Douwe van den Berg, Simen van der Goot, May-Britt Jansen, Martien van Rijn
Vakmanschap aan zet
Amsterdam oktober 2009
Van den Berg, Van der Goot, Jansen, Van Rijn; Vakmanschap aan zet
2
Vakmanschap aan zet Vakmanschap en persoonlijke inzet kunnen voor een doorbraak zorgen in een slepend hulpverleningstraject. Het project Vakmanschap aan Zet bundelt de kennis en de kracht van de professionals rond het gezin.
Wie echt wil weten hoe de hulpverlening werkt moet met hulpverleners gaan praten. Daarom nodigden we begin 2008 tachtig professionals uit om in zes sessies te reconstrueren wat er in de loop der jaren was gebeurd rond de kinderen van zes concrete multiprobleemgezinnen. Dat deden we in het kader van Systeem in beeld, een project van de gemeente Amsterdam. Waarom lukte het de hulpverlening niet om deze gezinnen structureel te helpen om verder afglijden te voorkomen? De bijeenkomsten leverden een gede tailleerd beeld op van de dynamiek van de hulpver lening, waarin hulpverleners worden klemgezet door het systeem waarin zij moeten functioneren. In het rapport Cirkel van onmacht (mei 2008) gaven we een overzicht. Najaar 2008 vulden we het beeld aan met een ver volgonderzoek onder teammanagers van welzijns organisaties. Waarom zijn deze organisaties niet in staat om hun activiteiten bij te sturen waar die tekort schieten? Dat leidde tot het rapport Blokkades in de jeugdzorg. Cirkel van onmacht en Blokkades in de jeugdzorg beschrijven mechanismen die hulpverleners belem meren om bij niet standaard problemen, zoals die van multiprobleemgezinnen, hun feeling en expertise te gebruiken, om commitment aan te gaan, samen te werken en de resultaten van hun werk te evalueren. Het vakmanschap van de hulpverleners krijgt geen ruimte. Tijdens onze bijeenkomsten stond naast kennis dat vakmanschap juist centraal. Het leidde meestal tot een haarscherpe analyse van het probleem van het voorbeeldgezin en dikwijls ook tot een gezamenlijke aanpak. Meer dan eens was na afloop ook een com mitment geschapen om die aanpak met overtuiging en in gezamenlijkheid uit te voeren. Zo ontstonden kleinere of grotere doorbraken in de hulpverlening aan het gezin dat als voorbeeld had gediend. Die doorbraken voedden bij de professionals rond het gezin het besef van het eigen vakmanschap.
Hoe mobiliseer je vakmanschap? Er wordt op verschillende niveaus geprobeerd om de gesignaleerde patronen en belemmeringen in de hulpverlening te doorbreken en weg te ruimen. Vak manschap aan Zet is één van de projecten die hier aan bijdraagt. Vakmanschap aan Zet is een zoektocht hoe we het vakmanschap kunnen mobiliseren in de hulpverle ning aan gezinnen waar protocollen en procedures falen. Cirkel van onmacht beschrijft de herhaling van zetten die plaatsvindt doordat professionals vaak terugvallen op diezelfde procedures en protocollen. Vakmanschap aan Zet gooit het zeil over de andere boeg en stimuleert bij hulpverleners en andere pro fessionals rond de gezinnen een andere opstelling. Een opstelling waarbij het vertrouwen in het systeem van de hulpverlening plaats maakt voor persoonlijke betrokkenheid. Een innerlijke stem moet zeggen: dit lossen we samen op! Het is niet eenvoudig om deze stap te zetten. Aller eerst is er overzicht en inzicht nodig. Je moet weten wat de hulpverlening in het verleden heeft gedaan en je moet begrijpen waarom het niet werkte. Er is een goed beeld nodig van de interne dynamiek van het gezin: hoe grijpen de familieden en hun om standigheden in elkaar. Een doorbraak is vaak ook alleen mogelijk als de professionals rond het gezin er samen de schouders onder zetten. Je hebt een netwerk nodig van mensen die hun acties onderling coördineren. En dan is er nog een voorwaarde, misschien wel de belangrijkste: professionals moeten de creativiteit en durf ontwikkelen om bestaande regels, procedures en verantwoordelijkheden op te rekken om te kunnen doen wat nodig is. Ook dat is vakmanschap. De huidige vorm van Vakmanschap aan Zet is on twikkeld in Bos en Lommer en Zeeburg. In 2009 zul len er in diverse stadsdelen in het totaal zo’n twintig Vakmanschap aan Zet-bijeenkomsten worden ge houden.
Van den Berg, Van der Goot, Jansen, Van Rijn; Vakmanschap aan zet
Wanneer kiezen voor Vakmanschap aan Zet? Vakmanschap aan Zet leent zich voor gezinnen met een complexe problematiek en veel hulpverlenings contacten wanneer de bestaande hulpverlening te weinig vooruitgang boekt en verder afglijden dreigt. Denk aan een gezin met zes kinderen waarvan de jongste twee in gastgezinnen zitten en de oudste vier bij opa en oma wonen omdat de ouders verslaafd zijn. Als er dan ook signalen zijn dat de grootouders het zwaar hebben en de oudste zoon problemen veroorzaakt op straat dan is Vakmanschap aan Zet een goede optie. Dat geldt zeker wanneer de indruk bestaat dat de professionals rond het gezin elkaar niet gemakkelijk weten te vinden. De meeste gezinnen werden gekozen in sa menspraak met de coördinator risicogezinnen of de netwerkcoördinator 12+ van het stadsdeel. Soms ge beurde dat ook op voordracht van anderen. Wie worden er uitgenodigd? In samenspraak met de netwercoördinator 12+ no digen we alle betrokkenen uit. Dus organisaties en personen die in het verleden bij het gezin betrokken
3
waren of nog zijn. Wij voeren vooraf gesprekken om in kaart te brengen wie dat zijn en om in grote lijnen de geschiedenis van het gezin en de hulpverlening aan het gezin in kaart te brengen. Met welke pro blemen kregen ouders en kinderen te kampen? Wie speelde er een rol in de begeleiding? Welke interven ties werden er gepleegd? Die informatie brengen we samen op een tijdsbalk die op een lange rol papier wordt uitgezet. De deelname aan de bijeenkomst hangt sterk af van het gezin. De groep varieert van zes tot twaalf of soms zelfs meer en kan in samenstelling variëren van gezinsvoogd, leerplichtambtenaar, buurtregis seur (politie) en begeleider DWI tot ambulant werker Nieuwe Perspectieven, Streetcornerwerker, zorg coördinator van het ROC, schoolarts en Multi-Sys tem therapeut van De Waag. De aanwezigheid van een brede groep is belangrijk voor het slagen van Vakmanschap aan Zet: samen hebben de betrokkenen een breed overzicht zonder blinde vlekken en samen kunnen ze slagvaardig zijn bij het vinden van een oplossing. Al die verschillende professionals brengen ook hun eigen ervaring en kennis mee. De buurtregisseur heeft weer een ander zicht op een probleemgezin dan de gezinsvoogd. Die
Van den Berg, Van der Goot, Jansen, Van Rijn; Vakmanschap aan zet
4
stapt onaangekondigd binnen om een ruzie op te los sen of bij overlast te corrigeren. De voogd maakt van te voren een afspraak.
breekt vaak. Vaak weten de professionals rond een gezin ook niet van elkaar dat ze actief zijn of waren met een van de gezinsleden.
Waar het bij Vakmanschap aan Zet om draait is een brede blik op het gezin te werpen en een kundige, creatieve en nieuwsgierige benadering op gang te brengen waarin ruimte is voor nieuwe oplossingen.
Zachte informatie is belangrijk en zorgt soms voor een heel nieuwe gezichtspunt. Een uit de hand gelo pen dronkenschap, vreemd gedrag van een kind. De moeder uit één van de gezinnen had op ver schillende plekken gemeld dat er iets mis moest zijn met het hoofd van haar zoon, nadat de jongen was gevallen. Hij reageerde anders. De jongen was toen vier. Het signaal was nergens opgepikt. Een andere hulpverlener herinnerde zich vreemd gedrag op zijn achtste, toen hij het gevaar opzocht door op de snel weg te gaan liggen en pas op het laatste moment weg te rennen. Dit onder de ogen van zijn vrienden. Pas recent was vastgesteld dat de jongen licht ver standelijk gehandicapt is. Tijdens de bijeenkomst regen zich zo steeds meer aanwijzingen aaneen voor wat er al die jaren gaande was geweest. De verstandelijk gehandicapte jongen was op straat een weerloos slachtoffer geweest voor getreiter en had zich in zijn strijd om te overleven on twikkeld tot branieschopper en leider van een groep jongere jongens. Bij een ander gezin werd duidelijk dat de vader van een gescheiden gezin de kleren die moeder voor
Hoe zien de bijeenkomsten eruit? Je kennis van een gezin delen over de grenzen van organisaties heen, dat vraagt om een sfeer van ver trouwen. Daarom nemen we aan het begin van de bijeenkomst de tijd om afspraken te maken en te overleggen hoe we met de vertrouwelijkheid van in formatie omgaan. Die informatie komt al direct op tafel als we samen de tijdsbalk aanvullen. De deelnemers staan rond de lange baan papier met een tijdslijn. Ze voegen ontbrekende informatie toe en vertellen over hun er varingen met het gezin. Vaak ontbreekt juist zachte informatie: zorgsignalen van ouders, een laag ver standelijke niveau van een kind, een huwelijkscrisis. Maar ook informatie over de eerste kinderjaren ont
Van den Berg, Van der Goot, Jansen, Van Rijn; Vakmanschap aan zet
haar kinderen kocht, zelf ging dragen uit grote ar moede. Details kunnen heel belangrijk zijn. Feiten en vermoedens worden tijdens het invullen van de tijdlijn in elkaar geschoven als puzzelstukjes in een puzzel. Steeds meer gebeurtenissen en in terventies vullen de lange strook papier. De cruciale rol van een grootvader wordt zichtbaar, je ziet hoe er een herhaling van zetten ontstaat door gebrek aan overzicht en samenwerking. Als de tijdsbalk voldoende is ingevuld en de loop der gebeurtenissen helder op het netvlies staat, worden de sociale verhoudingen in kaart gebracht. Samen groeperen de deelnemers de leden van het gezin en hun vertrouwelingen naar hun onderlinge verhou dingen. We gebruiken play mobiel-poppetjes die de deelnemers gezamenlijk op een tafel rangschikken. Tijdens een bijeenkomsten van Vakmanschap aan Zet, in stadsdeel Bos en Lommer, buigen de deelne mers zich over het gezin met de verslaafde ouders, waar opa en oma vier kinderen opvoeden. Er worden twee poppetjes uitgezocht voor opa en oma die zij aan zij op tafel worden gezet. De kinderen worden er omheen gerangschikt, de twee jongste een beetje apart. Vader en moeder staan buiten de kring, een eindje weg.
5
De handen van de deelnemers bewegen over de poppetjes heen. Ze wijzen aan, trekken denkbeel dige lijnen en brengen hun ideeën onder woorden over de onderlinge verhoudingen in het gezin. Zo nu en dan verschuift een hand een poppetje, waarna an dere handen meer poppetjes verplaatsen. Het gaat om centimeters. Het principe werkt zo intuïtief dat alle deelnemers vanzelf begrijpen wat de bedoeling is. Het groeperen van de figuurtjes schept een van zelfsprekende taal om menselijke verhoudingen uit te drukken. Als het gezin na een paar minuten op tafel staat, worden ook de profesionals erbij gezet. Iedereen plaats zijn eigen poppetje. De voogd schuift zichzelf achter de grootouders, de medewerker van de Bas cule komt te staan aan de kant van de twee oudste kinderen. De buurtregisseur zet zichzelf een eindje weg. ‘Ik volg het gezin maar op afstand, niet te close,’ zegt ze. Als alle poppetjes hun plaats hebben gevonden is zichtbaar hoe de verhoudingen liggen. In één oog opslag zie je wie er alleen voor staat, wie de spil is van het gezin. En welke buitenstaanders een sleutel rol vervullen.
Van den Berg, Van der Goot, Jansen, Van Rijn; Vakmanschap aan zet
Betrokkenheid breekt machteloosheid Emotie speelt in de hulpverlening vaak een belangri jke rol. Gevoelens van machteloosheid dragen er toe bij dat hulpverleners zich vastgrijpen aan procedures en protocollen. Zoals Cirkel van onmacht schetst, bijt de slang dan gemakkelijk in zijn eigen staart want wanneer die procedures voor een volgende misluk king zorgen, groeit het gevoel van machteloosheid bij de betrokkenen alleen maar verder. Meer machte loosheid zorgt voor nog minder betrokkenheid. Tijdens de Vakmanschap aan Zet-bijeenkomst prob eren we het om te draaien. We gebruiken betrokken heid als breekijzer tegen machteloosheid. Die be trokkenheid wordt versterkt door samen de tijdsbalk te construeren en de verhoudingen binnen het gezin in kaart te brengen. Het gezin verandert van een dos sier in een levend verhaal. De focus van de deelne mers verschuift van hun eigen taak naar een geza menlijke aanpak. De play mobiel-poppetjes helpen om zich in de posi tie van de gezinsleden te verplaatsen. Soms vragen we de deelnemers ook expliciet om dat te doen: leef je een minuut in een van de gezinsleden in. ‘Wat zou je zeggen als je hem of haar was?’ Een medewerker van De Waag, die zich tijdens één van de bijeenkom sten heeft ingeleefd in een tiener-jongen, zegt: ‘Wat doen al die hulpverleners hier, ik kan geen adem meer halen.’ Dat tijdens de bijeenkomst alle betrokken professio nals rond tafel zitten, schept een glashelder besef van betrokkenheid. Als deze groep vakmensen het niet gaat oplossen wie dan wel? Dat besef breekt het gevoel van machteloosheid en schept ruimte voor creatieve oplossingen waarbij de deelnemers vaak de handen in één slaan. Protocollen en procedures worden losgelaten en de aandacht richt zich op de primaire vraag: wat moet hier gebeuren? En: hoe zie ik mijn rol daarin? Oog voor grote en kleine successen Cirkel van onmacht beschrijft hoe het uitblijven van succes zowel bij hulpverleners als bij het gezin de patstelling versterkt. De professionals raken gefrus treerd door het gebrek aan ontwikkeling, het gezin gaat hulpverlening zien als corvee. Vakmanschap aan Zet helpt ook deze cirkel te doorbreken. Samen hebben de professionals rond een gezin veel meer macht dan ieder voor zich alleen.
6
Twee jongens zitten al zeven maanden bij hun ge scheiden vader thuis. De hele dag zijn de gordijnen dicht. De school wil de spijbelaars niet meer terug. Zo is er een patstelling ontstaan. Alle betrokken voelen zich machteloos. Het heeft geen zin om een nieuwe school te zoeken als de kinderen blijven verzuimen. En zonder school moeten leerplichtambtenaar en gezinsvoogd hun tot nu toe vruchteloze pogingen staken. Tijdens onze bijeenkomst over dit gezin kij ken de betrokkenen elkaar in de ogen en besluiten er samen de schouders onder te zetten. Er wordt een nieuwe school gevonden, de vader krijgt een brief wanneer zijn jongens daar moeten verschijnen. Geregeld is dat er direct gereageerd kan worden wanneer de jongens niet verschijnen. Een politie auto is beschikbaar gehouden die ze direct van huis ophaalt. Met zwaailicht! Een gedeelde visie en goede samenwerking plaatst de vakmensen rond een gezin in hun kracht. En dat motiveert. Samen zijn ze doortastender en duidelijker dan ieder voor zich kan zijn, en dat is ook helder voor het gezin. Niet alleen grote maar ook de kleine doorbraken zijn van wezenlijk belang. Kleine successen stimuleren en motiveren en kunnen daarom de opstap vormen naar grote successen. Een voogd lukte het als maar niet om in contact te komen met een moeder van het gezin en ook niet met de vader. Vader en moeder leven gescheiden. Door de sessie kwamen we er achter dat maatschappelijk werk goed contact heeft met moeder en vader met de buurtregisseur. Beide hebben inmiddels voogd geïntroduceerd bij de ou ders en de contacten lopen nu goed. Vervolgbijeenkomst De oogst van een bijeenkomst van Vakmanschap aan Zet bestaat vaak uit een nieuwe benadering met nieuwe prioriteiten en vooral ook uit een com mitment om die nieuwe aanpak samen tot een suc ces te maken. Wij maken altijd een vervolgafspraak. Zes weken later komt de groep, of een deel van de groep, opnieuw - maar nu korter - bij elkaar om de acties opnieuw af te stemmen. Zo helpen we om de samenwerking te bestendigen. Meer bijeenkomsten zijn mogelijk wanneer daar behoefte aan bestaat. In een geval werden er in de loop van een half jaar zelfs acht vervolgafspraken gemaakt. In andere gevallen ging de samenwerking verder buiten ons om.
Van den Berg, Van der Goot, Jansen, Van Rijn; Vakmanschap aan zet
Zoveel energie in één gezin? Vakmanschap aan Zet is intensief. Het vraagt zorg vuldige voorbereiding en de inzet van een flink aan tal mensen. Zoveel energie voor één gezin, is dat de moeite waard? Ja, dat is het! Wanneer Vakmanschap aan Zet tot een doorbraak leidt, en het gezin uit de negatieve spiraal wordt geholpen bespaart dat in de toekomst veel tijd en energie. De waarde van de investering beperkt zich ook niet tot dit ene gezin. We merken dat Vakmanschap aan Zet een uitstralingseffect heeft. De bijeenkomsten versterken de relaties in het netwerk zodanig dat het ook ten goede komt aan de hulpverlening aan an dere gezinnen. Het verbetert het contact met de ge meentelijke coördinatoren. En wat in onze ogen zek er zo belangrijk is: Vakmanschap aan Zet stimuleert hulpverleners om hun vakmanschap te herwaarde ren. Een patstelling in een gezin laat zich doorbreken wanneer professionals een beroep durven te doen op het eigen vakmanschap en de eigen betrokken heid, ongeacht de belemmeringen in het systeem.
Vakmanschap aan Zet wordt uitgevoerd door: Douwe van den Berg, Dienst Maatschappe lijke Ontwikkeling - SPA; Simen van der Goot, Parrèsia; May-Britt Jansen, stadsdeel Geuzen veld-Slotermeer; Martien van Rijn, stadsdeel Bos en Lommer Met dank aan: Alle professionals die deelnamen aan Vakmanschap aan Zet Mark Mieras, Mieras Journalistiek (redactie). Reacties zijn welkom: Douwe van den Berg, gemeente Amsterdam, DMO; Project- en adviesbureau SPA T: 06 51784933 E:
[email protected] W: www.spa.amsterdam.nl
7
