Entomofagie als oplossing voor de eiwitcrisis Afstudeerproject
Bacheloropleiding Voeding & Diëtetiek Hogeschool van Amsterdam Hetty Korsten & Mylana Uitenbogaardt 2014108 Januari 2014
Entomofagie als oplossing voor de eiwitcrisis Auteurs: Hetty Korsten Diëtist i.o. Straat Davis 91 1505 EB Zaandam
Mylana Uitenbogaardt Diëtist i.o. Generaal Krayenhoffstraat 87 1411 BB Naarden
Afstudeeropdracht: 2014108 Opdrachtgever / Docentbegeleidster: Mevrouw Dr. J.W. Zijlstra Diëtist en psycholoog Docent opleiding Voeding, Hogeschool van Amsterdam.
1
Dankwoord Gedurende twintig weken hebben wij gewerkt aan onze afstudeerscriptie als afronding van de opleiding Voeding & Diëtetiek aan de Hogeschool van Amsterdam. In deze scriptie is er literatuur- en kwalitatief onderzoek gedaan naar de voordelen van entomofagie en de bereidwilligheid van de diëtist en consument hiertoe als oplossing voor de eiwitcrisis. Deze scriptie is uitgevoerd in opdracht van het Lectoraat Gewichtsmanagement van de Hogeschool van Amsterdam, Domein Bewegen, Sport en Voeding. Wij willen onze docentbegeleidster Hanna Zijlstra bedanken voor haar enthousiaste medewerking, begeleiding en feedback. Wij hebben met veel plezier en enthousiasme aan onze scriptie mogen werken. Hetty Korsten en Mylana Uitenbogaardt 4e jaars studenten Voeding en Diëtetiek Hogeschool van Amsterdam
2
Samenvatting Naast het stijgen van de wereldbevolking is het ook de stijgende welvaart in nadrukkelijk Azië welke de vraag naar vlees doet stijgen. Het steeds schaarser worden van eiwit door deze toegenomen vraag, wordt ook wel de eiwitcrisis genoemd. De vraag naar vlees en daarmee de druk op de veehouderijen wordt steeds groter. De productie van broeikasgassen door vee vormt een groot deel van het broeikasprobleem. Het zoeken naar milieuvriendelijke alternatieve eiwitbronnen is van groot belang. Het eten van insecten is in veel culturen een normaliteit. De productie van insecten is vele malen milieuvriendelijker dan die van vlees. Ook is de voedingswaarde van insectenvlees veelal beter dan die van vlees. In de westerse landen is het eten van insecten nog niet geïntegreerd. Doel De mogelijkheden van entomofagie beschrijven, onderzoeken in welke mate diëtisten en consumenten open staan voor het consumeren van insecten, voorlichting geven aan diëtisten en consumenten over het eten van insecten en een aanbeveling schrijven voor het integreren van entomofagie in Nederland. Methode Er is literatuuronderzoek en kwalitatief onderzoek uitgevoerd. In het literatuuronderzoek is onderzoek gedaan naar wat entomofagie is en waar deze wordt uitgevoerd. Ook is onderzocht wat de voedingswaarde is van verschillende insecten en welke milieubelasting de productie van insecten geeft in vergelijking met vlees uit vee. In het kwalitatief onderzoek is er een interview gehouden met een entomoloog en is via 8 interviews met diëtisten en 8 met consumenten gekeken naar de accepatatie van entomofagie in Nederland. Resultaten Meerdere onderzoeken ondersteunen het feit dat de productie van insectenvlees vele malen milieuvriendelijker is dan de productie van vlees uit de veeteelt. Gekeken naar de voedingswaarde zijn insecten een goed alternatief voor vlees. In de westerse landen wordt het eten van insecten soms beschouwd als primitief. In veel niet westerse landen wordt het eten van insecten beschouwd als delicatesse. De mind-set over het eten van insecten lijkt een grote rol te spelen in de acceptatie van entomofagie. Diëtisten en consumenten staan over het algemeen positief tegen over het eten van insecten. Zowel de consument als de diëtist denkt dat het eten van insecten met de tijd normaal kan worden. Consumenten moeten worden geïnformeerd over hoe zij de insecten kunnen bereiden en wat de voordelen hiervan zijn. Het in producten verwerken van insecten helpt om mensen te laten wennen aan het idee van entomofagie. Conclusie Gekeken naar milieubelasting en eiwitsamenstelling zijn insecten wellicht een goede vervanger voor vlees uit vee. Op basis van de interviews kan worden gesteld dat de integratie van entomofagie in de westerse landen tijd en kennis over entomofagie vraagt. Het geven van informatie over entomofagie kan hierbij een grote rol spelen. Echter is er meer onderzoek nodig naar de milieubelasting en gezondheidsvoordelen van meerdere soorten insecten om een betere vergelijking te maken met deze uit vlees van veeteelt. Trefwoorden: Entomofagie, eetbare insecten, eiwitcrisis, ecologische voetafdruk.
3
Summery With the increase of the world population, which is especially in Asia, the need for meat grows. Because of the growing population the amount of protein lowers, this is called the protein crisis. The pressure on livestock farms is increasing due to the demand of meat. The production of greenhouse gases by livestock is a large part of the greenhouse effect. The search for more environmentally friendly alternative sources of protein is of great importance. Eating insects is in many cultures normal. The production of insects is many times more environmentally friendly than those of meat. Also, the nutritional value of insect meat is often better than those of meat. In Western countries, eating insects is not yet integrated. Goal Describe the possibilities of entomophagy, examine the extent of dieticians and consumers about consuming insects and write a recommendation for integrating entomophagy in the Netherlands. Method There is used literature and qualitative research. The literature explored what entomophagy means and where it is already normal. By literature there is also explored what the nutritional value is of various insects and what cause they have on the environment. The qualitative study consisted a interview with an entomologist and eight interviews with dieticians and 8 interviews with consumers to find out what the acceptance is of entomophagy in the Netherlands. Results Several studies support the fact that the production of insect meat is much more environmentally friendly than the production of meat from livestock. Looked at the nutritional value of insects, they are a good alternative to meat. In Western countries, eating insects is sometimes considered as primitive. In many non-Western countries eating insects are considered a delicacy. The mind-set about eating insects seems to play a major role in the acceptance of entomophagy. Dieticians and consumers are generally positive about eating insects. Both consumers and dieticians think eating insect will be normal in the future, but it needs time. Consumers should be informed about how they can prepare the insects and what the advantages are. Processing the insects in products can help the people to get used to the idea of entomophagy. Conclusion Looked at environmental taxes and protein composition, insects might be a good substitute for cattle meat. Based on the interviews, it can be stated that the integration of entomophagy in Western countries requires time and knowledge. Giving information about entomophagy can play a major role. However, more research about the environmental and health benefits of different species of insects is needed to make a better comparison with meat from livestock. Keywords: Entomophagy, edible insects, protein crisis, ecological footprint.
4
Inhoudsopgave Titelpagina Dankwoord Samenvatting Summery 1. Inleiding 1.1 Aanleiding 1.2 Probleemstelling 1.3 Doelstelling 2. Materialen en Methode 2.1 Literatuuronderzoek 2.2 Kwalitatief onderzoek 3. Resultaten 3.1 Resultaten literatuuronderzoek 3.1.1 Wat zijn insecten 3.1.2 Het verschil tussen dierlijk eiwit van insecten en van vee 3.1.3 Eetbare insecten 3.1.4 Waar en hoe worden insecten gegeten 3.1.5 Verwerking van insecten in de Nederlandse voedingsindustrie 3.1.6 De eiwitcrisis 3.1.7 Opwarming van de aarde 3.1.8 Ecologische voetafdruk 3.1.9 De productie van insecten 3.1.10 Insect in de keuken 3.2 Resultaten kwalitatief onderzoek 3.2.1 Perceptie van een entomoloog 3.2.2 Perceptie van diëtisten 3.2.3 Perceptie van consumenten 4. Discussie 4.1 Discussie literatuuronderzoek 4.2 Discussie kwalitatief onderzoek 5. Conclusie 6. Aanbeveling Literatuurlijst Bijlagen Bijlage I. Beoordeling literatuur level of evidence en impact factor Bijlage II. Interviewgids diëtisten Bijlage III. Interviewgids consumenten Bijlage IV. Aminozuren verhouding van insecten en aanbevolen dagelijkse hoeveelheid voor mensen Bijlage V. Uitwerking interviews diëtisten Bijlage VI. Uitwerking interviews consumenten
5
p.1 p.2 p.3 p.4 p.6 p.6 p.6 p.6 p.7 p.7 p.7 p.9 p.9 p.9 p.9 p.11 p.11 p.12 p.13 p.14 p.15 p.16 p.17 p.19 p.19 p.20 p.21 p.23 p.23 p.24 p.26 p.27 p.28 p.30 p.31 p.35 p.36 p.37 p.38 p.40
1. Inleiding 1.1 Aanleiding Het onderwerp van dit project is bedacht door Dr. Hanna Zijlstra docent aan de opleiding Voeding en wordt uitgevoerd in opdracht van het Lectoraat Gewichtsmanagement aan de Hogeschool van Amsterdam, Domein Bewegen, Sport en Voeding. Naar aanleiding van de bevolkingsgroei en de economische groei, is de vraag naar hoogwaardige eiwitten toegenomen. Dit legt een hoge druk op de veeteelt. Van al de agricultuur op de wereld wordt 70% gebruikt voor het houden van vee en voor het produceren van producten uit vee. Dit is 30% van al het land dat er is op aarde. Dit vee consumeert 77 miljoen ton eiwit en produceert 58 miljoen ton eiwit voor de consumptie van mensen. Naast deze getallen is er ook een groeiende vraag naar eiwit voor dierlijke consumptie door huisdieren. De vraag naar eiwit uit dierlijke producten van vee ligt hierdoor nog hoger. (1) Wereldwijd zorgt de agricultuur voor ongeveer een vijfde van alle broeikasgassen. De veehouderijen zorgen van dit aandeel voor 80 procent van alle broeikasgassen. Om de broeikasgassen bij de veehouderijen te verlagen, is het nodig dat er wereldwijd minder vlees gegeten wordt. Hierdoor zal er minder vlees geproduceerd worden en zal de hoeveelheid broeikasgassen uit de veehouderijen worden verminderd. De trend is echter dat er steeds meer vlees wordt geconsumeerd, en dit probleem dus steeds groter wordt. (2) Hoe de groeiende wereldbevolking gevoed kan worden, is een kwestie waarin entomofagie een belangrijke rol kan spelen. Het eten van insecten kan een groot deel van eiwit uit vee overnemen. Dit zowel indirect: door het voeden van vee met insecten, als direct: de consumptie van insecten door mensen. (3) Het doel van dit project is om via literatuur- en kwalitatief onderzoek inzicht te krijgen in de voordelen van de consumptie van insecten en de bereidwilligheid van de diëtist en consument hiertoe als oplossing voor de mondiale en dus ook Nederlandse ‘eiwitcrisis’.
1.2 Probleemstelling Hoe kan entomofagie bijdragen aan verbetering van de eiwitcrisis en hoe staan diëtisten en consumenten tegenover entomofagie?
1.3 Doelstelling Diëtisten en consumenten inzicht geven in hoe entomofagie kan bijdragen aan verbetering van de eiwitcrisis en in kaart brengen hoe de Nederlandse consument en diëtist hier tegenover staan.
6
2. Materialen en Methoden 2.1 Literatuur onderzoek Via Nederlandse en Engelse trefwoorden is er gezocht naar literatuur in verschillende databanken als Science Direct, Pubmed en Cochrane. De literatuur is gekozen op basis van titel, samenvatting, level of evidence en impact factor. De level of evidence is gebruikt om de kwaliteit van individuele studies te classificeren. Dit kan gedaan worden op 5 verschillende niveaus met A1 als beste kwaliteit en D als minst goede kwaliteit. Een onderzoek is op A1 niveau als het een systematische review is dat tenminste gebaseerd is op twee onafhankelijke uitgevoerde onderzoeken op A2-niveau. Een onderzoek op A2 niveau is een onderzoek ten opzichte van een referentietest (‘gouden standaard’) of een prospectief cohort onderzoek van voldoende omvang en follow-up. Een onderzoek is op B niveau als het een vergelijkend onderzoek is maar niet aan alle kenmerken voldoet als een onderzoek op A2 niveau. Een onderzoek is op C niveau als het een niet-vergelijkend onderzoek is en op D niveau als het de mening van een deskundige betreft. (4) Voor dit vakgebied was het niet mogelijk om literatuur te vinden die gebaseerd is op gerandomiseerd dubbelblind vergelijkend onderzoek, een onderzoek ten opzichte van een referentietest (‘gouden standaard’) of een prospectief cohort onderzoek van voldoende omvang en follow-up. Dit betekent dat gevonden literatuur alleen van B, C of D niveau kan zijn. Toch is er voor gekozen om een artikel aan de level of evidence te testen en geen artikelen te gebruiken op D niveau. Naast het gebruik van de level of evidence is ook de impact factor gebruikt om de kwaliteit van een artikel in te schatten. (Zie bijlage I) Deze impact factor wordt elk jaar bepaald voor tijdschriften die zijn opgenomen in de Science Citation Index en Social Science Citation Index. Als een tijdschrift een hoge impact factor heeft, betekent dat er vaak verwezen wordt naar dit tijdschrift. In deze scriptie is een minimale eis gesteld aan een impact factor van 1,5. (5)
2.2 Kwalitatief onderzoek Naast het zoeken van literatuur is er kwalitatief onderzoek gedaan naar de mening van diëtisten, consumenten en een entomoloog. Dit kwalitatief onderzoek bestond uit half gestructureerde interviews. De interviews zijn opgenomen met behulp van audio apparatuur op de laptop. Vervolgens zijn deze via selectief coderen en analyseren omgezet in resultaten. Er is gekozen voor interviews omdat er al veel literatuur onderzoek gedaan is naar entomofagie, maar nog niet naar hoe onderzoekers op het gebied van entomofagie, diëtisten en consumenten hier tegenover staan. Er is gekozen om eerst de onderzoeker op het gebied van entomofagie te interviewen omdat er mogelijk informatie naar voren kwam die te gebruiken was voor interviews met de diëtisten en consumenten. Bij diëtisten en consumenten is ervoor gekozen om de geïnterviewden aan het eind van het gesprek een pop-stick aan te bieden waar insecten in verwerkt zijn. In de popsticks zijn fijngemalen buffalowormen verwerkt waardoor de diëtisten en consumenten de wormen niet konden zien. Vooraf is gevraagd of de geïnterviewde insecten hebben gegeten en of zij het zouden eten als het hun wordt aangeboden. Tijdens het gesprek is er positieve informatie gegeven over het eten van insecten om te kijken of de mening veranderd is en of zij de pop-stick eten of niet.
7
De positieve argumenten die tijdens het interview zijn vertelt aan de consumenten en diëtisten: - Dat 80% van de wereldbevolking al insecten eet als delicatesse of eiwitbron. - Dat er een toenemende vraag is naar eiwit door de toename van de wereldbevolking. - Dat door de toenemende vraag naar vlees de veeteelt buiten zijn grenzen treedt. - Dat insectenvlees minder belastend is voor het milieu doordat het minder ruimte nodig heeft en er minder broeikasgassen vrij komen in vergelijking met vlees uit de veeteelt. - Dat er minder milieubelasting is doordat insecten koudbloedig zijn en hierdoor minder energie verbruiken dan warmbloedige dieren, en dus minder voer nodig hebben. - Dat insectenvlees veel eiwitten bevatten in vergelijking met veeteelt vlees. - Dat ziekte overdracht moeilijker is doordat insecten verder op de keten staan van mensen dan andere (zoog)dieren. Tevens hebben wij de diëtisten informatie gegeven over de ecologische voetafdruk en over de aminozuren combinatie. De diëtisten en consumenten werden tijdens de overweging om de pop-stick te proeven gestimuleerd door te vertellen dat de buffalowormen weinig smaak hebben en dat het zo verwerkt is dat het niet te zien is. (Voor de interviewgidsen zie bijlage II en III)
8
3. Resultaten 3.1 Resultaten literatuuronderzoek 3.1.1 Wat zijn insecten Het woord insect is rond het jaar 1600 voor het eerst vastgelegd op papier. Het is bedacht door Pliny the Elder en stampt af van het Griekse woord insectum. Insectum betekent ‘’in delen gebroken’’ aangezien het lijf van insecten uit 3 delen bestaat. Het Griekse woord insectum was Aristoteles zijn term voor deze groep van organismen. (6) Insecten zijn met meer dan een miljoen beschreven soorten de grootste groep dieren op aarde. (7) Van alle diersoorten valt 80% onder de insecten. Hoeveel insectensoorten er precies zijn is niet bekend. (8) Insecten zijn altijd verbonden geweest met het voortbestaan van de mens. Onze gezondheid kan door insecten zowel nadelig als voordelig beïnvloed worden. Zo kunnen insecten (dodelijke) ziektes met zich meedragen en verspreiden, maar zorgen andere insecten voor ons plantaardige voedsel. Insecten hebben een grote rol op aarde. Een aantal functies van insecten vanuit een ecologische perspectief zijn: het onderhouden van de nutriëntenkringloop voor planten door onder andere de verspreiding van schimmels, het creëren van bladafval, het omwoelen van mest en grond, de reproductie van planten door bestuiving van planten en het verspreiden van zaden. Sommige insecten zijn nuttiger dan andere insecten soorten door hun rol in het ecosysteem. Verlies van schakel insecten kan op grotere schaal zorgen voor een instorting van het ecosysteem. Zo hebben bepaalde larven in de zee een belangrijke functie voor het behoud van nutriënten in het water. Dit heeft grote invloed op het bestaan van vissen en planten in de zee. (7)
3.1.2 Het verschil tussen dierlijk eiwit van insecten en van vee Ondanks dat insecten veel eiwit, energie, vitamines en mineralen bevatten, worden ze veelal over het hoofd gezien voor consumptie in de westerse landen. Het niet of weinig eten van insecten in deze landen is meer cultureel dan wetenschappelijk onderbouwd. Sommige schaalen weekdieren worden daarentegen wel als delicatesse gezien. Als het aankomt op smaak of voedingswaarde is er weinig tot geen rede om insecten niet te eten. Al valt er over smaak niet te twisten, en verschilt de smaak van een insect per soort en bereiding. (7) Het gehalte aan eiwit uit insectenvlees is hoger dan het eiwitgehalte van vlees uit veeteelt. Dit maakt dat men minder insecten hoeft te eten dan vlees om hetzelfde aantal gram eiwit te consumeren. Hetzelfde geldt voor energie, insectenvlees bevat meer energie per 100 gram dan vlees van vee waardoor de energiebehoefte bij een kleinere hoeveelheid vlees behaald wordt. (Zie tabel 1)
9
Tabel 1. Vergelijking energie en eiwit schatting van 4 eetbare insectensoorten en 4 eiwitbronnen uit vee in de Nederlandse keuken per 100 gram. (7 en 9, origineel uit 10)
Nutriënt Termiet (Macrotermes subhyalinus) Vlinder (Imbrasia ertli) Mot (Usta terpsichore) Kever (Rhychophorus phoenicus) Varkensvlees 5-14 gram vet rauw Rundvlees > 5 gram vet rauw Kipfilet rauw Vis 2-10 gram vet rauw
Energie (in calorieën) 613
Eiwit (in grammen) 38
376
26
371
76
562
18
158 205 110 101
21 19 23 18
Doordat een aantal insectensoorten een hoog aantal energie en eiwitten bevatten is het niet nodig om net zo veel te eten als van een stuk varken, rund, kip of vis. Om net zoveel eiwitten te halen uit motten als uit 100 gram rundvlees hoef je maar 25 gram mot te eten en daarmee krijg je 93 calorieën binnen. Dit geldt echter niet voor alle insectensoorten. Zo bevat de kever rond de 2,5 keer zoveel calorieën per 100 gram als rundvlees en ongeveer hetzelfde aantal eiwitten. Goed eiwit in voeding heeft niet alleen met de hoeveelheid eiwit te maken maar ook met de kwaliteit van het eiwit. De kwaliteit van eiwit heeft te maken met de aminozuren. Aminozuren zijn de kleinere deeltjes waaruit eiwit bestaat. De aminozuren verhouding en welke aminozuren in het eiwit zitten bepalen of het eiwit van goede of mindere kwaliteit is. Ook spreekt men van een hoogwaardig eiwit naar mate het eiwit beter te verteren en op te nemen is door het menselijk lichaam. (8) In bijlage IV wordt aangegeven welke aminozuren er in welke insecten zitten. Hierbij staan de aanbevolen dagelijkse hoeveelheden voor volwassenen en kleuters. Kleuters hebben door hun groei een verhoogde behoefte aan bepaalde aminozuren. De meeste insecten bevatten de essentiële aminozuren voor volwassenen en kinderen. Dit varieert tussen de 46-96%. De eiwitverteerbaarheid van insecten is met 77 tot 98% hoog. (11) Insecten verschillen qua voedingswaarde erg in vetgehalte en daarmee ook in calorieën. Dit is afhankelijk van wat de insecten eten. De vetten in insecten zijn vergelijkbaar met die van pluimvee en vis. Het gehalte aan essentiële vetten verschilt per insectensoort. Het gehalte aan mineralen varieert per insectensoort en zit tussen de 3-8 gram per 100 gram droog product. (12)
10
3.1.3. Eetbare insecten Er zijn veel eetbare insectensoorten op de wereld. Het classificeren van eetbare insectensoorten is complex. Dit komt doordat er in veel culturen meerdere namen zijn voor meerdere soorten. Yde Jongema heeft voor De Universiteit van Wageningen een lijst gemaakt met zoveel mogelijk eetbare insectensoorten over de hele wereld. Deze bestaat uit 1900 eetbare insectensoorten. Er bestaan ook lagere schattingen van het aantal eetbare insectensoorten over de wereld. (13) Insectensoorten die door de mens al vaak worden gegeten zijn: kevers, termieten, krekels, sprinkhanen, mieren, bijenbroed, en mottenlarven. Van de insecten die gegeten worden leven de meeste van dood of levend planten materiaal. (7) Tot voor kort leken insecten een onuitputtelijke bron van eiwit en energie. Toch zijn er nu al 14 eetbare insectensoorten geïdentificeerd die aan het uitsterven zijn doordat ze veel gegeten worden door mensen. Van alle insectensoorten die door de mens gegeten wordt, worden sommige insectensoorten meer gegeten dan andere. (13) (Zie tabel 2) Tabel 2. Gegeten insectensoorten in percentage
Insectensoort Kever Lepidoptera (motten, vlinders) Hymenoptera (mieren, bijen, wespen) Orthoptera (sprinkhanen, krekels) Hemiptera (schildluizen, wantsen) Rupsen Isoptera (termieten) Odonata (libellen) Diptera (vliegen)
Percentage % 31 18 14 13 10 5 3 3 2
3.1.4. Waar en hoe worden insecten gegeten Oude ruïnes uit China wijzen erop dat 2.000 tot 2.500 jaar voor Christus al insecten werden gegeten door de mens. In deze oude ruïnes werden zijderups coconnen gevonden met grote gaten erin die alleen van de mens konden zijn. Nog voor de mens attributen had voor het jagen op grote dieren of technieken had voor landbouw, was de insect een belangrijk voedingsmiddel voor de mens. (14) Wereldwijd eten ongeveer 2 miljard mensen insecten. (13) Dit zijn 300 verschillende etnische groepen, uit 113 verschillende landen, die samen meer dan 1500 verschillende eetbare insectensoorten consumeren. (15) In tabel 3 is te zien hoeveel insecten er werden gegeten per continent in 1998. Het totaal aantal geregistreerde eetbare insectensoorten was in dit jaar 1417. (16)
11
Tabel 3. Het aantal eetbare insecten per continent.
Continent Afrika Amerika Azië Australië Europa Totaal
Genoteerd aantal insecten soorten 527 573 249 86 27 1462*
%
Aantal landen die insecten eten 36 23 29 14 11 113
36.04 39.14 17.03 5.88 1.86 100.00
% 31.86 20.00 25.60 12.39 9.73 100.00
*Sommige insecten soorten bevinden zich op meerdere continenten vandaar dat het totaal hoger is dan 1417.
Insecten worden vooral gegeten in de verschillende regio’s van Azië, Afrika en Latijns-Amerika. (17) Naast dat in deze landen vlees van de koe, kip en vis niet altijd beschikbaar is, worden insecten hier ook gegeten doordat het een goede bron van eiwit is. Ook worden sommige insecten beschouwd als delicatesse. (13) Een insect kan gedood worden via vriesdrogen, zon-drogen of koken. Daarna kunnen de insecten op 3 verschillende manieren gegeten worden: in zijn geheel, verwerkt tot poeder of pasta, of als extract. (17) In tropische landen worden de insecten voornamelijk in zijn geheel gegeten. Sprinkhanen en sommige andere insecten worden van te voren wel ontdaan van bepaalde lichaamsdelen als vleugels en poten. (13) Hele insecten kunnen gedroogd, geroosterd, gekookt, gebakken of rauw gegeten worden. (17) De meeste insecten hebben een nootachtige smaak. (7) Insecten worden gedroogd en vermalen tot poeder of pasta zodat deze toegevoegd kunnen worden aan eiwitarme producten om zo de voedingswaarde te verhogen. Zo wordt in Thailand chilipasta gemaakt met als hoofdingrediënt gemalen waterwantsen.(13) Als laatste kunnen de eiwitten uit insecten geëxtraheerderd worden en toegevoegd aan voedingsmiddelen om zo het eiwitgehalte te verhogen. Voor westerse landen kan het extraheren van eiwitten uit insecten de aanvaardbaarheid van entomofagie verhogen. Hiervoor is alleen uitgebreide kennis nodig over de eigenschappen van de geëxtraheerde eiwitten. Momenteel is deze methode erg duur. (13)
3.1.5 Verwerking van insecten in de Nederlandse voedingsindustrie In Europa is er slechts één insectensoort dat bewust gebruikt wordt in de voedingsmiddelenindustrie. Dit is de Cochenilleluis (Dactylopius coccus). De Cochenilleluis is een schildluis die leeft op de cactus in Midden-Amerika. Door het toevoegen van ethanol of methanol aan gedroogde vrouwelijke cochenilleschildluizen, kan karmijnzuur geëxtraheerd worden. Karmijnzuur is een rode kleurstof die kleur geeft aan verschillende voedingsproducten zoals: coating op snoepgoed, roze koeken, vruchtenyoghurt, soep, frisdranken, vla, halvajam en limonadesiropen. Karmijnzuur is op productverpakkingen te herkennen als E120. (18) Naast de Cochenilleluis worden er in Europa ook andere insecten gegeten. Dit komt doordat het niet mogelijk is om een product tijdens de groei, oogst en verwerking geheel insect-vrij te krijgen. Zo bevat pindakaas gemiddeld 30 microscopische insect fragmenten per 100 gram, chocola 60 microscopische insect fragmenten per 100 gram en kerriepoeder 100 microscopische insect fragmenten per 25 gram. (19)
12
Om de entomofagie in Nederland te verhogen, heeft brancheorganisatie Verenigde Nederlandse Insecten Kwekers (Venik) 8 verschillende insectenkwekers bijeengebracht om samen de insect als eiwitbron op de kaart te zetten. In samenwerking met de Voedsel en Waren Autoriteit zijn deze kwekerijen al zo ingericht dat zij voldoen aan de normen van de General Food Law. De General Food Law is een wetgeving op het gebied van voedselveiligheid in Europa. (20) Hierdoor zijn deze geproduceerde insecten geschikt voor menselijke consumptie. (21) De Venik werkt samen met partners als Insect Centre, Het Planeet en Wageningen Universiteit om knelpunten in wet- en regelgeving aan te duiden die het grootschalig kweken van insecten belemmeren. Rijkswaterstaat past, waar mogelijk, belemmeringen in wet- en regelgeving aan. Het doel van de Nederlandse industrie is om binnen 3 jaar de Nederlandse omzet in duurzame eiwitten te verdubbelen van 70 naar 150 miljoen euro per jaar. Doordat er steeds meer vraag is naar hoogwaardige eiwitten en de veeteelt buiten zijn eigen grenzen treedt, stijgt de grondstofprijs. Door het grootschalig kweken van insecten zal deze hoge grondstofprijs, naar verwachting, dalen. Daarnaast zal Nederland een voorloper zijn in Europa op het gebied van kennis, technologie en producten van insecten wat een kansrijk perspectief biedt voor export. (22)
3.1.6 De eiwitcrisis Door het groeiende aantal mensen op aarde ontstaat er steeds meer vraag naar voedsel. Een groot probleem hierbij is de stijgende vraag naar eiwit uit vee en melkproducten. Hierdoor ligt er een grote druk op veehouderijen. Door de groeiende vraag naar eiwit uit vee, groeit de veeteelt buiten zijn eigen grenzen. Het wordt steeds lastiger om aan deze vraag te voldoen. Dit wordt ook wel de eiwitcrisis genoemd. (3) Er is steeds minder agrarische grond beschikbaar die nodig is om voeding te produceren voor de groeiende wereld bevolking. Door de toenemende druk om meer vlees te produceren, is de productie hiervan minder duurzaam dan ooit tevoren. (8) Er zijn geen goede argumenten om aan te nemen dat er te weinig bronnen en of land zijn op aarde om deze groeiende populatie te voeden, maar het is niet efficiënt hoe agrarisch land op dit moment gebruikt wordt. De westerse landen consumeren meer dierlijk eiwit dan niet westerse landen. Dit maakt dat de westerse wereld meer negatieve invloed heeft op het milieu doordat zij meer bronnen nodig hebben om eiwit van dierlijke afkomst te consumeren. De eiwit consumptie was in 1975 in Azië 56 gram eiwit per persoon per dag. Hiervan kwam 48 gram uit graan en 8 gram uit dierlijke producten. Terwijl in dat zelfde jaar iemand uit Amerika 96 gram eiwit per persoon per dag binnenkreeg waarvan 66 gram afkomstig was van dierlijke producten. (23) In 2007 was de gemiddelde vleesconsumptie wereldwijd 100 gram per persoon per dag, hierbij is er een tienvoudig verschil tussen landen die veel vlees eten en landen die minder vlees eten. (2) Van al de agricultuur op de wereld wordt 70% gebruikt voor het houden van vee en voor het produceren van producten uit vee. Dit is 30% van al het land dat er is op aarde. Dit vee consumeert 77 miljoen ton eiwit en produceert 58 miljoen ton eiwit voor de consumptie van mensen. Naast deze getallen is er ook een groeiende vraag naar eiwit voor dierlijke consumptie door huisdieren. De vraag naar eiwit uit dierlijke producten van vee ligt hierdoor nog hoger. (1)
13
3.1.7. Opwarming van de aarde Wereldwijd zorgt de agricultuur voor ongeveer een vijfde van alle broeikasgassen. De veehouderijen zorgen van dit aandeel voor 80 procent van alle broeikasgassen. Methaan (CH4) en lachgas (N2O), beide nauw in verband met veeteelt, hebben hierin een grote rol. Het stoppen van de toename van deze gassen zou een grote prioriteit moeten hebben doordat het een grote rol speelt in de opwarming van de aarde. De veehouderijen hebben hiermee een groot aandeel in het veranderen van het klimaat op aarde. Om de broeikasgassen bij de veehouderijen te verminderen, is het nodig dat er wereldwijd minder vlees gegeten wordt. Hierdoor zal er minder vlees geproduceerd worden en zal de hoeveelheid broeikasgassen uit de veehouderijen worden verminderd. De trend is echter dat er steeds meer vlees wordt geconsumeerd, en dit probleem dus steeds groter wordt. De technieken die op dit moment beschikbaar zijn om de broeikasgassen in de veehouderijen te verminderen kunnen dit naar schatten met niet meer dat 20% doen. Met in gedachte de trend dat er steeds meer vlees wordt gegeten, is een betere strategie voor het verminderen van broeikasgassen wellicht om de vlees consumptie te verminderen. Dit zou met name nuttig zijn in de landen waar de consumptie van vlees per inwoner hoog is in vergelijking met andere landen. (2) Het broeikaseffect heeft zelf ook een grote impact op het voedsel in de wereld. Zo zal er door de opwarming van de aarde in bepaalde gebieden moeilijker voedsel te produceren zijn op het land. Dit heeft invloed op de gezondheid en het inkomen van bepaalde bevolkingsgroepen. (2) Naar schatting is de wereldbevolking in 2050 met 40% gestegen. De vleesconsumptie zou naar gemiddeld 90 gram vlees per persoon per dag moeten dalen om de hoeveelheid broeikasgassen te stabiliseren. Zo’n grote daling aan vleesconsumptie kan alleen worden behaald met de inzet van de ontwikkelde landen. Vooral het verminderen van de consumptie van rood vlees kan de hoeveelheid broeikasgassen laten dalen doordat deze dieren, waarvan het vlees afkomstig is, veel methaangas produceren. (2) Naast dat de veeteelt een groot aandeel heeft in de uitstoot van broeikasgassen, zorgt de grote hoeveelheid aan ammoniak die geproduceerd wordt, ook voor nitrificatie en verzuring van grond. (24) Van de insectensoorten produceren alleen termieten, kakkerlakken en mestkevers methaangassen. Deze methaangassen ontstaan in de dikke darm door fermentatie van bacteriën. Daarnaast zijn sprinkhanen, krekels en meelwormen in hun uitstoot veel gunstiger in vergelijking met varkens en runderen. (13) Ook zijn er gezondheidsrisico’s verbonden aan de wereldwijde groei van de vlees consumptie. Dit door zowel het groter worden van het broeikasprobleem, door een groeiende vleesindustrie, als een grotere kans op ziektes door het consumeren van meer vlees. Ziektes die zijn gerelateerd aan het eten van veel vlees zijn hart- en vaatziektes, obesitas en darm-kanker. (2) Hoe de groeiende wereldbevolking gevoed kan worden, is een kwestie waarin entomofagie een belangrijke rol kan spelen. Het eten van insecten kan een groot deel van eiwit uit vee overnemen. Dit zowel indirect: door het voeden van vee met insecten, als direct: de consumptie van insecten door mensen. (3)
14
Insecten zijn koudbloedig. Dit betekent dat insecten veel minder voedsel nodig hebben voor energie dan warmbloedig vee. (8) Zo is er 1,7 kg voer nodig voor 1 kg krekels, dit in vergelijking met 2,5 kg voer voor 1 kg kip, 5 kg voer voor 1 kg varken en 10 kg voer voor 1 kg koe. (13) Er is echter maar 40% van de koe en 55% van de kip en het varken beschikbaar voor consumptie. Voor 1 kg consumptievlees van de koe is dan rond de 25 kg voer nodig, voor 1 kg kip is dan rond de 4,5 kg voer nodig en voor 1 kg consumptievlees van het varken is rond de 9 kg nodig. (24) Doordat insecten het voer niet gebruiken voor de handhaving van hun lichaamstemperatuur zijn zij efficiënter in het omzetten van voer naar vlees dan de kip, het varken en de koe. Daarnaast is er voor het produceren van insecteneiwitten een kleinere oppervlakte nodig dan voor hetzelfde aantal eiwitten uit andere producten als melk, varken, kip en rund. Zo heb je voor 1 hectare grond om insecteneiwitten te produceren, 2.5 hectare nodig voor hetzelfde aantal eiwitten uit melk, 2-3.5 hectare voor hetzelfde aantal eiwitten uit varkensen kippenvlees en 10 hectare nodig voor hetzelfde aantal eiwitten uit rundvlees. (13) Daarnaast groeien en planten insecten zich sneller voort dan vee. Zo hebben insecten meer dan duizenden nakomelingen die een volwassen stadium bereiken in een aantal dagen, in vergelijking met slechts een paar nakomelingen die worden geproduceerd door vee en die maanden nodig hebben om in een volwassen stadium te komen. (8) Over de hele wereld worden er miljoenen uitgegeven aan plaagbestrijding van het gewas. Het ironische hiervan is dat als deze insecten gegeten worden in plaats van gedood, deze insecten rond de 75% aan hoogwaardig dierlijk eiwit kunnen leveren, tegenover de 14% van plantaardig eiwit dat het gewas produceert. Daarnaast werken de pesticiden mee aan het vervuilen van het milieu. (8) Geschat wordt dat in 2025, 1.8 miljard mensen leven in landen met absolute waterschaarste. Ongeveer 70% van het zoete water in de wereld wordt gebruikt voor de landbouw. Op het moment is er voor 1 kg dierlijk eiwit 5-20 keer zoveel water nodig dan dat nodig is voor 1 kg eiwit uit graan. Het aantal liters dat de productie van insecten nodig heeft ligt hoogstwaarschijnlijk lager dan dat nodig is voor eiwit uit vee doordat bijvoorbeeld meelwormen een stuk droogte-resistenter zijn dan runderen. (13)
3.1.8 Ecologische voetafdruk De ecologische voetafdruk geeft een indicatie van de milieubelasting van de productie van een levensmiddel. In deze afdruk wordt de levenscyclus van een product meegenomen. Hierin wordt onder andere de hoeveelheid broeikasgassen, verzuurde stoffen die vrijkomen in het milieu, en landgebruik meegenomen. (25) Levensmiddelen uit de veelteelt hebben een grotere ecologische voetafdruk dan levensmiddelen uit plantaardige bronnen en insecten. Dit komt doordat levensmiddelen uit de veelteelt een hoger klimaat en landgebruik hebben. Met name vlees van herkauwers zoals koeien hebben een grote voetafdruk doordat zij veel broeikasgassen uitstoten en veel land gebruiken. Bepaalde soorten vis en gevogelte hebben een relatief kleine ecologische voetafdruk. Insecten (krekels) hebben een kleine ecologische voetafdruk, dit betekent dat de uitstoot vele malen lager is dan bijvoorbeeld dat van rundvlees. Dit komt onder andere doordat het ruimtebeslag vele malen kleiner is dan levensmiddelen uit de veeteelt. (26) (Zie tabel 4)
15
Tabel 4. Milieueffecten productie van vlees uit vee en insecten.
Product
Rundvlees vleesvee Rundvlees melkvee Lamsvlees Kalfsvlees Varkensvlees Kippenvlees Krekels
Fossiel Broeikaseffect (CO2 uitstoot per kg) energiegebruik (MJ/kg) 15.9 61.8 8.9 31.1 16.3 53.3 6.3 31.1 4.5 38.3 2.6 22.8 1.7 18.8
Ruimtebeslag (m2/kg) 14.7 7.3 33.1 4.3 7.7 4.6 2.4
In een Life Cycle Assessment is er onderzoek gedaan naar de milieueffecten van het produceren van eetbare meelwormen. Hierbij wordt de productie van broeikasgassen, energieverbruik en landverbruik van meelwormen vergeleken met andere dierlijke eiwitbronnen zoals kippen-, varkens- en rundvlees. Uit dit onderzoek bleek dat eiwitbronnen uit de veeteelt meer land en energie gebruikten en een hogere uitstoot hadden aan broeikasgassen. In deze studie komt naar voren dat meelwormen beschouwd kunnen worden als een duurzame bron van eiwit. (27) Insecten zijn een milieuvriendelijk alternatief voor dierlijke eiwitten als er gekeken wordt naar uitstoot van methaan, lachgas, koolstofdioxide en nitraat. Hierbij is gekeken naar de productie van de insecten soorten Pachnoda marginata (een kever), Tenebrio molitor (meelworm), Biaptica dubia (kakkerlak) en de Locusta migratoria (sprinkhaan). Deze insectensoorten zijn vergeleken met de productie van varkens- en rundvlees. Deze twee groepen zijn vergeleken met elkaar op een kosten-baten principe waarbij de milieukosten (broeikasgas productie) gekoppeld wordt aan de productie van het insectenvlees en vlees uit vee. De broeikasgas uitstoot van 4 van de 5 insectensoorten waren veel lager dan die van varkens en slechts 1% van dat van rundvlees. De nitraat (NH3) uitstoot was bij alle 5 insectensoorten lager dan bij vee. (28) Een volledige levenscyclus analyse van meerdere insectensoorten ontbreekt op dit moment echter nog. Verdere studies van deze cyclussen kunnen hopelijk volledig uitsluitsel geven over de duurzaamheid van eetbare insecten in vergelijking met vlees uit de veeteelt. (28)
3.1.9 De productie van insecten Op dit moment worden de meeste eetbare insecten direct uit de natuur verzameld. Er is weinig beheer en overzicht voor het verzamelen van eetbare insecten uit de natuur. Het ongecontroleerd verzamelen van insecten uit de natuur leidt tot over verzamelen, verwoesting van natuur en het uitsterven van insectensoorten. De stabiliteit van eetbare insecten wordt bedreigd als er minder selectief wordt omgegaan met het vangen van insecten. Dit gebeurt als deze insecten worden gevangen voor deze hun eerste eitjes hebben gelegd. (13) Het registreren van de eetbare insecten uit de natuur (zowel in de natuurlijke omgeving als daarbuiten) kan naast een beter overzicht en regulatie van de in het bos aanwezige insecten, ook leiden tot een verbeterde voedselveiligheid. Hiervoor zijn verschillende mogelijkheden. Zo kunnen insecten gekweekt worden in volledige gevangenschap maar ook in kleinere of grotere hoeveelheden in hun natuurlijke leefomgeving om verveelvoudigd worden. (29)
16
Het kweken van insecten gebeurt echter al zo’n 7000 jaar. Enkele voorbeelden zijn voor de productie van zijde, honing en later ook voor de verwerking in medicijnen. In 1936 begon de eerste massa productie van een insect, dit was een larf/vlieg-soort (Cochliomyia hominivorax). Er werd hierbij gebruik gemaakt van Sterile Insect Technique, dit is een methode voor biologische ongedierte bestrijding. (30) Om het eten van insecten op grote schaal mogelijk te maken met het behoud van bossen, is het nodig om kosten effectieve maar veilige landbouwsystemen te ontwikkelen. Het kweken, grootbrengen en verwerken van de insecten vergt technologieën waarbij veiligheid en kwaliteit een grote rol spelen. Het ontwikkelen van een automatiseringsproces kan de productie kosten verlagen en zorgen voor voedselveiligheid. Als de aankoop en consumptie van insecten verhoogd wordt, wordt het aantrekkelijker om insecten op grote schaal te gaan produceren. Door de noodzaak om insecten deels met de hand te verwerken (zoals de verwijdering van het exoskelet en ingewanden) is het kopen van insecten op dit moment nog duur in vergelijking met vlees van vee. Zo worden bijvoorbeeld 50 gram gevriesdroogde meelwormen verkocht voor €4,85 dit wordt na hydratatie in het kookproces 150 gram consumptie klaar product. (30) Voor een goede opbrengst aan insectenvlees en eiwit, moet het juiste insectensoort gekozen worden. Hierbij spelen verschillende factoren een rol waaronder de juiste grootte, gedrag, veiligheid, de voortplanting, overleving (hoge ei-productie, hoog ei uitkomen, korte duur larvale stadium, hoog eindgewicht), mogelijkheid om te leven in hoge dichtheden, kwetsbaarheid voor ziekten, voedingswaarde, de mogelijkheden en kosten voor opslag en de verkoopbaarheid. Rupsen zijn goede kandidaten omdat zij vleugelloos zijn en biomassa van planten 10 keer efficiënter omzetten tot dierlijke biomassa dan runderen en doordat ze dit op een veel kleinere land oppervlakte doen. Vanuit de landbouw komt ook de suggestie om sprinkhanen en krekels op grotere schaal te gaan produceren voor mensen en dieren. (29) Er zijn ook een aantal nadelen met betrekking tot de productie van insecten. De voedingswaarde van insecten varieert. Het is dus moeilijk om elke keer hetzelfde product te produceren. Ook kunnen insecten bepaalde defensieve deeltjes in de lucht creëren die een allergische reactie kunnen opwekken bij de mens. Als alternatief voor het kweken van insecten kunnen insectencellen worden geproduceerd. Deze kunnen worden gekweekt in een speciale bioreactor. Er zijn verschillende methode om de samenstelling van de biomassa van insectencellen te veranderen. Dit kan door de proces omstandigheden te manipuleren zoals warmte en de zuurtegraad. Ook kan de voedingswaarde van insecten worden verandert door de cellen te infecteren met een recombinant baculovirus. Hierdoor kan een insectencel worden verrijkt met essentiële aminozuren, bijvoorbeeld tryptofaan. Of insectencellen uiteindelijk dezelfde voedingswaarde behouden als insecten moet nog onderzocht worden. (11)
3.1.10 Insect in de keuken Een insect kan geschikt zijn voor consumptie, maar moet ook lekker smaken om gegeten te worden. (Zie tabel 5) Ook speelt het een rol hoe het insect ruikt, eruit ziet en wat voor structuur deze heeft. Sommige insecten zijn fel gekleurd. Dit kan tijdens het kookproces veranderen zoals bijvoorbeeld bij de sprinkhaan. Insecten kunnen sterk in smaak verschillen en op verschillende manieren bereid worden. Zo kunnen ze levend gegeten worden, maar ook verwerkt worden in de maaltijd zoals in soep, rijst, salade, boven op de pizza of als garnering geserveerd bij een drankje. (16)
17
In Mexico is het kopen van insecten vaak duurder dan het kopen van vlees uit vee. Zo is een pond mieren 10 keer duurder dan een pond vlees van vee en de witte agave worm zelfs 14 keer duurder. Ook kakkerlakken en de rode agave worm zijn 2 keer de prijs van rundvlees. Hierdoor zijn in restaurants sommige gerechten met insecten prijzig. (16) Voor verschillende stammen in het Amazonegebied zijn wormen uit bomen een voedingsrijke bron van essentiële vetten. De wormen worden uit de schors van de boom vandaan gehaald, door de lengte gesneden en boven vuur gehangen. Het vet druipt van de worm en wordt opgevangen. Dit vet wordt gebruikt als bakvet. De wormen drogen uit en worden als krokante snack gegeten. Het eten van insecten wordt in het westen veelal gezien als iets primitiefs. Toch wordt entomofagie in delen van het westen en in het oosten ook gezien als iets exclusiefs. Het eten van insecten is ook in sommige westerse landen een traditie. In Frankrijk en Sardinië worden sommige kazen en stukken vlees bereid met een vlieg larf. Ook deze producten worden gezien als een delicatesse. (16) Een steeds grotere groep elite beschouwd het eten van insecten als een ware delicatesse. Hierdoor worden insecten steeds vaker geëxporteerd naar grote steden zoals Tokyo, Parijs en New York. Deze worden tegen hoge prijzen verkocht in delicatesse zaken en restaurants. In chocolade gedipte mieren, bijen in siroop en gefrituurde sprinkhanen zijn een aantal voorbeelden van luxe insecten snacks. (16) Tabel 5. Smaak van verschillende insectensoorten
Insectensoort
Smaak
Gele meelworm Boom wormen Wespen Witte agave wormen Rode agave wormen Termieten Nopal wormen Libelle larven en ongewervelde insectenlarven Sprinkhanen en krekels
Volkoren brood Varkensvlees Pijnboompitten Uitgebakken spek Pittig Nootachtig Gebakken aardappel Vis Mild, neemt de smaak over van andere ingrediënten. Zoet, nootachtig
Mieren
18
3.2 Resultaten kwalitatief onderzoek 3.2.1. Perceptie van een entomoloog De geïnterviewde wetenschapper werkt al vijf jaar als entomoloog aan de Wageningen Universiteit. Hiervoor heeft hij de studie dierwetenschappen met specialisatie diervoeding afgerond. Tijdens zijn studie heeft hij twee onderzoeken uitgevoerd die beide ook gepubliceerd zijn. In deze onderzoeken heeft hij gekeken naar de broeikasuitstoot van verschillende insectensoorten en heeft hij een Life Cycle Assessment gemaakt van meelwormen. Het varieert hoe vaak de wetenschapper insecten eet. Het kan drie keer in de week zijn als er iets bijzonders is, maar het kan ook drie maanden niet zijn. Hij kweekt zelf huiskrekels. Als hij deze eet bereid hij ze simpel. Er zijn in Nederland drie soorten insecten die te koop zijn in de Sligro of in een paar ecologische supermarkten. Dit zijn de meelwormen, buffalowormen en sprinkhanen. Deze zijn gevriesdroogd te verkrijgen maar de wetenschapper vindt dat de lekkere smaak er dan al vanaf is. Zelf houdt hij er meer van om de zelf gekweekte huiskrekels te eten omdat die vers zijn en omdat hij weet wat die krekels gegeten hebben. Ook kweekt hij insecten in de kwekerij van de Wageningen Universiteit. Soms neemt hij er dan een paar levend mee naar huis en dood ze door ze te koelen. Daarna worden ze geblancheerd en even gefrituurd, en met kaneelsuiker erover eet hij de insecten op. De smaak doet hem denken aan oliebollen. De geïnterviewde eet naast insecten ook vlees uit vee. Hij ziet geen verschil in vlees uit insecten of vlees uit vee doordat het beide dieren zijn. Zelf begrijpt hij niet dat mensen zich vegetarisch noemen als zij alleen insecten eten. De wetenschapper verwacht dat entomofagie in het westen normaal kan worden. Sushi is dat nu immers ook. Dit kan gebeuren door te praten met verschillende mensen en het hun ook te laten proeven. Hij verwacht niet dat het vlees totaal kan vervangen maar dat is volgens hem ook niet het doel. Voor het milieu kunnen we wel zorgen dat het eten van vee wordt verminderd en voor een deel wordt vervangen door insecten. Toch laat de consument zich voornamelijk leiden door smaak. Ook al vindt de consument het milieu belangrijk, als zij in de supermarkt staan kiezen zij toch voor smaak boven het milieu. Doordat veeteelt vlees in Nederland geproduceerd wordt, blijft het land met veel reststoffen als methaan (CH4) zitten. Om beter met het milieu en nutriënten om te gaan zou overgebleven mest als voer gebruikt kunnen worden voor bepaalde vliegensoorten. Deze vliegen zouden weer gebruikt kunnen worden als voedsel voor kip of varken om een efficiëntere productie te krijgen. Op politiek niveau moet er vooral gekeken worden naar regelgeving voor insecten als humane voeding. Doordat het eten van insecten niet gangbaar is in Europa valt deze onder de ‘No Food’ regeling. Alles wat voor 1997 niet in voldoende mate gegeten werd valt onder deze regel. Hierdoor moet er eerst nog een veiligheidsdossier worden opgesteld waarin je laat zien dat het voedsel op alle punten veilig is. Dit is veel en duur werk. En doordat je ook anders naar een koe dan naar een kip kijkt, moet elk insectensoort worden onderzocht.
19
Doordat de mens een totaal ander diersoort is dan insecten zijn ziekteverwekkers die op insecten leven moeilijk over te dragen op de mens. Het is wel mogelijk om salmonella binnen te krijgen via insecten. Bepaalde keversoorten leven in kippenstallen waardoor zij via het eten van vezels salmonella binnen kunnen krijgen. Als een met salmonella besmette kever op een dieet wordt gezet dat wel veilig is, gaat deze salmonella langzaam het lichaam uit. Dit komt doordat een kever geen goede gastheer is voor deze bacterie. Binnen Nederland worden er tonnen insecten per week gekweekt voor diervoeding. Het kweken hiervan is simpel. Echter zijn deze insecten niet geschikt voor humane voeding. De meeste kwekers produceren ook voornamelijk voor diervoeding en hebben een klein gedeelte dat geschikt is voor de mens om te eten. Dit komt doordat het kweken van insecten voor humane voeding lastig is in verband met wetgeving en controles. Ook is er nog niet veel vraag naar. Een stof die de mens niet of nauwelijks binnen krijgt is chitine. Chitine is een enzym dat structuur geeft aan het lichaam van een insect. Een insect bestaat niet uit botten maar de stevigheid zit aan de buitenkant. We kunnen het ten delen wel verteren maar hoe het verder gemetaboliseerd wordt is niet bekend bij de wetenschapper.
3.2.2 Perceptie van diëtisten Van de 8 geïnterviewde diëtisten walgt de helft van het idee om insecten zelf te eten. Zo wordt het eten van insecten door hun ervaren als eng, kriebelig en niet lekker. De andere helft van de diëtisten zijn nieuwsgierig en vinden het onderwerp erg interessant. Alle diëtisten hebben een matige voorkennis over entomofagie. Zo zijn er diëtisten die er documentaires over hebben gezien of die het in tijdschriften en/of kranten hebben gelezen. Van de 8 diëtisten zeiden 7 te weten dat insecten goede eiwitbronnen zijn. De meeste diëtisten hebben zelf nog nooit insecten gegeten. Er was wel een diëtist die op een beurs sprinkhanen en levende meelwormen gegeten heeft. Een andere diëtist vertelde dat ze per ongeluk wel eens larven heeft gegeten die in de nougat zaten. Daarnaast heeft geen van de diëtisten ooit een vraag gekregen van cliënten over het eten van insecten. Nadat de diëtisten informatie hebben gekregen over entomofagie is er gevraagd wat voor argumenten waren die zij eerder nog niet hadden gehoord. Een aantal diëtisten gaven verbaasd te zijn dat het overal op de wereld al wordt gegeten en dat het westen hierin uitzondering is. Wat veel diëtisten ook nog niet wisten was dat de productie van insecten stuk beter is voor het milieu dan de productie van vee.
hun aan een een
Alle diëtisten zien het eten van insecten als een goed alternatief voor vlees, maar niet in de eerst volgende jaren. Het is belangrijk dat het makkelijk beschikbaar wordt gemaakt en dat het er aantrekkelijk uit ziet. Ook wordt er gezegd dat het beter is om recepten aan te bieden en voorbeelden van verschillende bereidingswijzen. Het is wel belangrijk om te blijven variëren, er wordt als voorbeeld gegeven dat het een optie is om insecten net als vis twee keer in de week te eten om de verschillende essentiële aminozuren binnen te krijgen.
20
Uiteindelijk zijn er twee diëtisten die het nu best al zouden aanraden. Één doordat zij alternatieve cliënten heeft waarvan zij verwacht dat die het wel willen eten en de ander omdat zij het ziet als een normale eiwitbron net zoals een garnaal. De meeste zeggen het wel aan te willen raden, maar nog niet. Dit komt doordat de beschikbaarheid te laag is, het idee nog te vies is en doordat zij bang zijn om raar aangekeken te worden. Enkele ideeën die naar voren kwamen om entomofagie populair te maken in het westen zijn: - Insecten verwerken in onder andere eiwitpreparaten of verwerken tot meel. - In Amsterdam een restaurant beginnen met deels sushi, een al goed lopend concept, en deels insecten. - Aanbieden in de alternatieve sector of bij jongeren. - Diëtisten beter informeren over het eten van insecten zodat zij hun cliënten weer kunnen informeren. - Meer bekendheid en informatie via restaurants, tijdschriften en bijvoorbeeld in kookprogramma’s. Uiteindelijk hebben 7 van de 8 diëtisten aan het eind van het interview de insecten snack gegeten. Dit betekent dat er 3 diëtisten waren die het eerst een vies idee vonden het toch hebben gegeten na de verkregen informatie. Voor meer informatie over wat de diëtisten hebben gezegd zie bijlage V.
3.2.3 Perceptie van consumenten Van de geïnterviewde consumenten hebben 2 van de 8 wel eens insecten gegeten. Beide hebben insecten gegeten tijdens het reizen. Één hoorde pas achteraf dat er insecten verwerkt waren in de maaltijd, voor de ander was het een bewuste keuze. Van de consumenten staan er 4 niet open voor het eten van insecten. Zij vinden het een vies idee doordat het in de modder leeft en sommige zijn bang voor insecten. De kennis die veel consumenten al hadden is dat het in veel verschillende landen al wordt gegeten. Ook zeiden 2 consumenten te weten dat er bladluizen worden verwerkt als rode kleurstof in verschillende voedingsmiddelen. Na de informatie zijn veel consumenten in gaan zien dat er te veel vlees wordt gegeten en dat de wereldbevolking groeit waardoor er een alternatief nodig is. Van de consumenten vinden 5 personen dat insecten een goed alternatief kan zijn voor vlees, maar nu nog niet. Er is ook een consument die aangeeft om voor het milieu liever twee dagen minder vlees te eten per week dan insecten te eten. Enkele ideeën die naar voren kwamen om entomofagie populair te maken in het westen zijn: - Beter informeren over het eten van insecten en de milieubelasting van het eten van vee. - Betere informatie over de bereidingswijze. - De insecten moeten verwerkt worden zodat het de mensen niet afschrikt. - Aanbieden aan de nieuwe generatie zodat zij er mee opgroeien. - Een trendy kok zou het op televisie moeten promoten.
21
Uiteindelijk hebben 6 van de 8 consumenten de insecten snack gegeten. De reden dat 1 van de consumenten de snack niet heeft gegeten is doordat hij een huisstofmijt allergie heeft en niet het risico wilde lopen op een allergische reactie. Toch had hij het best willen proeven ook al stond hij hier eerst niet voor open. Van de andere 3 consumenten die er niet voor open stonden hebben 2 het toch gegeten. (Voor meer informatie over wat de consumenten hebben gezegd zie bijlage VI)
22
4. Discussie 4.1 Discussie literatuuronderzoek In dit hoofdstuk aandacht voor discussiepunten. In dit onderzoek is met een literatuur studie en kwalitatief onderzoek antwoord verkregen op de probleemstelling: Hoe kan entomofagie bijdragen aan verbetering van de eiwitcrisis en hoe staan diëtisten en consumenten tegenover entomofagie? Uit de literatuurstudie komt naar voren dat het eten van insecten een lagere milieubelasting brengt dan het eten van vlees uit vee. Een negatief punt van dit onderzoek is dat er weinig data beschikbaar zijn over de milieubelasting van de productie van meerdere insectsoorten. Deze data zijn nodig om een betere vergelijking te kunnen maken met de milieubelasting van vee. Er is veel onderzoek gedaan naar de milieubelasting van de veeteelt, omdat er veel veeteelt is, steeds meer veeteelt bij komt en deze een grote rol speelt bij het broeikaseffect. De productie van insecten speelt geen grote rol in deze problematiek, hierdoor is er weinig onderzoek gedaan naar de milieubelasting. Er zijn voor zover wij weten slechts 3 artikelen beschikbaar met data over de milieubelasting van de productie van insecten. Er zijn wellicht ook andere eetbare insecten geschikt voor productie die niet in deze artikelen meegenomen zijn. Meer onderzoek naar de milieubelasting van de productie van meerdere insectensoorten kan een meer nauwkeurige vergelijking geven tussen insectenvlees en de productie van vlees uit de veeteelt. In tabel 1 is ter vergelijking van de eiwitten en calorieën uit insecten gekozen voor vis, kippen-, varkens- en rundvlees. Deze zijn gekozen omdat zij representatief staan voor eiwitbronnen in de Nederlandse keuken. Het vetgehalte van het gekozen vlees heeft invloed op het gehalte aan calorieën en daarmee de vergelijking van calorieën uit insectenvlees en vlees uit vee. Er is gekozen voor boven de 5 gram vet bij rundvlees omdat varkensvlees een gemiddelde heeft tussen de 5 en 14 gram vet. Voor kip was er geen keuze in vetgehalte. Bij vis is er gekozen voor gemiddeld vet van 2 tot 10 gram. Deze keuzes aan producten en vetgehalte zijn van invloed op de vergelijking met de gekozen insecten. Vergelijkingen met andere eiwitbronnen van de Nederlandse keuken en andere insectensoorten kan een beter inzicht geven in de algemene verschillen. Een positief punt van dit onderzoek is dat de literatuur die gevonden is via Science Direct, Pubmed en Cochrane over entomofagie van goede kwaliteit is. Zo is de impact factor van alle gebruikte artikelen boven de 1.5 uitgekomen, met uitzondering van bron 10. Deze bron komt niet boven een impact factor van 1.5 uit. Er is voor gekozen om deze toch in het verslag op te nemen omdat deze tabel gebaseerd is op 2 oorspronkelijke bronnen waarvan er 1 niet boven de impact factor van 1.5 uit komt. De tabel is echter wel gepubliceerd in een artikel met een impact factor van 9.599.
23
4.2 Discussie kwalitatief onderzoek Een positief punt van het kwalitatief onderzoek is dat het interview met de wetenschapper onze kennis heeft vergroot en dit project verbeterd. Het gesprek heeft tot nieuwe inzichten geleid welke wij gebruikt hebben voor voorlichtingsinformatie tijdens de interviews van de diëtisten en consumenten. Zo gaf hij nieuwe informatie over de productie en bereidingswijze van insecten. Een ander positief punt was dat tijdens de interviews met de diëtisten duidelijk werd dat het gesprek niet alleen diende om het beeld van de diëtist over het eten van insecten in kaart te brengen, maar ook diende als voorlichting. Alle diëtisten die geïnterviewd zijn wisten weinig van het onderwerp entomofagie af. Wel wisten de meeste dat het in het buitenland gegeten wordt en dat insecten een goede voedingswaarde bevatten. Ook hadden sommige van hen programma’s over entomofagie op televisie gezien. Het interview bestond voor een deel uit informatie voor de diëtist zodat zij meer kennis kregen over entomofagie. Naast dat er een beeld geschetst kon worden van wat zij van dit onderwerp vonden, vonden zij het interessant en leerzaam deze nieuwe informatie te krijgen. Dit maakte het interview interactief. Zo waren onder andere de argumenten in het onderwerp milieubelasting voor veel diëtisten nieuwe informatie. Uit de interviews bij zowel de consumenten als de diëtisten kwam naar voren dat de westerse ‘mindset’ een belangrijke rol speelt in het wel of niet accepteren van entomofagie. Het aanbod heeft invloed op de keuzes van de consument, en de keuzes van de consument heeft invloed op de productie van insecten. Om het eten van insecten in de westerse landen mogelijk te maken en hiermee wellicht een deel van het de eiwitcrisis op te lossen, zijn er grootschalige productie systemen nodig. Deze productie systemen moeten het mogelijk maken om insecten duurzaam te verwerken voor menselijke consumptie. Of in de toekomst deze productie mogelijk is zal afhangen van een aantal factoren. De westerse attitude is van groot belang, niet alleen voor het willen eten van insecten, maar ook voor het minder eten van dierlijk eiwit uit vee. Hierbij moeten gewoontes worden doorbroken voor een duurzamere consumptie van eiwit. Ook moet er politieke steun zijn om de productie te financieren. Meerdere partijen moet dit probleem erkennen om het op te kunnen lossen. Deze erkenning moet komen uit zowel de westerse- als de niet westerse samenleving. (3) De Universiteit van Wageningen doet al veel onderzoek naar entomofagie. In een rapport dat zij samen met het Food and Agriculture Organization (FAO) hebben gepubliceerd wordt veel uitleg gegeven over wat entomofagie is en hoe dit op verschillende wereldproblemen invloed heeft. Enkele redenen die zij aangeven waarom er in westerse landen nog geen insecten worden gegeten zijn: - In West-Europa wordt er meer nut gezien in vee. Insecten kunnen tenslotte geen melk, leer en wol produceren. - Insecten zijn seizoensgebonden. Hierdoor is er per seizoen een wisselende hoeveelheid aan insecten. - In westerse landen zijn de mensen niet opgegroeid met het eten van insecten waardoor dit niet opgenomen is in de cultuur. - In westerse landen is de perceptie van insecten negatief doordat zij overlast en gevaar brengen voor de voedselproductie. - In westerse landen wordt gewalgd van insecten (behalve vlinders en lieveheersbeestjes) en het eten ervan wordt gezien als primitief gedrag. (12)
24
Uit het kwalitatieve onderzoek blijkt dat de consumenten deze argumenten ook deels genoemd hebben. Van de 8 consumenten staan er aan het begin van het interview 4 negatief tegenover het eten van insecten. Deze 4 geven aan het een ‘smerig idee’ te vinden en te walgen bij de gedachte insecten te eten. Van de consumenten noemen 2 ook de ‘westerse mindset’ en cultuurverschillen als mogelijke obstakels bij het introduceren van entomofagie. Ook twijfelt er een consument aan de beschikbaarheid van insecten in het Nederlandse klimaat. Alle diëtisten noemen het cultuurverschil van Nederland en landen waar wel insecten worden gegeten als obstakel voor het introduceren van entomofagie. Ook van hen hebben sommige een afkeer van het eten van insecten. Uit de interviews blijkt dat diëtisten open stonden voor het proeven van insecten. Volgens de diëtisten kan het eten van insecten aantrekkelijker worden gemaakt in Nederland door de insecten te verwerken. Het insect moet niet herkenbaar zijn waardoor er eerst een gewenning kan ontstaan aan smaak en normaliteit. Het verwerken van insecten tot een herkenbaar product wordt ook in de literatuur genoemd om nieuwe producten te introduceren bij de consument. Een succesvol eiwit vervangend product voldoet aan de wensen van de consument. Naast dat gezondheid en gebruiksgemak criteria kunnen zijn, is het een belangrijk punt dat de consument het product kan associëren met een product dat zij al kent. Dit is vaak een drempel om een geheel nieuw product voor de eerste keer te consumeren. Een voorbeeld hiervan is Quorn, een mycoproteïne. Op de verpakking wordt Quorn omschreven als: “een voedingsrijk lid van de familie van de champignon en truffel”, De consument kent wellicht de champignon en/of truffel al, en is eerder geneigd om Quorn te proberen. (11) Daarbij kan het vermalen van insecten er voor zorgen dat entomofagie wordt aanvaard in landen waar de bevolking niet gewend is aan het eten van hele insecten. (13) Het grootste obstakel voor entomofagie in de westerse wereld blijft dat het niet volledig geaccepteerd is. Toch vinden er snelle veranderingen plaats op het gebied van eten in een geglobaliseerde wereld. Een goed voorbeeld hiervan is rauwe vis in de vorm van sushi. Het geeft echter een enorme druk op insectensoorten, en daarbij andere diersoorten, als entomofagie in één klap stijgt. (13) Dit lijkt de geïnterviewden niet waarschijnlijk, want ondanks dat alle geïnterviewde diëtisten insecten wel (in de toekomst) als vleesvervanger zien, denken zij allemaal dat het een langzaam proces zal zijn om entomofagie bij de westerse wereld te introduceren. Van de consumenten denken de meeste dat het wel een vleesvervanger kan zijn. Ook geven de meeste consumenten aan dat het eten van insecten als trend nog wel even kan duren. Een punt van kritiek in het kwalitatieve onderzoek is dat er slechts een 8 diëtisten en 8 consumenten in zijn meegenomen. Meer onderzoek is nodig om een beter beeld te krijgen hoe consumenten en diëtisten tegenover entomofagie staan.
25
5. Conclusie Op basis van deze scriptie is antwoord gegeven op de volgende probleemstelling: Probleemstelling: Hoe kan entomofagie bijdragen aan verbetering van de eiwitcrisis en hoe staan diëtisten en consumenten tegenover entomofagie? Uit deze literatuurstudie komt naar voren dat, gekeken naar de milieubelasting en de voedingswaarde, het eten van insecten (deels) een geschikt alternatief kan zijn voor het vervangen van vlees uit de veeteelt. De insectensoorten die onderzocht zijn op milieubelasting worden positiever beoordeeld in vergelijking met vlees. De voedingswaarde verschilt per insect, maar gesteld kan worden dat deze over het algemeen veel eiwit bevat van hoogwaardige kwaliteit en verteerbaarheid. Uit de interviews kwam naar voren dat diëtisten en consumenten positief staan tegenover het eten van insecten. Wel denken zij dat het tijd nodig heeft om te integreren in de Nederlandse keuken. Zij stelden onder andere dat mensen geïnformeerd moeten worden over de gezondheidsvoordelen van het eten van insecten en bekend moeten raken met het idee. De nood aan nieuwe eiwitbronnen is voor de eiwitcrisis van belang. Gesteld kan worden dat het eten van insecten een mogelijke gunstig alternatief is voor vlees uit de veeteelt. De implementatie hiervan zal onder andere afhangen van de vraag vanuit de consument. Deze vraag hangt wellicht samen met wat er bij mensen bekend is over entomofagie.
26
6. Aanbeveling Verder onderzoek moet uitwijzen welke insectensoorten gekeken naar milieubelasting het meest geschikt zijn voor productie. Ook moet er verder onderzocht worden hoe productie systemen van insecten verbeterd kunnen worden. Met deze informatie kan naar voren komen welke insecten het best verkoopbaar zijn voor de consument. Om de voedingswaarde van insecten beter te kunnen vergelijken met vlees, is het nodig meerdere insectensoorten met verschillende soorten vlees uit vee te vergelijken. Hierdoor kan wellicht bekend worden welk insectensoort qua voedingswaarde het meest voordelig is als vleesvervanger. Vervolgens kan gekeken worden of deze insectensoort wellicht op grote schaal te produceren is. Het is van belang dat deze worden geproduceerd en niet uit het wild worden verzameld. Doordat er slecht overzicht is op het verzamelen van insecten uit het wild, kunnen insectensoorten uitsterven. Het uitsterven van insectensoorten lijdt tot een verstoring van het ecosysteem. Ook zal er verder onderzocht moeten worden hoe diëtisten en consumenten het beste geïnformeerd kunnen worden, zodat zij zo mogelijk meer insecten gaan eten. Media en promotie vanuit de voedingsindustrie kan hieraan meewerken. Kookprogramma’s zouden de bereiding van insecten kunnen demonstreren. Informatieve programma’s zouden uitleg kunnen geven over de voedingswaarde, productie en voedselveiligheid van insecten. Dit kan wellicht entomofagie op de kaart zetten in het westen.
27
Literatuurlijst 1. Steinfeld H, Gerber P, Wassenaar T, et al. The Food and Agriculture Organization of the United Nations Livestock’s Long Shadow: Environmental Issues and Options. eerste druk. Rome: Viale delle Terme di Caracalla; 2006. 2. McMichael A, Powles JW, Butler CD, et al. Food, livestock production, energy, climate change, and health. The Lancet 2007;370:1253-1263. 3. Yen AL. Edible insects: Traditional knowledge or western phobia? Entomological Research 2009;39;289-298. 4. Centraal BegeleidingsOrgaan. A TNO company. Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg. Handleiding voor werkgroepleden; 2007. 5. Former-Boon M, Duinen van JJ. Evidence-based Diëtetiek. Principes en werkwijze. Impact factor. eerste druk. Houten: Bohn Stafleu van Loghum; 2008. p. 46-47. 6. Online Etymology Dictionary. Insect. 2001-2013. 7. Gullan PJ, Granston PS. The insects, an outline of entomology. vierde druk. Malaysia: WileyBlackwell;2010. p. 2-4,11. 8. Premalatha M, Abbasi T, Abbasie SA. Energy-efficient food production to reduce global warming and ecodegradation: The use of edible insects. Renewable and Sustainable Energy Reviews 2011;9:43574360. 9. Dieetinzicht. Mijn pagina. Dagboeken invullen. Voedingsrapport (uitgebreid). 2013. 10. Santos Oliveira JF, Passos de Carvalho J, Bruno de Sousa RFX, et al. The nutritional value of four species of insects consumed in Angola. Ecology of Food and Nutrition 1976;5:91-97. 11. Verkerk MC, Tramper J, Trijp van JCM, et al. Insect cells for human food. Biotechnology Advances 2007;25:198-202 12. Ramos-Elorduy J. Moreno JMP, Prado EE, et al. Nutritional value of edible insects from the State of Oaxaca, Mexico. Journal of Food Composition and Analysis 1997;10:142-157 13. Huis van, A. Itterbeeck van J, Klunder H, et al. Edible insects future prospects for food and feed security. The Food and Agriculture Organization. eerste druk. Rome; 2013. p.1,9,10,35,40,45, 46,60,67,76,107. 14. Calpineta JL. Encyclopedia of Entomology. tweede druk. Springer; 2008. p.1341. 15. Yen AL. Entomophagy and insect conservation: some thoughts for digestion. Journal of Insect Conservation 2009;13:667-670. 16. Ramos-Elorduy J. Creepy Crawly Cuisine: The gourmet Guide to Edible Insects. eerste druk. Vermont; 1998. p.14-15,17-18. 17. Klunder HC, Wolkers-Rooijackers J, Korpela JM, et al. Microbiological aspects of processing and storage of edible insects. Food Control 2012;26:628-631. 18. Kamsteeg J Dr. E=eetbaar. eerste druk. Amsterdam: Becht’S Uitgeversmaatschappij; 2011.
28
19. U.S. Food and Drug Administration. Defect Level Handbook. 2013. 20. CBI Ministry of Foreign Affairs of the Netherlands. EU Legislation: General Food Law. 2012. 21. Verenigde Nederlandse Insectenkwekers. Informatie Praijktijknetwerk. 22. Rijksoverheid. Green Deal Insecten voor Feed, Food en Farma. 23. Pimentel D, McNair M, Buck L, et al. The value of forests to world food security. Human Ecology 2009;25:91-120. 24. Smil V. Worldwide transformation of diets, burdens of meat production and opportunities for novel food proteins. Enzyme and Microbial Technology 2002;30:305-311. 25. Röösa E, Sundberg C, Tidaker P, et al. Can carbon footprint serve as an indicator of the environmental impact of meat production? Ecological indicators 2013;24:573-581. 26. Nijdam D, Rood T, Westhoek H. The price of protein: Review of land use and carbon footprints from life cycle assessments of animal food products and their substitutes. Food Policy 2012;37:760-770. 27. Oonincx DGAB, Boer de IJM. Environmental Impact of the Production of Mealworms as a Protein Source for Humans. A Life Cycle Assessment. Plos one 2012;10. 28. Oonincx DGAB, Itterbeeck van J, Heetkamp MJW, et al. An exploration on Greenhouse Gas and Ammonia Production by Insect Species Suitable for Animal or Human Consumption. Plos one 2010;10. 29. Schnabel HG. Forest insects as food: humans bite back: Forest insects as food: a global review. The Food and Agriculture Organization of the United Nations. Regional office for asia and the pacific. Chiang Mai; 2010. p. 37-64. 30. Rumpold BA, Schlüter OK. Potential and challenges of insects as an innovative source for food and feed production. Innovative Food Science & Emerging Technologies 2013;17:1-11.
29
Bijlagen
30
Bijlage I. Beoordeling literatuur level of evidence en impact factor Bron
Auteur
Titel
Jaar
Type
Journal
Level of evidence
Impactfactor
1
Steinfeld H, Gerber P, Wassenaar T, et al.
Livestock's Long Shadow: Environmental Issues and Options.
2006
Boek
-
-
-
2
McMichael A, Powles JW, Butler CD, et al.
Food, livestock production, energy, climate change, and health
2007
Artikel
The Lancet
B
39.060
3
Yen AL.
Edible insects: traditional knowledge or western phobia?
2009
Artikel
Entomological Research
B
1.987
4
Centraal BegeleidingsOrgaan.
Handleiding voor werkgroepleden.
2007
Handleiding
-
-
-
5
Former-Boon M, Duinen van JJ
Evidence-based Diëtetiek. Principes en werkwijze. Impact factor. p. 46-47
2008
Boek
-
-
-
6
Online Etymology Dictionary
Insect
20012013
Website
-
-
-
7
Gullan PJ, Granston PS
The insects, an outline of entomology
2010
Boek
-
-
-
8
Premalatha M, Abbasi T, Abbasi SA.
Energy-efficient food production to reduce global warming and ecodegradation: The use of edible insects
2011
Artikel
Renewable and Sustainable Energy Reviews
B
6.018
9
Dieetinzicht
-
2013
Website
-
-
-
31
10
Santos Oliveira JF. Passos de Carvalho J, Bruno de Sousa RFX, et al.
The nutritional value of four species of insects consumed in Angola.
1976
Artikel
Ecology of Food and Nutrition
11
Verkerk MC, Tramper J, Trijp van JCM, et al.
Insect cells for human food
2007
Artikel
Biotechnology Advances
12
Ramos-Elorduy J, Moreno JMP, Prado EE, et al.
Nutritional value of edible insects from the State of Oaxaca, Mexico
1997
Artikel
Journal of Food Composition and Analysis.
C
2.088
13
Huis van A, Itterbeeck van J, Klunder H, et al.
Edible insects Future prospects for food and feed security
2013
Rapport
The Food and Agriculture Organization
-
-
14
Calpinera JL.
Encyclopedia of Entomology
2008
Boek
-
-
-
15
Yen AL.
Entomophagy and insect conservation: some thoughts for digestion
2009
Artikel
Journal of Insect Conservation
B
1.801
16
Ramos-Elorduy J.
Creepy Crawly Cuisine: The Gourmet Guide to Edible Insects.
1998
boek
-
-
-
17
Klunder HC, WolkersRooijackers J, Korpela JM, et al.
Microbiological aspects of processing and storage of edible insects
2012
Artikel
Food Control
B
2.812
18
Kamsteeg J Dr.
E is eetbaar
2011
Boek
-
-
-
19
U.S. Food and Drug Administration
Defect Level Handbook
2013
Website
-
-
-
20
CBI Ministry of Foreign Affairs of the Netherlands
EU legislation General Food Law
2012
Website
-
-
-
32
C
B
0.76
9.599
21
Verenigde Nederlandse Insectenkwekers
Informatie → Praktijknetwerk
-
Website
-
-
-
22
Rijksoverheid
Green Deal Insecten voor Feed, Food en Farma
-
Rapport Rijksoverheid
-
-
-
23
Pimentel D, McNair M, Buck L, et al.
The value of forests to world food security
1997
Artikel
Human Ecology
B
1.629
24
Smil V.
Worldwide transformation of diets, burdens of meat production and opportunities for novel food proteins
2002
Artikel
Enzyme and Microbial Technology
B
2.592
25
Röösa E, Sundberg C, Tidaker P, et al.
Can carbon footprint serve as an indicator of the environmental impact of meat production?
2013
Artikel
Ecological Indicators
B
2.890
26
Nijdam D, Rood T, Westhoek H.
The price of protein: Review of land use and carbon footprints from life cycle assessments of animal food products and their substitutes
2012
Artikel
Food Policy
B
2.212
27
Oonincx DGAB, Boer de IJM.
Environmental Impact of the Production of Mealworms as a Protein Source for Humans – A Life Cycle Assessment
2012
Artikel
Plos One
B
3.730
28
Oonincx DGAB, Itterbeeck van J, Heetkamp MJW, et al.
An Exploration on Greenhouse Gas and Ammonia Production by Insect Species Suitable for Animal or Human Consumption
2010
Artikel
Plos One
B
3.730
33
29
Schnabel HG.
Forest insects as food: humans bite back: Forest insects as food: a global review.
2010
Artikel
The Food and Agriculture Organization of the United Nations. Regional office for asia and the pacific
B
-
30
Rumpold BA, Schlüter OK.
Potential and challenges of insects as an innovative source for food and feed production
2013
Artikel
Innovative Food Science & Emerging Technologies
B
2.528
34
Bijlage II Interviewgids diëtisten Introductie Wij zijn studenten Voeding & Diëtetiek aan de Hogeschool van Amsterdam. Wij zitten in ons laatste jaar en zijn op het moment bezig met het schrijven van onze afstudeeropdracht. Samen doen wij onderzoek naar het eten van insecten en wij zouden graag willen weten wat uw mening hierover is. 1. Hoe staat u tegenover het eten van insecten? 2. Wat weet u al over het eten van insecten? 3. Heeft u zelf wel eens insecten gegeten? 4. Heeft u wel eens een cliënt gehad die insecten at? *Positieve informatie* 5. Hoe staat u na het horen van deze informatie tegenover het eten van insecten? 6. Heeft deze informatie u mening veranderd tegenover het eten van insecten? 7. Denkt u dat het eten van insecten een alternatief kan zijn voor het eten van vlees? 8. Zou u het overwegen insecten te adviseren als bijvoorbeeld aanvulling voor een eiwitrijk dieet? 9. Zou u insecten aan uw dagelijkse voeding toe te voegen? 10. Bent u bereid deze insecten snack te proeven? Afsluiting Hartelijk dank voor uw medewerking.
35
Bijlage III Interviewgids consumenten Introductie Wij zijn studenten Voeding & Diëtetiek aan de Hogeschool van Amsterdam. Dit betekend dat wij de opleiding volgen tot diëtist. Wij zitten in ons laatste jaar en zijn op het moment bezig met het schrijven van onze afstudeeropdracht. Samen doen wij onderzoek naar het eten van insecten en wij zouden graag willen weten wat uw mening hierover is. 1. Hoe staat u tegenover het eten van insecten? 2. Wat weet u al over het eten van insecten? 3. Heeft u zelf wel eens insecten gegeten? *Positieve informatie* 4. Hoe staat u na het horen van deze informatie tegenover het eten van insecten? 5. Heeft deze informatie u mening veranderd tegenover het eten van insecten? 6. Denkt u dat het eten van insecten een alternatief kan zijn voor het eten van vlees? 7. Zou u insecten aan uw dagelijkse voeding toe te voegen? 8. Bent u bereid deze insecten snack te proeven? Afsluiting Hartelijk dank voor uw medewerking.
36
Bijlage IV. Aminozuren verhouding van insecten (g/100g droog gewicht) en aanbevolen dagelijkse hoeveelheid voor mensen (mg/kg lichaamsgewicht per dag)
37
Bijlage V. Uitwerking interviews diëtisten Diëtist 1
Diëtist 2
Diëtist 3
Diëtist 4
Mening
Eng, maar het is een stap die genomen moet worden, daarna zal het wel goed te eten zijn.
Bang voor pootjes en ze denkt dat ze het niet kan doorslikken. Ze vind het een heel vies idee. Sprinkhanen lijken haar wel knapperig en oké.
Ze is heel erg nieuwsgierig, ze zou het graag willen eten maar heeft nog nooit de kans gehad. Alleen een dikke worm hoeft ze niet.
Het lijkt haar heel erg kriebelig en niet lekker.
Voorkennis
Documentaires gezien, goede eiwitbron
Ze weet dat het al heel veel wordt gegeten en dat het goede eiwitten bevat.
Wel eens iets op tv gezien dat ze het eten om eiwitten binnen te krijgen.
Ze weet dat er veel eiwitten in zitten en dat het mogelijk is om ze te eten. Ze heeft veel voordelen ervan gelezen in een tijdschrift.
Gegeten ja/nee
Nee
Nee
Nee
Nee
Vraag van cliënten
Nee Diëtist wist niet dat het al zoveel werd gegeten en de kweek veel beter voor het milieu is.
Alternatief voor vlees ja/nee
Wat als 50-60% van de bevolking insecten gaat eten? Welke productieproblemen ontstaan dan. Maar ze ziet de omslag wel komen.
Ze heeft een Afrikaanse cliënt die het wel in Afrika eet maar niet in Nederland. Ze wist niet dat de kwaliteit van insecten vlees gunstig was en je daardoor minder insecten hoef te eten in vergelijking met vlees. Zeker weten, ze raad ook al heel veel vis en vegetarische producten aan omdat ze het niet nodig vind om elke dag vlees te eten i.v.m. kans op kankersoorten.
Nee
Nieuwe argumenten
Nee, ze verwacht dat je dat in de Bijlmer wel krijgt, maar niet in ’t Gooi. Diëtist wist niet dat de uitstoot veel lager is en hoe de aminozuren verhouding is.
Adviseren ja/nee
Nog niet doordat het nog niet bekend is en de beschikbaarheid is laag.
Ideeën implementatie entomofagie
Lange weg nodig voordat het gebruiksvriendelijk wordt. Maar het kan wel, vroeger waren plakjes champignon ook vreemd en dat is nu ook normaal. Een oplossing is wel om het te verwerken. Het is een mindset die veranderd moet worden.
Als het bekender is zal ze het wel adviseren. Vooral mensen die veel gereisd hebben zullen dat wel accepteren. Er moet meer informatie komen en restaurants en tijdschriften moeten het bekender maken. Het moet ook makkelijker beschikbaar zijn.
Gegeten ja/nee
Ja, zonder twijfel, ze had er totaal geen moeite mee, ze vond het gewoon cake.
Ze zal het op dit moment niet adviseren omdat ze denkt dat mensen dat niet zomaar van haar aannemen. Laat het mensen proeven, maar zorg wel dat ze het niet kunnen zien, doe er iets van chocolade omheen of paneer het. Zolang het verwerkt is maakt het de mensen niet uit, ze eten nu ook al alles. Het moet net als sushi bekend worden en dan eerst bij de early adapters, of gebruiken bij kookprogramma’s. Ja, ze vond het prima smaken.
Ja, maar het is wel lastig. Ze ziet mensen niet snel een stuk vlees vervangen voor een ons insecten. Door de aminozuren zou het wel bijvoorbeeld net als vis 2x in de week gegeten worden, maar dat je wel blijft variëren. Nog niet, ook omdat ze het zelf een vies idee vind, maar als iedereen ouder wordt moet het op een gegeven moment wel. Als het verwerkt wordt en als je het niet kan zien is het best een optie. We ontleden ook garnalen. Maar ze ziet ons in de komende tijd nog geen sprinkhanen eten.
Ja, maar met heel veel moeite een heel klein stukje.
38
Ja, maar dat had ze van te voren ook al aangegeven.
Ze is verbaasd dat het door 80% wordt gegeten en dat het al te koop is in Nederland. Het kan deels een alternatief zijn maar het zal niet eens een omslag zijn. Qua voedingswaarden denk ik wel dat het kan maar de stap is nu nog te groot.
Diëtist 5
Diëtist 6
Diëtist 7
Diëtist 8
Mening
Ze vind het een vies idee en ze nou het niet snel eten.
Ze staat positief tegenover het eten van insecten. Ze vind het een interessant onderwerp.
Interessante bron van eiwit. Nog wel ver van ons bed, maar aan de andere kant zie je wel al sprinkhanen in sommige restaurants.
Voorkennis
Ze weet dat het een goede biologische waarde heeft.
Ze wist dat er veel goede eiwitten in zitten.
Heeft wel eens dingen in de krant gelezen over entomofagie.
Gegeten ja/nee
Nee
Ze heeft er geen vies idee bij, het zijn gewoon insecten. Ze ziet het verschil niet tussen garnalen en insecten. Ze wil wel eten zolang het niet naar soja smaakt. Maar een gebakken insect met chocola zou ze best opeten. Ze weet dat het een hele goede eiwitbron is, ze heeft zelf ook op internet gezocht naar informatie. Nee
Vraag van cliënten
Nee
Nee
Ja. Ze heeft op een beurs sprinkhanen gegeten en levende meelwormen. Nee
Ja, per ongeluk zaten er larven in een stuk nougat. Verder niet. Nee
Nieuwe argumenten
Ze wist niet dat bepaalde insectensoorten zo veel eiwitten bevatten in vergelijking met bijvoorbeeld een stuk kip. Verder vind ze het milieu heel belangrijk en eet ze al minder vlees dus het verbaasde haar ook dat de milieubelasting laag is. Zelf eet ze al minder vlees. Ze denkt dat het een alternatief is en zeker omdat we straks niet meer genoeg vlees kunnen produceren. Nog niet, ze is bang om raar aangekeken te worden. Ze denkt dat het met de jaren moet komen. Ze raad nu wel eiwitpreparaten aan en denkt dat het best een optie is om insecten daarin te verwerken. In hip Amsterdam zou een restaurant geopend moeten worden wat deels sushi is en deels insecten. Zo heb je al een concept dat heel goed loopt en kunnen de mensen die wat anders willen het ook proberen. Zelf zou ze het ook geen probleem vinden om te eten als ze het niet kan zien. Ja, ze was verbaasd dat ze het niet proefde. Het zit toch echt tussen je oren dat insecten vies en smerig zijn.
Ze vond de manier van kweken heel erg interessant. Omdat ze het wel een raar idee vond dat je het best met darm en al op eet. Ze zat er zelfs aan te denken om ze dan maar zelf te kweken.
Ze was verbaasd dat zoveel mensen het al eten en dat ze minder ziektes kunnen overdragen. Ook had ze er nooit over nagedacht dat het een stuk beter voor het milieu is.
Ze vond het interessant hoe veel efficiënter de omzetten is van kilo insecten vlees naar kilo vlees uit vee doordat insecten koudbloedig zijn.
Zeker weten, het is een goede eiwitbron.
Ze denkt dat het een goed alternatief is als je de mensen ook recepten aanbiedt en duidelijkheid over hoe je het moet bereiden. Ja, zeker omdat mijn doelgroep best alternatief is.
Ja zeker, als dat mogelijk is en het ziet er aantrekkelijk uit.
Ze denkt dat je het moet aanbieden aan mensen uit de alternatieve sector. Ook moeten diëtisten beter geïnformeerd worden zodat zij hun cliënten weer kunnen informeren. Het is een proces dat vanuit verschillende hoeken aangeboden moet worden.
Misschien zal het meer aanslaan bij jongeren mensen. Het zal zeker 20 jaar gaan duren voordat het echt normaal kan worden. Misschien producten ook een mooie naam geven.
Ja, ze vond het prima te eten.
Nee, ze is erg kieskeurig met eten en moet er niet aan denken.
Alternatief voor vlees ja/nee
Adviseren ja/nee
Ideeën implementatie entomofagie
Gegeten ja/nee
Ze zou het best aanraden, het is gewoon een eiwitbron dus waarom niet? Ze vind dat mensen meer informatie moeten krijgen over wat ze eten. Ze vind dat mensen normaler moeten gaan doen als het gaat om eten. Ze moeten niet naar chips en patat kijken alsof het goed is en naar krekels alsof dat het meest verschrikkelijke is wat je kunt eten. Het lijkt haar handig om de insecten te vermalen tot meel en er dan producten van te maken. Ja, ze vond het alleen jammer dat de insecten zelf zo weinig smaak hadden.
39
Nee, nu nog niet.
Bijlage VI. Uitwerking interviews consumenten Consument 1
Consument 2
Consument 3
Consument 4
Mening
Ze zou best een keer insecten willen proberen. Het lijkt haar een kwestie van gewenning. Ook moet het er lekker uitzien en niet vies ruiken.
Een beetje vies idee. Hij voelt zich er niet enthousiast over. In een restaurant zou hij dit nooit bestellen.
Het lijkt haar vies. Insecten leven in de modder en dat wil zij niet op eten. Ze durft insecten geen eens vast te houden.
Voorkennis
Ze weet weinig over het eten van insecten.
Weet dat er bladluizen zijn verwerkt in rode kleurstof van snoep. Documentaire gezien over het eten van spinnen.
Ze weet dat veel mensen over de hele wereld al insecten eten. Ze weet dat je het in sommige restaurants in Nederland kan bestellen.
Hij ziet zichzelf absoluut geen insecten eten. Het lijkt hem smerig. Hij kan zich niet voorstellen dat hij dit aan zijn dagelijkse eten zal toevoegen. Hij is bang voor insecten, maar misschien zal hij overwegen om bepaalde soorten wel te proberen. Weet dat het eten van insecten in Aziatische landen normaal is. Verder weet hij er weinig over.
Gegeten ja/nee
Nee. Ze heeft wel eens sprinkhanen aangeboden gekregen maar niet gegeten, want ze vond het er niet smakelijk uitzien. Zei s verbaast dat 80% van de wereld al insecten eet en vraagt zich af waarom wij dat dan niet doen.
Nee, misschien als kind een insect in mijn mond gestopt.
Nee
Nee
Ziet nu in dat als de wereldbevolking blijft groeien er toch echt een alternatief moet (bijkomen) voor het eten van vlees.
Dat de wereldbevolking snel groeit en dat daardoor de vraag naar vlees zo ontzettend aan het stijgen is.
Ja wel een alternatief, maar mensen moeten geïnformeerd worden dat het een optie is. Dan hebben ze kennis over hoe ze het moeten bereiden en wat het precies is. Mensen moeten geïnformeerd worden dat het een optie is. Dan hebben ze kennis over hoe ze het moeten bereiden en wat het precies is. Hiermee kan je mensen hun gedachtes misschien veranderen. De insecten moeten verwerkt zijn zodat het niet afschrikt. Dit kan een tussenstap zijn om hele insecten te eten. Ja, ze vond het best lekker en kon de insecten niet terug proeven.
Ik zou het zelf niet vervangen voor vlees maar ik zou het misschien wel eens proberen. Ik zie het nu nog niet als alternatief voor vlees
Ze denkt nu een stuk positiever over het eten van insecten. Als er meer vraag komt naar voedsel lijkt het haar wel een logisch stap om hier op over te gaan. Ja absoluut, als het makkelijk te kweken is kan het best.
Je eet dingen omdat ze lekker zijn, dus mensen moeten het wel eerst proberen en lekker vinden. Dus de bereiding en hoe het eruit ziet is heel belangrijk. Dit moet stap voor stap gaan. Ik zou het ook niet kopen in de supermarkt omdat hij niet weet wat ik er mee zou moeten doen. Hier moet informatie over komen.
Het lijkt haar meer iets voor de volgende generatie. Als die het langzaam normaal gaan vinden nemen ze dat van elkaar over. Het zou aantrekkelijker zijn als je ze eerst verwerkt eet en daarna misschien in z’n geheel.
Nee, heeft huisstofmijt allergie en is bang voor een reactie.
Ja, ze vond het gewoon naar cake smaken.
Zal in het westen heel lang duren voordat het populair wordt. Meer campagnes over de consequenties van vlees eten. Informatie geven over het eten van insecten. Eten doe je ook voor je genot, mensen moeten het lekker gaan vinden om ze te eten. In verwerkte producten zou hij het wel eten. Zolang je het maar niet ziet. Ja, hij vond het nog steeds geen lekker idee. Hij vond de smaak niet overheersen.
Nieuwe argumenten
Alternatief voor vlees ja/nee
Ideeën implementatie entomofagie
Gegeten ja/nee
40
Nee. Het is met de milieubelasting in zijn hoofd, eerder een optie om 1 of 2 dagen geen vlees te eten dan om insecten te eten.
Consument 5
Consument 6
Consument 7
Consument 8
Mening
Vond het eten van insecten een smerig idee. Heeft tijdens het reizen er meer over gezien en durfde toen wel insecten te eten.
Zal nooit insecten eten. Het is een vies idee. Insecten hebben rare kriebel pootjes.
Staat best open voor het eten van insecten, maar vind het wel een vreemd idee.
Is enthousiast over het eten van insecten en vind het eigenlijk wel hip. Is tijdens het reizen mensen tegen gekomen die insecten eten.
Voorkennis
Weet dat sommige mensen in het buitenland insecten eten.
Weet dat insecten worden gebruikt als rode kleurstof op voedingsmiddelen. Dit heeft hij wel eens gegeten.
Heeft wel eens een programma over het eten van insecten op tv gezien. Weet er voor de rest vrij weinig over.
Weet dat het door sommige mensen gegeten word.
Gegeten ja/nee
Ja, meerdere soorten tijdens het reizen. Soort couscous met insecten erdoor, dit hoorde ze pas achteraf. Ze vond het best lekker. Wist niet dat de druk voor een alternatief voor vlees zo hoog ligt.
Nee, misschien onbewust wel eens een spin in zijn slaap.
Nee
Ja, tijdens het reizen maar ze weet niet meer precies wat dit voor insect was.
Het verbaast hem dat insecten schoon genoeg kunnen zijn om te eten.
Ziet in dat het misschien i.v.m. milieubelasting een goed alternatief kan zijn van vlees.
Erg verbaast over hoeveel mensen er in de wereld al insecten eten. Dat het een gezonde voedingsbron kan zijn.
Alternatief voor vlees ja/nee
Ja, maar het zal wel even duren voordat mensen dit vaak gaan eten.
Nee, op dit moment niet.
Ja, maar twijfelt erg of westerse landen hier wel voor open staan.
Ideeën implementatie entomofagie
Kennis moet verbeterd worden. Mensen weten niet dat je dit ook kan eten. Bijvoorbeeld voorbeeld filmpjes waarin je ziet hoe de insecten leven zodat je weet dat ze schoon zijn en dat je er niet ziek van wordt. In een burger verwerken zodat mensen niet zien wat het is.
Misschien door op tv te laten zien dat je het best kan eten. Als mensen herhaaldelijk de informatie krijgen dat het echt geen kwaad kan en gezond is zal dit op een gegeven moment wel aanslaan.
Gegeten ja/nee
Ja, beetje droog.
Hij denkt dat het erg moeilijk is om insecten op de markt te zetten. Alle uitsteeksels van insecten moeten verwijderd worden. Als het verwerkt zou zijn zou hij het misschien wel eten. Zo eet hij ook geen hele garnalen maar eet hij wel kroepoek. Het staat hem tegen hoe het eruit ziet. Als het verwerkt is, zullen mensen het misschien eerst gaan eten. Wel met eerlijke informatie over wat er in zit. Dan proberen ze vervolgens misschien makkelijker een heel insect. Nee
Ja, maar vraagt zich af of je in Nederland wel goede insecten heb om te eten i.v.m. het klimaat. Als het gekweekt kan worden prima, waarom niet. Ook vraagt ze zich af of het niet erg duur is en waar je het kan kopen. Het moet er smakelijk uit zien. Ze zou het eerder kopen in de winkel als er een recept idee bij zou staan. Anders weet je niet wat je er mee moet doen. Ze zou insecten zowel verwerkt als in zijn geheel proberen. Als een beroemde kok op tv het eten van insecten zou promoten, zouden meer mensen het trendy vinden.
Nieuwe argumenten
41
Ja, vond het goed te eten.
Ja, prima te eten.
