GEMEENTE RHEDEN ERFGOEDPLAN

GEMEENTE RHEDEN ERFGOEDPLAN

GEMEENTE RHEDEN ERFGOEDPLAN GEGEVENS GEMEENTE naam contactpersoon adres postcode plaats

: : : : :

Gemeente Rheden mevr. mr. M. Sanderman Postbus 9110 6994 ZJ DE STEEG

telefoon fax e-mail internet

: : : :

(026) 497 69 11 (026) 497 65 18 [email protected] www.rheden.nl

GEGEVENS ONTWERPER naam projectleiding auteur techniek adres postcode plaats

: : : : : : :

ADVIESBUREAU CUIJPERS ir J.J. Cuijpers drs. J. de Jong D. Nouwens Leeghwaterlaan 26 5223 BA 's-Hertogenbosch

telefoon fax e-mail internet-site projectnummer

: : : : :

(073) 621 42 65 (073) 621 15 92 [email protected] www.adviesbureaucuijpers.nl 39.001

KWALITEITSGARANTIE Adviesbureau Cuijpers bezit het kwaliteitscertificaat ISO 9001. De paraaf in de kolom “val” in onderstaande staat geeft aan, dat het navolgende document gecontroleerd en goed bevonden is overeenkomstig het kwaliteitssysteem van Adviesbureau Cuijpers. Toch kan het voorkomen dat er onvolkomenheden in de rapportage voorkomen. Adviesbureau Cuijpers stelt het zeer op prijs als u geconstateerde onvolkomenheden meldt. Adviesbureau Cuijpers kan geen verantwoordelijkheid nemen voor verkeerd gebruik van exemplaren van vervallen versies.

PLANGEGEVENS in ontwerp ter inzage vastgesteld

: :

versie

revisiedatum

inhoud

versie 1

2005 11 08

Concept erfgoedplan

versie 2

2006 08 08

diverse aanpassingen van concept

versie 3

2006 11 14

diverse aanpassingen van concept

versie 4

2006 11 28

Eindrapport (gelijk aan versie 3, m.u.v. p.6 en p.57)

Versie 5

2008 01 14

Aangepast eindrapport

Versie 6

2008 02 11

Definitief eindrapport

versie 6 bestaat uit: (deel)document Hoofdstuk 1 t/m 6 Hoofdstuk 7 Hoofdstuk 8 Hoofdstuk 9 Bijlagen: Bijlage 1 – toelichting kansenkaart kansenkaart Bijlagen 2 t/m 5 Erfgoedkaart Detailkaart Velp Detailkaart Dieren Ondergrond Identiteitskaart

val.

versienummer versie 6 versie 6 versie 4 versie 5

versiedatum 2008 02 11 2008 02 11 2008 02 11 2008 02 11

bestand Inleidend-v6.doc Toelichting erfgoedkaart-v6.doc kennisleemtes en nader onderzoek-v4.doc identiteitsdragers-v5.doc

Versie 3 Versie 2 versie 6 versie 5 versie 3 versie 3 versie 2 versie 3

2008 02 11 2008 01 14 2008 02 11 2008 02 11 2008 01 14 2008 01 14 2006 11 14 2008 01 14

Toelichting kansenkaart-v3.doc 39001kans versie 2.dwg bijlagen-v6.doc 39001erf versie 5.dwg blad: Model 39001erf versie 5.dwg blad: detailkaart Velp 39001erf versie 5.dwg blad: detailkaart Dieren 39001ogk versie 2.dwg 39001id versie 3.dwg

1

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

‘Er is misschien geen grooter en dreigender gevaar voor het behoud van een harmonisch leven dan dit: dat men het buitengewone voor gewoon gaat houden. En er is misschien geen dringender eisch voor het behoud van het harmonisch leven dan deze: dat men het gewone steeds als buitengewoon moet blijven zien.’ 1

1

Stichting Het Geldersch Landschap, 1940

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

2

GEMEENTE RHEDEN ERFGOEDPLAN INHOUD 1.

INLEIDING

5

1.1 1.2 1.3 1.4

1.6

Aanleiding Doel Plangebied Onderzoek en kwaliteitsaspecten 1.4.1 Kwaliteitsnormen en basisdocumenten 1.4.2 Gewaarborgde onderzoeks- en ontwerpmethoden 1.4.3 Ingezette deskundigheid Onderzoeksopzet 1.5.1 Proces 1.5.2 Begeleiding en externe deskundigheid Leeswijzer

5 6 6 6 6 7 7 7 7 8 8

2.

ONTSTAANSGESCHIEDENIS

11

2.1 2.2

De vorming van het landschap Onderdelen van het natuurlijke landschap

11 14

3

BEWONINGSGESCHIEDENIS

21

3.1 3.2 3.3 3.4 3.5

Steentijd Bronstijd en IJzertijd Romeinse tijd Middeleeuwen Nieuwe Tijd

21 22 22 25 29

4.

HISTORISCH-RUIMTELIJKE STRUCTUUR

31

4.1 4.2 4.3

Stuwwallenzone: bos en heide 31 Overgangszone: landbouwgronden, nederzettingen, oude wegen, landgoederen 32 Het rivierdal van de IJssel: uiterwaarden en broekgronden 34

1.5

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

5 5.1

5.2 5.3 5.4 5.5

5.6

5.7

GESCHIEDENIS VAN DE DORPEN Laag Soeren 5.1.1 Historische ontwikkeling 5.1.2 De oude nederzetting 5.1.3 Ingrepen in de 19e eeuw 5.1.4 Ontstaan dorpskern Spankeren 5.2.1 Historische ontwikkeling Dieren 5.3.1 Historische ontwikkeling Ellecom 5.4.1 Historische ontwikkeling De Steeg 5.5.1 Op de grens van twee marken 5.5.2 Dorp tot begin 19e eeuw 5.5.3 Ontwikkeling in de 19e eeuw 5.5.4 Ontwikkeling 1e helft 20e eeuw 5.5.5 Ontwikkeling 2e helft 2Oe eeuw Rheden 5.6.1 Agrarisch verleden van Rheden 5.6.2 Opkomst van de industrie 5.6.3 Uitbreiding na 1945 Velp 5.7.1 Historische ontwikkeling 5.7.2 De oude dorpkern van Velp 5.7.3 De straatweg (Hoofdstraat) 5.7.4 Velp-Noord / Jerusalem

3

37 37 37 37 38 39 39 39 40 40 42 42 43 43 45 45 45 45 46 46 46 46 47 47 48 48 49

6

BOUWKUNST

51

6.1 6.2 6.3

Ontwikkeling in de landelijke bouwkunst Ontwikkeling van de villabouw Industriële bebouwing

51 54 57

7

TOELICHTING ERFGOEDKAART

59

7.1 7.2

Opzet erfgoedkaart Wat er over is 7.2.1 Landschappelijke zones 7.2.2 Historische waterlopen 7.2.3 Overige infrastructuur 7.2.4 Historisch cultuurlandschap 7.2.5 Stedenbouw 7.2.6 Overige bouwkunst 7.2.7 Archeologie

59 59 59 60 68 73 88 96 119

8

KENNISLEEMTES EN NADER ONDERZOEK

123

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

4

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

9

WAARDERING EN IDENTITEIT

127

9.1 9.2 9.3

Algemeen Waardering Ruimtelijke identiteit 9.3.1 Wat is ruimtelijke identiteit ? 9.3.2 De ruimtelijke identiteit van de gemeente Rheden 9.3.3 Identiteitsdragers 9.3.4 De ruimtelijke identiteitskaart Standpunten

127 127 130 130 131 131 134 135

9.4

Bijlagen Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 Bijlage 5

GEMEENTE RHEDEN

De kansenkaart – Een toekomstvisie Geraadpleegde literatuur Afbeeldingen Lijst met relevante literatuur voor nader onderzoek Begeleiding

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

5

GEMEENTE RHEDEN ERFGOEDPLAN 1.

INLEIDING

1.1

Aanleiding

De gemeente Rheden heeft een lange en bewogen geschiedenis. Het overgangsgebied van het stuwwallandschap naar het rivierdal van de IJssel vormde een aantrekkelijke plaats voor de mens om zich te vestigen. Het landschap in de gemeente vertoont op veel plaatsen nog de manier waarop het eertijds is ontgonnen en gebruikt. In het landschap zijn sporen van eeuwenlange noeste boerenarbeid afleesbaar, maar ook overblijfselen van het geloof en de angst van gewone mensen. Restanten van dijken, beschermingswallen en grachten getuigen van de inspanningen die men zich getroostte om have en goed te beschermen tegen water, beesten en troepen plunderende soldaten. Parklandschappen weerspiegelen contemporaine esthetische voorkeuren en de houding ten aanzien van de natuur. In oudere gebouwen is de verdeling in rangen en standen nog af te lezen, terwijl tekenen van vooruitgang en verval het industriële erfgoed kleuren. Er bestaat de overtuiging dat de gemeente wat met deze rijkdom moet doen, dat de cultuurhistorie een grotere rol zou moeten spelen in beleidsvelden als de ruimtelijke ordening, de inrichting van de openbare ruimte, het toeristisch-recreatief beleid en de educatie. Om iets dergelijks te kunnen bewerkstelligen is elders het concept van het “Erfgoedplan2” ontwikkeld3. Een Erfgoedplan is een beleidsinstrument dat er op gericht is de cultuurhistorische kwaliteiten en karakteristieke eigenschappen binnen een gemeente meer betekenis te geven voor andere en aanpalende beleidsvelden zoals monumentenzorg, ruimtelijke ordening, inrichting van de openbare ruimte, recreatie en toerisme en educatie. Dit gebeurt vanuit het besef dat de eigenheid van een plek, de specifieke karakteristiek, zijn wortels vindt in de geschiedenis van de plek en zijn omgeving. Het kennen en benutten van die geschiedenis zal leiden tot een kwaliteitsverbetering van ruimtelijke ordening en een betere inrichting van de openbare ruimte. Bovendien is het benutten van die kennis vruchtbaar bij het plannen en uitbouwen van recreatie en toerisme en bij het stimuleren van de educatie van de eigen omgeving.

2

De term “erfgoedplan” is voor het eerst in 1999 gebruikt bij de voorbereiding van een integrale cultuurhistorische nota voor de gemeente Lith, uitmondend in het Erfgoedplan Lith (Gemeente Lith/ Adviesbureau Cuijpers, 2001)

3

Gemeente Lith, 2001

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

6

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

1.2

Doel

Het doel van het erfgoedplan Rheden is tweeledig: • •

1.3

het vervaardigen van een inventarisatie van het aanwezige erfgoed in de gemeente (waaronder zowel archeologische4, historisch-geografische en historisch(steden)bouwkundige waarden worden gerekend); het waarderen van het aanwezige erfgoed op een zodanige wijze dat dit erfgoed een rol kan spelen in het ruimtelijk beleid, het beleid ten aanzien van toerisme en recreatie en het educatief beleid.

Plangebied

Het plangebied omvat de gehele gemeente Rheden, zowel de kernen, als het buitengebied.

1.4

Onderzoek en kwaliteitsaspecten

1.4.1

Kwaliteitsnormen en basisdocumenten

Voor de aangeboden onderzoekswerkzaamheden bestaan er geen wettelijke normen (zoals NEN-normen of AmvB’s). Wel bestaat er een uitgebreide literatuur over diverse aspecten van dit onderwerp. De in tabel 1 onder 2, 3, en 4 genoemde gestandaardiseerde onderzoeksmethoden zijn gebruikt. Deze publicaties samen omvatten een onderzoeksopzet die afdoende resultaat oplevert om vragen ten aanzien van de bouwhistorische en stedenbouwhistorische ontwikkelingen gefundeerd te kunnen beantwoorden. tabel 1 - Gehanteerde kwaliteitsnormen/onderzoeksmethoden/basisdocumenten nr.

Onderwerp

norm/publicatie/basisdocument

1

algemeen kwaliteitsbeheer

ISO 9001

2

onderzoek historische stedenbouw

RDMZ, 1987

3

onderzoek historische stedenbouw

RDMZ, 2000.

4

(steden)bouwhistorisch onderzoek

RDMZ e.a., 2000.

5

digitale aanlevering

NEN-norm 1878

4

Bij het opstellen van dit erfgoedplan is gebruik gemaakt van gegevens die in bestaande archeologische beleidsplannen van de gemeente Rheden zijn opgenomen. Met name de nota ‘Zand erover’ (gemeente Rheden, 2004) en het inventariserend archeologisch veldonderzoek van de bebouwde kommen (RAAP Archeologisch Adviesbureau, 2004) zijn als bron gehanteerd. Voor de volledige inventarisatie van het archeologisch erfgoed wordt verwezen naar de betreffende rapportages.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

7

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

1.4.2

Gewaarborgde onderzoeks- en ontwerpmethoden

De volgende onderzoeksmethoden op academisch niveau zijn ingezet: −

− −

− −

1.4.3

literatuurstudie: verzamelen en bestuderen van alle relevante literatuur over het plangebied: bodemkundige, geologische, hydrologische, milieukundige, landschapshistorische, (steden)bouwhistorische gegevens; archiefonderzoek: onderzoek van kadastrale minuutplans, globaal onderzoek van (inventarissen van) lokale archieven, oud- archieven van gemeenten; kaart- en aanverwant onderzoek: verzamelen en bestuderen van (historische) kaarten, kritisch kaartonderzoek, kaartvergelijking, luchtfoto-interpretatie, hoogtekaart-interpretatie; terreininventarisatie: inventarisatie terreineigenschappen op het gebied van stedenbouw, landschappelijke aspecten; gebiedsanalyse: kartering en rapportage gebiedskenmerken, met name in relatie tot het beoogde gebiedsdoel. Ingezette deskundigheid

Ten behoeve van dit project zijn de volgende personen ingezet al naar gelang hun specifieke deskundigheid dit dienstig maakte. tabel 2 - Ingezette deskundigheid naam

functie

deskundigheid

ir. J.J. Cuijpers

projectleider

architect en stedenbouwkundige universitair

drs. J. de Jong

cultureel planoloog

cultureel planoloog

universitair

ing. E Wilmsen

stedenbouwkundig assistent

stedenbouwkundig assistent

HBO

D.P.J. Nouwens

systeembeheerder en ontwerper

stedenbouwkundig en landschappelijk ontwerper

HBO

ing. F.J. Schellen

stedenbouwkundig assistent

planoloog

HBO

T. Vermue

stagiair

planoloog

HBO

1.5

Onderzoeksopzet

1.5.1

Proces

niveau

inventarisatie en waardering Het onderzoek is gestart met een vooronderzoek (fase 1), waarin zoveel mogelijk relevante informatie over het onderwerp werd verzameld en via literatuurstudie verwerkt (kaartondergrond, publicaties en ongepubliceerde rapporten). Vervolgens is een gebiedsinventarisatie uitgevoerd (fase 2), waarin de aanwezigheid van objecten in het terrein werd geverifieerd. De verzamelde en verwerkte gegevens zijn vastgelegd. Het geheel is vervat in een concept-rapport (fase 3). Het concept is besproken met diverse ambtelijke vertegenwoordigers van maatschappelijke groeperingen. Met diverse ambtelijke en externe deskundigen is daarnaast ook bilateraal overleg geweest. Rekening houdend met de

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

8

ingebrachte opmerkingen en aanvullingen, is vervolgens de definitieve inhoud van het gedeelte van dit rapport dat betrekking heeft op de inventarisatie en waardering samengesteld (fase 4). planvorming Tot slot is een toekomstvisie opgesteld in de vorm van een kansenkaart. 1.5.2

Begeleiding en externe deskundigheid

De dagelijkse begeleiding van het project vond plaats door mevrouw mr. Marjolein Sanderman, beleidsmedewerker cultuurhistorie van de gemeente Rheden. Het totstandkomingsproces werd begeleid door de Monumentencommissie (thans Commissie Cultuurhistorie) en een begeleidingsgroep van ambtelijke deskundigen. Van grote waarde was de inbreng van de leden van de Oudheidkundige Kring ‘RhedenRozendaal’. Dankzij hun bijdragen is het erfgoedplan aanzienlijk en wezenlijk verrijkt. Een speciale dankbetuiging gaat uit naar mevrouw drs. Marianne Poorthuis, lid van zowel de Oudheidkundige Kring ‘Rheden-Rozendaal’ als de Monumentencommissie. Zij stelde belangeloos boeken en ander persoonlijk archiefmateriaal ter beschikking. Naast haar inhoudelijke bijdrage heeft zij contacten met andere plaatselijke deskundigen gelegd. Verder een dankbetuiging aan twee leden van de Oudheidkundige Kring, waarmee op individueel niveau constructieve gesprekken zijn gevoerd: de heer dr. Frans Scholten (Provinciale Archiefinspectie Gelderland/ Monumentencommissie) en de heer Walter de Wit (Natuurmonumenten). Met de in bijlage 6 genoemde personen is in het kader van de opstelling van dit plan overleg gevoerd.

1.6

Leeswijzer

Hoofdstuk 2 bevat een korte beschrijving van de vorming van het landschap. Ingegaan wordt op de wijze waarop het natuurlijk landschap zich in de loop der eeuwen heeft ontwikkeld. In hoofdstuk 3 wordt een overzicht gegeven van de bewoningsgeschiedenis van het gebied. Vervolgens komt in het vierde hoofdstuk de historisch-ruimtelijke structuur van Rheden aan bod. Kenmerkend is de drieledige opbouw van het landschap in stuwwallenzone, overgangszone en rivierdal. De geschiedenis van de zeven dorpen van de gemeente Rheden wordt beschreven in hoofdstuk 5. De nadruk ligt daarbij op de ruimtelijke ontwikkeling van de nederzettingen. De ontwikkeling van de bouwkunst wordt behandeld in hoofdstuk 6. Hoofdstuk 7 wordt gevormd door een inventarisatie van de in de gemeente Rheden aanwezige cultuurhistorische waarden. De cultuurhistorische elementen en structuren zijn weergegeven op de erfgoedkaart die onderdeel uitmaakt van dit erfgoedplan. Hoofdstuk 8 geeft een overzicht van de kennisleemtes die tijdens het opstellen van het erfgoedplan zijn gesignaleerd en door lokale deskundigen zijn aangedragen. Het laatste hoofdstuk wordt gevormd door de waardering van het aanwezige erfgoed. Aangegeven wordt welke elementen en structuren een bijdrage leveren aan de identiteit van de gemeente Rheden. Deze gegevens zijn opgenomen op de identiteitskaart. In de bijlage van dit erfgoedplan is de kansenkaart opgenomen. De kansenkaart geeft op structuurniveau aan welke aanknopingspunten de aanwezige cultuurhistorische waarden

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

9

bieden voor (beoogde) ruimtelijke ontwikkelingen. Bij het opstellen van de kansenkaart is zoveel mogelijk uitgegaan van het bestaande gemeentelijk beleid.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

GEMEENTE RHEDEN

10

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

2

ONTSTAANSGESCHIEDENIS

2.1

De vorming van het landschap5

11

Landschappelijke driedeling Binnen de gemeente Rheden kan op basis van de geomorfologie en de bodemgesteldheid onderscheid gemaakt worden in 3 deelgebieden of landschappen met een eigen karakter: het stuwwallandschap, een overgangszone tussen het stuwwallandschap en het rivierdal van de IJssel (daluitspoelingswaaiers en dekzandlandschap) en het rivierdal van de IJssel. Pleistoceen Het landschap in de gemeente Rheden is grotendeels gevormd door het landijs in de voorlaatste ijstijd (Saalien). Rivierafzettingen werden voor de ijslobben opgestuwd terwijl smeltwaterrivieren vanaf het landijs beekdalen vormden. Toen het ijs gesmolten was, restte er een patroon van stuwwallen en door zand en grind opgevulde vlakten. In de laatste ijstijd (Weichselien) raakte dit landschap doorsneden door sneeuwsmeltwaterrivieren. Omdat de ondergrond permanent bevroren was (permafrost), kon het water op veel plaatsen maar moeilijk wegzakken. Door het ontbreken van vegetatie en de aanwezigheid van permafrost konden erosieprocessen gemakkelijk vat krijgen op het landschap. Zo stroomde tijdens het voorjaar sneeuwsmeltwater van de stuwwallen naar beneden over ondiep ontdooide hellingen, waarbij diepe dalen (sneeuwsmeltwaterdalen) werden uitgesleten. De reliëfrijke flanken van de stuwwallen met de vele (nu) droge dalen zijn in deze periode ontstaan (afbeelding 1).

Afbeelding 1 Erosiedalen

5

De teksten in dit hoofdstuk zijn (deels) ontleend aan de concept-rapportage ‘Bebouwde kommen gemeente Rheden: Velp, Rheden, De Steeg, Ellecom, Dieren, Spankeren en Laag Soeren - Een inventariserend archeologisch e veldonderzoek (verkenning)’, RAAP Archeologisch Adviesbureau, 2004 (1 concept). en de Cultuurhistorische Gebiedsbeschrijving van de Gemeente Rheden (Gelders Genootschap & RAAP Archeologische Adviesbureau, 2004). Voor de overige bronnen is een verwijzing als voetnoot opgenomen.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

12

Het geërodeerde materiaal werd voor de mondingen van de uitgesleten dalen afgezet in de vorm van uitgestrekte daluitspoelingswaaiers. Hierdoor ontstonden aan de voet van de stuwwalhelling grote gebieden met sneeuwsmeltwaterafzettingen en hellingafzettingen die zich in afnemende dikte tot aan de rand van het IJsseldal voortzetten. Daarnaast traden in de zomer in de waterverzadigde bovenlaag verschuivingen op die ertoe leidden dat er een waterrijke, slibhoudende zand- en grindmassa over de bevroren ondergrond gleed (solifluctie). Hierdoor trad een sterke vermenging van de bovengrond op en ontstond een solifluctiedek. Het betreft hoofdzakelijk grof, grindrijk zand dat op enkele plaatsen is afgedekt door een laag dekzand. In bodemkundig opzicht zijn het meestal mineralogisch rijke holtpodzolgronden. Holoceen In het Holoceen werd het warmer en raakte het gebied bedekt met bos. Ook steeg de grondwaterspiegel, waardoor kwelwater in de beekdalen en langs de stuwwalranden ging stromen. Vanwege de dichte begroeiing was er aanvankelijk niet of nauwelijks sprake van erosie. Vanaf de IJzertijd (circa 800 voor Chr.) werd op grotere schaal bos gekapt, in eerste instantie om het landbouwareaal te vergroten. Intensief gebruik van woeste gronden en ontbossingen ten behoeve van de ijzerindustrie leidden in de Late Middeleeuwen en Nieuwe tijd tot het ontstaan van uitgestrekte zandverstuivingen op de stuwwal. Door de ontbossing ontstond ook opnieuw erosie langs de hellingen van de stuwwal. Nog steeds vindt bij hevige neerslag actief erosie plaats. Zelfs in historische tijden was het bij hevige regenval niet ongebruikelijk dat delen van de dorpen op de daluitspoelingswaaiers werden bedekt met een dikke laag modder. Door de lange ontstaansgeschiedenis van de daluitspoelingswaaiers is er een getrapt landschap ontstaan van over elkaar heen gevormde waaier-achtige afzettingen (lobben) uit verschillende perioden. Vooral de steilere randen aan de voorkant van de individuele lobben zijn goed te begrenzen met behulp van hoogte- en hellinggegevens (Afbeelding 2). De aanvoer van erosiemateriaal geschiedde vanuit verschillende erosiedalen. Deze vormen vaak ook nu nog actieve beekdalen, of zijn slechts nog als langgerekte dalvormige depressies te herkennen op hoogtelijnenkaarten.

Afbeelding 2 Dekzanden Soerense Broek (bron: RAAP- Archeologisch Adviesbureau, 2004)

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

13

Het Soerense Broek in het uiterste noordoosten van de gemeente Rheden kan worden geclassificeerd als een dekzandlandschap. Het gebied vormt het meest zuidelijke deel van een uitgestrekt dekzandgebied tussen de IJssel en de stuwwal van de oostelijke Veluwe van Dieren tot Hattem. In het Soerense Broek liggen twee kleine dekzandruggen en -koppen. Deze hooggelegen gebiedsdelen zijn in hoofdzaak opgebouwd uit jong dekzand, waarin veldpodzolen zijn ontwikkeld. Een duidelijke dekzandkop ligt midden in het Soerense Broek tussen de Broekdijk en de Kappersweg. Ten noorden hiervan, op de grens met de gemeente Brummen, ligt een smalle dekzandrug. In het dekzandlandschap worden drie landschappelijke eenheden onderscheiden met een eigen archeologische verwachting. Dekzandruggen en -koppen zijn relatief hooggelegen gebiedsdelen die in hoofdzaak zijn opgebouwd uit jong dekzand waarin veldpodzolen zijn ontwikkeld. Dekzandwelvingen zijn gebieden die wat betreft hoogteligging, reliëf en bodemvochtigheid een tussenpositie innemen in het dekzandlandschap. Het gaat meestal om relatief uitgestrekte en homogene, zwakgolvende gebieden opgebouwd uit jong dekzand die tot in de 20ste eeuw begroeid waren met heide. De landschappelijke eenheid van de dekzandvlakten en laagten beslaat het grootste deel van het Soerense Broek. Het betreft hoofdzakelijk laaggelegen, vlakke en relatief natte oude dekzanden. In bodemkundig opzicht gaat het om beekeerdgronden. Met behulp van hoogtegegevens zijn de verschillende deellandschappen goed te onderscheiden. Het huidige rivierdal van de IJssel ligt in het midden-pleistocene oerstroomdal van de Rijn. Deze is gevuld met grindrijke afzettingen van vlechtende riviersystemen (Formatie van Kreftenheye). Ook dekzanden (Formatie van Twente) zijn in dit oerstroomdal afgezet6. Rivierdal van de IJssel In tegenstelling tot de Waal, Neder-Rijn en Lek is de IJssel gedurende een lange periode van het Holoceen een lokale rivier, gevoed door de Oude IJssel ten zuidoosten van Doesburg en de beken van de Achterhoek7. De activiteit van de IJssel neemt vanaf de Laat Romeinse tijd als gevolg van de verbinding met de Rijn sterk toe en de eerste fase van de huidige IJsselstroomgordel komt tot ontwikkeling. In de daaropvolgende periode bouwt de stroomgordel van de IJssel zich verder uit en ontstaan in het sterk meanderende, bovenstroomse deel omvangrijke kronkelwaardcomplexen. De IJssel is hier diep ingesneden in de omliggende pleistocene afzettingen. Aan de randen van de riviervlakte vond erosie plaats van de hoger gelegen gebieden. Als gevolg hiervan is op veel plaatsen een duidelijke zichtbare erosierand ontstaan die de grens markeert tussen het landschap van de daluitspoelingswaaiers en het Holocene rivierdal van de IJssel (Afbeelding 3).

6

Van de Meene, 1977

7

Spek e.a., 1996

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

14

Afbeelding 3 Uitsnede uit het Algemene Hoogtebestand Nederland (AHN) van de omgeving van Dieren en Spankeren. Het gebied vormt een overgang van het hoger gelegen stuwwallenlandschap naar het lager gelegen rivierenlandschap. Op de stuwwal zijn de ingesleten erosiedalen te onderscheiden. De invloed van de rivier op de verschijningsvorm van het landschap is eveneens zichtbaar. Nabij de huidige loop bevinden zich strangen, geulen en rillen.

2.2

Onderdelen van het natuurlijke landschap

De aanwezige cultuurhistorische elementen en structuren hangen in belangrijke mate samen met de ondergrond in het gebied. In deze paragraaf wordt aandacht besteed aan het natuurlijke landschap. Verschillende landschappelijke verschijningsvormen komen aan bod. IJssel Het belangrijkste open oppervlaktewater in de gemeente Rheden is de rivier de IJssel. Tegenwoordig ligt de IJssel in een min of meer vaste bedding. In de loop der tijd is het beloop van de rivier echter gewijzigd. Een belangrijke wijziging vond plaats als gevolg van de normalisatie van de IJssel, die vanaf de eerste kwart van de twintigste eeuw van start ging. Na de Tweede Wereldoorlog werden als onderdeel van de Rijnkanalisatie drie grote bochtafsnijdingen van de IJssel gerealiseerd: één bij Doesburg, één bij Rheden en één bij de Steeg. De laatste afsnijding diende geen rivierbelang, maar stond in verband met de aanleg van een autosnelweg. Door de afsnijdingen werd de IJssel in totaal 8,6 kilometer korter.8

8

Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling RIZA, z.j.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

15

Afbeelding 4 In de jaren ’50-’70 van de twintigste eeuw is de loop van de IJssel in de gemeente Rheden door kanalisatie ingrijpend veranderd (Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling RIZA: afleiden of opruimen - de strijd om de beste aanpak tegen rivierbederf, Den Haag, z.j.)

strangen De IJssel is een meanderende rivier. Dat wil zeggen dat de rivier “kronkelde” en zijn loop steeds verlegde. Door natuurlijke oorzaken (het meanderen) en door ingrijpen van de mens werden rivierarmen afgesneden. Strangen zijn dode, waterdragende rivierarmen. In de waarden zijn verschillende oude IJsselstrangen in het landschap herkenbaar. Bij Rheden bevindt zich ‘De Laak’, bij Ellecom en Dieren de ‘Lamme IJssel’ en Dierensche Hank.

Afbeelding 5 De Laak te Rheden

GEMEENTE RHEDEN

Afbeelding 6 Strang nabij de Gelderse Toren

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

16

fossiele rivierarm Sommige afgesneden rivierarmen verlandden in de loop de tijd geheel of gedeeltelijk door afzetting van slib en/of veen. Veelal zijn oude rivierarmen nog herkenbaar als lage stroken in het landschap. Afbeelding 7 toont een gedeelte van de digitale hoogtekaart van Nederland. De fossiele rivierarmen zijn te herkennen aan hun lage ligging (donkerblauw). Ze worden op de erfgoedkaart aangeduid als “fossiele rivierarmen”. geulrestanten Tegenwoordig loopt de IJssel keurig door een bed. Vroeger was dat anders: er waren, behalve de hoofdgeul, talloze nevengeulen. Gedeeltelijk waren dat oude hoofdarmen, die door dichtslibbing gedeeltelijk dicht waren gegroeid. Maar ook ‘natuurlijke’ nevengeulen kwamen voor. De eilanden tussen twee geulen werden “middelwaard” (of “middenwaard”) genoemd. Een goed voorbeeld is de Loenensche Middelwaard. In het landschap is nog zichtbaar dat deze waard wordt omgeven door de loop van de IJssel en een nevengeul (de Lamme IJssel is een restant van deze geul). De nevengeulen verlandden in de loop der tijd door aanslibbing. Ook werden nevengeulen afgesneden en gedempt. Vaak zijn ze in het landschap echter nog als laagte herkenbaar. De geulrestanten zijn overgenomen van de Archeologische Verwachtingskaart9 van de gemeente Rheden.

9

Gelders Genootschap & RAAP Archeologisch Adviesbureau, 2004

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

17

Afbeelding 7 Fragment hoogtekaart - de kleuren op deze kaart geven de hoogteligging aan (blauw=laag, rood=hoog). De geulrestanten zijn duidelijk te onderscheiden door hun lage ligging en natuurlijke vormen. In de waarden komen echter ook grote lage vlakten voor die het gevolg zijn van menselijke activiteiten. Deze vlakten zijn ontstaan door de kleiwinning ten behoeve van de steenfabricage. Afgravingen vonden plaats binnen de bestaande eigendomsgrenzen, die in de waarden gevormd werden door de ontwateringsloten. Dit verklaart de rechtlijnige begrenzing van de laagten.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

18

geulen en rillen van kronkelwaarden Variaties van de waterstand in de rivierbedding, en de daarmee verbonden schommelingen van erosie aan de buitenbocht van de rivier en materiaalafzetting aan de binnenbocht, leiden tot het ontstaan van zogenaamde kronkelwaarden. De rillen zijn sikkelvormige sedimentatieruggen, terwijl de kronkelwaardgeulen worden gevormd door de verlaten rivierbedding. In de kronkelwaardgeulen wordt bij afnemend hoogwater klei afgezet; soms treedt veenvoming op10. In het veld verraden hoogteverschillen en aanwezige vegetatie de geulen en rillen.

Afbeelding 8 Meanderend riviersysteem

Afbeelding 9 De geulen en rillen langs de IJssel zijn op de Hoogtekaart afzonderlijk waarneembaar. De gedetailleerde hoogtekaarten die de laatste jaren beschikbaar komen bieden nieuwe mogelijkheden om het landschap te bestuderen. Met name in de archeologie wordt al veelvuldig gebruik gemaakt van dit nieuwe onderzoeksinstrument.

10

Berendsen, 1996, pp. 185-187

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

19

droogdalen Op de hellingen van de stuwwal komen asymmetrische, droge sneeuwsmeltwaterdalen voor. Deze droogdalen zijn ontstaan onder periglaciale condities, voornamelijk in het Weichselien. Doordat de ondergrond destijds permanent bevroren was, moest het regen- en sneeuwsmeltwater over het oppervlak afstromen. Daarbij trad insnijding op in de bevroren ondergrond. Als gevolg van een verschil in bezonning hebben de noord-zuid en oost-west lopende dalen doorgaans een asymmetrische vorm, waarbij de noordelijke en de oostelijke dalhelling het steilst is. Soms is de asymmetrische vorm nog versterkt door de afzetting van een dikker dekzandpakket op de westelijke dalhelling. De sneeuwsmeltwaterdalen staan thans droog, omdat het regenwater in de grofzandige ondergrond gemakkelijk kan wegzakken.11 enkeerdgronden en stuifzanden In de Vroege Middeleeuwen lagen de nederzettingen in de Veluwe uitsluitend op de hogere gronden, en dan vooral op of nabij de van nature rijkere bodemsoorten op de stuwwallen. Vanaf de Late Middeleeuwen verslechterden de omstandigheden op de hoger gelegen delen. Door verwaaiing van dekzanden ontstonden lokaal stuifzandgebieden. De stuifzanden, die vanaf de tiende eeuw ontstonden door ontbossing, overexploitatie en erosie, bedreigden de landbouwgronden. Dit had tot gevolg dat de Veluweranden steeds meer ontgonnen werden.12 Het is in deze periode dat de overgangszone tussen de stuwwallenzone en het rivierdal van de IJssel in gebruik werd genomen. De van nature vochtige en vruchtbare gronden werden vanaf de Late Middeleeuwen nog vruchtbaarder gemaakt door de toepassing van het pas ingevoerde systeem van plaggenbemesting. De heidevelden op de stuwwallenzone vormden een essentieel onderdeel binnen dit systeem van agrarische bedrijfsvoering. Op de gemeenschappelijk beheerde heidevelden graasde het vee. Tevens werd de heide in plaggen afgestoken en in de zogenaamde potstal vermengd met de uitwerpselen van de veestapel. Aan het eind van de stalperiode was het tijd voor het uitmesten van de veestal. Het mengsel werd over de akkers verspreid, wat leidde tot het ontstaan van homogene, humushoudende bovengronden. In de loop der tijd kon de bovenlaag meerdere decimeters dik worden. In de (vroegere) bodemkundige terminologie worden deze gronden aanduid als ‘oude bouwlandgronden’ of esdekken. Waar het humushoudende dek een dikte van 50cm overschrijdt, wordt thans gesproken van enkeerdgronden.13 De enkeerdgronden die op de erfgoedkaart staan aangeduid, zijn overgenomen van de ‘Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000’14. In de loop van de 17de en 18de trad een sterke verschraling van de heide op door een intensiever gebruik. Als gevolg van intensief plaggensteken en overbeweiding ontstonden grote arealen stuifzanden. Met name de droogste plekken op de heidevelden waren stuifgevoelig. Stuifzandruggen herinneren aan de verplaatsing van het zand; ter plekke van vegetatie of een vochtige ondergrond hoopte het zand zich op. De stuifzanden zijn in de 19de en 20ste eeuw grotendeels gefixeerd door de aanplant van naaldbossen. Desondanks

11

Op de kaart ‘Natuurlijk landschap’ zijn de droogdalen duidelijk zichtbaar

12

J.A. Hendrikx, 1998

13

J.A.J. Vervloet, 1991

14

Stiboka, 1979/ Stiboka,1985a

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

20

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

resten nog enkele stuifzandvlaktes, zoals het Rozendaalse Zand en kleine verstuivingen op Herikhuizerveld nabij de Koepelberg en de Tafelberg.

Afbeelding 10 De verschillende stadia van het ontstaan van stuifzand

Stuifzand Uit een reisverslag uit 1923 blijkt dat stof in de Veluwezoom destijds tot overlast leidde, met name ook voor het opkomende toerisme: ‘De Veluwezoom, vooral het Oostelijk gedeelte, heeft geducht last van deze voor de bevordering van het vreemdelingenverkeer zoo gevreesde bezoeking, waarvoor men niet zoo dadelijk een verklaring zou zoeken in de geologische gesteldheid van den bodem. En toch moeten deze - naar men aanneemt - voor een goed deel de hinderlijke stofwolken verklaren, die na eenige dagen droogte ook buiten de groote verkeerswegen bij eenigen wind spoedig opdwarrelen. Op iederen nazomerwandeling over de akkers van den Veluwezoom kan men waarnemen, dat de grond de omgeploegde velden gemakkelijk stuift. Achter de zaaiers of eggers ziet men bij droog weer dikwijls heele wolken stof opdwarrelen. Liggen nu veele korenlanden braak en strijkt er een stevige Noorden of Noordoostelijke wind over de heuvelen, dan wordt het lössstof in groote hoeveelheden meegenomen en helpt het krachtig mede aan de bevordering van de beruchte Veluwezoom-stofplaag. Nu wil ik met dit alles niet beweren, dat al het stof der Arnhemsche gouwen löss is - er bevindt zich natuurlijk ook heel veel doodgewoon zand onder - maar het is toch wel opmerkenswaard, dat men na een regentje in de gevormde plassen dikwijls een oranje-rooden neerslag ziet, die hoogstwaarschijnlijk door de löss veroorzaakt wordt. Op een winderige en nazomerdag en ook op voorjaarswandelingen hapt men dus langs den Veluwezoom met stof ook löss, de löss die slechts in Limburg heette voor te komen.’ D.J. Van der Ven, 1923

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

3

BEWONINGSGESCHIEDENIS

3.1

Steentijd

21

Jagers en verzamelaars De Veluwe is een streek met een langdurige bewoningsgeschiedenis. De oudste archeologische vondsten van de Veluwe dateren uit de Oude Steentijd. Ze zijn afkomstig van jagende en verzamelende groepjes Neanderthalers die in het Midden Paleolithicum (300.000-35.000 jaar geleden) in het gebied rondtrokken. Het gaat vrijwel uitsluitend om vuurstenen artefacten zoals vuistbijlen en afslagen. Nabij de Posbank is een vuurstenen artefact gevonden dat mogelijk uit het Midden Paleolithicum dateert15. Vervolgens werden onze streken in de koudste perioden gedurende tienduizenden jaren niet bewoond. Pas in het Laat Paleolithicum (ongeveer 13.000-10.000 jaar geleden) werden onze streken tijdens warmere klimaatsfasen weer door mensen bezocht en bewoond. Omstreeks 8800 voor Chr. maakte als gevolg van de klimaatsverandering de open steppe- en toendravegetatie uit de ijstijd geleidelijk plaats voor een gesloten loofbos. Typische toendraen steppedieren (zoals het rendier) trokken weg en dieren met een voorkeur voor een meer bosrijke omgeving (oeros, wilde zwijn, eland, etc.) namen hun plaats in. In het Mesolithicum (8800 -4900 voor Chr.) leefde de toenmalige bevolking van de jacht, visvangst en het verzamelen van eetbare planten, knollen, vruchten, etc. Landbouw en veeteelt De oudste eenduidige archeologische vondsten uit de gemeente Rheden dateren uit deze periode. Ze zijn afkomstig uit het Rozendaalse Zand en uit het Soerense Broek. Vanaf deze tijd ontstaan (semi-)permanente nederzettingen in het gebied. Hoe de overgang naar een economie gebaseerd op landbouw en veeteelt op de Veluwe precies in zijn werk is gegaan, is onbekend. Uit onderzoek elders in Nederland is wel al duidelijk geworden dat er sprake was van een lange overgangsperiode, waarin jagen en verzamelen, naast landbouw en veeteelt nog geruime tijd een belangrijk onderdeel van de voedseleconomie vormden. Binnen de gemeente Rheden is uit de omgeving van de Posbank één vuurstenen artefact bekend dat vermoedelijk uit deze overgangsperiode dateert. Het betreft de losse vondst van een vuurstenen kling van Zuid-Limburgse vuursteen uit de eerste helft van het Midden Neolithicum (4200-3400 voor Chr.) In de tweede helft van het Midden Neolithicum (34002900 voor Chr.) werden de zandgronden van Noord-Nederland bewoond door boeren van de Trechterbekercultuur (hunebedbouwers) Hoewel de mensen van de Trechterbekercultuur op verschillende plaatsen op de Veluwe hun sporen hebben achtergelaten, zijn vindplaatsen van de cultuur op de zuidelijk Veluwe nog schaars. Het kan niet geheel worden uitgesloten dat in de toekomst in dit gebied (eveneens) vindplaatsen ontdekt worden van de Vlaardingencultuur die in het nabije rivierengebied een grote verspreiding kent. Hoe dan ook, uit de gemeente Rheden zijn vooralsnog geen eenduidige vondsten bekend die inzicht verschaffen in de aard en de verspreiding van de bewoning in het Midden Neolithicum. In het Laat Neolithicum (2900-200 voor Chr.) lijkt de bewoning op de Veluwe sterk toe te nemen. Er zijn op de Veluwe grote aantallen nederzettingen, begraafplaatsen (grafheuvels en vlakgraven) en vele losse vondsten bekend (A.H. 117-20 Neolithische bijl). Uit verspreiding van deze vindplaatsen blijkt dat in deze periode vooral de lichte, eenvoudig te 15

ROB-code: CAA-code 40BN-12; ARCHIS-waarnemingsnummer 3700; coördinaten 198.630/449.100 (uit; RAAP Archeologisch Adviesbureau, 2004)

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

22

bewerken zandgronden bewoond werden. Over de nederzettingen in het Laat Neolithicum op de Veluwe is nog weinig bekend. Het betrof kleine, verspreide gehuchten van één of enkele waarschijnlijk relatief grote boerderijen met rondom akkers te midden van uitgestrekte gebieden met woeste gronden en bossen.

3.2

Bronstijd en IJzertijd

De bewoning in de Vroege en Midden Bronstijd (resp. 200-1800 en 1800-1100 voor Chr.) vertoont grote overeenkomsten met de voorgaande periode. Uit de vele grafheuvels blijkt dat grote delen van de Veluwe in deze tijd relatief dicht bevolkt waren. Evenals in het Laat Neolithicum was er sprake van een verspreide bewoning in kleine gehuchten. Er werd gewoond in grote boerderijen met een inpandige stal (woonstalhuizen). Door het kappen van bossen en intensieve veeteelt ontstonden de eerste heidevelden en kleinschalige zandverstuivingen. Er is voor de gemeente Rheden weinig bekend over de nederzettingen uit de Vroege en Midden Bronstijd. De relatief grote hoeveelheid vondsten uit de Late Bronstijd en IJzertijd (resp.1100-800 en 800-12 voor Chr.) uit de gemeente Rheden wijst op een relatief dichte bevolking op de stuwwal en in de overgangszone naar het IJsseldal. Tevens vond er mogelijk bewoning plaats op droge en hoge pleistocene terrasresten in het IJsseldal. Ook in deze periode vond bewoning plaats in kleine gehuchten van één of enkele boerderijen. Rondom deze boerderijen lagen uitgestrekte akkercomplexen (celtic fields). Uit onderzoek is gebleken dat nederzettingen met een regelmaat van enkele tientallen jaren binnen een akkercomplex verplaatst werden. Archeologen spreken in dit verband ook wel over ‘zwervende nederzettingen’. Vermeldenswaardig is verder dat er in de omgeving op de stuwwal de eerste aanwijzingen zijn voor de winning en productie van ijzer in de vorm van ijzerslakken.

3.3

Romeinse tijd

Sporen uit de Romeinse tijd Omstreeks 12 voor Chr. verschijnen de Romeinen in onze streken en neemt de Romeinse tijd (12 voor Chr. - 450 na Chr.) een aanvang. Na tientallen jaren van veldtochten tegen en schermutselingen met de Germaanse inwoners in onder andere Noord-Nederland en het aangrenzende Duitse gebied, kozen de Romeinen de Rijn als Rijksgrens. De gemeente Rheden lag dus buiten het Romeinse Rijk. Vondsten van geïmporteerde Romeinse voorwerpen duiden op contacten met het nabij gelegen Romeinse Rijk. Dergelijke voorwerpen zijn ook op verscheidene plaatsen in de gemeente Rheden gevonden. Het betreft onder andere diverse metalen voorwerpen nabij Den Durk te Velp, Romeinse munten nabij de Oude Jan te Velp en Romeinse scherven te Worth-Rheden en Laag Soeren. Nederzettingsterreinen uit de Romeinse tijd zijn bekend in Velp, Worth-Rheden en Laag Soeren. Een bronzen vaas uit Worth-Rheden duidt op een begraafplaats uit de Romeinse tijd. Spectaculair zijn de vondsten van twee enorme goudschatten uit de laat-Romeinse tijd, die worden gezien als offergaven. Goudschatten In 1715 werd in Velp een grote goudschat uit het midden van de vijfde eeuw gevonden. Vier munten en twee muntenmedaillons van deze schat zijn door de Nijmeegse jurist en oudheidkundige Johannes In de Betouw (1732-1820) opgetekend (afbeelding 11a) Een deel van de goudschat die in 1751 werd gevonden bevindt zich thans in het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden. Het betreft twee tot medaillons verwerkte penningen, die omstreeks

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

23

425 in Ravenna geslagen zijn. Oorspronkelijk omvatte de goudschat naast deze twee penningen ook een groot aantal gouden munten, armbanden, halsringen en een gouden ketting. Alleen de muntsieraden zijn bewaard gebleven.16 Op grond van deze vondsten wordt vermoed dat Velp in de laat-Romeinse tijd de woonplaats was van een rijk Germaans stamhoofd of een regionale leider. Helaas is de bijbehorende nederzetting tot op heden onbekend.

Afbeelding 11a Vier munten en twee muntenmedaillons uit het midden van de vijfde eeuw, in 1715 gevonden in Velp. Afbeelding in: W. Pleyte, Nederlandsche Oudheden van de vroegste tijden tot Karel den Groote, Leiden 1877, II, Gelderland, Pl. VI. Foto: Museum Het Valkhof Nijmegen. Bron: www.STILUS.nl

In 1851 is in Velp een vijfde-eeuwse goudschat gevonden, bestaande uit acht gouden halsringen en drie gouden vingerringen. Enkele jaren later is de goudschat verkocht aan het Museum für Vor- und Frühgeschichte in Berlijn. Na confiscatie in 1945 lagen de vroegmiddeleeuwse kostbaarheden decennialang verstopt in een Russisch museumdepot. Tegenwoordig wordt de goudschat van Velp tentoongesteld in het Puskin Museum in Moskou.

Afbeelding 11b Halsringen goudschat van Velp, opgegraven in 1851

16

(http:// www.cultuurwijzer.nl)

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

24

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

Drususgracht Uit de literatuur is bekend dat Drusus (38-9 v. Chr.), de Romeinse legercommandant in Zuidelijk Nederland, als voorbereiding op een veldtocht tegen de Germanen, de watervoering van de splitsing van de Rijn en de Waal aanpaste. Nabij Herwen, waar ooit het castellum Carvium lag, werd een dam aangelegd. Daarbij werd ook de zogenaamde Drususgracht (Fossa Drusiana) gegraven. Volgens sommigen was het een verbinding die ter hoogte van Dieren aangesloten zou hebben op een stroombedding, namelijk van de veel kleinere rivier die nu de Oude IJssel heet (zie afbeelding 13). Zo stellen sommigen17 dat de Drususgracht vermoedelijk de huidige bovenloop van de IJssel tussen Arnhem en Doesburg is.

Afbeelding 12 Drusus

Bij gebrek aan een goed wegenstelsel was transport over water een waardevol alternatief. De gracht was van groot militair-strategisch belang. De verbinding maakte het namelijk mogelijk om via de rivieren en het Flevomeer de Noordduitse kust te bereiken. Langs de gecreëerde waterweg kon Drusus met zijn vloot naar het noorden. De Romeinse marine kon op deze wijze worden ingezet om de plaatselijke Germanen er onder te krijgen.18 De gracht zou dus in de uiterwaarden bij Rheden gelegen kunnen hebben. Hier bevond zich ten tijde van Drusus een oude restgeul die alleen bij hoge waterstanden in de Rijn gevoed werd. Waarschijnlijk hebben Romeinse legionairs behoorlijk staan graven om het grachtproject te laten slagen, dus voordat de oever van de Rijn werd doorgestoken. Minstens zo zeker is dat het stromende water daarna het meeste graafwerk deed. Van de gracht is in het huidige landschap niets meer terug te vinden. Het meanderen van de gegraven riviertak heeft ervoor gezorgd dat alle eventuele sporen van de oorspronkelijke Drususgracht zijn uitgewist. De exacte plek van de gracht is dan ook tot op de dag van vandaag onbekend.

Afbeelding 13 Nederland in de Romeinse tijd

17

zie onder andere S.G. van Dockum & E.J. van Ginkel, 1993

18

M. Hegener, 2003-1

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

3.4

25

Middeleeuwen

Nederzettingen in de Vroege Middeleeuwen Aanwijzingen voor bewoning in de eeuwen na de ineenstorting van het Romeinse Rijk, dat wil zeggen de eerste helft van de Vroege Middeleeuwen (Merovingische tijd: 450-725 na Chr.) zijn over het algemeen schaars. De gemeente Rheden vormt wat dit betreft geen uitzondering. Desalniettemin duiden Merovingische vondsten op een reeds langer bewoond nederzettingsterrein te Worth-Rheden op continuïteit van bewoning. Uit de tweede helft van de Vroege Middeleeuwen (750-1050 na Chr.) is een veel groter aantal vondsten bekend. Het gaat hierbij om vondsten van diverse nederzettingsterreinen (Velp, Worth-Rheden, Rheden en De Steeg), losse vondsten en sporen van ijzerwinning. Tevens dateren de vroegste schriftelijke vermeldingen van Velp (omstreeks 900: Phelepe), Rheden (1028: Rheten), Ellecom (1019: Ellingen) en Dieren (838: Theotornae) uit deze periode19. De vondsten en de vermeldingen duiden op dichte agrarische nederzettingen, waarvan een deel in de Late Middeleeuwen(1050-1500 na Chr.) uitgroeide tot de huidige dorpskernen. Opvallend is dat al deze dorpen reeds in de eerste helft van de Late Middeleeuwen beschikten over een parochiekerk of kapel. Deze kerken en kapellen zijn vermoedelijk gesticht op of in de directe nabijheid van een belangrijke hof of boerderij. Veluwse ijzerindustrie en nederzettingen op de stuwwal Van belang was de middeleeuwse ijzerindustrie op en rond de stuwwal van de oostelijke Veluwe. Uit archeologisch onderzoek blijkt dat er sprake was van permanente nederzettingen van professionele ijzersmelters. Ook in de gemeente Rheden zijn op plaatsen afvalhopen met ijzerslakken en bewoningsafval gevonden. Dit duidt erop dat mogelijk ook op het Rheder deel van de stuwwal dergelijke nederzettingen aanwezig waren. Uit historische bronnen kan worden afgeleid dat de ijzerindustrie in handen was van een kleine groep grootgrondbezitters uit de regionale adel. Via schenkingen kwam een deel van hun bezittingen, waaronder boerderijen te Velp en Rheden, in handen van grote belangrijke West-Duitse kloosters, bijvoorbeeld Deutz bij Keulen en Prüm in de Eifel. Omstreeks 1200 na Chr. komt er een abrupt einde aan de Veluwse ijzerindustrie. De reden daarvan is onduidelijk. Mogelijk speelde concurrentie van andere ijzerproductiecentra een rol. Daarnaast kan niet uitgesloten worden dat gebrek aan hout en zich ten gevolge van de ijzerindustrie uitbreidende stuifzanden een rol van betekenis speelden. Het einde van de ijzerindustrie betekende tevens het einde van een groot deel van de nederzettingen op de stuwwal die sinds de 12de eeuw vrijwel niet meer werden bewoond. Vanaf deze tijd bevonden zich hier de woeste gronden van de diverse Rheder dorpen en buurtschappen waar de schaapskudden werden geweid. Landbouw op de stuwwal In de Vroege-Middeleeuwen was de agrarische bedrijfsvoering bosgericht. Het landbouwsysteem duidt men wel aan als het ‘Waldviehbauerntum’; de begrazing door het vee vond plaats in bosweiden, op open plekken in het bos. Veel vroegere nederzettingen bevonden zich op de hogere delen van het landschap, nabij de meest noodzakelijke hulpbronnen die het bos kon verschaffen. Kleine arealen akkerbouwland werden aangelegd op plekken waar het gemengde wintereiken-beukenbos ten volste tot ontplooiing was gekomen, dit in verband met de vruchtbaarheid van de aanwezige podzolgronden. Deze gronden bestaan uit oude dekzanden met een gelaagdheid van afwisselend uiterst fijn sterk 19

Blommensteijn e.a., 1977

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

26

lemig en iets grovere zandbanen. Onder invloed van het water zijn mineralen uit de humusrijke bovenlaag, ontstaan door de aanwezigheid van vegetatie, in de zandbodem doorgedrongen. Kenmerkend voor de podzolgronden is dan ook een uitgespoelde lichte laag onder de humusrijke bovenlaag en een donkere harde inspoelingslaag. Veranderingen in het landbouwsysteem Vanaf het jaar 1000 vond een geleidelijke omslag plaats in het agrarische bedrijfssysteem, die ook landschappelijke gevolgen had. De heidevelden namen door een intensiever wordend bodemgebruik sterk in omvang toe. Het ‘Waldviehbauerntum’ maakte plaats voor een heidegericht systeem, het ‘Heideviehbauerntum’. Op de hogere delen van het dekzand graasde het vee op het open gebied dat na ontbossing was ontstaan. Doordat de mest van het vee verzameld werd en als bemesting voor de akkers bij het dorp werd gebruikt, kon het akkerareaal aanzienlijk worden uitgebreid. De grote bouwlandcomplexen die ontstonden, werden in Oost-Nederland aangeduid als ‘enken’. Als gevolg van dit systeem veranderden de hoger gelegen gronden langzamerhand in uitgestrekte heidegebieden. De heide werd bovendien regelmatig afgeplagd, waarbij het plantmateriaal ook kon dienen om de akkers bij de dorpen vruchtbaarder te maken. Een heideboertje had daarbij voor zijn akkerareaal ongeveer 10 maal de oppervlakte aan heide nodig om zijn akkers te kunnen bemesten met plagsel, om te maaien voor de voedering, etc. De heidevelden gingen dus een prominente plaats innemen binnen de agrarische bedrijfsvoering. Het cultuurareaal werd eveneens uitgebreid door de ontginning van de natte beekdalen. Het aanwezige elzenbroek werd omgezet in grasland voor het vee en voor de hooiwinning. Door deze ingreep kon de veestapel aanzienlijk worden uitgebreid, waardoor de mestvoorziening toenam en het akkerareaal kon worden vergroot.

Afbeelding 14 Het systeem van plaggenbemesting

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

27

Afbeelding 15 Schaapsherder met kudde op de Zijpenberg te Velp

De stichting van nieuwe nederzettingen Waarschijnlijk in dezelfde periode als de uitbreiding van het akkerareaal traden na 1000 na Chr. in Oost-Nederland ook nieuwe ontwikkelingen bij nederzettingen op. De groei van de boerenbevolking werd opgevangen door de stichting van filiaalnederzettingen in de buurt van de bestaande gehuchten, of van geheel nieuwe nederzettingen. Een bijzondere ontwikkeling hangt samen met de ontginning van de beekdalen. De weiden en hooilanden trokken nieuwe bewoning aan, die zich op de drogere randen van de beekdalen concentreerde. Er ontstonden secundaire lintvormige filiaalnederzettingen juist in de gradiëntzone tussen hoge en lage gronden. Op veel plekken bleken deze nieuwe nederzettingen zo attractief dat de oudere vroeg-middeleeuwse nederzettingen - die op de hogere terreingedeelten waren gesitueerd - hun bevolking hier naar toe zagen wegtrekken.20 In de afbeelding ‘Op en neer’ (afbeelding 16) is systematische weergegeven hoe het bewoningspatroon zich in de loop der tijd ontwikkeld heeft.

20

J.A.J. Vervloet, 1991

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

28

Situatie tot 10de eeuw

Situatie 11de-12de eeuw

Situatie 12de-13de eeuw

Situatie 14de-18de eeuw

Afbeelding 16 ‘Op en neer’

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

3.5

29

Nieuwe Tijd

Grootgrondbezit en nijverheid Vanaf de Late-Middeleeuwen kwam een groot deel van de woeste gronden in het stuwwallandschap in bezit van grootgrondbezitters die er bossen aanplantten en jachtgebieden creëerden. Over het verdwijnen van nederzettingen op de stuwwal is in de gemeente Rheden niets bekend. De belangrijkste ontwikkelingen vonden plaats in het lager gelegen overgangsgebied en in het IJsseldal. Naast de agrarische nederzettingen bevond zich in dit gebied een groot aantal adellijke huizen waarvan een deel uit de Late Middeleeuwen en een deel uit de Nieuwe tijd (1500 na Chr. tot heden) dateren. Middachten, Overhagen, De Gelderse Toren en (mogelijk) Biljoen zijn van oorsprong verdedigbare kastelen uit de Late Middeleeuwen of van kort daarna. De overige huizen zijn buitenplaatsen en dateren hoofdzakelijk uit de Nieuwe tijd. Ze werden voor een deel bewoond door lokale ambtsjonkers die een grote rol speelden in het lokale en regionale bestuur. Vermeldenswaardig zijn verder de vele voormalige watermolens waarvan een deel, voornamelijk koren- en oliemolens, uit de Late Middeleeuwen stamt. Daarnaast bevonden zich in de gemeente Rheden verscheidene papiermolens die in verband staan met de opkomst van de papierindustrie in de 17de en 18de eeuw. In de loop van de Late Middeleeuwen en Nieuwe tijd neemt het aantal boerderijen sterk toe. Dit is enerzijds een gevolg van de ontginning van de woeste gronden, bijvoorbeeld in het IJsseldal, en anderzijds van een voortdurende splitsing van grote boerderijen in verscheidene kleine erven. Markegenootschappen In de Late Middeleeuwen nam de druk op de grond zodanig toe, dat tot reglementering van het gebruik van gezamenlijk geëxploiteerde gronden moest worden overgegaan. De collectieve gronden bestonden uit woeste gebieden (heiden, moerassen, bossen en weilanden). De gemeenschappelijke weidegronden werden schaarweiden genoemd. In Rheden lag deze schaarweide bij de Laak21, in de ‘Rhedensche Laag’. De gemeenschappelijke heide- en bosgebieden speelden een belangrijke rol binnen de agrarische bedrijfsvoering. Veel van de heide- en grasplaggen die men door de mest mengde werden namelijk in gemeenschappelijk gebied gestoken. Omdat de behoefte groot was en de hoeveelheden beperkt, werd het afplaggen aan strikte regels verbonden. Evenmin was men vrij in het aantal schapen of runderen dat in bos of heide zijn kostje bij elkaar zocht. Ten behoeve van deze reglementering en het toezicht op het nakomen daarvan richtte men organisaties op. In de oostelijke zandgronden werden de regels afgedwongen door de zogenaamde marken. In het woord marke, dat grens betekent, komt de functie - de afbakening van rechten en plichten - tot uitdrukking.22 Het ontstaan van de marken, waarvan de oudsten uit de 13de eeuw dateren, leidde onder andere tot een afbakening van de invloedssferen van de boerengemeenschappen. De rechten op de gemeenschappelijke grond waren gekoppeld aan de omvang van het eigen grondbezit van de boer, zijn erf. Op de Veluwe wordt een rechthebbende in een mark een markegenoot, boer, buur of geërfde (iemand met een erf) genoemd.23

21

A. Kolkman, 1991

22

J.A.J. Vervloet, 1991

23

R. van der Kroef, 2004

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

30

Verdeling van de markegronden Aan het einde negentiende werden veel marken in Drenthe, Overijssel en Gelderland opgeheven en verdeeld. Naast de Markenwet uit 1886, die erop gericht was dit proces te bevorderen, speelden vooral het beschikbaar komen van kunstmest, en enkele decennia later de projecten in het kader van de werkverschaffing, een belangrijke rol. In feite waren Rheder- en Worth-Rheder mark reeds in 1909 verdeeld. Het oppervlak verdeelde gronden betrof ca. 1900 ha. Voor de marken geldt dat zij in 1930 ophielden te bestaan. De onroerende goederen zijn per veiling verkocht. De gemeente Rheden kocht de markengronden voor ƒl. 213.000. Een groot deel van de gronden werd door de gemeente vervolgens hetzelfde jaar nog overgedragen aan de Vereniging van Natuurmonumenten. De mark van Dieren, Spankeren en Laag-Soeren werd in 1844 verdeeld, het betrof een gebied met een totale oppervlakte van 1400 ha. Deze mark werd in 1850 ontbonden. De markegrenzen definieerden de gebieden waar de organisatie zijn invloed deed gelden. Op de grens van verschillende marken bevonden zich grenswallen die thans deels nog zichtbaar zijn. In het Middachterbos zijn delen van de grens met Worth-Rheden en de grens met het Ellecomse Bos (zogenaamde Kijfhegge) nog zichtbaar. In plaats van een mark kende Velp een buurschap. De organisatievorm van de boerengemeenschap had wel veel maar niet alle kenmerken met de marken gemeen. Op deze plaats wordt verwezen naar het boek ‘Velp en zijn geërfden’ van Van der Kroef24. Het omvat een diepgaand onderzoek naar geschiedenis van de gemene gronden van Velp. De voormalige geërfdengronden van Velp maken tegenwoordig deel uit van de gemeente Rozendaal.

24

R. van der Kroef, 2004

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

4

31

HISTORISCH-RUIMTELIJKE STRUCTUUR

De ruimtelijke hoofdstructuur van de Veluwezoom bestaat uit lijnen parallel aan het stuwwallencomplex en lijnen daar loodrecht op. Parallel aan de stuwwallen liggen onder meer de IJssel, de straatweg Arnhem-Zutphen, Rijksweg 348 en de spoorweg ArnhemZutphen. Langs de noordoostelijke flank liggen de Harderwijkerweg, de spoorlijn DierenApeldoorn en het Apeldoorns Kanaal. De nederzettingen zijn ontstaan aan de voet van de stuwwal op die plaatsen waar puinwaaiers uit de erosiedalen zijn neergeslagen. Door de erosiedalen stromen smalle beken of sprengen, zoals de Beekhuizense Beek, de Rozendaalse Beek en de Soerense Beek. Vanaf de voormalige agrarische erven langs de puinwaaiers voeren oude schaapsdriften omhoog naar de heidegebieden.

4.1

Stuwwallenzone: bos en heide

woeste gronden De hogere gebieden bestaan vooral uit ruige bos- en heidegebieden. Hierin zijn slechts enkele agrarische en toeristische enclaves aanwezig. De hoogste delen zijn de Tafelberg (103,9 meter) en de Zijpenberg (106,2 meter). In het middeleeuwse landbouwkundige systeem waren deze zogenaamde woeste gronden onontbeerlijk voor het voortbestaan van de nederzettingen langs de Veluwezoom. Uit de naamgeving is nog af te lezen tot welke dorpen of marken de woeste gebieden behoorden, zoals het Worth-Rhedense Zand. De verbinding met de lager gelegen boerderijen bestond uit schaapsdriften, waarvan nog een groot aantal in het landschap is terug te vinden. Langs deze schaapsdriften werden plaatselijk smalle stroken grond in cultuur gebracht. De schaapsdriften voerden langs schaapskooien en enkele al ruim voor 1800 in cultuur gebrachte eilandjes als Herikhuizen, de Lappendeken en de Carolinahoeve. Herikhuizen is van middeleeuwse oorsprong. landbouwenclaves Aan de rand van de Veluwezoom bevinden zich nog verscheidene restanten van landbouwgebieden die vanouds temidden van de bossen en woeste gronden waren gelegen. In sommige gevallen gaat het om een kleine areaal dat in gebruik was bij enkele keuterboeren, in andere gevallen gaat het om de akkerbouwgronden van een boerderij behorende bij een adellijk huis. Deze landbouwenclaves vormen een wezenlijk onderdeel van de historisch ruimtelijke structuur van het gebied. Voorbeelden van landbouwenclaves zijn: het bouwlandcomplex bij Carolinahoeve, Herikhuizen, Imbosch, Terlet, Rhedense- en Steegse Rouwenberg (Lappendeken), het bouwlandencomplex bij Zijpenberg, etc. bossen op de stuwwal Ook sommige bossen zijn al van zeer oude datum. Dit geldt in ieder geval voor delen van de bossen gelegen ten oosten van de Rheder- en Worth-Rheder heide, waaronder de Onzalige Bosschen, de Middachter Bosschen en de Essop. Deze (oer)oude bossen behoorden vroeger tot de markegronden en bestonden voornamelijk uit eiken (opgaand en hakhout), beuken en in mindere mate berken. Vanaf de tweede helft van de 17de eeuw werd in toenemende mate bos aangeplant, aanvankelijk met name ten behoeve van de jacht van de grote kasteelheren op Rozendaal, Middachten en de Hof te Dieren. Het aanplanten van nieuwe bossen gebeurde vervolgens ook op grote schaal vanaf de tweede helft van de 19de eeuw, na de markeverdelingen. In de loop der eeuwen is het onderscheid tussen de oude bossen en later aangeplante bossen minder duidelijk geworden. De jongere bossen werden ontsloten door padenstelsels, soms in opmerkelijke patronen zoals rond de Carolinaberg (stervormig) en de

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

32

Prins Willemberg (wagenwielvormig) bij Dieren. Op de Rouwenberg werd een jachthuis gebouwd. jachtgebieden Jagen was vanouds het privilege van de adel. In 1798 werd een einde gemaakt aan de heerlijke jachtrechten: “Alle burgers hebben, ten allen tijden, het regt, om met uitsluiting van anderen, op hunnen eigen of gebruikten gronden te jagen, te vogelen en te visschen”. In 1814 herstelde Koning Willem I het heerlijke jachtrecht in ere. Met de jachtwet van 1923 werd dit recht uiteindelijk afgeschaft.25 Aan het jachtgebied van de Hof te Dieren herinneren nog enkele oude jachtpalen, die vroeger de grenzen van dit jachtgebied markeerden. De jachtpalen dateren uit de 19de eeuw, toen een afbakeningsplicht voortvloeide uit de wetgeving van 1814. Ter ontsluiting van de jachtgebieden werden zogenaamde jachtwegen aangelegd. Het meest bekend zijn de zogenaamde Koningswegen, aangelegd in de tweede helft van de 17de eeuw in opdracht van Stadhouder-Koning Willem III, die de verschillende door hem gestichte jachthuizen door middel van deze langgerekte, kaarsrechte wegen liet verbinden. Van de Koningsweg die het jachtslot te Dieren moest verbinden met het jachthuis te Ginkel onder Ede, is het tracé grotendeels bewaard gebleven, waaronder de huidige Koningsweg ten noorden van Arnhem. Op sommige plaatsen zijn nog oude wildwallen terug te vinden, die het wild moesten weren van de in cultuur gebrachte gronden. Een wildwal of wildgraaf bestond uit een greppel met daarlangs een aarden wal, waarop een dichte beplanting was aangebracht van doornige struiken, dan wel een houten staketsel. Langs de Oude Arnhemseweg zijn er nog enkele te vinden. De Vereniging tot behoud van Natuurmonumenten wist door verschillende aankopen een belangrijk deel van het vroegere wildpark van de Prinsen van Oranje tot Nationaal Park te maken. De basis voor dit Nationale park Veluwezoom werd gelegd in 1911 met de aankoop van het goed Hagenau.

4.2

Overgangszone: landbouwgronden, nederzettingen, oude wegen, landgoederen

begrenzing In de overgangszone tussen de bossen en de heide op de stuwwal en het rivierdal van de IJssel liggen de oude landbouwgronden (enken), de oude boerderijen, de dorpen, de landgoederen, parkbossen en de oude wegen. Deze zone wordt globaal begrensd door de steilrand langs het rivierdal (Laak, Molenbeek) en de Oude Arnhemseweg in het noorden. De zone heeft een wisselende breedte. Bij De Steeg en de Hof te Dieren raakt de voet van de stuwwal bijna het rivierdal en is er nauwelijks een overgangszone, terwijl bij Velp, Rheden en Middachten de zone vrij breed is. de zeven dorpen In de overgangszone liggen de dorpen Velp, Rheden, De Steeg, Ellecom, Dieren en Spankeren. Het dorp Laag Soeren ligt aan een door smeltwater en beekwater uitgeslepen dal, maar was in het midden van de 19de eeuw slechts een buurschap. De ruimtelijke ontwikkeling van de dorpen in de gemeente Rheden kwam in de loop van de 19de eeuw in een stroomversnelling, onder meer als gevolg van de vestiging van welgestelden en het opkomende toerisme. De ruimtelijke verschijningsvorm van de dorpen wordt dan ook in belangrijke mate medebepaald door de ontwikkelingen in de 19de en vroege 20ste eeuw. 25

http://www.natuurcijfers.nl/kronieken

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

33

oude wegen De belangrijkste verbindingen over land zijn al eeuwenoud. Voorbeelden zijn de (oude) route tussen Arnhem en Zutphen (Boerenweg en Oude Arnhemseweg) en de weg van Doesburg naar Harderwijk, die via Dieren en Laag Soeren liep (nu Hoflaan-Harderwijkerweg). De straatweg Arnhem-Zutphen, verderop kortweg de straatweg genoemd, verbindt de belangrijkste kernen van de gemeente Rheden. De weg, zoals wij die nu kennen, is kort na 1820 aangelegd in het kader van het rijkswegenplan van koning Willem I. In de praktijk betekende deze aanleg vooral een aanmerkelijke verbetering en verharding van reeds bestaande routes. Om de aanleg en het onderhoud te kunnen financieren werd tol geheven, waartoe aan de straatweg enkele tolhuizen werden gebouwd. Vanuit een kronkelende landweg is in de loop der eeuwen door verbredingen en bochtafsnijdingen de huidige doorgaande straatweg ontstaan. Ter hoogte van Middachten voert de straatweg door de Middachterallee, een onderdeel van het lanenpatroon van het landgoed. De laatste bochtafsnijding dateert uit de naoorlogse periode: de Burgemeester De Bruinweg te Dieren.26 Alle oude dorpskernen -bevinden zich nu ten zuiden van de straatweg. Vooral in de 19de eeuw ontstond op verschillende plaatsen bebouwing langs deze weg. Het sterkst is dit te zien in Velp, De Steeg en Dieren-Zuid, waar de straatweg transformeerde tot de hoofdstraat van het dorp. In Ellecom ontstond wel bebouwing langs de straatweg, maar bleef het zwaartepunt ten zuiden van de weg liggen. In Rheden ontstond pas vanaf de jaren ’30 van de 20ste eeuw enige lintbebouwing langs de zuidzijde van de weg. Het huidige beeld van de straatweg is bijzonder waardevol. De straatweg vormt als het ware het koord, waarmee het historische kralensnoer langs de oostelijke Veluwezoom aan elkaar is geregen. De karakteristiek van de bebouwing langs de straatweg27 zet zich voort in de gemeenten Arnhem en Brummen. Waardevol is de bebouwing ter hoogte van de dorpen. Langs oudere wegen zijn verscheidene villa’s, hotels en pensions uit het einde van de 19de eeuw gesitueerd. Vooral de aanleg van de spoorweg aan het einde van de 19de eeuw en de opkomst van het toerisme aan het begin van de twintigste eeuw hebben ervoor gezorgd dat deze bebouwingstypologieën thans in belangrijke mate het beeld van de verschillende dorpen van de gemeente Rheden bepaalt. Een ander typerend element rondom de dorpen zijn de buitenplaatsen met hun karakteristieke aanleg, veelal daterend uit de 18de en 19de eeuw. Bijzonder is ook de overgang tussen hoog en laag; de beboste stuwwal en de weidse blikken in de IJsselvallei. Ook in de begeleiding door groen zijn er waardevolle contrasten; de rechte allee met als hoogtepunt de historische Middachterallee en, als tegenhanger, slingerende lanen over de open enk. Parallel aan de huidige straatweg liggen andere oude routes. Veel oude nederzettingen liggen ten zuiden van de straatweg: zoals de oude kernen van Velp (rond de kerktoren van de Oude Jan), Rheden, Ellecom en Dieren (Dieren-Zuid), alsmede de kastelen Biljoen, Middachten en Hof te Dieren. Tussen De Steeg en Ellecom is de Boerenweg met zijn oude boerderijen nog het tastbare overblijfsel van zo’n oude route. Deze weg vormde de verbinding tussen Middachten, Avegoor en de kerk van Ellecom. Tussen de oude kernen van Spankeren en Leuvenheim liep een verbinding ten noorden van de huidige Spankerenseweg - deze weg vormde de verbinding tussen de Gelderse Toren en de kerk van Spankeren - en vermoedelijk was dit bij de Oude Arnhemseweg te Ellecom ook het geval. De Oude Arnhemseweg vormt tevens een oude eigendomsgrens, hetgeen nog te zien is aan de wildwallen langs de weg en de zogenaamde Duivelssteen. relatie tussen de hoogteligging en het ruimtelijk patroon 26

Er zijn op dit moment plannen om dit gedeelte sterk te wijzigen

27

De aanleg van de straatweg is begonnen in Arnhem

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

34

De overgang van hoog naar laag vormde een gunstige voorwaarde voor het ontstaan van agrarische nederzettingen. Men kon van verschillende landschapstypen profiteren. Naast de lijnen, die de hoogtelijnen volgen zijn ook de lijnen van laag naar hoog karakteristiek voor de Veluwezoom. Men kan denken aan de voormalige markegrenzen, beken, sprengen, schaapsdriften en jachtwegen. Deze lijnen heuvelopwaarts worden vaak ondersteund door bebouwing of monumentale laanbeplanting. Enkele voorbeelden zijn: Lange Juffer, Hofstetterlaan, Eikenlaan, Laan van Middachten, Diepesteeg, Lentsesteeg, Snippendaalseweg, Massenweg-Heuvenseweg, Groenestraat-Schietbergseweg, PinkelsewegValkenbergseweg, Rozenbos-Holleweg, de lanen van Biljoen en de Beekhuizenseweg. De oude schaapsdriften kruisen de huidige straatweg en eindigen iets zuidelijker, veelal bij (voormalige) oude boerderijen. Een goed voorbeeld van een schaapsdrift is de Schotweg, die vanaf boerderij de Wolfskuil naar de hoger gelegen gronden op de stuwwal loopt. De kleur van … Het was vroeger gebruikelijk om de luiken van huizen en boerderijen, die in eigendom waren van een landgoed, te schilderen in de kleuren van dat landgoed. Zo zijn alle gebouwen die behoren tot het landgoed Middachten te herkennen aan de rood-wit geschilderde luiken; rood en wit zijn de kleuren van het wapen van het huis Van Middachten. De kleuren van het landgoed De Gelderse Toren zijn groen-geel.

Afbeelding 17 Rood-wit gekleurde luiken

4.3

Het rivierdal van de IJssel: uiterwaarden en broekgronden

begrenzing Het gebied grenzende aan de rivier de IJssel is laag, relatief nat en open. Dit is het rivierdal, dat vroeger regelmatig geheel onder water liep. De grens met het landschap van landgoederen en nederzettingen is te herkennen aan de doorlopende steilrand, die goed is te zien bij Ellecom. Langs de steilrand ligt vaak een watergang, zoals de Laak bij Rheden en de van de Ruitersbeek afgesplitste Molenbeek - aangelegd ter aandrijving van de watermolen van het Hof te Dieren - tussen De Steeg en Dieren. Ook wordt de rand geaccentueerd door beplanting, zoals knotwilgen. Bij Dieren en De Steeg is het dal zeer smal; de IJssel stroomt er vlak langs het dorp. De Veerstoep in Dieren-Zuid is een markant punt aan de rivier. Overigens staat de meeste bebouwing vanouds met de achterzijde naar

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

35

de rivier. Aan de rand van het rivierdal liggen ook de oude kastelen en landgoederen als Geldersche Toren, Hof te Dieren, Avegoor, Middachten, Kruishorst, Biljoen en Overhagen. Broekgronden en uiterwaarden Het rivierdal kan in grote lijnen worden ingedeeld in twee zones: aan de noordzijde de broekgronden en direct langs de IJssel de uiterwaarden. Ten zuiden van Ellecom zijn de overgangen in het landschap goed te zien wanneer men de Eikenstraat naar het zuiden toe volgt. Voorbij het Fazantenbos beginnen de broeklanden van het Ellecomse Broek. De A348 is dwars door de broekgronden aangelegd; de oude verkavelingslijnen liggen haaks op de snelweg. Alvorens in de uiterwaarden te komen kruist men de Ruitersbeek, die van het Fazantenbos de uiterwaarden in loopt. De broeklanden worden gekenmerkt door een relatief fijnmazig en rechtlijnig patroon van sloten en beekjes. De agrarische bebouwing van de nederzettingsrand heeft vaak een directe relatie met het broek. Behalve het Ellecomse Broek is er het Soerense Broek in het oosten en liggen er in het westen van de gemeente het Velper Broek en het Worth-Rhedense Broek. Het stedelijk gebied rond Arnhem en Velp strekt zich uit over een deel van het oorspronkelijke Velperbroek. Direct langs de rivier liggen de uiterwaarden. De breedte verschilt sterk: bij Velp en Middachten zijn de uiterwaarden relatief breed en tussen Rheden en De Steeg juist zeer smal. In het westen van de gemeente vormen de uiterwaarden een vrij langgerekte, aaneengesloten zone, terwijl in het oosten tussen de grote meanders van de IJssel grotere meer op zichzelf staande waarden zijn ontstaan. De waarden zijn over het algemeen vrij open en kennen een grillig en grofmazig patroon. In dit patroon komen oeverwallen, stroomruggen, oude rivierlopen en komgronden voor. De bebouwing ligt meestal op pollen (kunstmatige ophogingen), die solitair in het gebied liggen. Op een stroomrug of oeverwal in de Havikerwaard en Beimerwaard staat een aantal boerderijen (Kleine Nap) die samen met de erfbeplantingen een aardig ensemble vormen in het open gebied. Buiten het huidige grondgebied van de gemeente liggen eveneens grote uiterwaarden, zoals de Fraterwaard en het Rhederlaag (thans ingericht als recreatieplan). Bebouwing in het rivierdal Ook langs de rivierdijk is hier en daar bebouwing te vinden. Beeldbepalend zijn de restanten van de steenfabrieken en bijbehorende bebouwing in de Havikerwaard en in de Velperwaard ter hoogte van Worth-Rheden (steenfabriek ‘De Groot’). In de Velperwaard ligt gemaal ‘De Volharding’. Ook in de omgeving van (oude) veren treft men oudere bebouwing aan. Omstreeks 1900 waren er veren bij Velp (Lathumse (voet)veer28), Rheden (het Rhedense pontveer), Giesbeek en Dieren (Dierense pontveer). Vanuit het open rivierdal trekt het silhouet van stadjes en dorpjes aan weerszijden van de IJssel de aandacht; zoals het silhouet van de vestingstad Doesburg en de silhouetten van Dieren, Ellecom en De Steeg tegen de Veluwezoom.

28

Het veerhuis aan de Lathumse Veerweg 5 is tegenwoordig in gebruik als boerderij. Het pand is in het kader van de MIP-rapportage geïnventariseerd (code: GMGRH130725) en is inmiddels aangewezen als Rijksmonument

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

GEMEENTE RHEDEN

36

ERFGOEDPLAN

37

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

5

GESCHIEDENIS VAN DE DORPEN

In dit hoofdstuk komt de geschiedenis van de dorpen in de gemeente Rheden aan bod. Het accent ligt daarbij op de ruimtelijke ontwikkeling van de nederzettingen. De teksten in dit hoofdstuk zijn grotendeels ontleent aan de rapportage ‘Gebiedsbeschrijving - Onderzoek naar de historisch-ruimtelijke karakteristiek van de gemeente Rheden’.29 De oorspronkelijke teksten uit deze rapportage zijn aangevuld en geactualiseerd.

5.1

Laag Soeren

5.1.1

Historische ontwikkeling

Laag Soeren bestaat vermoedelijk als sinds de 11de eeuw als buurtschap. Het is ontstaan nabij de kruising van de Soerense beek en de weg Doesburg-Harderwijk, als een kleine ontginning temidden van heide en moeras. De oudste bebouwing ligt vooral rond de Soerense Enk. In de ontwikkeling van de nederzetting speelde de Soerense beek pas een prominente rol vanaf het einde van de 18de eeuw, nadat de korenmolen en de papiermolens waren gebouwd. Laag Soeren heeft vanouds een sterke functionele en bestuurlijke relatie met Spankeren, waar bijvoorbeeld de Soerenaren ter kerke gingen. De beide buurtschappen vielen lange tijd onder één markebestuur. 5.1.2

De oude nederzetting

(kruising Harderwijkerweg/ Soerense beek, landgoed "Huis Laag Soeren" en korenmolen) De nederzetting Laag Soeren had lange tijd geen echte kern, maar bestond uit een aantal verspreid liggende boerderijen. Het van oorsprong agrarische dorp ontwikkelde zich als wegdorp langs de Harderwijkerweg en de aftakking daarvan naar Eerbeek. In 1805 werd een korenmolen gebouwd nabij de kruising van de Harderwijkerweg en de Soerense beek. Even ten zuiden hiervan, aan de Harderwijkerweg, ligt tegenwoordig nog het voormalige "Huis Laag Soeren". Aan het begin van de 19de eeuw had dit huis, omstreeks 1780 gebouwd door C.O. van Kesteren, een centrale plaats in de ruimtelijke structuur van Laag Soeren. De Harderwijkerweg lijkt te zijn afgebogen, zodanig dat men komende vanuit de richting Dieren als het ware recht op het huis af gaat. Ook vormt het landhuis de spil van een lanenstelsel. De achterzijde van het landhuis is verbonden met de Soerense Enk. Naar het noordwesten loopt - wat nu heet - de Badhuislaan, in een rechte lijn door tot aan de sprengen van de Soerense beek, parallel aan de gekanaliseerde Soerense beek. Langs deze beek bevonden zich in het verleden enkele papiermolens (zie paragraaf 7.2.6). De waterloop bij het Huis Laag Soeren is afgeleid van de beek, dit om de vijver van het landgoed te vullen. Een aftakking van de Badhuislaan leidt naar de kampen in het noorden. Ook de Broekdijk, weliswaar geen laan, die het landgoed verbindt met het landgoed De Bockhorst, Leuvenheim en Spankeren werd aanvankelijk afgebogen, zodat deze recht op "Huis Laag Soeren" afging. In de 19de eeuw is een deel van het oude wegenstelsel verdwenen en veranderd, zodat de Badhuislaan nu loopt van de splitsing bij “Soeria" (het vroegere Bethesda) tot het kanaal. Er wordt momenteel bekeken of op de plaats van het oude huis Laag Soeren een nieuw huis 29

Gelders Genootschap, 1992

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

38

kan worden gebouwd. De tuin, die enige jaren geleden nog een verwilderd uiterlijk had, wordt opnieuw aangelegd, waarbij het oorspronkelijke19de-eeuwse parkontwerp voor als uitgangspunt dient.30 Ook Soeria is inmiddels gerestaureerd. In het complex, dat zal bestaan uit Soeria en nog te realiseren nieuwbouw, zullen in de toekomst 51 appartementen ondergebracht zijn.

Afbeelding 18 Station Laag Soeren werd in 1886 gebouwd naar een ontwerp van K.H. van Brederode. De Nederlandse spoorwegarchitectuur kenmerkt zich grotendeels door het bouwen in diverse typen. Het station Laag Soeren was van het type KNLS 1e klasse: het gebouw had een hoog middeldeel met twee korte vleugels die 1,5 verdieping hoog zijn. De voor- en achtergevel zijn identiek. Het gebouw werd in 1970 gesloopt.

5.1.3

Ingrepen in de 19de eeuw

(kanaal, spoorlijn, ontginning broek, toerisme) In de 19de eeuw vond een aantal ingrepen plaats in de ruimtelijke structuur van Laag Soeren. Oostelijk van de nederzetting werden min of meer naast elkaar de spoorlijn ApeldoornDieren aangelegd en het kanaal Apeldoorn-Dieren gegraven. Het Soerense broek werd hierdoor gescheiden van de oude nederzetting. Een andere belangrijke verandering betrof de verdeling van de marke in 1844. De gronden die gemeenschappelijk bezit waren van de markegenoten, kwamen vanaf dat moment in particuliere handen. Het Soerense broek, dan nog een moerassig gebied, werd ontgonnen volgens een rechtlijnig patroon. De ruimtelijk verbinding met de oude spil van Laag Soeren veranderde. In het verlengde van de Badhuislaan liep de weg naar het station van Laag Soeren. De Broekdijk liep dus niet langer recht op het huis aan. Nabij dit station lag tevens een brug over het kanaal, waarop de Broekdijk, de ontginningsas van het Soerense broek, aansloot. Het "Huis Laag Soeren" was nog wel zichtbaar vanaf de brug. Nabij het station aan het begin van de Badhuislaan verrezen enige vrijstaande villa-achtige woonhuizen, die vanuit de richting spoor/ kanaal en Soerense broek het begin van de nederzetting Laag Soeren aangaven. Sinds de 19de eeuw drukte ook het toerisme een belangrijk stempel op Laag Soeren. Wederom werd het initiatief genomen vanuit het landhuis en werd de Soerense beek 30

De parkaanleg van Huis Laag Soeren staat inmiddels op de gemeentelijke monumentenlijst

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

39

aangegrepen, nu als bron van "geneeskrachtig" water. Door Jut van Breukelerwaard werd de eerste hydrotherapeutische inrichting van Nederland gerealiseerd: Bethesda, gelegen aan de Badhuislaan (het huidige Soeria). Deze instelling, die tot de Tweede Wereldoorlog als zodanig heeft gefunctioneerd, had moeten uitgroeien tot een waar kurort ten zuiden van Soeria, dat met de achterzijde naar de Badhuislaan was gekeerd. Hiermee samen hangt de aanleg van nieuwe lanen als de Priesnitzlaan, de Professor Stokvislaan, de Schaapsallee en de Jut van Breukelerwaardlaan. Een aantal lanen loopt dood op het private terrein aan de zuidzijde van het pand. Het zogenaamde "Torentje van Jut" in het bos aan de rand van de Soerense enk had het middelpunt moeten worden van de nieuwe kern Laag Soeren (als Kuuroord) die Jut van Breukelerwaard wilde stichten. Het Priesnitzmonument, dat midden op de Soerense enk werd opgericht, is vernoemd naar de Duitse geleerde op wiens gedachten het kuuroordconcept is gebaseerd. Naast Priesnitz is het monument opgedragen aan drie andere geleerden. De hedendaagse uitingen van het toerisme gaan geen echte relatie aan met de historisch gegroeide ruimtelijke structuur. Langs de zuidrand van de Soerense enk en langs de dorpsrand zijn deze functies wel zichtbaar, maar van een bijdrage aan het beeld is geen sprake. De overige recreatieve functies liggen verscholen in het bos. 5.1.4

Ontstaan dorpskern

Hoewel Laag Soeren dus reeds lang bestaat is de huidige dorpskern van recentere datum. Deze dorpskern is ontstaan uit de geleidelijke verdichting van lintbebouwing langs de Harderwijkerweg en enkele zijwegen. Deze ontwikkeling vond plaats ten noorden van de oude nederzetting vanuit de kruising Harderwijkerweg-Eerbeekseweg. Nabij deze kruising treft men het dorpscafé en de N.H.kerk aan. Later zijn de terreinen, die door deze lintbebouwde wegen worden omgeven verdicht met woningbouwclusters.

5.2

Spankeren

5.2.1

Historische ontwikkeling

Spankeren is een oude agrarische nederzetting. De eerste vermelding stamt uit 1179. De stichting van de kerk vindt vermoedelijk al plaats in de 10de eeuw. Vanuit Dieren en Laag Soeren ging men hier vroeger ter kerke. Op oude kaarten ziet men een aantal wegen en paden samenkomen bij de kerk. De situering van de kerk kan hieruit niet verklaard worden, want de belangrijkste wegen lopen eraan voorbij, voor zover via oude kaarten is na te gaan. Echter de noordelijke ligging van de oudste bebouwing van Leuvenheim zou een aanwijzing kunnen zijn voor een noordelijker gelegen weg vanuit Leuvenheim, via De Bockhorst naar de voormalige "Hof toe Loo", waar de oorsprong van Spankeren ligt. De Kerkweg / Overweg loopt midden over een hogere rug en verbindt de voormalige "Hof toe Loo" met omliggende erven met de kerk van Spankeren. De Kerkweg / Overweg kruist bij de kerk de Dorpsweg, die naar het oosten in het verlengde ligt van de oprijlaan naar de Gelderse Toren. Zowel de "Hof toe Loo" als de Gelderse Toren speelden een belangrijke rol in de geschiedenis van Spankeren. Daarnaast is er het landgoed De Bockhorst, dat via de Beukenlaan is verbonden met de voormalige "Hof toe Loo" en via de Soerense beek met de Gelderse Toren. De "Bockhorstallee " (Bochhorstweg) verbindt de Bockhorst met het dorp Spankeren. De oorsprong van de Gelderse Toren zou volgens sommige bronnen in de Romeinse tijd liggen. De Romeinse oorsprong dient echter volgens de huidige inzichten zeer

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

40

onwaarschijnlijk te worden geacht. Zeker is dat de bestaande fundamenten van de toren uit de Middeleeuwen stammen. Oostelijk van de kerk, in de richting van de weg Arnhem-Zutphen ontstond de eerste concentratie van bebouwing. Van een echt dorp is tot vrij recent nauwelijks sprake. Het bestaat uit enkele verspreid liggende hoeven. De herberg de Luchte met aan de overzijde een Tolhuis vormde de aankondiging van het dorp aan de Zutphensestraatweg. De aanleg van het Apeldoornskanaal in de 19de eeuw tussen de Spankerense en de Dierense enk, ongeveer langs de oude markegrens, doorkruist een aantal oude wegen en paden tussen Spankeren en Dieren (Kerkpad en Spankerenseweg) en tussen Spankeren en Laag Soeren (achter Algemene begraafplaats te Dieren). De bospercelen aan de rand van de Spankerense bouwlanden langs het kanaal maken in het zuiden plaats voor de vestiging van industrie. De opbloei van het dorp Dieren veroorzaakt een toename van de bebouwing in Spankeren ten westen van de kerk. Langs de Dorpsweg tussen kerk en brug ontstaat een lintbebouwing. Ook langs de Overweg ontstaat enige lintbebouwing. Langs de Dorpsweg ten oosten van de kerk blijft het oorspronkelijke bebouwingspatroon vrijwel onveranderd. Ten noorden van de Dorpsweg verrijzen vervolgens enkele woningbouwclusters. De aanleg van de spoorlijn Arnhem-Zutphen ten zuiden van het dorp op een verhoogd dijklichaam verstoort de relatie van het dorp met het zuidelijke deel van de Spankerense enk, de Spankerense weilanden en de IJssel.

5.3

Dieren

5.3.1

Historische ontwikkeling

Over de geschiedenis en de ruimtelijke ontwikkeling van Dieren tot de negentiende eeuw is weinig bekend. Het dorp is vermoedelijk lange tijd een kleine, overwegend agrarische nederzetting geweest. De akkerlanden waren op de stuwwal gesitueerd, de weidegronden langs de IJssel. De eerste agrarische bebouwing ontstond vermoedelijk aan de zuidoostzijde van de huidige kern. Deze bebouwing bevond zich langs de Lagestraat en liep oorspronkelijk door tot aan het huidige veer. De gronden zijn in noordwestelijke richting ontgonnen. Behalve de Lagestraat waren de Hogestraat en Het Noorden (nu Kerkstraat/Noorderstraat) de voornaamste lengteassen waaraan bebouwing tot stand kwam. De aanwezigheid van het Hof van Dieren heeft geen sterke invloed gehad op de ruimtelijke ontwikkeling van het dorp. Hoewel Dieren de woonplaats was van het personeel van het landgoed (huispersoneel/ bosarbeiders), is er geen sterke ruimtelijke relatie tussen dorp en huis tot stand gekomen.31 Tot circa het begin van de vorige eeuw bestond Dieren uit dat wat nu Dieren-Zuid wordt genoemd. Dieren was destijds een dorp aan de IJssel, waar zowel agrarische bebouwing als villa's het beeld bepaalden. Ten noorden van de huidige Burgemeester de Bruinstraat lag de Dierense enk. Over de enk en de Dierense Hoogte ten noorden daarvan liepen enkele wegen, die het dorp verbonden met het omliggende gebied. Langs de Harderwijkerweg en de Spankerense weg bevond zich verspreid staande agrarische bebouwing. De aanleg van het kanaal Apeldoorn-Dieren (opening 1868) en de aanleg van de spoorlijn 31

http://www.rheden.nl (beschermd dorpsgezicht Dieren)

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

41

Arnhem-Zutphen (opening 2 februari 1865) en de goederenspoorlijn naar Apeldoorn (opening 2 juli 188732) luidden ingrijpende ruimtelijke veranderingen in. Door haar ligging op het knooppunt van infrastructuur werd Dieren een aantrekkelijke vestigingsplaats voor industrie en handel. Langs de spoorlijn en het kanaal ontstond een langgerekt lint van industriële bebouwing. Op de voormalige enk, in het gebied tussen de Harderwijkerweg, de Geitenbergweg en het "industrielint", werden vanaf circa 1920 woningbouwcomplexen gebouwd ten behoeve van de werknemers uit de groeiende bedrijvigheid. Een goed voorbeeld zijn de arbeiderswoningen aan de Tellegenlaan nr. 1-4733. Met de bouw van woningbouwcomplexen in dit gebied werd de aanzet gegeven tot de ontwikkeling van Dieren-Noord, het uitbreidingsgebied van Dieren, dat nu circa vijf maal zo groot is als de oude kern Dieren-Zuid. De aanleg van infrastructuur maakte Dieren niet alleen aantrekkelijk voor handel en industrie. Vanaf het einde van de 19de eeuw werd Dieren een vestigingsplaats voor welgestelden. Ruimtelijk uitte zich dit in de bouw van vele villa’s.

Afbeelding 19 Deze woningen aan de Tellegenlaan, allen voorzien van met rode pannen gedekte mansardedaken en dwarsmansardedaken, dateren uit de jaren 1920-1925 en waren bedoeld voor de werknemers van de industriële ondernemingen te Dieren

Dieren-Noord is met name na de Tweede Wereldoorlog explosief gegroeid. De verdere industriële ontwikkeling van het dorp deed de vraag naar woningen toenemen. Bovendien was het beleid van de gemeente Rheden gericht op het concentreren van woningbouw in de kernen Rheden en Dieren-Noord. Na de voltooiing van het gebied tussen HarderwijkerwegGeitenbergweg en het spoor werden achtereenvolgens het gebied ten noorden en ten 32

De spoorlijn Dieren-Apeldoorn was tussen 7 september 1944 en 3 december 1945 gesloten. Definitieve sluiting vond plaats op 1 augustus 1950. Thans wordt de spoorlijn alleen nog toeristisch geëxploiteerd,

33

MIP-code GMGRH071239

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

42

westen daarvan bebouwd. De jongste uitbreiding bevindt zich in het noordoosten van Dieren. Door de ontwikkeling van winkelcentrum "Calluna" in de jaren ’70 kreeg Dieren-Noord een eigen "hart". Zowel ruimtelijk als functioneel heeft Dieren-Noord zich ontwikkeld als een min of meer zelfstandig gebied t.o.v. Dieren-Zuid.

Afbeelding 20 De oude dorpskern van Dieren nabij het veer. De bebouwing bestaat voor een belangrijk deel uit negentiende-eeuwse dorpswoningen.

5.4

Ellecom

5.4.1

Historische ontwikkeling

Ellecom is één van de oudste nederzettingen op de Veluwe. De oudste vermelding dateert uit 960. De EIlecomse marke liep van de Diepesteeg in het westen tot aan de Hof te Dieren in het oosten en strekte zich uit van de Beimerwaard tot aan de Imbosch. De kerk vormt de oudste groeipool van het dorp. In 1127 werd deze voor het eerst genoemd. Op dezelfde plaats als de huidige kerk werd het gebouw steeds aangepast en vernieuwd. De oude heirweg Arnhem-Zutphen lag zuidelijker dan de straatweg. Vanaf De Steeg liep deze langs de hoge oever aan de rand van het stroomdal van de IJssel (Boerenweg). Te Ellecom liep deze via de Buitensingel naar de kerk. In de buurt van de kerk lag een aftakking van de oude heirweg Arnhem-Zutphen richting Doesburg. Langs deze oude kronkelende weg ligt de oudste bebouwing. Vanuit de oude erven gaan schaapsdriften recht omhoog naar de heide- en bosgebieden van de EIlecomse marke. De straatweg is later over de Middachterallee aangelegd. De oude bebouwing lag daardoor niet meer aan de doorgaande weg. De Binnenweg vanuit het westen en de Kerkallee vanuit het oosten (naar de ingang van de Hof te Dieren) waren vanaf de straatweg gericht op de kerk van Ellecom. Van het oude Ellecom moet men zich niet veel meer voorstellen dan enkele verspreid liggende hofsteden en herbergen, vooral gelegen langs de oude heirweg (Boerenweg, Buitensingel).

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

43

In het begin van de 19de eeuw wordt een aantal buitenplaatsen aangelegd (o.a. Bergstein, Dalstein, Hofstetten, Ketelaarshuis, Elinchem, Avegoor, Bernhalde). Deze buitenplaatsen met hun tuinaanleg verdringen plaatselijk de agrarische functie. In de tweede helft van de 19de eeuw verschijnt er een groot aantal pensions en vakantieverblijven (o.a. Hotel Brinkhorst). Na 1850 verdicht zich de bebouwing langs de Binnenweg geleidelijk. Ook langs de straatweg, de Kastanjelaan en de Pieperslaan ontstaat nu bebouwing. Het spoor werd ten noorden van het dorp aangelegd en heeft weinig implicaties voor het ruimtelijk beeld. Gedeeltelijk loopt de spoorlijn langs de grens van de Middachter Bossen, de begraafplaats en open ruimte ten noorden van straatweg. In de eerste helft van de vorige eeuw werd een nieuwe woonbuurt aangelegd tussen Binnenweg en Buitensingel (Laan van Avegoor). In de tweede helft ging het vooral om het opvullen van open plekken, naast de bebouwing van tuinen van voormalige buitenplaatsen.

Afbeelding 21 Villa langs de Zutphensestraatweg te Ellecom

5.5

De Steeg

5.5.1

Op de grens van twee marken

De Steeg is ontstaan op de grens van de Rheder en de Ellecomse marken. Deze grens liep over de lijn Diepe Steeg / Oversteeg ("steeg" = smalle, stijgende weg). Bij het raakpunt met de IJssel was er een voetveer. De kruising van deze "steeg" met de weg Arnhem-Zutphen vormt het centrale punt van waaruit de nederzetting zich heeft ontwikkeld. Deze lijn scheidt tevens globaal de invloedssferen van beide kastelen, Middachten en Rhederoord. In de oude naamgeving vindt men dit terug: respectievelijk Rheder Steeg en Middachter Steeg. Het ontstaan van De Steeg heeft te maken met het kasteel Middachten (ca. 1190). Een deel van de boerderijen en arbeiderswoningen was horig aan dit kasteel. Toch komt dit niet tot uitdrukking in het bebouwingspatroon (georiënteerd op de doorgaande weg) of in het

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

44

wegenpatroon (ingang Middachten niet op dorp gericht) van het huidige dorp. In feite richten de boerderijen en het kasteel van Middachten zich op een oude Middeleeuwse heirweg, die zuidelijker lag dan de huidige straatweg. De Oversteeg en Boerenweg zijn restanten van deze heirweg. Alle oude boerderijen die behoren bij kasteel Middachten lagen aan deze weg tussen de Steeg en Ellecom. Het betreft onder meer Hoppenkamp, Oud Middachten en Wolfskuil. Naast de Poll in de Havikerwaard zijn dit de oudste boerderijen op Middachten, de andere dateren van later. Tussen Middachten en Hof te Dieren zijn verschillende verbindingswegen aangelegd. De naam Prinsenpad verwijst nog naar de contacten die vroeger onderhouden werden tussen beide landgoederen. Tussen 1745 en 1746 wordt in opdracht van Willem Reynier Brantsen (1701-1789) het landhuis Rhederoord ter wester zijde van De Steeg gebouwd34. Zijn neef Derk Willem Abraham Brantsen (1742-1808) erfde Rhederoord. Tuinarchitect J.P. Post zorgde ervoor dat Rhederoord in de laatste kwart van de 18de eeuw een bekende en gerenommeerde bezienswaardigheid werd. Bijzonder waren de vergezichten over de IJsselvallei en de veelsoortige exoten.35 Het tracé van de huidige Parkweg vormde de oostelijke toegangsweg vanuit het dorp De Steeg naar het landgoed Rhederoord. Ook langs deze toegangsweg lag aanvankelijk nauwelijks bebouwing.

Afbeelding 22 Uitzicht over de IJsselvallei vanaf landgoed Rhederoord (bron: www.rhederoord.nl)

34

http://www.rhederoord.nl/

35

http://www.rhederoord.nl/

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

5.5.2

45

Dorp tot begin 19de eeuw

Aan het begin van de 19de eeuw ligt er enige verspreide bebouwing langs vooral de zuidzijde van de straatweg en aan het begin van de Diepesteeg en de Oversteeg. De verspreide bebouwing langs de straatweg begint bij "De Engel" (op de plaats van dit 19de eeuwse hotel staat nu het gemeentehuis) in het westen tot aan de Smidsallee in het oosten. Dit ervaart men nu nog als de eindpunten van het dorp De Steeg. De westelijke ingang van Rhederoord met enkele gebouwen ligt feitelijk buiten de bebouwde kom van De Steeg. In de omgeving van het kasteel Middachten liggen enkele pachtboerderijen, langs de Oversteeg. 5.5.3

Ontwikkeling in de 19e eeuw

Onder invloed van de aanleg van de Spoorlijn Arnhem-Zutphen, en het in zwang raken van het “buiten wonen”, ontwikkelt De Steeg zich vanaf het eind van de 19de eeuw en in het begin van de 20ste eeuw tot woon- en vakantiedorp. Langs de straatweg en de Oversteeg worden villa's en vakantieverblijven gebouwd. Eveneens verschijnt enige bebouwing langs de spoorlijn. In de jaren ‘20 ontstaat buiten de dorpskern ten noorden van de spoorlijn in de omgeving van de Bergweg een buurtje met eenvoudige arbeiderswoningen. Aan de Bentincklaan wordt rond deze tijd het Strooien Dorp gebouwd, een karakteristiek voorbeeld van volkswoningbouw. Deze spoorlijn deelt het dorpsgebied ten noorden van de straatweg als het ware op in een centraal deel en een perifeer deel, waarin het landgoed Rhederoord ligt. In het westen van De Steeg gaat de spoorlijn over de straatweg heen en vormt zo een begrenzing van het dorp. Buiten het eigenlijke dorp ontstaat nabij de westelijke ingang van Rhederoord en in de omgeving van het voormalige station en het voormalige gemeentehuis in de jaren dertig een nieuwe bebouwingsconcentratie. 5.5.4

Ontwikkeling 1e helft 20ste eeuw

In het begin van de vorige eeuw ontstaan nieuwe woningcomplexen ten noorden van de straatweg tussen de Diepesteeg en de Parkweg op de akkerlanden oostelijk van Rhederoord. In de jaren twintig van de vorige eeuw werd het meest westelijke deel van het park van Rhederoord door de gemeente Rheden voor woondoeleinden aangekocht. In de jaren dertig ontstond op deze plek de landelijke villawijk ‘Rozenbosch’. 5.5.5

Ontwikkeling 2e helft 20 ste eeuw

In de tweede helft van de vorige eeuw vormen de aanleg van rijksweg A348, de verlegging van de IJssel en de aanleg van de Aldenburglaan de voornaamste ingrepen in de structuur van het dorp. Door deze laatste ingreep, die aanhaakt op het centrale punt van De Steeg, verandert de Oversteeg van een hoofdstraat in een secundaire straat. De afrit van de A348 maakt de Aldenburglaan tot een nieuwe hoofdentree van De Steeg. De open akkers tussen De Steeg en Middachten, die door de Aldenburglaan worden doorsneden, zijn vervolgens voor een belangrijk deel gebruikt voor de uitbreiding van het woongebied.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

5.6

Rheden

5.6.1

Agrarisch verleden van Rheden

46

De kaart uit omstreeks 1840 laat de kern Rheden zien met het omliggende landelijk gebied. De oude rivierarm "de Laak" lag als een scheidend element in het landschap. De Laak vormde de grens tussen de hoge, glooiende en de lage, vlakke gronden. Ten zuiden van de Laak bevonden zich de wei- en hooilanden in de uiterwaarden, het Rhederlaag. Ten noorden van de Laak lag de bebouwing van de kern Rheden en van het gehucht Worth-Rheden met de omliggende bouwlanden. Deze bouwlanden, de Rheder en de Worth-Rheder enk, werden in het noorden begrensd door de bos- en heidegebieden van de Veluwezoom met de landgoederen Heuven-de Heurne, Rhederhof en Valkenberg. Aan de zuidrand van de komvormige enk lag een "krans" van bebouwing, gevormd door van west naar oost - landgoed "de Kruishorst", de boerderijen van het gehucht WorthRheden, "de Brink", het landgoed "Scherpenhof", en de dorpsbebouwing van Rheden. De bebouwing van Rheden bestond in die periode uit boerderijen aan de Methorstweg, de Dorpsstraat en de Groeneweg36. Deze wegen kwamen samen bij de Hervormde Kerk, die de kern Rheden markeerde. Op deze plek bevond zich de oude, van oorsprong romaanse kerk. De romaanse toren is thans nog aanwezig, het schip dateert van omstreeks 1500. Parallel aan de straatweg Arnhem-Zutphen (1820) werd in 1865 de spoorlijn aangelegd. Tussen Rheden en De Steeg kwam een station. De oost-west gerichte infrastructuur doorkruiste de oude wegen en de schaapsdriften en verdeelde de enk in een noordelijk en een zuidelijk deel. 5.6.2

Opkomst van de industrie

Tot aan het begin van de vorige eeuw breidde het dorp zich zeer geleidelijk uit langs de bestaande wegen. Omstreeks 1900 kwam in het tot dan toe agrarische Rheden industrie tot ontwikkeling. Aan de IJssel -in het Rhederlaag en ten oosten van de dorpskern- werden steen- en betonfabrieken opgericht. Geleidelijk ontwikkelde het gebied tussen Groenestraat en Veerweg zich tot bedrijventerrein. De komst van de industrie ging gepaard met groei van de bevolking. In de nabijheid van de bedrijven en in het westen van het dorp werden arbeiderswoningen gebouwd. Rheden kreeg naast het agrarische karakter ook steeds meer het uiterlijk van een industriedorp. Vanaf circa het begin van de vorige eeuw ging zich langs de straatweg Arnhem-Zutphen een lint van bebouwing aftekenen. Langs een aantal voormalige schaapsdriften, ten noorden van de straatweg, werden villa's en landhuizen gebouwd. 5.6.3

Uitbreiding na 1945

Na 1945 werd Rheden fors uitgebreid. Ten westen van de Groenestraat-Oranjeweg werd in fasen het woongebied Rheden- West ontwikkeld. Dit gebied is als het ware een grote nieuwbouwwijk met clusters van veelal twee-onder-een-kap en rijtjeswoningen. Het beeld van Rheden als woongemeente (forenzengemeente) ging geleidelijk het agrarische en industriële karakter van het dorp overheersen. In de jaren '70 werd de autosnelweg A348 aangelegd, die een grote ingreep in het landschap betekende. Het dorp Rheden werd door de autosnelweg afgesneden van de IJssel en de weidegebieden. 36

Groenestraat 10 vormt een tastbare herinnering aan het agrarisch verleden van Rheden

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

5.7

Velp

5.7.1

Historische ontwikkeling

47

De nederzetting Velp wordt reeds in de elfde eeuw vermeld; de oudste kern betreft de buurt rondom de oude kerk (Oude Jan) in Velp-Zuid). Het dorp lag in het overgangsgebied tussen de heide en de bossen op de stuwwal en de weilanden in het rivierdal van de IJssel. Het bij het dorp behorende gebied werd doorsneden door de straatweg tussen Arnhem en Zutphen. Velp was vooral een agrarische nederzetting met boerderijen en arbeiderswoningen temidden van bouwlanden, boomgaarden en moestuinen, waarvan de sfeer in belangrijke mate werd medebepaald door de aanwezigheid van verschillende landgoederen met hun fraaie huizen, aangelegde tuinen en lanenstelsels. Een goed voorbeeld is landgoed Daalhuizen, dat nog steeds een belangrijk cultuurhistorisch element is in de ruimtelijke structuur van Velp, mede gezien de functie die het heeft als entree tot het dorp. Velp had reeds aan het begin van de 19de eeuw een betrekkelijk dicht wegenpatroon, dat in het zuiden voor een belangrijk deel was gericht op de oude kerk. Sommige van deze wegen kunnen worden gezien als kerkwegen van de landgoederen naar de kerk. De volgende kerkwegen naar de Oude Jan (Mattheuskerk) te Velp kunnen onderscheiden worden: -

Overhagenseweg, kerkweg van het landgoed Overhagen Reinaldstraat, kerkweg van het landgoed Biljoen Kerkallee, kerkweg van de landgoederen Ommershof en Larenstein Kerkstraat-Stationsstraat-Tramstraat-Achtsprong-Bosweg, kerkweg van het landgoed Rosendaal Schrijnse Kerckweg (thans Oranjestraat) kerkweg richting Daalhuizen verbinding naar Velpsche Broek: huidige IJssselstraat-Broekstraat verbinding naar de Veluwezoom: Wilhelminastraat-Jeruzalem-DennenwegKluizenaarsweg

Vanaf het einde van de 18de eeuw kwam een gestage transformatie op gang waarbij het accent hoe langer hoe meer verschoof van de agrarische nederzetting naar een (suburbane) woonplaats die voor een belangrijk deel was gericht op de hogere inkomensgroepen. De straatweg werd het dichtst bebouwde deel van Velp, terwijl vooral ten noorden daarvan in de loop der jaren een groot, min of meer aaneengesloten villagebied ontstond. Van het agrarische verleden bleef uiteindelijk in de bebouwing vrijwel niets herkenbaars over. Voor de ruimtelijke ontwikkelingsgeschiedenis van Velp zijn ook de Rozendaalse beek, de Beekhuizense beek en later de spoorverbinding tussen Arnhem en Zutphen van groot belang geweest. Aan de vanuit Rozendaal zuidwaarts stromende Rozendaalse beek ontwikkelde zich ondermeer de buurt Jerusalem, met zijn watermolens en het buurtje rondom de in 1967 herbouwde Van Lennepsmolen (Hendrikus Avelinghstraat 2) die al in de late Middeleeuwen wordt genoemd. De beek stroomde ook over het landgoed Overbeek en was daar deels omgevormd tot waterpartijen, die later in gewijzigde vorm werden opgenomen in het villapark Overbeek. Bij de latere uitbreidingen in Velp-Zuid werden langs de President Kennedylaan en de Zwanensingel waterpartijen aangelegd, waarbij mogelijk eveneens gebruik werd gemaakt van de beek. Door de uitbreidingen in Velp-Zuid en door de overkluizingen is de oorspronkelijke loop van de beek en de ligging van het beekdal slechts in zeer beperkte mate herkenbaar. Van de Beekhuizense beek is de oorspronkelijk loop daarentegen nog vrijwel geheel herkenbaar. Langs de Beekhuizense weg presenteert de beek zich als een smal stroompje in de voortuinen van de villabebouwing. De vier papiermolens aan deze beek zijn verdwenen. Van het in 1617 gebouwde molencomplex aan de voet van

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

48

de Keijenberg bleef het (witgepleisterde) molenhuis bewaard. De in 1865 geopende spoorverbinding tussen Arnhem en Zutphen betekende een nieuwe scheiding tussen VelpNoord en Velp-Zuid maar gaf ook een sterke nieuwe impuls aan de groei van het dorp. 5.7.2

De oude dorpkern van Velp

De oudste kern - vroeger ook wel aangeduid als “Oud-Velp” - betreft de buurt rondom de oude N.H. kerk (De Oude Jan) aan de Kerkstraat. De oudste delen van het eenbeukige romaanse zaalkerkje dateren mogelijk uit de 12de eeuw. Van een echte, dichtbebouwde kern was tot diep in de 19de eeuw amper sprake: de bebouwing, vooral bestaande uit boerderijen en arbeiderswoningen, stond verspreid rondom de kerk en langs wegen en paden in de verdere omgeving met verdichtingen aan de huidige Vianenstraat en het zuidelijke deel van de IJsselstraat. De pastorie stond westelijk van de kerk op een omgracht terrein. Pas in de loop van de 19de eeuw raakte de Kerkstraat bebouwd met voorname herenhuizen en villa’s. Tussen 1839 en 1841 werd - eveneens aan de Kerkstraat - de neoclassicistische Waterstaatskerk (Grote kerk) gebouwd, naar ontwerp van de architect Evert Jenni. Beide kerken zijn rijksmonument. De overige bebouwing in Velp-zuid concentreerde zich tot in de twintigste eeuw voornamelijk aan vanouds bestaande wegen en langs de in 1865 geopende spoorverbinding tussen Arnhem en Zutphen. De aanleg van het spoor betekende overigens een nieuwe scheiding tussen Velp-Noord en Velp-Zuid maar gaf ook een sterke nieuwe impuls aan de groei van het dorp. Nabij het station werden langs het spoor verschillende villa’s gebouwd. Verder westwaarts kreeg de bebouwing aan het spoor echter een veel gemengder karakter, doordat daar ook vele eenvoudige woningen werden gebouwd. Al met al ontstond een lint dat zich duidelijk aftekende binnen de rest van het dorp, doordat de bebouwing zich naar het spoor en de daarlangs aangelegde straten richtte. In dit historisch lint zijn verscheidene monumentale villa’s gelegen die in het kader van de MIP-rapportage geïnventariseerd zijn. Enkele vermeldenswaardige panden zijn de in 1885 gebouwde neogotische R.K. O.L. Vrouw Visitatiekerk van de Arnhemse architect J.W. Boerbooms aan de Emmastraat en het markante door de rijksbouwmeester C.H. Peters ontworpen postkantoor uit 1908-1910 op de hoek van de Hoofdstraat en de President Kennedylaan, beide rijksmonument. Als gevolg van de verdere uitbreidingen groeide Velp-Zuid verder uit. Het wordt thans in het noorden begrensd door de straatweg, in het oosten door de landgoederen Biljoen en Overhagen, in het zuiden door de autosnelweg en in het westen door landgoed Daalhuizen en het voormalige landgoed Larenstein, thans in gebruik bij de gelijknamige Hogeschool. 5.7.3

De straatweg (Hoofdstraat)

Vanaf het einde van de 18de eeuw vestigden zich vele vreemdelingen in het dorp, aangetrokken door de fraaie omgeving. In korte tijd ontstond aan weerszijden van de straatweg tussen Arnhem en Zutphen een min of meer aaneengesloten rij aanzienlijke huizen, die met elkaar wedijverden in schoonheid en verscheidenheid. Daartussen bevond zich ook het landgoed Overbeek met zijn deels tot fraaie waterpartijen omgevormde onderdelen van de Rozendaalse beek. Deze buurt - vroeger aangeduid als “Nieuw-Velp” - is ook thans nog het meest verdichte deel van de straatweg, namelijk tussen de Wilhelminastraat en de Vijverlaan. De aanleg van de straatweg kort na 1820 en de daaropvolgende herhaaldelijke verbeteringen leidden uiteindelijk tot de verplaatsing van het centrum van de omgeving van de oude kerk naar de straatweg, hetgeen door de nieuwe naam “Hoofdstraat” nog eens wordt onderstreept. Eén van de verbredingen van de

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

49

Hoofdstraat vond plaats in 1921 toen ruimte nodig was ten behoeve van de aanleg van de rails voor de tram naar Arnhem. 5.7.4

Velp-Noord / Jerusalem

Het landschapsbeeld van Velp-Noord werd tot in de 19de eeuw in belangrijke mate bepaald door de afwisseling van landbouwgronden, bossen en de buitenplaats Overbeek. Direct ten noorden van Overbeek lag aan de Rozendaalse beek een afzonderlijk buurtje dat op de kadastrale minuut van 1832 wordt aangeduid als de buurschap Jerusalem. De kern van het buurtje werd gevormd door een tweetal papiermolens. Op de plek van de Benedenste molen - in de 16de eeuw een oliemolen - staat thans ongeveer de villa Klein Molenbeke. Ook van de - kort na 1600 gebouwde - tweede papiermolen bleef weinig herkenbaars over. Na de beëindiging van de papierfabricage omstreeks 1866 was er overigens enige tijd een grutterij gevestigd. De beek werd in 1967 overkluisd. In Jerusalem is onder meer het voormalige café Laros te vinden met een gaaf bewaard gebleven interieur van omstreeks 1900 (inclusief wandschilderingen). Als gevolg van de latere uitbreidingen - hoofdzakelijk villabouw - raakte Velp-Noord vrijwel geheel volgebouwd, waarbij de buurt Jerusalem in de bebouwde kom werd opgenomen. De buitenplaats Overbeek werd daarbij omgevormd tot villapark. De bebouwde kom wordt thans in het noorden grotendeels begrensd door de Ringallee en de verdere grens met de gemeente Rozendaal, aan de oostzijde door de Ossenberg, Keijenberg en het open landbouwgebied ten noorden van de straatweg en aan de westzijde door het landgoed Daalhuizen (of Dordtwijck).

De Imbosch - nederzetting van ontginner en keuterboer Hoewel gelegen in de gemeente Rozendaal, is de ontwikkeling van de nederzetting de Imbosch vermeldenswaardig, daar zij in belangrijke mate samenhangt met de ontginning van de woeste gronden. Ontstaan in het noordelijk gedeelte van het park dat toebehoorde aan het voormalig landgoed Rozendaal, leefden in dit geïsoleerde gebied zo’n 175 jaar lang een handjevol mensen die het woeste gebied van zandverstuivingen en verspreid groeiende struiken hebben beplant met heiden en bossen grove den. Voor hen die de noeste arbeid verrichtten. werden in 1764 woningen gebouwd door de toenmalige eigenaar van landgoed Rozendaal, Asseur Jan Torck. De twee huizen aan de rand van de Imbosch, een klein oud bos dat was overgebleven uit vroeger tijden, werden zodanig ontworpen dat ook het boerenbedrijf uitgeoefend kon worden. Schrale grond zorgde ervoor dat gewassen met moeite verbouwd konden worden. Bovendien ondervond men veel hinder van het wild dat in de vroege morgen of in de avondschemering voedsel ging zoeken. De nederzetting werd een woonplaats voor kleine zelfstandige keuterboeren en bereikte haar grootste omvang in de 19de eeuw, toen de leefgemeenschap vier families (Burgers, Materman, Buurkes en Ter Velde) omvatte. In de laatste decennia van de 19de eeuw kwam er een einde aan de bloeiperiode van de nederzetting. De nederzetting aan de Imbosch is klein gebleven, te ver van de bewoonde wereld langs de rivier af, te weinig bedeeld met vruchtbare grond, te veel verstoken van weideplaatsen om uit te kunnen groeien tot een dorp.37

37

M.J. Matser, 1990

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

GEMEENTE RHEDEN

50

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

6

BOUWKUNST

6.1

Ontwikkeling in de landelijke bouwkunst38

51

Boerderijen en hun bijgebouwen vormen cultuurhistorisch waardevolle elementen in het landschap van de gemeente Rheden. De vorm en indeling geven bijvoorbeeld informatie over de relatie die de bewoners in vroeger tijden hadden met de natuurlijke omgeving, en over de wijze waarop het bedrijfsproces georganiseerd werd. De constructie en het materiaalgebruik vertellen ons iets over het vakmanschap en esthetische voorkeuren. Het grote aantal boerderijen en bijgebouwen, en de onderlinge verscheidenheid ertussen, maakt het ondoenlijk in dit erfgoedplan alle objecten afzonderlijk te beschrijven. Om deze reden is er voor gekozen om de ontwikkeling van de boerderijtypen en hun bijgebouwen, zoals deze zich in de gemeente Rheden en omgeving hebben voorgedaan, te duiden. Hallehuisgroep Ondanks de verschillen in landbouwkundige en economische situatie, behoren alle boerderijen in Gelderland tot de Hallehuisgroep. Deze in de middeleeuwen ontstane boerderijvorm voor het gemengde bedrijf heeft als hoofdkenmerk dat woon-, stal-, werk-, en tasruimten onder één dak zijn gecombineerd. Dit boerderijtype komt voor in Midden- en Oost-Nederland en het aangrenzende deel van Duitsland. In de Middeleeuwen vertoonden de boerderijen in verschillende streken nog veel overeenkomsten. Later ontwikkelden zich door agrarische specialisatie verschillende varianten.

Afbeelding 23 Hallehuisboerderij ‘Neerbosch’ (Diepesteeg 23, De Steeg) ligt langs een oude schaapsdrift. Het gebouw is een rijksmonument.

38

Ontleend aan: M. Hegener, 2003-2

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

52

het bedrijfsgedeelte De boerderij van het hallehuistype heeft een driebeukige opzet. Een gebintenconstructie zorgt voor een onderverdeling in een brede middenbeuk en twee smallere zijbeuken. Het woon- en bedrijfsgedeelte worden van elkaar gescheiden door een tussenmuur, of brandmuur met stookplaats. Wanneer de middenbeuk dienst doet als deel en in de zijbeuken stallen zijn gemaakt, is er sprake van een hallehuisboerderij met middenlangsdeel. In het achterhuis blijft de middenbeuk open als een deel; dat wil zeggen als voer-, werk- en dorsruimte. De lage beuken aan weerszijden bevatten stalruimte voor koeien, paarden en varkens. Het vee staat opgesteld met de koppen naar de deel van waaraf het wordt gevoerd. Dit is een zogenaamde grupstal waarbij de koeien op een verhoging staan met achter zich de mestgoot of grup. Dit staltype is met name op de arme zandgronden veelal de opvolger van de potstal. Dit oudere staltype is een ca. één meter diep uitgegraven stal waarin de mest wordt “opgepot”. Dit betekent dat het vee op zijn eigen mest staat, die telkens vermengd werd met stro en heideplaggen. Enkele keren per jaar wordt de mest verwijderd en over het akkerland uitgespreid. het woongedeelte Ook in het woongedeelte is de door het gebintwerk bepaalde driedeling goed herkenbaar. De middenbeuk bevat de voornaamste woonruimte die oorspronkelijk uit één grote kamer bestond. De door wandjes afgescheiden zijbeuken bevatten ruimten die gebruikt worden als slaapkamer, berging, spoel- of wasruimte. Vaak is er in een van beide beuken een kelder voorlevensmiddelen met daarboven een kamertje (de opkamer) als slaapkamer. In de middenkamer, de woonkeuken, werd geleefd en gekookt. De voornaamste stookplaats was hier ondergebracht. De voordeur kwam direct in de woonkeuken uit. De zoldering boven het woongedeelte bestaat meestal uit een dichte planken vloer. Deze zolder werd gebruikt voor de opslag van graan, het drogen van vruchten en als berging. Om in een voorhuis meer ruimte te creëren werd vaak één van de vertrekken opgehoogd of werd één van de zijbeuken uitgebreid. Op deze wijze ontstond een krukhuis met een L-vormige nok. Bij verhoging en/of uitbreiding van beide zijbeuken ontstond het zogenaamde T-huis met een T-vormige nok en/of plattegrond. Deze laatste kwam niet alleen tot stand als historisch gegroeid geheel, doch vanaf het midden van de 18de eeuw werd deze variant gebouwd.

Afbeelding 24 Hallehuis, middenlangsdeeltype, T-huis uit de IJsselstreek

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

53

Afbeelding 25 T-boerderij te Dieren bij de splitsing van de Imboschlaan en de provinciale weg N786

bouwmaterialen De oudste boerderijen bestonden uit materialen uit de directe omgeving zoals veldkeien, leem, hout, twijgen en heide. De wanden werden gevormd door een houten raamwerk met een vulling van beleemd vakwerk. Baksteen werd vanaf de 15de eeuw in de boerderijbouw toegepast. Deze verstening vond het eerst plaats in het westen van het land, in de omgeving van de grote handelssteden en in het rivierengebied waar de klei voor de bakstenen werd gevonden en in het algemeen bij de grote boerderijen. Op de zandgronden op grotere afstand van de handelscentra en bij de minder welvarende bedrijven voltrok de verstening zich slechts langzaam. Bij de vroegste voorbeelden beperkte de verstening zich meestal tot het voorhuis. Een verschijnsel dat zich op de Veluwse zandgronden nog tot in de vroege 20ste eeuw heeft weten te handhaven.

Afbeelding 26 Middenlangsdeeltype van de Veluwe. Karakteristiek voor de Veluwe is het gebruik van hout voor de zij- en achtergevels

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

54

Bijgebouwen en boerentuinen Ten behoeve van het uitoefenen van het agrarisch bedrijf werden tal van bijgebouwen op het erf gebouwd. Op de erven in Gelderland is, in tegenstelling tot andere delen van Nederland, vaak voor iedere functie een apart gebouw te vinden. Hierbij kan gedacht worden aan (varkens)schuren, schaapskooien, kapbergen en parasolbergen, bakhuisjes en kippenhokken. Al deze elementen zijn van wezenlijk belang voor het functioneren van een boerderij. De indeling van het erf en de plaatsing van de bijgebouwen is vaak karakteristiek voor een bepaalde streek en vertelt veel over de vroegere functie van een boerderij. Dit geldt eveneens voor de erfaanleg en de voor een boerenerf karakteristieke beplanting. Aan de zijde van het voorhuis lagen de door meidoornhaag omgeven moestuin en de bloementuin. Voor de hagen werd wel liguster of beuk toegepast. Vaak was er ook een boomgaard. Voor de boerentuinen geldt dat met name twee soorten voorkomen in de gemeente Rheden. De eerste is een eenvoudige moestuin bestaande uit een groentetuin met een middenpad waarop smalle bedden uitkomen. Deze tuinen komen met name voor op de arme zandgronden. Het tweede type is beïnvloed door de tuinen van de adel. Deze geometrische tuinen zijn eveneens vierkant of rechthoekig van plattegrond en bezitten vaak de wat voornamere, door buxushagen omgeven bedden in de vorm van bijvoorbeeld vierkanten, rechthoeken en cirkels. Dergelijke tuinen zijn met name (in het rivierengebied) te vinden op landgoederen.

Afbeelding 27 Boerderij aan de Bronkhorstweg te Spankeren

6.2

Ontwikkeling van de villabouw39

Voor de gemeente Rheden is de villabouw zeer opvallend. De bouw van villa’s nam een vlucht met de industrialisatie. Deze leidde tot het ontstaan van een nieuwe middenklasse. Met de vestiging van fabrieken in de stad, kwamen er steeds meer arbeiders en werd de stad overbevolkt en daardoor minder aantrekkelijk om te wonen. Tot het midden van de 19de eeuw trokken welgestelde burgers in de zomermaanden naar buiten. Het laatste voorbeeld in de gemeente Rheden van zo’n tweede woning was Heuven. De nieuwe stedelijke middenklasse ging vanaf de tweede helft van de 19de eeuw permanent buiten de stad wonen. Voor Rheden geldt dat de goede (spoor)verbinding met Arnhem een belangrijke rol speelde, alsmede de aantrekkelijkheid van de landschappelijke omgeving. Tussen 1860 en

39

Bij het opstellen van deze paragraaf is gebruik gemaakt van het artikel ‘monumentale villa’s met hun interieurs in de gemeente Rheden’ (Den Boer-Pinxter, 1998). Deze teksten over de ontwikkeling van de villabouw in de gemeente Rheden zijn mede gebaseerd op de monumentenbeschrijving die door drs. R.J.A. Crols van het Gelders Genootschap zijn opgesteld.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

55

1880 vindt er een explosieve groei van het aantal villa’s plaats, onder andere langs het spoor en de straatweg naar Arnhem. Een groot deel van de panden op de monumentlijst bestaat uit villa’s. Het ontwerp van de villa’s en landhuizen is zowel van landelijk bekende architecten als plaatselijke bekende. Op deze plaats wordt ingegaan op de verschillende stijlen waarin de villa’s zijn opgetrokken. Voor een beschrijving van de individuele objecten wordt verwezen naar de MIP-rapportage voor de gemeente Rheden40 en de redengevende beschrijvingen die ten grondslag liggen aan de aanwijzing van gemeentelijke en rijksmonumenten. Neo-Classicisme en Neo-Gotiek Villa’s in neo-classicistische stijl hebben vaak een rechthoekig grondoppervlak en zijn symmetrisch ingedeeld. In de meeste gevallen zij ze wit gepleisterd en voorzien van schuiframen met een zesdelige onderverdeling. Voor de Nederlandse villabouw is Zocher van belang geweest. Hij ontwierp zowel huizen als parken. Zijn opleiding kreeg hij in Frankrijk, maar zijn werk is ook beïnvloed door de Gothic Revival. Hij introduceerde deze gotische stijl in Nederland, maar ook heeft hij ontwerpen gemaakt in de neo-classicistische stijl. De neo-gotiek is een bouwstijl die qua vormgeving teruggrijpt naar de gotiek van de Middeleeuwen. Eclecticisme Veel villa’s zijn gebouwd in een eclectische stijl. Dit is een combinatie van verschillende historische bouwstijlen. Kenmerkend voor de periode tussen 1850 en 1875 zijn de ornamenten en versieringen, de zogenaamde wenkbrauwboogjes en rijk versierde consoles. Langs de spoorlijn staat een groot aantal villa’s in eclectische stijl.

Afbeelding 28 Villa in eclectische stijl te Dieren (links) en Afbeelding 29 Villa in de Um-1800 stijl in De Steeg (rechts). Laatstgenoemde villa staat bekend onder de naam ‘Klein Duimpje’; een verwijzing naar de voorstelling in het reliëf boven de entree .

40

Stichting MIP-Gelderland, 1991

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

56

Neo-Renaissance Aan het einde van de 19de eeuw kwam de neo-renaissance stijl in de mode. Met het ontwerp werd teruggegrepen naar de Hollandse Renaissance uit de Gouden Eeuw. Mooie voorbeelden van deze stijl zijn te vinden in de Hoflaan te Dieren, waar onder meer in 1892 een groepje villa’s door de architecten J. Brink Evers en H. Evers in opdracht van de heer Schuijmer werd gebouwd. Chaletstijl Dit is een op Zwitserse chalet geïnspireerde bouwtrant, waarbij vaak overstekende daken met houtsnijwerk, vakwerk, houten erkers en veranda’s worden toegepast. Overgangsarchitectuur/ Art Nouveau Overgangsarchitectuur is de verzamelnaam voor de vele varianten van een gemengde bouwstijl, die de overgang vormt van de eclectische stijl naar de moderne en niet meer aan historische motieven gebonden architectuur. In deze stijl worden renaissancistische, Jugenstil-achtige en Berlagiaanse elementen als torentjes, rondbogen en gekleurde banden naast elkaar gebruikt. In villapark Overbeek zijn veel villas in deze stijl gebouwd. Um 1800-stijl De Um 1800-stijl is een historische bouwtrant (van ongeveer 1905 tot 1920), die genoemd is naar het in 1908 gepubliceerde boek ‘Um 1800’ van Paul Mebes en gekenmerkt is door de toepassing van vooral 18de-eeuwse stijlmotieven. Kenmerkend is de sobere hoofdvorm.

Afbeelding 30,31,32 De stijl van villa’s in de gemeente Rheden is zeer divers (links: Hoofdstraat 38, De Steeg; rechtsboven: Diepesteeg 42, De Steeg; rechtsonder: Villa Boschlust, Diepesteeg 40, De Steeg)

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

57

Engelse Landhuisstijl De Engelse landhuisstijl is een op Engelse landhuizen geïnspireerde bouwstijl (van ongeveer 1900-1925), waarbij vaak rieten kappen, vensters met kleine roedenverdeling en soms vakwerk werden toegepast. Gooise Landhuisstijl Gooise en Engelse cottages vormden de inspiratiebron voor de Gooise Landhuisstijl. Binnen werd vooral gewerkt met lambrisering en balkenplafonds. Nieuwe Bouwen en Functionalisme Functionalisme is een internationale bouwtrant (van ongeveer 1920 tot 1940) waarbij het ontwerp is gebaseerd op een analyse van de functie van het gebouw. Veel aandacht wordt besteed aan de toetreding van licht en lucht en er wordt veel gebruik gemaakt van moderne materialen zoals staal, glas en beton, en blok- en cilindervormen, platte daken en witgepleisterde gevels zonder ornamenten. Nieuwe Bouwen is de Nederlandse variant van het Functionalisme. Een mooi voorbeeld van het Nieuwe Bouwen in de gemeente Rheden is villa Nieuw Schoonoord (vroeger Avondzon) aan de Hoofdstraat te Velp, een gemeentelijk monument.

6.3

Industriële bebouwing

De opkomst van de industrie aan het eind van de 19de eeuw is niet aan de gemeente Rheden voorbij gegaan. Met name aan de dorpen Rheden, Dieren en Velp is dit af te lezen. Hierbij zijn de aanleg van de spoorlijnen naar Arnhem, Zutphen en Apeldoorn en het Apeldoorns Kanaal van belang geweest. In Dieren is de belangrijkste concentratie van industriële bebouwing nog steeds te vinden langs het Apeldoorns Kanaal. Zuidwestelijk van de Geitenbergse brug over het Apeldoorns Kanaal bevindt zich bijvoorbeeld het bedrijfsterrein van de fa. Lepper, een (fiets-) zadelfabriek, gesticht op het terrein van een voormalige ijzergieterij. Op het terrein waren tot voor kort restanten van de oude bedrijfswoning te vinden.

Afbeelding 33 De firma Lepper langs het Apeldoorns Kanaal

De bekendste onderneming was de Gazellefietsfabriek, aanvankelijk gehuisvest in een voormalige lakfabriek aan de Wilhelminaweg. Het complex werd later diverse malen uitgebreid. Het hoofdgebouw van de Gazellefabriek, dat in 1902 verrees, is centraal in de

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

39.001 – 2008 02 11 Inleidend-v6.doc

58

dorpskern van Dieren gelegen. In tegenstelling tot veel andere industriële bedrijvigheid in Dieren was de ontwikkeling van deze fietsenfabriek gelieerd aan het spoor in plaats van het Apeldoorns Kanaal.

Afbeelding 34 Gazellefabriek

In Rheden ligt het bedrijventerrein Haveland. Aan de IJssel werden hier aan het begin van de twintigste eeuw verscheidene steen- en betonfabrieken opgericht. In de nabijheid van de bedrijven en in het westen van het dorp werden arbeiderswoningen gebouwd. Ook het gemaal ‘De Volharding’ aan de Lathumseveerdijk te Velp dient gerekend te worden tot het industrieel erfgoed van de gemeente Rheden.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN