‘snuggle’. ‘Snisketiske’ is een reduplicatieve samenstelling met medeklinkerwisseling, en van het bestaande ‘konversere’ werden twee letters van plaats verwisseld voor het paragram ‘konservere’. Dit woord valt toevallig samen met een bestaand woord (= bewaren) en zorgt zo voor een extra grap in de Noorse vertaling. Als laatste hebben we nog ‘delakatiøs’, waarbij eerst een paragram werd gemaakt van ‘delikat’ en dit paragram vervolgens verder werd afgeleid. Daarnaast voegde hij ook twaalf extra neologismen toe, waarbij de volgende procédés gebruikt werden: Vertaalstrategie/woordvormingsprocédé - Compensatie door toevoeging ~ Samenstelling ~ Afleiding ~ Portmanteauwoord ~ Creatie ~ Fonetische motivatie ~ Paragram p. 58 p. 65 p. 70 p. 88 p. 95 p. 111 p. 111 p. 111 p. 121 p. 171 p. 172 p. 195
Aantal 12 2 2 2 1 1 4
/ / / / / / / / / / / /
p. 64 p. 71 p. 78 p. 96 p. 103 p. 121 p. 121 p. 121 p. 132 p. 183 p. 183 p. 207
kviddekvitt (substantief) frykteferdelig (adjectief) seksløperisk (adjectief) frydenydelig (adjectief) spankespaserende (bijwoord) bløte (substantief) krudder (substantief) petter (substantief) grufullstendig (adjectief) forfullet (adjectief) kaklokokker (substantief) majonesisk (adjectief)
‘Frydenydelig’ en ‘kaklokokker’ zijn samenstellingen: ‘Frydenydelig’ combineert de betekenissen van de grondwoorden ‘fryd’ (= vreugde) en ‘nydelig’ (= prachtig) en ‘kaklokokker’ van de grondwoorden ‘kakle’ (= kakelen) en ‘kokker’ (= koks). De afleidingen zijn ‘seksløperisk’ (< seksløper = revolver) en ‘forfullet’ (< full = dronken). ‘Frykteferdelig’ is een portmanteauwoord van ‘fryktelig’ (= verschrikkelijk) en ‘ferdig’ (= gereed) en
- 44 -
‘grufullstendig’ van ‘grufull’ (= gruwelijk) en ‘fullstendig’ (= volledig). ‘Spankespaserende’ is een creatie, waarbij we het werkwoord ‘spasere’ (= wandelen) herkennen, terwijl de herkomst van ‘spanke’ moeilijk te bepalen is. ‘Kviddekvitt’ is fonetisch gemotiveerd doordat het een reduplicatieve samenstelling is. ‘Bløte’ (< fløte = room), ‘krudder’ (< krydder = kruiden), ‘petter’ (< pepper) en ‘majonesisk’ (< majestetisk = majestueus) ten slotte zijn paragrammen waarbij telkens één of meerdere letters van de originele woorden veranderd zijn.
4.2.2. Charlie and the Chocolate Factory De lijsten met Engelse neologismen zijn aanzienlijk kleiner bij de twee boeken over Charlie. Waar de lijsten bij de vertalingen van The BFG ongeveer tussen 370 en 420 woorden liggen, liggen deze bij de andere twee boeken rond de 40. Dit komt enerzijds door het verschil in lengte tussen de boeken, maar vooral door het doel van de neologismen in de verhalen, zoals reeds beschreven. In The BFG worden de neologismen immers gebruikt om de specifieke taal van de reuzen aan te duiden, wat in het volledige boek moet gebeuren, terwijl deze bij de boeken over Charlie gebruikt worden om nieuwe objecten, gecreëerd door Roald Dahl, aan te duiden. De lijst van Engelse neologismen bij de Nederlandse vertaling van Charlie and the Chocolate Factory omvat 37 woorden, en dan nog eens zes gevallen van compensatie. Bij de Afrikaanse vertaling vinden we exact dezelfde aantallen. De woordenlijsten van de Zweedse en Noorse vertaling tellen ongeveer evenveel woorden: 36 Engelse neologismen en twee keer compensatie bij de Zweedse vertaling en 37 Engelse neologismen en drie gevallen van compensatie bij de Noorse. Toch kunnen we hier al een duidelijk verschil opmerken in het gebruik van de dynamisch-equivalente vertaling met neologisme en de normalisatie tussen de Nederlandse, Afrikaanse en Zweedse vertaling enerzijds en de Noorse vertaling anderzijds. Vertaalstrategie/woordvormingsprocédé - Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme ~ Semantisch neologisme ~ Samenstelling ~ Portmanteauwoord ~ Creatie ~ Fonetische motivatie ~ Combinatie - Normalisatie - Weglating - Compensatie
Vertaalstrategie/woordvormingsprocédé - Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme ~ Semantisch neologisme ~ Samenstelling ~ Creatie ~ Fonetische motivatie ~ Paragram ~ Combinatie - Normalisatie
- 45 -
Nederlands Aantal Procent 32 86,49 1 3,13 20 62,5 1 3,13 1 3,13 3 9,38 6 18,75 4 10,81 1 2,7 6 /
Afrikaans Aantal 32 / 20 / / 5 7 5 / 6
Procent 86,49 / 62,5 / / 15,63 21,88 13,51 / /
Zweeds Aantal 32 1 21 / 2 2 6 4
Noors Aantal 23 1 13 1 2 / 6 7
Procent 62,16 4,35 56,52 4,35 8,7 / 26,09 18,92
Procent 88,89 3,13 65,63 / 6,25 6,25 18,75 11,11
- Weglating - Compensatie
/ 2
/ /
4.2.2.1.
Nederlandse vertaling
4.2.2.1.1.
Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme
7 3
18,92 /
Deze strategie komt met 32 woorden of 86,49% op de eerste plaats in de Nederlandse vertaling. 4.2.2.1.1.1. p. 112
Semantisch neologisme hair cream (substantief)
p. 99
syndroom (substantief)
‘Syndroom’ heeft normaal gezien de betekenis ‘het geheel van verschijnselen van een ziekte’, maar krijgt hier, in een nieuwe context, een nieuwe betekenis: een soort room. Terwijl we in de Engelse tekst een grap krijgen door de suggestie dat de room van haar gemaakt is, wat overigens ook wordt overgenomen in de andere vertalingen, krijgen we in de Nederlandse vertaling een andere grap, doordat het laatste deel ‘-room’ van het bestaande woord ‘syndroom’ hier letterlijk genomen wordt. 4.2.2.1.1.2. p. 137 p. 137 p. 151 p. 150 p. 151
Samenstelling butterscotch (substantief) butterscotch (substantief) hand-fudge (substantief) rock-candy mine (substantief) wriggle-sweets (substantief)
p. 124 p. 124 p. 138 p. 137 p. 138
wijnballen (substantief) ballenwijn (substantief) handfondant (substantief) rotstoffeemijn (substantief) kietelbrokken (substantief)
De Nederlandse samenstellingen zijn duidelijk gebaseerd op de Engelse woorden, behalve dan bij de vertaling van ‘butterscotch’. De vertalingen zijn immers vertalingen van de betekenis van het Engelse woord (een soort alcoholische drank), en geen vertaling van de grondwoorden van de Engelse samenstelling. Daarnaast zien we ook dat er twee vertalingen zijn van één woord, en dat in één enkele passage. 4.2.2.1.1.3. p. 93
Portmanteauwoord hornswogglers (substantief)
p. 82
duveldotters (substantief)
‘Duveldotters’ is een combinatie van ‘duvel’ en ‘bedotter’. De keuze van deze woorden leidt tegelijkertijd tot alliteratie. 4.2.2.1.1.4. p. 93
Creatie snozzwangers (substantief)
p. 82
hoornsnoskonkels (substantief)
Ook al bestaan het eerste (‘hoorn’) en laatste grondwoord (‘konkels’) van deze vertaling, toch hebben ze weinig of geen betekenis in dit woord. Het is dan ook heel moeilijk om de juiste betekenis hiervan af te leiden.
- 46 -
4.2.2.1.1.5. p. 94 p. 92 p. 132
Fonetische motivatie bong-bong tree (substantief) Oompa-Loompas (substantief) snozzberries (substantief)
p. 82 p. 81 p. 120
bong-bong-boom (substantief) Oempa-Loempa's (substantief) bizzebessen (substantief)
Deze woorden zijn alledrie voorbeelden van reduplicatieve samenstellingen. We kunnen ook duidelijk zien dat ‘bong-bong-boom’ en ‘Oempa-Loempa’s’ gecreëerd werden naar analogie van de Engelse neologismen. 4.2.2.1.1.6. p. 93 p. 154 p. 95 p. 95 p. 95 p. 154
Combinatie
Loompaland (substantief) Oompa-Loompa children (substantief) Oompa-Loompa leader (substantief) Oompa-Loompa tribe (substantief) Oompa-Loompish (substantief) village of Oompa-Loompas (substantief)
p. 82 p. 141 p. 84 p. 84 p. 84 p. 141
Loempaland (substantief) Oempa-Loempakinderen (substantief) Oempa-Loempahoofdman (substantief) Oempa-Loempastam (substantief) Oempa-Loempaas (substantief) Oempa-Loempadorp (substantief)
Alle woorden uit deze tabel, behalve ‘Oempa-Loempaas’, zijn woorden waarbij eerst een nieuw word gecreëerd werd op basis van fonetische motivatie, naar analogie van het Engelse woord, en dit woord vervolgens werd samengevoegd met een ander woord tot een nieuwe samenstelling. ‘Oempa-Loempaas’ is geen samenstelling, maar een afleiding van het nieuwe ‘Oempa-Loempa’. 4.2.2.1.2.
Normalisatie
Deze strategie werd vier keer (10,81%) gebruikt en komt dus op de tweede plaats. p. 111 p. 137 p. 176 p. 50
beany (adjectief) buttergin (substantief) dilly (werkwoord) whiz-banger (substantief), absolute
p. 98 p. 124 p. 162 p. 44
kierewiet (adjectief) rumbonen (substantief) teuten (werkwoord) hartstikke goed (adjectief)
‘Rumbonen’ en ‘hartstikke goed’ zijn vrij ‘normale’ woorden. ‘Kierewiet’ daarentegen behoort meer tot informele contexten en ‘teuten’ is een werkwoord waarvan de betekenis niet meteen voor iedereen gekend is. Deze twee woorden zorgen er dan ook voor dat de pure normalisatie alleen bij de andere twee vertalingen het geval is. 4.2.2.1.3.
Weglating
Deze strategie werd het minst gebruikt, met slechts één voorbeeld (2,7%). p. 90
swudge (substantief)
p. 79
/
Bij deze weglating hebben we te maken met het weglaten van de volledige zin waarin het woord ‘swudge’ staat: “I call it swudge!” De vertaalster heeft er dus bewust voor gekozen om het Engelse neologisme niet in de vertaling te vermelden.
- 47 -
4.2.2.1.4.
Compensatie
Om te compenseren voor de vijf verloren Engelse neologismen (door normalisatie en weglating) heeft Harriët Freezer zes Nederlandse neologismen bedacht voor bestaande Engelse woorden. p. 113 p. 120 p. 137 p. 151 p. 174 p. 137
Gobstoppers (substantief) most amazing (adjectief) soda (substantief) stickjaw (substantief) television screen (substantief) tonic (substantief)
p. 101 p. 108 p. 124 p. 138 p. 160 p. 124
waffelvullers (substantief) allerverbazendst (adjectief) bonenrum (substantief) kaakklevers (substantief) kijkmachien (substantief) bonenrumgrog (substantief)
‘Allerverbazendst’ is gevormd door afleiding, terwijl de vijf andere gevormd zijn door samenstelling.
4.2.2.2.
Afrikaanse vertaling
4.2.2.2.1.
Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme
Met 86,49% of 32 gevallen is deze strategie de meest gebruikte strategie in de Afrikaanse vertaling. 4.2.2.2.1.1. p. 137 p. 151 p. 132 p. 152 p. 151
Samenstelling buttergin (substantief) hand-fudge (substantief) snozzberries (substantief) Television Chocolate (substantief) toffee-apple trees (substantief)
p. 120 p. 132 p. 115 p. 132 p. 132
Wonka-wodka (substantief) hand-fudge (substantief) snozzbessies (substantief) TV-sjokolade (substantief) toffie-appelbome (substantief)
Bij het eerste woord heeft de vertaler er duidelijk voor gekozen om een extra effect in de vertaling te steken, door naar het hoofdpersonage, Willy Wonka te verwijzen. Zowel ‘handfudge’ als ‘snozzbessies’ zijn samenstellingen van een Afrikaans en een Engels woord. ‘TVsjokolade’ en ‘toffie-appelbome’ zijn letterlijke vertalingen van de Engelse neologismen. 4.2.2.2.1.2. p. 94 p. 93 p. 92 p. 93 p. 93
Fonetische motivatie bong-bong tree (substantief) hornswogglers (substantief) Oompa-Loompas (substantief) snozzwangers (substantief) whangdoodles (substantief)
p. 77 p. 76 p. 75 p. 76 p. 76
bong-bong-boom (substantief) swatswadders (substantief) Oempa-Loempas (substantief) knotknotters (substantief) whangwhaddels (substantief)
‘Bong-bong-boom’, ‘Oempa-Loempas’ en ‘knotknotters’ zijn reduplicatieve samenstellingen, terwijl we bij ‘swatswadders’ en ‘whangwhaddels’ alliteratie kunnen ontdekken. Daarenboven zijn ‘bong-bong-boom’ en ‘Oempa-Loempas’ bijna volledig hetzelfde als de Engelse woorden. 4.2.2.2.1.3. p. 94
Combinatie
bark of the bong-bong tree (substantief)
- 48 -
p. 77
bong-bong-boombas (substantief)
p. 93 p. 154 p. 95 p. 95 p. 95 p. 154
Loompaland (substantief) Oompa-Loompa children (substantief) Oompa-Loompa leader (substantief) Oompa-Loompa tribe (substantief) Oompa-Loompish (substantief) village of Oompa-Loompas (substantief)
p. 76 p. 135 p. 78 p. 78 p. 78 p. 135
Loempaland (substantief) Oempa-Loempa-kinders (substantief) Oempa-Loempa se leier (substantief) Oempa-Loempa-stam (substantief) Oempa-Loempaans (substantief) Oempa-Loempa-dorpie (substantief)
Voor de zes woorden met ‘Loempa’ vinden we exact hetzelfde als bij de Nederlandse woorden bij combinatie, namelijk dat het reeds gecreëerde woord ‘Oempa-Loempa’ gebruikt wordt om nog andere nieuwe woorden te vormen. Ook bij ‘bong-bong-boombas’ ontdekken we hetzelfde fenomeen, maar dan met ‘bong-bong-boom’ als grondwoord. 4.2.2.2.2.
Normalisatie
Normalisatie werd vijf keer gebruikt (13,51%) en komt daarmee op de tweede plaats. p. 111 p. 151 p. 176 p. 133 p. 180
beany (adjectief) exploding sweets (substantief) dilly (werkwoord) lifting drinks (substantief) sugar power (substantief)
p. 93 p. 132 p. 157 p. 116 p. 161
gek (adjectief) lekkers wat ontplof (substantief) drentel (werkwoord) drankies wat jou lighoofdig maak (subst.) suikerkrag (substantief)
In de Afrikaanse vertaling werd vijf keer genormaliseerd. Er moet wel opgemerkt worden dat ‘lekkers wat ontplof’ en ‘drankies wat jou lighoofdig maak’ geen echte neologismen zijn, aangezien het eerder omschrijvingen zijn van objecten, maar dat ze wel iets nieuws aanduiden. 4.2.2.2.3.
Compensatie
Kobus Geldenhuys creëerde zes neologismen voor bestaande Engelse woorden. p. 111 p. 113 p. 166 p. 90 p. 94 p. 151
dairy cream (substantief) Gobstoppers (substantief) little speck of a boy (substantief) minty sugar (substantief) red beetles (substantief) stickjaw (substantief)
p. 94 p. 96 p. 147 p. 73 p. 77 p. 132
suiwelroom (substantief) Smoelstoppers (substantief) miniatuurseun (substantief) kruisementsuiker (substantief) rooikewers (substantief) kaakgom (substantief)
Deze neologismen zijn allemaal samenstellingen van bestaande woorden.
4.2.2.3.
Zweedse vertaling
4.2.2.3.1.
Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme
In de Zweedse vertaling is deze strategie met 88,89% of 32 gevallen opnieuw de meest gebruikte. 4.2.2.3.1.1. p. 112
Semantisch neologisme hair cream (substantief)
p. 111
- 49 -
hårkräm (substantief)
Normaal gezien is ‘hårkräm’ een soort haarverzorgingsproduct, maar in deze context krijgt het de nieuwe betekenis ‘room gemaakt van haar’. 4.2.2.3.1.2. p. 137 p. 113 p. 151 p. 132 p. 93
Samenstelling buttergin (substantief) Hair Toffee (substantief) rainbow drops (substantief) snozzberries (substantief) snozzwangers (substantief)
p. 134 p. 113 p. 149 p. 132 p. 92
smörgin (substantief) hårkola (substantief) regnbågsdroppar (substantief) snusbär (substantief) slugghullingar (substantief)
De eerste drie voorbeelden, ‘smörgin’, ‘hårkola’ en ‘regnbågsdroppar’ zijn samenstellingen, die eigenlijk letterlijke vertalingen zijn van de Engelse neologismen, terwijl dat bij de laatste twee, ‘snusbär’ en ‘slugghullingar’ niet zo is. ‘Snusbär’ is een gedeeltelijke vertaling, aangezien ‘bär’ de vertaling is voor ‘berries’, maar ‘snozz’ is onbestaand in het Engels, terwijl ‘snus’ (= een soort tabak) in het Zweeds wel bestaat. ‘Snozzwangers’ is een volledig nieuwe creatie in het Engels, terwijl we in het Zweeds een samenstelling van bestaande woorden zien (slugga = wild om zich heen slaan, hullingar = weerhaken). 4.2.2.3.1.3. p. 94 p. 92
Fonetische motivatie bong-bong tree (substantief) Oompa-Loompas (substantief)
p. 92 p. 91
bong-bongträd (substantief) oompa-loompier (substantief)
De twee fonetisch gemotiveerde neologismen zijn allebei reduplicatieve samenstellingen, naar analogie van de Engelse neologismen. 4.2.2.3.1.4. p. 151 p. 90
Paragram exploding sweets (substantief) swudge (substantief)
p. 149 p. 89
smällande karameller (substantief) kamarell (substantief)
We zien twee keer een paragram van bijna hetzelfde woord. Terwijl het bestaande ‘karamell’ als zelfstandig woord wordt vervormd tot ‘kamarell’ door twee letters van plaats te verwisslen, wordt het in het andere geval niet veranderd. Het wordt wel veranderd in die zin dat het een aanpassing is van ‘smällkarameller’, de typische Christmas Crackers. 4.2.2.3.1.5. p. 93 p. 154 p. 95 p. 95 p. 95 p. 154
Combinatie
Loompaland (substantief) Oompa-Loompa children (substantief) Oompa-Loompa leader (substantief) Oompa-Loompa tribe (substantief) Oompa-Loompish (substantief) village of Oompa-Loompas (substantief)
p. 92 p. 152 p. 94 p. 94 p. 94 p. 152
Loompaland (substantief) oompa-loompabarn (substantief) oompa-loompahövding (substantief) oompa-loompastam (substantief) oompianska (substantief) oompa-loompa-by (substantief)
Alle woorden uit deze tabel, behalve ‘oompianska’, zijn neologismen gevormd door dezelfde procédés. Ten eerste werd ‘(oompa-)loompa’ gecreëerd op basis van fonetische motivatie, en het Engelse woord, en ten tweede werd dit woord samengesteld met een bestaand Zweeds woord. Bij ‘oompianska’ is het tweede procédé een afleiding, en is het merkwaardig dat de vertaalster er heeft voor gekozen om niet volledig het Engelse woord te volgen, maar een deel van het woord, namelijk ‘-loompa’, te laten vallen.
- 50 -
4.2.2.3.2.
Normalisatie
Vier Engelse neologismen werden genormaliseerd in de Zweedse vertaling en staan voor 11,11% van alle woorden. p. 111 p. 176 p. 132 p. 50
beany (adjectief) dilly (werkwoord) marshmallow pillows (substantief) whiz-banger (substantief), absolute
p. 110 p. 174 p. 132 p. 52
virrig (adjectief) söla (werkwoord) kuddar av segt skum (substantief) kanonbra (adjectief)
De vier gevallen van normalisatie moeten toegelicht worden. We hebben immers drie woorden die geen echt ‘normale’ Zweedse woorden zijn, maar eerder slang-uitdrukkingen: ‘virrig’ (= verward), ‘söla’ (= treuzelen) en ‘kanonbra’ (= heel goed). Daarnaast is ‘kuddar av segt skum’ geen neologisme op zich, maar het duidt wel een nieuw concept aan door een omschrijving. 4.2.2.3.3.
Compensatie
Viveka Tunek bedacht twee neologismen om te compenseren voor het verlies van vier Engelse neologismen. p. 113 p. 151
Gobstoppers (substantief) stickjaw (substantief)
p. 113 p. 149
gubbstudsare (substantief) gomklibbare (substantief)
Deze twee woorden zijn allebei samenstellingen.
4.2.2.4.
Noorse vertaling
4.2.2.4.1.
Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme
Met 23 gevallen of 62,16% komt deze strategie op de eerste plaats bij de Noorse vertaling. 4.2.2.4.1.1. p. 112
Semantisch neologisme hair cream (substantief)
p. 98
hårkrem (substantief)
‘Hårkrem’, dat normaal de betekenis heeft van een soort haarverzorgingsproduct, krijgt ook in deze vertaling de nieuwe betekenis van room gemaakt van haar. 4.2.2.4.1.2. p. 150 p. 90 p. 152 p. 156 p. 151
Samenstelling
cokernut-ice skating rinks (substantief) swudge (substantief) Television Chocolate (substantief) Television-Chocolate Room (substantief) toffee-apple trees (substantief)
p. 136 p. 76 p. 137 p. 141 p. 136
kokosnøttiskøytebane (substantief) peppermyntekløver (substantief) sjokoladefjernsyn (substantief) Sjokoladetelevisjonsrom (substantief) karamelltre (substantief)
‘Kokosnøttiskøtebane’, ‘sjokoladefjernsyn’ en ‘Sjokoladetelevisjonsrom’ zijn samenstellingen die eigenlijk letterlijk vertalingen zijn van de Engelse woorden. Opmerkelijk is wel dat Oddmund Ljone voor ‘television-‘ twee keer een andere vertaling neemt, terwijl de context identiek dezelfde is.
- 51 -
4.2.2.4.1.3. p. 132
Creatie snozzberries (substantief)
p. 120
snossebær (substantief)
Het is duidelijk dat ‘snozzberries’ aan de basis ligt van het Noorse neologisme. Tegelijkertijd kunnen we ook een andere logica terugvinden, aangezien ‘bær’ (= bessen) een bestaand Noors woord is. 4.2.2.4.1.4. p. 94 p. 93
Fonetische motivatie bong-bong tree (substantief) Oompa-Loompas (substantief)
p. 79 p. 79
bong-bongtre (substantief) Umpa-Lumpaer (substantief)
Beide Noorse neologismen zijn reduplicatieve samenstellingen, en zijn daarenboven gebaseerd op de Engelse neologismen. 4.2.2.4.1.5. p. 154 p. 95 p. 95 p. 93 p. 95 p. 154
Combinatie
Oompa-Loompa children (substantief) Oompa-Loompa leader (substantief) Oompa-Loompa tribe (substantief) Oompa-Loompas (substantief) Oompa-Loompish (substantief) village of Oompa-Loompas (substantief)
p. 139 p. 81 p. 81 p. 79 p. 80 p. 139
Umpa-Lumpabarn (substantief) Umpa-Lumpahøvding (substantief) Umpa-Lumpastamme (substantief) Umpa-Lumpafolket (substantief) Umpa-Lumpaspråk (substantief) Umpa-Lumpa-landsby (substantief)
Alle woorden zijn het resultaat van dezelfde procédés: fonetische motivatie en samenstelling. In tegenstelling tot de andere vertalingen van ‘Oompa-Loompish’, die als tweede procédé de afleiding hebben, zien we dat de Noorse vertaling van dit woord een samenstelling is. 4.2.2.4.2.
Normalisatie
Deze strategie werd zeven keer of bij 18,92% gebruikt en volgt daarmee direct op de vorige strategie. p. 176 p. 151 p. 93 p. 132 p. 50
dilly (werkwoord) hand-fudge (substantief) Loompaland (substantief) marshmallow pillows (substantief) whiz-banger (substantief), absolute
p. 160 p. 137 p. 79 p. 120 p. 42
dille (werkwoord) karamell (substantief) Afrika (substantief) hodeputer (substantief) kjempegod (adjectief)
Deze vijf Noorse woorden zijn zeer normale woorden, waardoor we te maken hebben met pure normalisatie. Belangrijk om op te merken is dat het Engelse ‘Loompaland’ niet vertaald wordt met een neologisme. Het fictieve element dat gecreëerd wordt door Roald Dahl wordt dus gedeeltelijk gebroken door het fictieve land in het Noors te vervangen door een bestaand werelddeel. 4.2.2.4.3.
Weglating
Weglating staat gelijk met de normalisatie in deze vertaling met zeven woorden (18,92%). p. 137 p. 137 p. 93
buttergin (substantief) butterscotch (substantief) hornswogglers (substantief)
p. 125 p. 125 p. 79
- 52 -
/ / /
p. 92 p. 93 p. 93 p. 151
Oompa-Loompas (substantief) snozzwangers (substantief) whangdoodles (substantief) wriggle-sweets (substantief)
p. 78 p. 79 p. 79 p. 136
/ / / /
We hebben zeven keer keer te maken met het weglaten van de volledige zin waarin het Engelse neologisme voorkomt. Bij de eerste twee woorden is het zelfs zo dat het volledige fragment over ‘buttergin’ en ‘butterscotch’ wordt weggelaten in de Noorse vertaling. De zin waarin ‘hornswogglers’, ‘snozzwangers’ en ‘whangdoodles’ voor de eerste keer voorkomen, wordt ook niet vertaald. Deze dieren worden enkele zinnen later opnieuw vermeld, en in de vertaling wordt ernaar verwezen met een algemene omschrijving: ‘hvilket som helst dyr i jungelen’ (= om het even welk dier in de jungle). ‘Oompa-Loompas’ wordt bij deze eerste vermelding niet vermeld in de vertaling, maar wordt een bladzijde verder wel vertaald. ‘Wriggle-sweets’ ten slotte maakt deel uit van een lijst van snoepgoed, en wordt overgeslaan in de vertaling. 4.2.2.4.4. p. 176 p. 110 p. 113
Compensatie dally (werkwoord) dotty (adjectief) Gobstoppers (substantief)
p. 160 p. 97 p. 100
dalle (werkwoord) skjev i kalesjen (adjectief) munnpropper (substantief)
Oddmund Ljone bedacht drie neologismen om te compenseren voor het verlies van veertien Engelse neologismen. Deze neologismen zijn alledrie op een andere wijze gemaakt. ‘Dalle’ is een paragram van ‘dille’ (= treuzelen) en vermoedelijk werd dit gedaan naar analogie van de Engelse werkwoorden: ‘Dilly’ en ‘dally’ worden in het Noors ‘dille’ en ‘dalle’. Alhoewel alle woorden afzonderlijk in de uitdrukking ‘skjev i kalesjen’ wel bestaan, kunnen we toch spreken van een creatie, aangezien we te maken hebben met een volledig nieuwe uitdrukking (= scheef in de autokap). ‘Munnpropper’ is een samenstelling op basis van het Engelse woord.
4.2.3. Charlie and the Great Glass Elevator In de woordenlijsten van alle vier de vertalingen vinden we, net zoals bij de lijsten over Charlie and the Chocolate Factory, gelijkaardige aantallen Engelse neologismen en gevallen van compensatie. Bij de Nederlandse vertaling vinden we 45 Engelse neologismen en acht gevallen van compensatie, op de twee besproken manieren. De woordenlijst van de Afrikaanse vertaling omvat 48 Engelse neologismen en elf gevallen van compensatie. Bij de Zweedse vertaling vinden we 46 Engelse neologismen en tien gevallen van compensatie, op de twee besproken manieren. Bij de Noorse vertaling omvat de woordenlijst eveneens 46 Engelse neologismen, en negen gevallen van compensatie. Vertaalstrategie/woordvormingsprocédé - Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme ~ Semantisch neologisme ~ Samenstelling ~ Afleiding ~ Portmanteauwoord ~ Creatie ~ Fonetische motivatie ~ Paragram
- 53 -
Nederlands Aantal Procent 32 71,11 1 3,13 12 37,5 / / 1 3,13 6 18,75 1 3,13 6 18,75
Afrikaans Aantal 32 / 6 2 / 7 7 2
Procent 66,67 / 18,75 6,25 / 21,88 21,88 6,25
~ Combinatie - Normalisatie - Weglating - Compensatie + Compensatie door toevoeging
5 11 2 5 3
15,63 24,44 4,44 / /
8 11 5 11 /
25 22,92 10,42 / /
Vertaalstrategie/woordvormingsprocédé
Zweeds Aantal 30 1 10 1 9 1 3 5 9 7 5 5
Procent 65,22 3,3 33,33 3,33 30 3,33 10 16,67 19,57 15,22 / /
Noors Aantal 32 / 9 2 12 4 2 3 10 4 9 /
Procent 69,57 / 28,13 6,25 37,5 12,5 6,25 9,38 21,74 8,7 / /
- Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme ~ Semantisch neologisme ~ Samenstelling ~ Afleiding ~ Creatie ~ Fonetische motivatie ~ Paragram ~ Combinatie - Normalisatie - Weglating - Compensatie + Compensatie door toevoeging
4.2.3.1.
Nederlandse vertaling
4.2.3.1.1.
Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme
Ook in de vertaling van dit laatste boek wordt deze strategie het vaakst gebruikt, namelijk 32 keer, of in 71,11% van alle Engelse neologismen. 4.2.3.1.1.1. p. 128
Semantisch neologisme tree-squeak (substantief)
p. 116
abacus (substantief)
Normaal gezien is een ‘abacus’ een telraam, maar in deze context moeten we het opvatten als een soort vogel. 4.2.3.1.1.2. p. 153 p. 153 p. 150 p. 128 p. 153
Samenstelling cattaloo (substantief) pollyfrog (substantief) toffee-apple trees (substantief) vindscreen viper (substantief) whistle-pig (substantief)
p. 139 p. 140 p. 137 p. 116 p. 140
otterbeer (substantief) vlokvors (substantief) toffee-appelbomen (substantief) brandweeradder (substantief) fluitvliegje (substantief)
We kunnen zien dat ‘vlokvors’ gedeeltelijk gebaseerd is op het Engelse woord (‘frog’ – ‘vors’), en dat er daarenboven ook alliteratie is. ‘Toffee-appelbomen’ is een letterlijke vertaling van het Engelse neologisme. 4.2.3.1.1.3. p. 97
Portmanteauwoord pigwash (substantief)
p. 86
- 54 -
kanariekoek (substantief)
‘Kanariekoek’ is een combinatie van de woorden ‘kanarie’ en ‘lariekoek’, waardoor het neologisme de betekenis ‘onzin’ krijgt. 4.2.3.1.1.4. p. 71 p. 72 p. 127 p. 153 p. 146 p. 113
Creatie oozy-woozy (adjectief) Poozas (substantief) quadropus (substantief) skrock (substantief) Vita-Wonk (substantief) Wonka-Vite (substantief)
p. 63 p. 64 p. 115 p. 140 p. 133 p. 101
grobbelsoppend (adjectief) Koozies (substantief) quadropus (substantief) skrok (substantief) Vita-Wonk (substantief) Wonka-Vite (substantief)
De meeste van deze Nederlandse creaties, zoals ‘skrok’ en ‘Vita-Wonk’, zijn gecreëerd naar analogie van de Engelse woorden, terwijl dat bij ‘grobbelsoppend’ en ‘Koozies’ niet zo is. In ‘grobbelsoppend’ kunnen we wel nog het woord ‘sop’ herkennen, maar de rest van het woord is volledig nieuw in het Nederlands. Ook bij ‘Koozies’ is het moeilijk om enige logica te ontdekken. 4.2.3.1.1.5. p. 109
Fonetische motivatie Oompa-Loompas (substantief)
p. 98
Oempa-Loempa's (substantief)
‘Oempa-Loempa’s’ is, zoals reeds vermeld, een voorbeeld van een reduplicatieve samenstelling, en werd op basis van het Engelse neologisme gecreëerd. 4.2.3.1.1.6. p. 156 p. 62 p. 70 p. 127 p. 153 p. 127
Paragram Gnoolies (substantief) grobes (substantief) Knids (substantief) sprunge (substantief) squerkle (substantief) wilbatross (substantief)
p. 142 p. 56 p. 62 p. 115 p. 140 p. 115
gloeders (substantief) slobbers (substantief) Drochten (substantief) sprons (substantief) skrekel (substantief) wilbatros (substantief)
Bij ‘Drochten’ is een verkorte vorm van ‘gedrochten’. ‘Sprons’ is gecreëerd door de r toe te voegen aan het bestaande ‘spons’ en volgt hiermee het Engelse ‘sprunge’, dat een paragram is van ‘spunge’. Ook ‘wilbatros’ is gebaseerd op het Engelse woord, en is een paragram van ‘albatros’, waarbij enkele letters veranderd werden. 4.2.3.1.1.7. p. 74 p. 122 p. 154 p. 154 p. 73
Combinatie
Knidproof (adjectief) Oompa-Loompa band (substantief) Oompa-Loompa Minuses (substantief) Oompa-Loompa volunteer (substantief) Shooting Knids (substantief)
p. 66 p. 110 p. 140 p. 140 p. 65
Drochtvrij (adjectief) Oempa-Loempaband (substantief) Oempa Loempa-minnen (substantief) Oempa-Loempavrijwilliger (substantief) vallende Drochten (substantief)
Deze woorden werden gecreëerd door twee procédés. Het eerste procédé bij ‘Drochtvrij’ is paragram en bij de drie andere fonetische motivatie. Vervolgens werd van deze neologismen een nieuwe samenstelling gemaakt. Bij ‘vallende Drochten’ werd eerst het paragram ‘Drocht’ gemaakt en vervolgens werd de woordgroep ‘vallende sterren’ aangepast m.b.v. dit paragram.
- 55 -
4.2.3.1.2.
Normalisatie
De vertaalster koos elf keer (24,44%) voor deze strategie in haar vertaling. Deze strategie komt dan ook op de tweede plaats. p. 97 p. 75 p. 29 p. 70 p. 73
poppyrot (substantief) squishous (adjectief) tummyrot (substantief) Vermicious (adjectief) Vermicious (adjectief)
p. 86 p. 66 p. 26 p. 62 p. 65
larie (substantief) stinkend (adjectief) apekool (substantief) Monsterlijk (adjectief) afzichtelijk (adjectief)
Deze woorden zijn vrij normale woorden, behalve dan ‘apekool’, dat meer tot informele contexten behoort. Opmerkelijk is wel dat één Engels neologisme, ‘Vermicious’, vertaald werd met twee verschillende Nederlandse woorden. 4.2.3.1.3.
Weglating
Deze strategie werd slechts twee keer (4,44%) gebruikt en is dus de minst gebruikte strategie. p. 128 p. 127
snozzwanger (substantief) whangdoodle (substantief)
p. 116 p. 115
/ /
Deze twee neologismen vinden we terug in een recept in de tekst. In dit recept vinden we verschillende ingrediënten terug die ook neologismen zijn, en tegelijk deel uitmaken van woordspelen23. Vertaalster Harriët Freezer heeft ervoor gekozen om deze twee neologismen niet te vertalen, maar wel te compenseren met andere, nieuwe ingrediënten voor het recept, die in het volgende deel te vinden zijn. 4.2.3.1.4. p. 127 p. 127 p. 153 p. 127 p. 165
Compensatie cockatrice (substantief) elephant (substantief) grimalkin (substantief) manticore (substantief) mugwump (substantief)
p. 115 p. 115 p. 139 p. 115 p. 150
kakatrice (substantief) oliefant (substantief) blikskater (substantief) mantikoor (substantief) kromworm (substantief)
In deze tabel vinden we vier verschillende woordvormingsprocédés. Eerst en vooral is ‘blikskater’ een semantisch neologisme, dat in deze context niet de betekenis heeft van ‘bliksem’, maar van een soort wezen. ‘Kromworm’ is een nieuwe samenstelling, en ‘kakatrice’ en ‘mantikoor’ zijn creaties, op basis van de Engelse neologismen. ‘Oliefant’ ten slotte is een paragram van ‘olifant’.
4.2.3.2.
Afrikaanse vertaling
4.2.3.2.1.
Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme
Met 32 gevallen of 66,67% is deze strategie opnieuw de meest gebruikte bij deze vertaling.
23
Meer uitleg hierover volgt in deel 4.3, waarin de vertalingen vergeleken worden.
- 56 -
4.2.3.2.1.1. p. 146 p. 149 p. 127 p. 150 p. 73 p. 153
Samenstelling Minusland (substantief) rock-candy (substantief) slimescraper (substantief) toffee-apple trees (substantief) vermicious look (substantief) whistle-pig (substantief)
p. 126 p. 128 p. 109 p. 130 p. 60 p. 133
Minusland (substantief) rotslekkers (substantief) slymskraper (substantief) toffie-appelbome (substantief) wurmkyk (substantief) fluitvark (substantief)
Al deze samenstellingen zijn ongeveer letterlijke vertalingen van de Engelse neologismen. Alleen ‘wurmkyk’ wijkt af, doordat het neologisme ‘vermicious’ vertaald wordt met het bestaande ‘wurm-‘. 4.2.3.2.1.2. p. 56 p. 74
Afleiding troculate (werkwoord) Vermicious (adjectief)
p. 45 p. 61
kalkoeneer (werkwoord) wurmlik (adjectief)
‘Kalkoeneer’ is afgeleid van het substantief ‘kalkoen’ en ‘wurmlik’ van het substantief ‘wurm’ (= worm). 4.2.3.2.1.3. p. 153 p. 156 p. 166 p. 70 p. 72 p. 153 p. 153
Creatie cattaloo (substantief) Gnoolies (substantief) knickle (werkwoord) Knids (substantief) Poozas (substantief) skrock (substantief) squerkle (substantief)
p. 133 p. 135 p. 144 p. 57 p. 59 p. 133 p. 133
katteloe (substantief) Gnoelies (substantief) gnielie (werkwoord) Wroete (substantief) Poezas (substantief) skrok (substantief) skerkel (substantief)
Alle woorden, behalve ‘gnielie’ en ‘Wroete’, werden gecreëerd naar analogie van de Engelse neologismen. Bij de andere twee woorden is het moeilijker om af te leiden hoe ze gecreëerd werden. 4.2.3.2.1.4. p. 62 p. 109 p. 71 p. 153 p. 146 p. 12 p. 113
Fonetische motivatie grobes (substantief) Oompa-Loompas (substantief) oozy-woozy (adjectief) stinging slug (substantief Vita-Wonk (substantief) whooshing (sound) (adjectief) Wonka-Vite (substantief)
p. 51 p. 93 p. 58 p. 133 p. 126 p. 4 p. 96
Gruwelgrobbe (substantief) Oempa-Loempas (substantief) jiggie-iggie (adjectief) slikslak (substantief) Wonka-Oua (substantief) geswoesj (substantief) Wonka-Jonka (substantief)
‘Gruwelgrobbe’ werd gemaakt op basis van alliteratie, terwijl ‘slikslak’ bijvoorbeeld een reduplicatieve samenstelling is. ‘Geswoesj’ is een duidelijk voorbeeld van een onomatopee of klanknabootsing 4.2.3.2.1.5. p. 153
Paragram curlicue (substantief)
p. 133
- 57 -
krulkunstenaar (substantief)
p. 127
wilbatross (substantief)
p. 109
wilbatros (substantief)
We vinden twee vormen van paragram: toevoeging en weglating van één of meerdere letters. ‘Krulkunstenaar’ is gevormd door aan ‘kulkunstenaar’ (= goochelaar) de r toe te voegen. Bij ‘wilbatros’ werden enkele letters van het bestaande ‘albatros’ veranderd, net zoals in het Engelse neologisme. 4.2.3.2.1.6. p. 74 p. 154 p. 153 p. 103 p. 127
Combinatie
Knidproof (adjectief) Oompa-Loompa Minuses (substantief) pollyfrog (substantief) Shooting Knid (substantief) whiffle-bird (substantief)
p. 61 p. 133 p. 133 p. 87 p. 108
Wroetbestand (adjectief) Oempa-Loempa Minusse (substantief) papegaai, mamegaai (substantief) verskietende Wroet (substantief) wippelvoël (substantief)
‘Wroetbestand’ is een samenstelling met de nieuwe creatie ‘Wroet’ en ‘Oempa-Loempa Minusse’ met het fonetisch gemotiveerde ‘Oempa-Loempa’. Bij ‘papegaai, mamegaai’ ontdekken we in ‘papegaai’ normalisatie, maar bij ‘mamegaai’ een paragram, doordat vertaler Kobus Geldenhuys een woordspel heeft toegevoegd, door te verwijzen naar ‘papa en mama’. 4.2.3.2.2.
Normalisatie
Deze strategie werd elf keer gebruikt, of bij 22,92%, en komt op de tweede plaats. p. 13 p. 187 p. 127 p. 127 p. 75
be whackers (werkwoord) dilly (werkwoord) quadropus (substantief) sprunge (substantief) squishous (adjectief)
p. 5 p. 162 p. 109 p. 109 p. 61
kens wees (werkwoord) wikkel (werkwoord) gogga (substantief) dons (substantief) modderig (adjectief)
We hebben zowel normale als minder normale Afrikaanse woorden. De eerste drie zijn minder normaal aangezien ‘kens wees’ en ‘wikkel’ beiden oudere woorden zijn en ‘gogga’ meer tot kindertaal behoort. De laatste twee woorden zijn wel volledig normale woorden. 4.2.3.2.3.
Weglating
Kobus Geldenhuys heeft vijf keer (10,42%) een Engels neologisme weggelaten. Dat maakt van deze strategie de minst gebruikte strategie. p. 127 p. 128 p. 128 p. 128 p. 127
proghopper (substantief) snozzwanger (substantief) tree-squeak (substantief) vindscreen viper (substantief) whangdoodle (substantief)
p. 109 p. 109 p. 109 p. 109 p. 109
/ / / / /
Deze Engelse neologismen fungeren allemaal als ingrediënten in een recept. Kobus Geldenhuys heeft ervoor gekozen om deze neologismen niet te vertalen met neologismen, maar heeft dit wel gecompenseerd door verschillende woordspelen te gebruiken met bestaande Afrikaanse woorden. Meer uitleg hierover volgt in deel 4.3.
- 58 -
4.2.3.2.4.
Compensatie
Kobus Geldenhuys verzon elf neologismen om te compenseren voor het verlies van zestien Engelse neologismen. Ook bij deze strategie gebruikte hij verschillende woordvormingsprocédés: Vertaalstrategie/woordvormingsprocédé - Compensatie ~ Samenstelling ~ Creatie ~ Paragram
Aantal 11 7 3 1
Enkele voorbeelden van compensaties uit deze vertaling zijn: p. 13 p. 30 p. 153 p. 127 p. 127
be pulpified (werkwoord) booster rockets (substantief) knucklebones (substantief) manticore (substantief) yolks of eggs (substantief)
p. 5 p. 21 p. 133 p. 108 p. 108
'n papperny wees (werkwoord) aanjaagvuurpylen (substantief) kneukelbene (substantief) mantikoor (substantief) eierwipgele (substantief)
‘Aanjaagvuurpylen’ en ‘kneukelbene’ zijn samenstellingen die eigenlijk letterlijke vertalingen zijn. ‘Eierwipgele’ is eveneens een samenstelling, maar er wordt een element, ‘-wip-‘, toegevoegd dat er in het Engels niet staat. ‘Mantikoor’ is een creatie op basis van het Engelse woord, en ‘’n papperny wees’ omvat een paragram van ‘pappery’ (= pap, moes).
4.2.3.3.
Zweedse vertaling
4.2.3.3.1.
Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme
Ook in de vertaling van dit boek werd deze strategie het vaakst gebruikt: 30 keer of in 65,22% van de gevallen. 4.2.3.3.1.1. p. 29
Semantisch neologisme tummyrot (substantief)
p. 28
tandgnissel (substantief)
De oorspronkelijke betekenis van ‘tandgnissel’ is ‘tandengeknars’, maar in dit boek krijgt het een nieuwe betekenis: ‘onzin’. 4.2.3.3.1.2. p. 153 p. 149 p. 153 p. 150 p. 153
Samenstelling pollyfrog (substantief) rock-candy (substantief) skrock (substantief) toffee-apple trees (substantief) whistle-pig (substantief)
p. 155 p. 151 p. 155 p. 152 p. 155
gaddpadda (substantief) klippgodis (substantief) skrockhane (substantief) citronkaramellträd (substantief) visselsvin (substantief)
Deze samenstellingen zijn grotendeels gebaseerd op de Engelse neologismen. Zo zien we bijvoorbeeld dat ‘gaddpadda’ (gadd + padda = angel + pad) net als ‘pollyfrog’ een soort kikker of pad is, en dat ‘visselsvin’ de letterlijke vertaling is van ‘whistle-pig’. Daarnaast zien we dat het neologisme ‘skrock’ letterlijk wordt overgenomen in ‘skrockhane’, maar in het Zweeds is het wel een bestaand woord en heeft het de betekenis ‘bijgeloof’.
- 59 -
4.2.3.3.1.3. p. 70
Afleiding Vermicious (adjectief)
p. 68
maskurisk (adjectief)
Het Zweedse neologisme is een afleiding van het substantief ‘mask’ (= worm) en is dus analoog naar het Engelse woord, dat een afleiding is van ‘vermi-‘ (= worm-). 4.2.3.3.1.4. p. 156 p. 70 p. 72 p. 153 p. 146
Creatie Gnoolies (substantief) Knids (substantief) Poozas (substantief) squerkle (substantief) Vita-Wonk (substantief)
p. 158 p. 68 p. 70 p. 155 p. 148
gnollor (substantief) knyddror (substantief) Lunereller (substantief) skvarell (substantief) Vitawonk (substantief)
Bij al deze creaties ligt het Engelse neologisme aan de basis van de neologismen in de vertaling. Alleen ‘Lunereller’ vormt hierop een uitzondering. Hierin vinden we echter wel enige logica terug voor de creatie van het woord, aangezien het Latijnse ‘luna’ (= maan) in dit woord terug te vinden is. 4.2.3.3.1.5. p. 109
Fonetische motivatie Oompa-Loompas (substantief)
p. 110
oompa-loompier (substantief)
Zoals reeds verklaard bij de vertaling van het vorige boek, is dit neologisme fonetisch gemotiveerd, aangezien het een reduplicatieve samenstelling is, en werd het gecreëerd naar analogie van het Engelse woord. 4.2.3.3.1.6. p. 153 p. 62 p. 127
Paragram curlicue (substantief) grobes (substantief) wilbatross (substantief)
p. 155 p. 69 p. 128
karameleont (substantief) slobbar (substantief) silbatross (substantief)
Verschillende soorten paragrammen kunnen bij deze neologismen teruggevonden worden: Bij ‘karameleont’ zijn er enkele letters toegevoegd aan ‘kameleont’ (= kameleon), net zoals bij ‘slobbar’, dat een paragram is van ‘slubb’ (= modder, slijk, spoeling). ‘Slobbar’ zou echter ook een semantisch neologisme kunnen zijn, omdat het volgens sommigen wel een bestaand woord is en de betekenis ‘lammeling’ heeft. Bij ‘silbatross’ werden er enkele letters veranderd bij ‘albatross’, net zoals bij het Engelse woord. 4.2.3.3.1.7.
Combinatie
p. 90 p. 122 p. 154 p. 154
Knidproof (adjectief) Oompa-Loompa band (substantief) Oompa-Loompa Minuses (substantief) Oompa-Loompa volunteer (substantief)
p. 73
Shooting Knids (substantief)
p. 89 p. 122 p. 156 p. 156
knyddsäker (adjectief) oompa-loompamusikanter (substantief) oompa-loompa-minusar (substantief) oompa-loompier, som ställt upp som frivilig försöksperson p. 104 knydderskott (substantief)
Bij deze neologismen gebruikte vertaalster Viveka Tunek verschillende procédés samen. Zo kunnen we zien dat ‘knyddsäker’ een combinatie is van een creatie en een samenstelling en
- 60 -
‘oompa-loompa-minusar’ een combinatie van fonetische motivatie en samenstelling. ‘Knydderskott’ is een paragram van het bestaande ‘stjärnskott’ (= vallende ster) waarbij ‘stjärn’ vervangen werd door de creatie ‘knydder’. 4.2.3.3.2.
Normalisatie
Normalisatie werd negen keer, of bij 19,57% van de woorden, gebruikt in deze vertaling, waardoor deze strategie meteen volgt op de vorige. p. 187 p. 71 p. 127 p. 127 p. 56
dilly (werkwoord) oozy-woozy (adjectief) slimescraper (substantief) sprunge (substantief) troculate (werkwoord)
p. 188 p. 69 p. 128 p. 128 p. 55
söla (werkwoord) slipprande, slaskande (adjectieven) slamkrypare (substantief) slem (substantief) tråcklad (adjectief)
Deze woorden zijn allemaal gewone Zweedse woorden, afgezien van ‘söla’ (= treuzelen) dat een slang-woord is. Bij ‘slipprande, slaskande’ kunnen we wel een extra alliteratie ontdekken, om toch het effect van het Engelse neologisme gedeeltelijk over te brengen. De woorden op pagina 127 staan wel in een recept, waarin verschillende woordspelen gebruikt worden. Meer uitleg hierover volgt in deel 4.3. 4.2.3.3.3.
Weglating
Weglating is de minst gebruikte strategie met zeven woorden of 15,22%. p. 97 p. 97 p. 127 p. 128 p. 75 p. 128 p. 127
pigwash (substantief) poppyrot (substantief) proghopper (substantief) snozzwanger (substantief) squishous (adjectief) vindscreen viper (substantief) whangdoodle (substantief)
p. 98 p. 98 p. 128 p. 129 p. 73 p. 129 p. 128
/ / / / / / /
We vinden verschillende vormen van weglating. De eerste twee woorden staan in de zin “Poppyrot and pigwash!” (= Onzin!) en worden niet vertaald in het Zweeds. De vertaalster heeft in plaats daarvan gekozen voor deze zin: “Du, din malkula!” (= Jij, jouw mottenbal!). De vier woorden op pagina’s 127 en 128 behoren tot een recept en werden niet vertaald, maar worden wel gecompenseerd met andere neologismen, zoals te zien is in het volgende deel. ‘Squishous’ ten slotte is het enige woord dat werd weggelaten in de volgende zin: “You are slimy and soggy and squishous!” 4.2.3.3.4.
Compensatie
Om te compenseren voor het verlies van zestien Engelse neologismen, bedacht Viveka Tunek tien Zweedse neologismen, zowel bij bestaande Engelse woorden, als op plaatsen waar in de Engelse tekst niets staat. p. 128 p. 29 p. 150 p. 101 p. 75
abacus (substantief) bunkum (substantief) field (substantief) old fool (substantief) slimy (adjectief)
p. 129 p. 28 p. 152 p. 101 p. 73
- 61 -
två-x tvillingört (substantief) benröta (substantief) fyndfält (substantief) kvickrot (substantief) trögslemmig (adjectief)
Viveka Tunek gebruikte twee woordvormingsprocédés om deze neologismen te vormen. Ten eerste zien we het semantische neologisme ‘kvickrot’ dat normaal gezien ‘kweekgras’ betekent, maar in deze context de nieuwe betekenis ‘oude gek’ krijgt. Ten tweede vinden we ook vier samenstellingen: ‘två-x tvillingört’ (= twee-x tweelingskruid), ‘benröta’ (= beenbederf), ‘fyndfält’ (= vondstveld) en ‘trögslemmig’ (= droogslijmerig). Belangrijk om op te merken is dat het Engelse ‘bunkum’ een informeel woord is, en dus geen volledig ‘gewoon’ woord. p. 127 p. 127 p. 127 p. 128 p. 128
/ / / / /
p. 128 p. 128 p. 129 p. 129 p. 129
alpsjöfisk (substantief) grodbubblor (substantief) tur-turduva (substantief) paraplysvamp (substantief) Wonkavit-piller (substantief)
Ook bij deze neologismen werden verschillende procédés gebruikt. De samenstelling werd het vaakst gebruikt, namelijk bij deze drie woorden: ‘alpsjöfisk’ (= alpmeervis), ‘Grodbubblor’ (= kikkerbel) en ‘paraplysvamp’ (= paraplupaddestoel). ‘Tur-turduva’ is een paragram doordat het grondwoord normaal gezien in één woord wordt geschreven (= tortelduif). ‘Wonkavit-piller’ ten slotte is een combinatie van creatie (‘Wonkavit’) en samenstelling.
4.2.3.4.
Noorse vertaling
4.2.3.4.1.
Dynamisch-equivalente vertaling met neologisme
Met 32 gevallen of 69,57% is deze strategie de meest gebruikte in deze vertaling. 4.2.3.4.1.1. p. 108 p. 97 p. 128 p. 150 p. 153
Samenstelling footle about (werkwoord) poppyrot (substantief) snozzwanger (substantief) toffee-apple trees (substantief) whistle-pig (substantief)
p. 95 p. 85 p. 113 p. 135 p. 138
skvaldrevrøvlet (substantief) vrøvlevås (substantief) snøftesnavler (substantief) sjokolade-epletrær (substantief) plystregris (substantief)
We kunnen twee keer een letterlijke vertaling vinden van de Engelse neologismen, namelijk bij ‘sjokolade-epletræer’ en ‘plystregris’. Bij de andere woorden blijft alleen de inhoud bewaard. Bij ‘vrøvlevås’ kunnen we wel nog alliteratie zien, die er niet is in het Engels. 4.2.3.4.1.2. p. 29 p. 70
Afleiding tummyrot (substantief) Vermicious (adjectief)
p. 25 p. 60
tøveri (substantief) slynglet (adjectief)
‘Tøveri’ is afgeleid van het werkwoord ‘tøve’ (= malen, zwammen) en ‘slynglet’ van het substantief ‘slyngel’ (= slungel). 4.2.3.4.1.3. p. 156 p. 70 p. 153 p. 128
Creatie Gnoolies (substantief) Knids (substantief) skrock (substantief) tree-squeak (substantief)
p. 140 p. 60 p. 138 p. 113
- 62 -
gnulier (substantief) kn'dotter (substantief) skrukk (substantief) treskvaldre (substantief)
p. 113
Wonka-Vite (substantief)
p. 100
Wonka-Vips (substantief)
Het is moeilijk om vanuit het Noors enige logica te vinden voor de creatie van deze woorden. Alleen bij ‘treskvaldre’ kunnen we een bestaand woord, ‘tre’ (= boom), herkennen. De andere woorden zijn wel logisch als we naar de Engelse neologismen kijken, aangezien we bij alle woorden min of meer het Engelse woord kunnen terugvinden. 4.2.3.4.1.4. p. 154 p. 109 p. 153 p. 153
Fonetische motivatie
Oompa-Loompa volunteer (substantief) Oompa-Loompas (substantief) pollyfrog (substantief) stinging slug (substantief)
p. 138 p. 96 p. 138 p. 138
Umpa-Lumpa (substantief) Umpa-Lumpaer (substantief) fråtse-frosk (substantief) stikkende sturr (substantief)
‘Umpa-Lumpa’ en ‘Umpa-Lumpaer’ zijn reduplicatieve samenstellingen, net zoals in het Engels. Opmerkelijk is wel dat ‘volunteer’ niet vertaald wordt in het Noors, waar alleen maar het eerste deel van het woord staat. Bij ‘fråtse-frosk’ en ‘stikkende sturr’ zien we alliteratie, en bij ‘fråtse-frosk’ loopt deze zelfs tot de eerste klinker, die wel anders geschreven wordt, maar dezelfde uitspraak heeft. 4.2.3.4.1.5. p. 153 p. 127
Paragram curlicue (substantief), giant wilbatross (substantief)
p. 138 p. 113
kjempekrokobull (substantief) bulbatross (substantief)
Deze twee woorden zijn gemaakt door enkele letters in het grondwoord te veranderen: ‘Kjempekrokobull’ is gebaseerd op ‘kjempekrokodille’ (= reuzekrokodil) en ‘bulbatross’ van ‘albatross’. 4.2.3.4.1.6. p. 122 p. 154 p. 73
Combinatie
Oompa-Loompa band (substantief) Oompa-Loompa Minuses (substantief) Shooting Knids (substantief)
p. 107 p. 138 p. 63
Umpa-Lumpa-orkester (substantief) Umpa-Lumpa-Minuser (substantief) kn'dotteskudd (substantief)
Zowel ‘Umpa-Lumpa-orkester’ als ‘Umpa-Lumpa-Minuser’ zijn samenstellingen met het neologisme ‘Umpa-Lumpa’, dat fonetisch gemotiveerd is. ‘Kn’dotteskudd’ is een paragram van ‘stjerneskudd’ (= vallende ster) waarbij ‘stjerne’ vervangen is door de creatie ‘kn’dotter’. 4.2.3.4.2.
Normalisatie
Deze strategie werd tien keer (21,74%) gebruikt en komt dus op de tweede plaats. p. 13 p. 187 p. 127 p. 75 p. 128
be whackers (werkwoord) dilly (werkwoord) proghopper (substantief) squishous (adjectief) vindscreen viper (substantief)
p. 11 p. 167 p. 113 p. 64 p. 113
være kokos (werkwoord) somle (werkwoord) froskesprett (substantief) stygg og gyselig (adjectieven) vindusviskere (substantief)
Bij deze woorden is weinig verdere verklaring nodig, aangezien het allemaal gewone Noorse woorden zijn en dus ook geen slang-woorden zijn. Wat wel moet opgemerkt worden, is dat de
- 63 -
woorden op pagina 127 en 128 in een recept staan, waarin Roald Dahl verschillende woordspelen gebruikt, die niet altijd vertaalbaar zijn. 4.2.3.4.3.
Weglating
Er werden vier Engelse neologismen weggelaten in de Noorse vertaling, waardoor deze strategie met 8,7% de minst gebruikte is. p. 71 p. 127 p. 73 p. 127
oozy-woozy (adjectief) quadropus (substantief) Vermicious (adjectief) whangdoodle (substantief)
p. 61 p. 113 p. 63 p. 113
/ / / /
In deze vertaling worden twee manieren van weglating gebruikt. Ten eerste worden alleen de Engelse neologismen weggelaten in de zin, zoals bij ‘oozy-woozy’ het geval is in de zin “Those oozy-woozy grobes you were telling the President about.” (vertaling: “Jeg trodde dt var de grøfserne du fortalte presidenten om.”) Ten tweede worden er ook volledige zinnen weggelaten, zoals we kunnen zien bij de zin waarin ‘quadropus’ voorkomt: “The four tentacles of a quadropus”. Deze zin staat wel in een recept, net als de zin met ‘whangdoodle’. De vertaler heeft ervoor gekozen om sommige ingrediënten weg te laten en te compenseren met andere Zweedse neologismen. 4.2.3.4.4. p. 152 p. 127 p. 13 p. 127 p. 127
Compensatie Bristlecone Pines (substantief) cockatrice (substantief) lixivate (werkwoord) manticore (substantief) wart-hog (substantief)
p. 137 p. 113 p. 11 p. 113 p. 113
struttefuru (substantief) kakkadille (substantief) likvastifisere (werkwoord) matrakan (substantief) vortehund (substantief)
Tor Edvin Dahl creëerde negen neologismen als compensatie voor het verlies van veertien Engelse neologismen. Hiervan zijn er vier samenstellingen, zoals ‘vortehund’ (= wrattenhond), en vijf creaties, zoals ‘kakkadille’. In dit neologisme kunnen we wel ‘krokodille’ herkennen, maar het eerste deel is nauwelijks af te leiden. Bij ‘likvastifisere’ zien we dat de basis van deze creatie in het Engelse woord te vinden is.
4.3.
Vergelijking van de vertalingen
De vertalingen van de verschillende boeken in de verschillende talen vertonen zowel gelijkenissen als verschillen. In dit hoofdstuk zal ik per boek de vertalingen vergelijken met elkaar en bespreken in welke mate ze op elkaar lijken en van elkaar verschillen. Bij de vertalingen van The BFG zien we dat alle vertalers en vertaalsters de vier besproken vertaalstrategieën gebruikt hebben. De mate waarin zij deze gebruikt hebben, ligt echter dikwijls helemaal anders, zoals is gebleken bij de bespreking van de resultaten. Als we kijken naar de eerste strategie, de dynamisch-equivalente vertaling met neologisme, kunnen we zien dat deze bij drie van de vier vertaling de meest gebruikte strategie is. Bij de Nederlandse vertaling werd deze immers gebruikt bij 86,79% van de Engelse neologismen, bij de Afrikaanse bij 62,01% en bij de Noorse vertaling bij 75,85%. Binnenin deze strategie werden verschillende woordvormingsprocédés gebruikt bij de creatie
- 64 -
van de nieuwe neologismen. Het paragram is bij drie van de vier vertalingen het meest voorkomende procédé met de volgende percentages: 29,5% bij de Nederlandse vertaling, 30,43% bij de Afrikaanse en 30,25% bij de Zweedse. Op de tweede plaats komt bij deze drie vertalingen de samenstelling: In de Nederlandse vertaling werd dit procédé bij 24,53% van de Engelse neologismen gebruikt, bij de Afrikaanse vertaling bij 18,97% en bij de Zweedse vertaling bij 26,54%. De Noorse vertaling vormt een uitzondering op dit patroon, doordat deze twee procédés hier in de omgekeerde volgorde staan. In deze vertaling staat immers de samenstelling op de eerste plaats met 34,71% en komt het paragram op de tweede plaats met 17,52%. Voor dit veelvuldig gebruik van paragrammen en samenstelling kunnen we de volgende verklaring gebruiken. De samenstelling is een zeer productief woordvormingsprocédé in het algemeen en het is dan ook logisch dat het ook in deze vertalingen zo vaak gebruikt werd. Het paragram is een vorm van woordspel waarbij enkele klanken in woorden of woordgroepen worden aangepast. Omdat de taal van de reuzen gekenmerkt wordt door kleine afwijkingen van de standaardtaal, is het logisch dat dit procédé frequent werd gebruikt. De minst gebruikte woordvormingsprocédés komen vrij goed overeen in alle verta-lingen. Deze procédés zijn: conversie, grammaticale fout, aanpassing van een uitdrukking of een woordgroep en contaminatie. Deze vier procédés werden telkens bij maximaal 1,55% (meestal zelfs minder dan 1%, of zelfs helemaal niet) van de Engelse neologismen gebruikt. De tweede strategie, normalisatie, werd in de Zweedse vertaling het meest gebruikt (46,03%), terwijl deze bij de andere vertalingen op de tweede plaats komt: Nederlandse vertaling 12,67%, Afrikaanse 25,74% en Noorse 18,6%. De derde strategie om de neologismen te vertalen, weglating, verschilt van vertaling tot vertaling. Bij de Nederlandse vertaling werd deze strategie maar bij 0,54% van de Engelse neologismen gebruikt, terwijl deze bij de Afrikaanse vertaling bij 12,25% gebruikt werd. Bij de Zweedse vertaling vinden we een gelijkaardig percentage van 11,11% en bij de Noorse ten slotte ligt dit weer lager met 5,56%. We merken dus dat de vertalers de originele tekst op verschillende manieren behandeld hebben. De meeste hebben er wel voor gekozen om de Engelse neologismen zoveel mogelijk te behouden in hun vertaling. Maar ook al werden de neologismen niet altijd met neologismen vertaald, toch blijft het algemene effect van de reuzentaal behouden, niet alleen door het behouden van de Engelse neologismen, maar ook door de compensaties in de vertalingen. Huberte Vriesendorp verzon immers 50 Nederlandse neologismen ter compensatie van het verlies van 49 Engelse neologismen. Mavis de Villiers bedacht 151 Afrikaanse neologismen, veel meer dus, om te compenseren voor het verlies van 155 Engelse neologismen. Voor de Zweedse vertaling creëerde Meta Ottosson 50 Zweedse neologismen ter compensatie van het verlies van 216 Engelse neologismen en Tor Edvin Dahl verzon 83 Noorse neologismen ter compensatie van het verlies van 100 Engelse neologismen. De meest gebruikte strategie is in het algemeen het paragram, maar ook de afleiding en de samenstelling werden vaak gebruikt. Voor elke vertaling, behalve de Zweedse, zijn er dus uiteindelijk ongeveer evenveel Engelse neologismen als neologismen in de vertaling. De Zweedse vertaling heeft dan wel een groot aantal neologismen minder dan de andere vertaling, maar toch volstaan de 212 gebruikte neologismen nog altijd om ervoor te zorgen dat de lezer de reuzentaal opvat als een taal die afwijkt van de gebruikelijke taal. Dit zal ook blijken in het volgende deel over de receptie van de vertalingen. Bij de vertalingen van Charlie and the Chocolate Factory vinden we een gelijkaardig patroon. Ook bij dit boek merken we immers dat de eerste strategie, het vertalen met een neologisme, de meest gebruikte is, en deze keer bij alle vertalingen. Meer zelfs, bij de Nederlandse, Afrikaanse en Zweedse vertalingen zien we dat deze strategie evenveel werd toegepast: 32 keer (86,49% bij de Nederlandse en Afrikaanse vertalingen, 88,89% bij de
- 65 -
Zweedse). Bij de Noorse vertaling ligt dit getal iets lager: 23 keer of 62,16%. Als we kijken naar de gebruikte woordprocédés binnenin deze strategie zien we dat de samenstelling ook bij dit boek het meest gebruikte procédé is, met ongeveer gelijke percentages bij de verschillende vertalingen: 62,5% bij de Nederlandse en Afrikaanse vertalingen, 65,63% bij de Zweedse vertaling en 56,52% bij de Noorse. Het veelvuldig gebruik van de samenstelling kan verklaard worden door de grote productiviteit van dit woordvormingsprocédé. Er worden immers nieuwe objecten gecreëerd die, zoals zeer dikwijls gebeurt bij nieuwe objecten en concepten24, een benaming krijgen in de vorm van een samenstelling. Het semantisch neologisme, de afleiding, de samenstellende afleiding, het portmanteauwoord en de creatie werden het minst gebruikt: maximaal één keer per vertaling. De procédés die het minst gebruikt werden bij de vertalingen van The BFG25 zijn bij deze vertalingen dus volledig weggevallen en de net genoemde procédés werden nemen hun plaats in. Normalisatie komt bij alle vertalingen op de tweede plaats met een veel kleiner percentage dan de vertaling met een neologisme: 10,81% bij de Nederlandse vertaling, 13,51% bij de Afrikaanse, 11,11% bij de Zweedse en 18,92% bij de Noorse vertaling. Deze strategie werd bij dit boek dus duidelijk minder gebruikt dan bij de vertaling van The BFG. De derde strategie, weglating, wordt eveneens minder gebruikt, aangezien ze bij de Nederlandse vertaling slechts één keer voorkomt en bij de Afrikaanse en Zweedse vertalingen helemaal niet. De Noorse vertaling vormt hierop een uitzondering, doordat weglating evenveel gebruikt wordt als normalisatie. Het moet wel vermeld worden dat het niet alleen de neologismen zelf zijn die weggelaten, maar volledige zinnen of zelfs een deel van een hoofdstuk. Weglating is in de Noorse vertaling dus niet zozeer een vertaalprocédé met betrekking tot neologismen in de brontekst, maar veeleer een algemene vertaalstrategie ten opzichte van de brontekst in zijn totaliteit. Verschillen met de vertalingen van The BFG zijn dat weglating bij dit boek vaker gebruikt wordt bij de Nederlandse en Noorse vertalingen, en minder bij de Afrikaanse en Zweedse vertalingen. Met compensatie ten slotte zorgden de vertalers/vertaalsters ervoor dat er telkens ongeveer evenveel Engelse neologismen waren als neologismen in de vertaling. Harriët Freezer creëerde zes Nederlandse neologismen om te compenseren voor het verlies van vijf Engelse neologismen, Kobus Geldenhuys creëerde zes Afrikaanse neologismen ter compensatie van het verlies van vijf neologismen en Viveka Tunek creëerde vier Zweedse neologismen om te compenseren voor het verlies van twee Engelse neologismen. De Noorse vertaling vormt hierop echter opnieuw een uitzondering, doordat er Oddmund Ljone ‘slechts’ drie extra neologismen creëerde ter compensatie van het verlies van veertien Engelse neologismen. De meerderheid van deze neologismen zijn samenstellingen. De vertalers/vertaalsters zijn dus op een andere manier te werk gegaan als de vertalers/vertaalsters van The BFG. In de vertalingen van Charlie and the Chocolate Factory merken we immers dat de percentages voor de dynamisch-equivalente vertaling met neologisme in het algemeen hoger liggen. Bij de Nederlandse ligt deze wel ongeveer even hoog, en bij de Noorse iets lager. Dit heeft waarschijnlijk wel te maken met het doel van de neologismen in de verschillende boeken, zoals reeds vermeld. In The BFG waren de neologismen bedoeld om aan te tonen dat de reuzen een speciale taal spreken, terwijl ze bij dit boek altijd nieuwe objecten aanduiden26. Bij deze objecten is het belangrijk om ze zoveel mogelijk over te brengen naar de vertaling, zodat de lezers weten dat het gaat om nieuwe objecten, die Roald Dahl met opzet creëerde. Bij de reuzentaal is het in mindere mate nodig om alle neologismen over te brengen in de vertaling, aangezien hetzelfde effect reeds kan gecreëerd worden met minder neologismen. 24
http://taaltelefoon.vlaanderen.be/nlapps/docs/default.asp?id=1205 conversie, grammaticale fout, aanpassing van een uitdrukking of een woordgroep en contaminatie 26 Bij The BFG was dit maar een paar keer het geval. 25
- 66 -
De vertalingen van Charlie and the Great Glass Elevator vertonen grote gelijkenissen met de vertalingen van Charlie and the Chocolate Factory, doordat het het vervolg is op dit boek. De neologismen worden dus ook bij de vertalingen van dit boek gebruikt om nieuwe objecten aan te duiden. De eerste strategie, vertalen met een neologisme, wordt eveneens het meest gebruikt, maar in mindere mate dan bij het vorige boek. Bij de Nederlandse vertaling werd deze strategie bij 71,11% van de Engelse neologismen gebruikt, bij de Afrikaanse vertaling bij 66,67%, bij de Zweedse vertaling bij 65,22% en bij de Noorse vertaling ten slotte bij 69,57%, en dus iets meer dan bij het vorige boek. Als we naar het meest gebruikte woordvormingsprocédé kijken, ontdekken we per vertaling een ander resultaat. Zo zien we dat de samenstelling eerst komt bij de Nederlandse (37,5%) en Zweedse (33,33%) vertalingen. Dit is logisch, want ook bij dit boek is de verklaring i.v.m. samenstellingen bij Charlie and the Chocolate Factory van toepassing. Bij de Afrikaanse vertaling werd de combinatie met 25% het meest gebruikt, wat vrij moeilijk is om te verklaren. In deze lijst van combinaties herkennen we wel combinaties die ook bij andere vertalingen te vinden zijn, zoals de vertalingen voor ‘Oompa-Loompa band’ (p. 122) en ‘Shooting Knids’ (p. 73). Het verschil met de andere vertalingen is dat hier om te beginnen al twee vertalingen werden gebruikt voor ‘Shooting Knid(s)’: ‘verskietende Wroet’ en ‘verskroeiende Wurm-Wroete’. Daarnaast heeft Geldenhuys, in tegenstelling tot de andere vertalers/vertaalsters, het woord ‘pollyfrog’ (p. 153) met twee woorden heeft vertaald om een nieuw woordspel te creëren: ‘papegaai, mamegaai’ (normalisatie en paragram). Voor de vertaling van ‘whiffle-bird’ (wippelvoël) tenslotte werden twee procédés aangewend, terwijl dat bij de andere vertalingen slechts één procédé is. Bij de Noorse vertaling staat de creatie bovenaan met 37,5%. Dit is vrij logisch, aangezien veel van deze creaties gevormd werden naar analogie van de Engelse neologismen. Het semantisch neologisme, de afleiding, de samenstellende afleiding en het portmanteauwoord worden het minst gebruikt: tussen 0 en 6,25%. Daarenboven wordt de fonetische motivatie slechts één keer gebruikt in de Nederlandse en Zweedse vertalingen en het paragram twee keer bij de Afrikaanse en Noorse vertalingen. De minst gebruikte strategieën bij de vertalingen van The BFG worden bij de vertalingen van Charlie and the Great Glass Elevator niet gebruikt. Normalisatie staat bij alle vertalingen op de tweede plaats met 24,44% bij de Nederlandse vertaling, 22,92% bij de Afrikaanse, 19,57% bij de Zweedse en 21,74% bij de Noorse vertaling. De derde strategie, weglating, komt telkens op de laatste plaats, met vrij verschillende percentages: 4,44% bij de Nederlandse, 10,42% bij de Afrikaanse, 15,22% bij de Zweedse en 8,7 bij de Noorse. De vertalers/vertaalsters gebruikten ook compensatie. Harriët Freezer bedacht acht neologismen voor het verlies van dertien Engelse neologismen, Kobus Geldenhuys creëerde er elf ter compensatie van het verlies van zestien neologismen, Viveka Tunek bedacht er tien voor het verlies van zestien Engelse neologismen en Tor Edvin Dahl verzon er negen ter compensatie van het verlies van veertien neologismen. Samenstellingen en creaties werden bij deze neologismen het meest gebruikt. Deze cijfers, en ook die van normalisatie en weglating, moeten we voor een groot stuk bekijken in een bepaalde context van het verhaal. Roald Dahl creëerde immers een recept met veel onbestaande ingrediënten, zoals een ‘slimescraper’ en een ‘wilbatross’. Deze ingrediënten bracht hij in het recept via woordspelen, zoals ‘the hip (and the po and the pot) of a hippopotamus” (p. 127). Bij veel van deze ingrediënten en woordspelen was het moeilijk voor de vertalers en vertaalsters om ze ook zo over te brengen in de vertaling, omdat de woordspelen taalspecifiek zijn. We vinden dan ook verschillende oplossingen voor dit probleem. Harriët Freezer leunde voor haar vertaling meestal vrij dicht tegen de Engelse tekst aan, en vertaalde dus ook de neologismen met neologismen. Zo vertaalde ze “six
- 67 -
ounces of sprunge from a young slimescraper” (p. 127) als “zes ons sprons van een slijmkrabber” (p. 115). ‘Snozzwanger’ en ‘whangdoodle’ liet ze wegvallen in haar vertaling, maar dit compenseerde ze door bestaande woorden te vertalen met neologismen, zoals ‘oliefant’ voor ‘elephant’, en door nieuwe woordspelen toe te voegen, zoals “de spaken van twee wielen van een wielewaal”. Kobus Geldenhuys vertaalde eveneens neologismen met neologismen, zoals van “the yolks of three eggs from a whiffle-bird” (p. 127) naar “drie van ’n wippelvoël se eierwipgele” (p. 108). Hij deed dit wel in mindere mate en normaliseerde sommige neologismen, zoals bij de vertaling van ‘sprunge’ naar ‘dons’ en hij liet dan ook meer neologismen vallen, zoals ‘proghopper’ en ‘whangdoodle’. Dit compenseerde hij door bestaande woorden te vertalen met neologismen, zoals van ‘manticore’ naar ‘mantikoor’, en door nieuwe woordspelen, zoals “’n brulpadda se brul (en sy bril)” (p. 109). Viveka Tunek leunde minder bij de originele tekst aan en vertaalde bijna geen neologismen met neologismen. Een voorbeeld vinden we wel bij de vertaling van “the beak of a red-breasted wilbatross” (p. 127): “[n]äbben från en hädangången silbatross” (p. 128). Enkele neologismen normaliseerde ze, zoals bij de vertaling van ‘sprunge’ naar ‘slem’, en andere liet ze wegvallen, zoals ‘proghopper’ en ‘snozzwanger’. Ter compensatie hiervan verzon ze extra neologismen, zoals ‘paraplysvamp’, en voegde ze nieuwe woordspelen toe, zoals “[s]ignallampan från en signalkräfta” (p. 128). Tor Edvin Dahl ten slotte vertaalde verschillende neologismen met neologismen, zoals bij de vertaling van “the three feet of a snozzwanger” (p. 128) naar “trebeinet til en snøftesnavler” (p. 113). Sommige neologismen normaliseerde hij, zoals bij het vertalen van ‘vindscreen viper’ naar ‘vindusviskere’, en andere, zoals ‘quadropus’, liet hij wegvallen. Om dit te compenseren bedacht hij extra neologismen, zoals ‘vortehund’ voor ‘wart-hog’, en nieuwe woordspelen, zoals “en smule fra en smule” (p. 113).
4.4.
Receptie van de vertalingen
Om na te gaan hoe de vertalingen ontvangen werden door de nieuwe doelpublieken, ga ik bij wijze van afsluiting nog wat dieper in op enkele besprekingen. Ik bespreek telkens per boek hoe de vertalingen onthaald werden en daarna geef ik op basis van deze beoordelingen een algemene conclusie. We zien bij reviews over alle vertalingen van The BFG opmerkingen over de taal van de reuzen, en dus over de neologismen. De meningen over de Nederlandse vertaling tonen ons allemaal hetzelfde: Deze vertaling wordt door iedereen goed onthaald. De neologismen die Huberte Vriesendorp voor deze vertaling creëerde, worden door iedereen goed bevonden, zowel door gewone lezers, die dikwijls nog steeds enkele van deze neologismen gebruiken (“[...] heten voortaan hier bij ons thuis ook flitspoppers.”27), de redactie van Biblion (“De GVR heeft een gebrekkig, maar spitsvondig taalgebruik, vol woordspelingen, ook in de vertaling!”28) als vertaalster Simone Kramer (“Huberte Vriesendorp [...] had al die prachtige namen al verzonnen.”29). Ook de Afrikaanse vertaling wordt positief onthaald door de lezers (“Meesterlik vertaal deur Mavis de Villiers”30, “The books have been beautifully translated into Afrikaans.” (Andre Botha, 2009)). Vertaalster Mavis de Villiers won in 1996 zelfs de
27
http://www.bol.com/nl/p/boeken/de-gvr-4cd-luisterboek/1001004002610189/index.html#product_judgement http://www.bol.com/nl/p/boeken/de-gvr/1001004002097570/index.html; jsessionid=EB8F10C973EE39E53AA09692410067D6.ps1510#product_description 29 http://www.simonekramer.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=28&Itemid=51luisterboek/ 1001004002610189/index.html#product_judgement 30 http://www.kalahari.net/books/Die-Gsr/33860/32711394.aspx#product_tab2 28
- 68 -
‘Nedbank-Akademieprys vir Vertaalde Werk’ voor haar vertaling31. De Zweedse vertaling, waarbij gebleken is dat het aantal neologismen in de vertaling het kleinst is, krijgt eveneens positieve commentaren. Meer nog, lezers op Boksidan.net vermelden zelfs expliciet dat de taal van de reuzen zo leuk is om te lezen (‘ossansten’, 2007: “Jag bara älskar jättens sätt att prata.” (Ik hou gewoon van de manier waarop de reus praat.) / ‘ElinLeticia’, 2004: “Speciellt SVJ:s lekande med ord, "vänniskomarelser" ger berättelsen en särart.” (Vooral het spelen met woorden door de GVR, “vänniskomarelser” geeft het verhaal een eigen karakter.)). Dit bewijst dus dat ook deze vertaling erin geslaagd is om aan de lezer te tonen dat de reuzen een speciale taal spreken met veel nieuwe woorden. Ten slotte ontdekken we dat ook de Noorse vertaling op positieve commentaren kan rekenen, wanneer we lezen dat de taal van de reuzen wonderlijk is32 en een sterk middel is in de tekst33. Bij de vertalingen van Charlie and the Chocolate Factory valt op dat er minder werd gelet op de taal zelf in de vertalingen. Toch vinden we in reviews over de Nederlandse vertaling ook positieve feedback over de neologismen in het boek: “Deze grote schrijver maakt met zijn humoristische taalgebruik een groot feest van het prachtige verhaal: woordgrapjes, namen van pas uitgevonden snoepgoed [...]” (Hannelore Rubie, s.d.34) en “De grappige namen van het snoepgoed [...]” (Rosemarije, s.d.35). De Afrikaanse vertaling werd in het algemeen goed onthaald (Suné Nel, s.d.: “Deur sy voortreflike vertaling, gryp Geldenhuys die verbeelding aan [...]”), maar ook de (klank-nabootsende en allitererende) neologismen krijgen positieve reacties36. De daarnet aangehaalde mening van Andre Botha geldt ook voor deze vertaling. Over de Zweedse vertaling vinden we dat Viveka Tunek een voortreffelijke vertaling maakte (Mattias Svensson, s.d.), maar verder gaat het meer over het algemene beeld van het boek, en minder over de taal en neologismen in het boek37. De Noorse vertaling ten slotte wordt ook positief onthaald omwille van het verhaal zelf, zoals te zien is in de verschillende reviews op Bokkilden.no (b.v. “en overflod av de forskjellige søtsaker og oppfinnelser” (een overvloed aan verschillende snoepen en uitvindingen)), maar over de neologismen vinden we geen opmerkingen. Voor de vertalingen van Charlie and the Great Glass Elevator geldt hetzelfde als voor de vier vorige vertalingen: De neologismen op zich zijn minder belangrijk, waardoor ook in reviews weinig te vinden is over hun vertalingen. De commentaren die we vinden over de Nederlandse vertaling hebben hoofdzakelijk te maken met de inhoud van het boek, zoals blijkt uit de verschillende berichten op Boekmeter.nl. Wel kunnen we één positieve opmerking vinden over de vertaling als we lezen dat het een “kunstige vertaling” is38. Over de Afrikaanse vertaling is weinig te vinden, buiten de positieve reactie, die daarnet reeds vermeld werd, van Andre Botha, nl. dat de boeken mooi vertaald zijn in het Afrikaans. Ik heb nauwelijks besprekingen gevonden over de Zweedse vertaling. Het enige wat gezegd wordt over het boek, is waarover het gaat39. Ook bij de reviews over de Noorse vertaling gaat het vooral over
31
http://www.akademie.co.za/akademiepryse_sedert_1909.htm http://www.home.no/kmovern/hovedoppgaven/hovedoppgaven4.htm 33 http://www-lu.hive.no/team/t01ac/guttebasen/SVK_sonja.htm 34 http://www.bol.com/nl/p/boeken/sjakie-en-dechocoladefabriek/1001004006219310/index.html#product_description 35 http://www.bol.com/nl/p/boeken/sjakie-en-de-chocoladefabriek/666762411/index.html#product_judgement 36 http://edupals.wcape.gov.za/cgi-bin/palscgi?SET%20WEB%20ECCCAT____/au%20%20%20Dahl,%20Roald./MAXDI%2048/di%200009 37 http://www.bokhyllan.com/Las_recension.asp?Bok=12209 38 http://www.bol.com/nl/p/boeken/sjakie-en-de-grote-glazen-lift/666762414/index.html#product_description 39 http://www.norstedtsforlagsgrupp.se/templates/tiden/Book.aspx?id=25023 32
- 69 -
de inhoud van het boek, en niet zozeer over het taalgebruik zelf, zoals blijkt uit de reacties op Bokkilden.no. De algemene beoordeling over alle vertalingen is dus positief. Het feit dat er bij de reviews over de vertalingen van The BFG veel meer werd gelet op de taal en de neologismen zelf dan bij de vertalingen van de andere twee boeken, is te wijten aan de functie van de neologismen in dit werk. Zoals reeds enkele keren vermeld in deze paper hebben de neologismen in The BFG een karakteriserende functie, omdat ze een typisch kenmerk zijn van de taal van de reuzen. Bijgevolg bepalen de neologismen zelf grotendeels de ‘magie’ van het verhaal en is het dus logisch dat lezers van de vertalingen meer aandacht besteden aan hun indruk van de taal, waaronder de neologismen, die door de reuzen wordt gebruikt. Bij de andere twee boeken zijn de neologismen op zich niet zo belangrijk voor het verhaal, maar wel met het oog op de objecten die ze aanduiden. De ‘magie’ van deze verhalen berust in de eerste plaats op de handelingen. Voor Charlie and the Chocolate Factory komt daar het grote aantal nieuwe snoepsoorten bij die uitgevonden werden door Roald Dahl en tot de verbeelding van alle lezers spreken. Bij Charlie and the Great Glass Elevator is de grote hoeveelheid nieuwe dieren/wezens dan weer indrukwekkend. In reviews gaat het bijgevolg zelden over het taal-gebruik in deze boeken, en is de inhoud van de boeken het hoofdonderwerp.
5. Conclusie Met dit onderzoek heb ik geprobeerd te beschrijven wat er gebeurd is met de neologismen in drie kinderboeken van Roald Dahl in de Nederlandse, Afrikaanse, Zweedse en Noorse vertalingen. Ook heb ik geprobeerd te achterhalen hoe deze vertalingen onthaald werden in de nieuwe doelpublieken en waarom dat zo is. Om een antwoord te kunnen geven op deze vragen, heb ik verschillende stappen ondernomen. Eerst heb ik de originele boeken en hun vertalingen naast elkaar gelezen en heb ik van de Engelse neologismen en hun vertalingen lijsten gemaakt. Deze lijsten heb ik vervolgens laten controleren door native speakers van de verschillende talen. Daarna heb ik de woordenlijsten ingedeeld volgens de gebruikte vertaalstrategieën, nl. dynamischequivalente vertaling met neologisme, normalisatie, weglating en compensatie, en woordvormingsprocédés. De resultaten van deze indelingen heb ik in deze paper weergegeven aan de hand van tabellen met de exacte aantallen en percentages. Van elke strategie en elk woordvormingsprocédé heb ik enkele voorbeelden uit mijn onderzoek verder toegelicht. De resultaten heb ik vervolgens met elkaar vergeleken. Ten slotte heb ik ook bondig de receptie van de vertalingen geschetst aan de hand van enkele besprekingen en heb ik geprobeerd een verklaring te geven voor de daarin uitgedrukte meningen. Bij de vergelijking is gebleken dat de verschillende vertalingen meestal vrij gelijk lopen. De meest gebruikte vertaalstrategie bij alle vertalingen van de drie boeken is de dynamisch-equivalente vertaling met neologisme. Dit is ook de strategie die bij literaire vertalingen wordt aangeraden door Peter Newmark (1988: 149), zoals reeds vermeld in de inleiding. Enkel de Zweedse vertaling van The BFG vormt hierop een uitzondering, omdat vertaalster Meta Ottosson bij deze vertaling normalisatie het meest gebruikt heeft. Maar zoals blijkt uit het vorige deel heeft dit geen invloed gehad op het bedoelde effect van het boek, nl. ervoor zorgen dat de lezers de taal van de reuzen als een speciale en unieke taal opvatten. Het meest gebruikte woordvormingsprocédé bij de vertalingen is in het algemeen de samenvatting. Dit is een vrij logisch resultaat, aangezien de samenstelling in de bestudeerde talen een zeer productief procédé is, en ook in het dagelijks leven frequent gebruikt wordt door de meeste moedertaalsprekers. Bij de vertalingen van The BFG werd daarnaast ook nog opvallend vaak het paragram gebruikt. Ook dit is eenvoudig te verklaren, omdat de reuzen-
- 70 -
taal vaak te herleiden is tot kleine afwijkingen van de standaardtaal, net zoals paragrammen ontstaan door kleine afwijkingen van hun grondwoorden. Alle vertalingen werden positief onthaald. Het is echter wel duidelijk geworden dat lezers meer aandacht besteden aan de neologismen bij de vertalingen van The BFG dan bij de vertalingen van de twee boeken over Charlie. Dit kan verklaard worden aan de hand van de functies van de neologismen. In The BFG vormen de neologismen zelf een belangrijk onderdeel van het verhaal, omdat ze de reuzen karakteriseren. In de boeken over Charlie zijn de neologismen ook belangrijk, maar in mindere mate. De nieuwe objecten die door de neologismen worden aangeduid zijn immers belangrijker dan de neologismen op zich. Als algemene conclusie kunnen we stellen dat de vertalers en vertaalsters van deze kinderboeken van Roald Dahl er meestal voor gekozen hebben om zijn talige creativiteit op een duidelijke manier in hun vertaling over te brengen. Zij zijn daarbij niet verplicht dit in dezelfde mate te doen, aangezien het ook overduidelijk is voor de lezers dat de reuzentaal in SVJ heel speciaal en uniek is. De vertalers en vertaalsters zijn er dus allemaal in geslaagd om Roald Dahls ‘gegobblefunk’ in hun vertaling op te nemen, of zoals we kunnen lezen bij Orhan Pamuk: A good translation does not just convey the same meaning, but it gets the music of the words right40
40
http://pbtranslations.wordpress.com/2006/11/16/quotes-on-translation/
- 71 -
Bibliografie Primaire bronnen: Werken van Roald Dahl Dahl, R. 2007. The BFG. London: Puffin Books ---. 1997. De GVR. H. Vriesendorp. Baarn: De Fontein ---. 2007. Die GSR. M. de Villiers. Kaapstad: Tafelberg ---. 2006. SVJ. M. Ottosson. Stockholm: Tiden ---. 2008. SVK. T.E. Dahl. S.l.: Gyldendal ---. 2001. Charlie and the Chocolate Factory. London: Puffin Books ---. 2008. Sjakie en de chocoladefabriek. H. Freezer. Baarn: De Fontein ---. 2008. Charlie en die sjokoladefabriek. K. Geldenhuys. Kaapstad: Human & Rousseau ---. 2007. Kalle och chokladfabriken. V. Tunek. Stockholm: Tiden ---. 2005. Charlie og sjokoladefabrikken. O. Ljone. S.l.: Gyldendal ---. 2001. Charlie and the Great Glass Elevator. London: Puffin Books ---. 2008. Sjakie en de grote glazen lift. H. Freezer. Baarn: De Fontein ---. 2007. Charlie en die Groot Glashyser. K. Geldenhuys. Kaapstad: Human & Rousseau ---. 2007. Kalle och glashissen. V. Tunek. Stockholm: Tiden ---. 2008. Charlie og den store glassheisen. T.E. Dahl. S.l.: Gyldendal Roald Dahl Nominee Ltd. 2005. Gobblefunk Dictionary. S.l.: Eaglemoss Publications Woordenboeken Pharos Afrikaans-Engels woordeboek / English-Afrikaans dictionary. Eerste uitgave. Kaapstad: Pharos woordeboeke, 2005 Prisma miniwoordenboek. Noors-Nederlands / Nederlands-Noors. Twaalfde druk. S.l.: Uitgeverij Het Spectrum, 2006 Van Dale. Groot woordenboek Engels-Nederlands. Derde druk. Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexicografie bv, 1998 Van Dale. Handwoordenboek Zweeds-Nederlands. Eerste druk. Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexicografie bv, 1996 Van Dale. Groot woordenboek van de Nederlandse taal. Veertiende editie. CD-ROM Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexicografie, 2005 Online woordenboeken “Bokmålsordboka og Nynorskordboka”,
“Dictionary.com”, “Kernwoordeboek”, “Urban Dictionary”,
Secundaire bronnen: Baker, M. 1998. Routledge encyclopedia of translation studies. London: Routledge Booij, G. & Santen, A. van. 1998. Morfologie. De woordstructuur van het Nederlands. Amsterdam: Amsterdam University Press Chesterman, A. 2000. Memes of translation: the spread of ideas in translation theory. Amsterdam: John Benjamins Coilie, J. Van. 1999. Leesbeesten en boekenfeesten: hoe werken (met) kinder- en jeugdboeken? Leuven: Davidsfonds/Infodok
- 72 -
Coilie, J. Van & Verschueren, W.P. (eds.). 2006. Children’s literature in translation. Challenges and strategies. Manchester: St. Jerome Publishing Combrink, J.G.H. 1990. Afrikaanse morfologie: capita exemplaria. Pretoria: Academica Delabastita, D. (ed.) 1996. Wordplay and translation. Manchester: St. Jerome Publishing Donaldson, B. C. 1993. A grammar of Afrikaans. Berlijn: Mouton de Gruyter Gorp, H. van, Ghesquiere, R. & Delabastita, D. 1998. Lexicon van literaire termen. Groningen; Deurne: Martinus Nijhoff; Wolters Plantyn Haas, W. de & Trommelen, M. 1993. Morfologisch handboek van het Nederlands. Een overzicht van de woordvorming. ’s-Gravenhage: SDU Kenny, D. 2001. Lexis and creativity in translation: corpus-based study. Manchester: St. Jerome Publishing Lathey, G. (ed.) 2006. The translation of children’s literature. A reader. Clevedon [etc.]: Multilingual Matters Ltd Leppihalme, R. 2000. The two faces of standardization. On the translation of regionalisms in literary dialogue. In: The Translator. Volume 5, Nummer 2 (2000), 247-269 Malmgren, S.-G. 1994. Svensk lexikologi. Ord, ordbildning, ordböcker och orddatabaser. Lund: Studentlitteratur Merwe, H.J.J.M. van der, et al. 1970. Afrikaans: sy aard en ontwikkeling. Pretoria: Van Schaik Munat, J. Lexical creativity as a marker of style in science fiction and children’s literature. In Munat, J. (ed.) 2007. Lexical creativity, texts and contexts. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company Munday, J. 2001. Introducing translation studies. London: Routledge Newmark, P. 1981. Approaches to translation. Oxford [etc.]: Pergamon Press ---. 1988. A textbook of translation. Hertfordshire: Prentice Hall International (UK) Ltd ---. 1993. Paragraphs on translation. Clevedon [etc.]: Multilingual Matters Ltd Nida, E.A. 1964. Toward a science of translating. Leiden: E.J. Brill Santen, A. van, 1992. Produktiviteit in taal en taalgebruik. Een studie op het gebied van de Nederlandse woordvorming. Leiden: s.n. Schaalje, J. 2003. Witty Dutch Neologisms. In ‘Verbatim: The Language Quarterly’ 28 (4): 21-24 Vries, A. de & Verheij, A.J.C. A portion of slippery stones. Wordplay in four twentieth-century translations of the Hebrew Bible. In Delabastita, D. (ed.) 1997. Traductio. Essays on punning and translation. Manchester: St. Jerome Publishing Digitale tijdschrijften Leonardi, V. 2000. Equivalence in translation: Between myth and reality., In: Translation Journal Vol. 4, nr. 4. Sablayrolles, J.-F. 1997. Néologismes: Une typologie des typologies. In: Les Cahiers du CIEL (Le Centre Interlangue d’Études en Lexicologie) 1996-1997 Spanakaki, K. 2007. Translating humor for subtitling. In: Translation Journal Vol. 11, nr. 2 Webpagina’s Balemans, P. 2006. “Quotes on translation.” , (geraadpleegd op 11 mei 2009) Boekmeter.nl. “Charlie and the Great Glass Elevator – Roald Dahl (1972)” , (geraadpleegd op 14 mei 2009)
- 73 -
Bokkilden.no. s.d. “Charlie og den store glassheisen” , (geraadpleegd op 14 mei 2009) ---. s.d. “Charlie og sjokoladefabrikken” , (geraadpleegd op 14 mei 2009) Boksidan.net. “Bokrecension SVJ” , (geraadpleegd op 14 mei 2009) “Bol.com” , (geraadpleegd op 14 mei 2009) Botha, A. 2009. op “Unilang” , (geraadpleegd op 20 februari 2009) Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. s.d.“Akademiepryse sedert 1909” < http://www.akademie.co.za/akademiepryse_sedert_1909.htm>, (geraadpleegd op 14 mei 2009) “E-ANS” (elektronische versie van de tweede, herziene editie van de Algemene Nederlandse Spraakkunst) , (geraadpleegd op 29 april 2009) EDUPALS. s.d. “Item 9 of 48: au Dahl, Roald.” , (geraadpleegd op 14 mei 2009) Friberg, K. 2007. “Decomposing Swedish compounds using memory-based learning.”, , (geraadpleegd op 23 mei 2008) Hegedűs, I. s.d. “The translation of neologisms in two novels of Douglas Adams.” [scriptie] , (geraadpleegd op 9 april 2009) Kalahari.net. s.d. “Die Gsr” , (geraadpleegd op 14 mei 2009) Kramer, S. “Vertalingen. TV- en tekenfilms.” , (geraadpleegd op 14 mei 2009) McArthur, T. 1998. “Root creation.” (in Concise Oxford Companion to the English Language) , (geraadpleegd op 17 mei 2008) Mulder, B.J. 2008. “Eijbergen, Wilhelmina (1911-1977)” (in Biografisch Woordenboek van Nederland.)., (geraadpleegd 12 mei 2009) Nederlandse Taalunie. 2000 – 2009. “Contaminatie.” , (geraadpleegd op 6 mei 2008) ---. 2000 – 2009. “Woordgroep.” , (geraadpleegd op 6 mei 2008) Nel, S. s.d. “Charlie en die Sjokoladefabriek deur Roald Dahl (Must Have)” , (geraadpleegd op 14 mei 2009) NEOTERM. 2008. “Neologismen Nederlands.” (geraadpleegd op 28 april 2008) PhD Baity, S. L. 2007. “South Coast Repertory teacher’s guide to the 2007-08 Theatre for Young Audiences Production of the BFG.” , (geraadpleegd op 6 april 2008) Roald Dahl Nominee Limited. 2008. “The official web site.” (geraadpleegd op 29 april 2008) Sarolta, S. F. 2005. “The translator’s cultural competence.” (geraadpleegd op 2 mei 2008) Sedláčková, L. “Woordvorming.” [scriptie] (geraadpleegd op 22 april 2008)
- 74 -
Svensson, M. s.d. “Kalle och chokladfabriken” , (geraadpleegd op 14 mei 2009) Taaltelefoon. 2009. “Neologismenwoordenboeken.” (geraadpleegd op 9 mei 2009) Thorsnes, S. s.d. “SVK” , (geraadpleegd op 14 mei 2009) Tiden. s.d. ”Dahl, R – Kalle och glashissen” , (geraadpleegd op 14 mei 2009) ‘Troja’. s.d. “Kalle och chokladfabriken” , (geraadpleegd op 14 mei 2009) Øvern, K.M. s.d. “Hovedoppgaven 4” , (geraadpleegd op 14 mei 2009)
- 75 -
