Diversiteit in vergrijzing: cultuursensitieve ouderenzorg voor de eerste generatie Turkse en Marokkaanse migranten

Bijblijven: Diversiteit in vergrijzing: cultuursensitieve ouderenzorg voor de eerste gen... Page 1 of 5

Artikelen

Diversiteit in vergrijzing: cultuursensitieve ouderenzorg voor de eerste generatie Turkse en Marokkaanse migranten B. Steunenberg* enprof. N. de Wit** Bijblijven jaargang 29, nummer 4 (2013) p. 39-44

Samenvatting In deze klinische les wordt de zorg aan kwetsbare ouderen van niet-Nederlandse afkomst geïllustreerd. Ouderen van niet-Nederlandse afkomst hebben een slechtere gezondheid en zijn op jongere leeftijd reeds kwetsbaar door een ongezondere leefstijl, lager inkomen en een geringere mate van sociaaleconomische integratie. Zij maken minder gebruik van voorzieningen. Om de zorg en welzijnsvragen van oudere migranten adequaat te kunnen beantwoorden, moeten de bestaande voorzieningen meer toegankelijk gemaakt worden en beter afgestemd op ouderen van niet-Nederlandse afkomst. De invulling van de ouderenzorg is vaak specifiek; te denken valt aan andere eetgewoonten, opvattingen over hygiëne en taalproblemen. De sleutelfiguur uit de eigen groep, die als een gezondheidsmakelaar opereert tussen de instanties, de professionals en de ouderen zelf, kan daar een belangrijke rol in spelen. De sleutelfiguur kan de wensen en behoeften bundelen en onder de aandacht brengen en zo samen met de oudere migranten cultuursensitievere ouderenzorg bewerkstelligen!

Inhoud • • • • • • • •

Inleiding Gezondheid, ziekte en leefstijl onder migranten Mogelijke oplossing: cultuursensitieve ouderenzorg Relevantie cultuursensitieve inrichting van ouderenzorg Betere toeleiding naar de zorg: het Stem-project Aanbevelingen om te komen tot cultuursensitievere ouderenzorg Conclusie Literatuur

Inleiding Dat Nederland vergrijst is al enige tijd bekend. De consequenties zijn onderwerp van menig – actueel – debat. Dat de populatie ouderen de komende decennia steeds kleurrijker wordt, krijgt echter minder aandacht. Ter illustratie, het aantal 65-plussers in Nederland zal de komende jaren oplopen van 2,6 miljoen in 2010 (16% van de bevolking) naar 4,5 miljoen in 2020 (25% van de bevolking). Het aandeel migrantenouderen is nu 4% van de bevolking en de verwachting is dat dit in 2020 7% wordt. De grootste groei komt daarna nog. In 2040, het hoogtepunt van de vergrijzing, is bijna 30% van de bevolking 65 jaar of ouder, van wie naar verwachting de helft niet-westers allochtoon is. In 2010 leefden er rond de 36.000 Turkse en 32.000 Marokkaanse 55-plus ouderen in Nederland. Naar verwachting stijgt hun aantal in 2020 naar respectievelijk een kleine 65.000 en 53.000. 1 Na de Surinaamse ouderen zijn de Turkse en Marokkaanse ouderen de grootste groep. Anders dan de Surinaamse ouderen hebben zij een kortere ‘geschiedenis’ met Nederland. Kortom, groepen ouderen waarmee rekening gehouden dient te worden. Een belangrijke uitdaging voor beleidsmakers en professionals om hun aanbod bij deze zeer diverse groep ouderen te laten aansluiten. De allochtone ouderen zijn in vergelijking met de autochtone ouderen een relatief jonge groep. Binnen de autochtone groep ouderen is in 2004 ongeveer 25% ouder dan 75 jaar, bij de allochtone ouderen gaat het om een percentage van 3%. Verder zijn er relatief meer Marokkaanse en Turkse oudere mannen dan vrouwen, met name veroorzaakt door een onvolledige gezinshereniging en het gegeven dat de mannen vaker met een jongere partner zijn getrouwd dan andersom. Zij zijn gemiddeld lager opgeleid hebben een kleiner inkomen dan de autochtone ouderen, en vaak geen volledig opgebouwde AOW-rechten of pensioen. Kortom ze vormen een financieel kwetsbare groep. 1,2

Gezondheid, ziekte en leefstijl onder migranten Hoe is het gesteld met de gezondheid van allochtone ouderen? Turkse en Marokkaanse ouderen rapporteren gemiddeld 3,5 chronische ziekten, bij autochtone ouderen ligt dat gemiddelde rond de 2. 1 Bijna 100% van de oudere migranten rapporteert een chronische aandoening, met in vergelijking 75% bij de autochtonen. Van veelvoorkomende chronische ziekten zoals suikerziekte, hartaandoeningen, een hoge bloeddruk en astma ligt de incidentie twee keer zo hoog als bij de autochtonen. Oudere migranten sterven vaker aan de gevolgen van endocriene, voedings- en stofwisselingsziekten (waarvan 80% suikerziekte) dan autochtonen. Het opleidingsniveau, dat lager ligt bij de oudere migranten, wordt als belangrijke verklarende determinant gezien voor

http://vb23.bsl.nl/frontend/redir.asp?product=0168%2D9428&page=0168%2D9428/0... 2013-10-29


dit opvallende gezondheidsverschil. Een andere opvallende voorspeller is de mate van sociaal-culturele integratie. Een lage mate van integratie betekent een verhoogde kans op diabetes en hartaandoeningen. Een mogelijke verklaring is de stress die gepaard gaat met de lage mate van integratie. 1 Over de geestelijke gezondheid van de oudere migranten is weinig bekend. De psychische gezondheid van migranten is echter over het algemeen minder gunstig dan die van autochtonen. 2 Depressieve klachten komen vaker voor bij Turkse en Marokkaanse ouderen. 1,3 De allerhoogste prevalentie van depressie is gevonden bij Turkse vrouwen van 65 jaar en ouder. Deze groepen blijken ook meer antidepressiva en antipsychotica te krijgen voorgeschreven. 4 Een lage opleiding, ongeletterdheid en gebrek aan sociale steun zijn bekende risicofactoren voor deze klachten.

Casus 1 Leefstijl en gezondheid bij migranten 2,5 Een Turkse man van 71 jaar oud is na bijna 60 jaar fors roken bekend met ademhalingsproblemen, ziekten aan hart en vaatstelsel, voedings- en stofwisselingsstoornis en diabetes. In 2000 is zijn rechteronderbeen geamputeerd; hij geeft aan dat hij zich thuis niet zelfstandig kan redden. Hij woont bij zijn zoon in een omgebouwde garage. Door zijn ziekte is hij kortademig en kan hij beperkt lopen. Meneer is vanwege pijnklachten onder behandeling van de pijnpoli van het ziekenhuis. Overdag is hij eenzaam, omdat iedereen werkt of naar school gaat. Hij komt naar de dagverzorging om uit zijn isolement te raken en om mee te doen aan activiteiten. Hij spreekt en leest geen Nederlands. Zijn zoon regelt alle administratieve zaken voor hem. Een belangrijke determinant van de gevonden gezondheidsverschillen is de leefstijl van allochtone ouderen. Door met name de mannen wordt meer gerookt, de groep is lichamelijk inactiever, overgewicht en obesitas komen vaker voor. De leefstijlverschillen met autochtone ouderen lijken toe te nemen. 6 Oudere migranten stimuleren om meer te gaan bewegen blijkt nog moeilijker dan bij autochtonen. Vaak heeft men lichamelijke problemen en pijnklachten die het bewegen belemmeren. Daarnaast is het besef dat lichaamsbeweging juist preventief kan werken minder aanwezig. Veel oudere Turken en Marokkanen denken zelfs dat zij moeten rusten en dat te veel inspanning schadelijk kan zijn voor hun gezondheid.

Mogelijke oplossing: cultuursensitieve ouderenzorg De cijfers over deze groep ouderen dateren uit de periode van vóór 2005. In landelijk beleid en onderzoek zijn deze groepen ouderen tot nu te weinig zichtbaar. De kernproblemen in de migranten ouderenzorg zijn: • De toeleiding tot de zorg en het welzijn van oudere migranten zijn onvoldoende. • De zorg is niet algemeen toegankelijk en de zorg is niet ‘cultuursensitief’ genoeg; dat wil zeggen, sluit onvoldoende aan bij de gezondheidsbeleving en ervaring van deze groepen. Gelukkig zien wij hierin de laatste jaren verbetering en ontwikkelen veel zorg- en welzijnsinstellingen wel al specifiek aanbod voor de oudere migranten, maar vaak nog onvoldoende in afstemming met de wensen en behoeften van de oudere migranten zelf.

Casus 2 Cultuursensitieve ouderenzorg 2,5 Een Marokkaanse vrouw van 83 jaar oud heeft maagklachten, hoge bloeddruk, diabetes, duizelingen en artrose. Zij is meerdere malen flauwgevallen en gaat geestelijk en lichamelijk achteruit. Door de artrose wordt zij minder mobiel. Zij vergeet vaak dingen en weet niet meer wat ze moet doen met haar tijd. Haar eenzaamheid wordt versterkt, omdat ze geen Nederlands kan spreken. Mevrouw is bang om naar buiten te gaan of in een onbekende omgeving te zijn, want dan kan ze geen hulp vragen als er iets gebeurt. Zij kan haar huishouding niet zelf regelen. Op een gladde winterdag slaat het noodlot toe; mevrouw breekt haar heup bij een val onderweg naar de supermarkt. Met een ambulance wordt zij naar het ziekenhuis gebracht. Na de ziekenhuisopname volgt standaard een revalidatietraject. Er blijkt echter in de buurt geen verpleeghuis/revalidatiecentrum dat aan haar wensen wat betreft eetgewoonten en religiebeleving kan voldoen. Gelukkig is er in Utrecht een islamitisch verpleeghuis. In dit verpleeghuis krijgt iedere bewoner een eigen kamer en badkamer met een bidet. Er is een gebedsruimte en er zijn twee huiskamers: één voor mannen, één voor vrouwen. Het personeel is zelf moslim. In de praktijk werken er vooral Marokkaanse verzorgenden. Mevrouw voelt zich hier na een paar dagen helemaal thuis en na de revalidatie voor haar heup kan zij blijven wonen op de somatiekafdeling. De verpleeghuisarts blijkt een Marokkaanse vrouw te zijn die zich helemaal gespecialiseerd heeft in de zorg voor oudere migranten. Een oproep tot cultuursensitieve zorg werd mooi verwoord in het rapport Baigamana van het Netwerk van Organisaties van Oudere Migranten (NOOM). 5 NOOM is de belangenorganisatie van migrantenouderen, en wil een podium zijn van de oudere migranten zelf. De laatste jaren is veel gesproken en geschreven óver de positie van oudere migranten, vaak uitgaand van goede intenties, in combinatie met goede analyses. Nu is het tijd dat de oudere migranten zelf hun stem laten horen en hun wensen en behoeften naar voren brengen.

Relevantie cultuursensitieve inrichting van ouderenzorg Migranten die gebruikmaken van ouderenzorg hechten sterk aan het leven zoals ze dat gewend zijn. Ze hebben dezelfde basisbehoeften aan veiligheid en sociale contacten als autochtone ouderen en vinden een respectvolle bejegening belangrijk. De invulling van de ouderenzorg is wel vaak specifiek, denk aan andere eetgewoonten, opvattingen over hygiëne en taalproblemen. 7 In ditzelfde rapport is gevraagd of oudere migranten graag specifieke zorgvoorzieningen voor de eigen groep willen. Velen van hen willen inderdaad graag doelgroepspecifieke zorg, maar dit blijkt niet voor iedereen even belangrijk. Oudere migranten vinden het vaak



moeilijk aan te geven wat ze graag willen hebben of nodig hebben. Dit alles vraagt een sensitieve benadering van zorgverleners. De sleutelfiguren uit de eigen gemeenschap blijken een onmisbare schakel op de weg naar cultuursensitieve zorg.

Betere toeleiding naar de zorg: het Stem-project In samenwerking met NOOM werkt het Netwerk Utrecht Zorg voor Ouderen (NUZO, UMC Utrecht) aan het project Stem van de Oudere Migrant. Dit project heeft de volgende doelstellingen: • een betere aansluiting van de voorzieningen zoals aangeboden door de zorg- en welzijnsinstellingen bij de wensen en behoeften van oudere migranten; • beter gebruik van lokaal aangeboden zorg- en welzijnsvoorzieningen door oudere migranten; • als gevolg daarvan een betere kwaliteit van leven en minder functionele beperkingen bij oudere migranten. Dit project loopt sinds 2010 in de wijk Kanaleneiland te Utrecht en in Harderwijk. Het project bestaat uit meerdere interventies, waarbij de inzet van de sleutelfiguur uit de eigen migrantengemeenschap de kern vormt. Deze sleutelfiguur komt uit de wijk en uit de gemeenschap, is een bekende voor de ouderen. Hij of zij wordt door de projectgroep geschoold en krijgt een parttime aanstelling. In de beginfase van het project heeft de sleutelfiguur thuisbezoeken afgelegd bij de 55-plussers van Turkse of Marokkaanse afkomst. Dit om hun gezondheids- en levenssituatie in kaart te brengen en om de onderzoeksgegevens te verzamelen. Uit deze huisbezoeken zijn thema’s gedestilleerd waaromheen projectgroepen zijn geformeerd. In samenwerking met de ouderen en de professionals worden de gerapporteerde knelpunten in het zorg- en welzijnsaanbod aangepakt. De professionals hebben zich aan het project gecommitteerd via een ambassadeursnetwerk en de ouderen worden ondersteund door de sleutelfiguur om hun stem kracht bij te zetten. In het najaar van 2013 sluit het NUZO het project af en hoopt op gunstige effecten op de ervaren gezondheid, de zorgconsumptie en kwaliteit van leven van de doelgroep.

Casus 3 Het belang van sleutelfiguren Mevrouw Yilmaz (77 jaar): ‘Sinds mijn man is overleden, sukkel ik met mijn gezondheid. Hier onder de salontafel staat een tas vol medicijnen. Per dag gebruik ik twaalf of dertien verschillende medicijnen. Ik word er suf van. Mijn bloeddruk is te hoog en ik beweeg moeilijk. Om te lopen heb ik een rollator nodig. Beneden staat mijn scootmobiel. Dat gebruik ik als ik boodschappen doe. Die heb ik te danken aan de inspanningen van de Turkse vrijwilliger bij de dagopvang. Hij begeleidt onze Turkse vrouwengroep die twee keer per week bij elkaar komt. Hij is onze brug naar de samenleving. Hij helpt ons met het invullen van formulieren en met het aanvragen van hulpmiddelen. Het is onmogelijk om zonder hulp alles voor elkaar te krijgen. We komen zo veel problemen tegen die wij niet kunnen oplossen. We krijgen zo veel papieren en briefjes, daar weten we ons geen raad mee. Van de belastingdienst, van de sociale dienst. We nemen alle papieren mee naar de dagopvang’.

Aanbevelingen om te komen tot cultuursensitievere ouderenzorg Cultuurspecifieke communicatie Adequate bejegening door zorgverleners is belangrijk voor oudere migranten. Soms gaat het om het simpele gegeven met ‘u’ of meneer/mevrouw te worden aangesproken, dat mensen zich voorstellen als ze nieuw zijn. De oudere migrant wil meer nog meer dan de autochtone oudere rustig benaderd worden door zorgverleners; dat zij de tijd nemen of serieus ingaan op wensen die er zijn. Ook dient er aandacht te zijn voor een gelijkwaardige behandeling. Oplettendheid voor gevoelens van discriminatie bij de ouderen en respect voor hun geloof zijn belangrijk voor het aanbieden van cultuursensitieve zorg. Vooral bij Turkse en Marokkaanse ouderen is het geloof duidelijk verweven met andere domeinen van de kwaliteit van leven, bijvoorbeeld omdat het mede bepaalt hoe tegen ouder worden en ziekten wordt aangekeken of hoe de invulling van dagactiviteiten eruitziet. Nederland met zijn geschiedenis van verzuiling en de weerslag daarvan op de organisatie van de maatschappij zou als geen ander land in staat moeten zijn rekening te houden met deze verschillen.

Cultuurspecifieke voorlichting en preventie Uit het Stem-project is ook naar voren gekomen dat een aantal instellingen en organisaties merkt dat de ‘standaard’ voor preventie en voorlichting, gericht op de autochtone oudere, de migrantenouderen niet of nauwelijks bereikt. In het Stem-project werken wij bijvoorbeeld samen met het Longfonds (voormalig Astmafonds) om cultuurspecifieke voorlichting te kunnen aanbieden over het onderwerp COPD en longziekten. De zogenoemde ‘Longpunten’ van het Longfonds, kleine groepen van COPD-patiënten en naasten die patiëntervaringen uitwisselen, lotgenotencontact, is een groot succes onder autochtone ouderen. Wij kijken naar de mogelijkheden voor een Turkse of Marokkaanse variant.



Betere toeleiding naar de zorg Voorbeeld: de sleutelfiguur uit eigen groep Een eenvoudig voorbeeld met verstrekkende gevolgen. Tijdens de huisbezoeken ondervonden de sleutelfiguren vaak dat de oudere migranten niet op de hoogte zijn van de mogelijkheden van de thuiszorg, niet weten hoe dit aan te vragen, bang zijn voor verstrekkende financiële gevolgen en ook bang zijn om vreemden in huis toe te laten. De sleutelfiguren hebben bij veel ouderen het vertrouwen weten te winnen, en formulieren correct ingevuld, zodat de aanvraag van thuiszorg gestart kon worden. Ook zijn er in Utrecht stad initiatieven van thuiszorg door vrouwen van Marokkaanse of Turkse afkomst, die uitstekend passen bij deze groeiende groep zorggebruikers. Kortom, de ouderen werden belemmerd door een gebrek aan vaardigheden, kennis en niet weten hoe de routing is. De sleutelfiguur kan ze hiermee op eenvoudige wijze helpen en de effecten zijn groot. Belangrijk uitgangspunt is echter dat de ouderen de sleutelfiguur vertrouwen en daarom willen meewerken aan de inzet van de thuiszorg. De sleutelfiguur is ook hier een brug om de nieuwe zorg in huis te brengen.

Voorbeeld: cultuursensitieve dagverzorging Het samenzijn met andere ouderen met dezelfde culturele achtergrond biedt ouderen de mogelijkheid om de eigen taal te spreken en geeft erkenning. Cultuurspecifieke dagverzorging is mede daarom van belang. Het is een ideale plek voor ontmoeting, ontspanning, educatie, integratie en participatie van migrantenouderen en levert een grote bijdrage aan de lichamelijke en geestelijke gezondheid en aan het welzijn van de deelnemers. Het versterkt het emancipatieproces van deze ouderen en blijkt een probaat middel om oudere migranten kennis te laten maken met en toe te leiden naar reguliere zorgvoorzieningen. Dit is een voorbeeld van cultuurspecifiek welzijn dat navolging verdient met soortgelijke projecten. De sleutelfiguur uit het Stem-project inventariseert dergelijke wensen en probeert in samenwerking met de partners uit het zorg- en welzijnsnetwerk dergelijke projecten op te starten.

Conclusie Walter Deville, bijzonder hoogleraar Vluchtelingen en gezondheid schrijft in zijn oratie: 8 ‘Er zijn tal van signalen dat de kwaliteit en aansluiting van zorg en preventie voor migranten voor verbetering vatbaar zijn. De marktwerking in de gezondheidszorg moet leiden tot een sterkere positie van de patiënt als klant, dus ook de migrant als klant. Zonder participatie van migranten is dit onmogelijk. Universele toegankelijkheid van de gezondheidszorg voor alle groepen in de maatschappij, ook voor de kwetsbaardere groepen, betekent niet alleen fysieke toegankelijkheid, maar eveneens toegankelijke informatie en cultuursensitieve en aanvaardbare diensten.’ Ouderen van niet-Nederlandse afkomst hebben een ongezondere leefstijl en gezondheidsprofiel en maken minder gebruik van voorzieningen. Om de zorg- en welzijnsvragen van oudere migranten in de toekomst adequaat te kunnen beantwoorden, moeten de bestaande voorzieningen toegankelijker gemaakt worden en beter afgestemd op ouderen van niet-Nederlandse afkomst. De sleutelfiguur uit de eigen groep, die als een gezondheidsmakelaar opereert tussen de instanties, de professionals en de ouderen zelf, kan daar een belangrijke rol in spelen. De sleutelfiguur kan de wensen en behoeften bundelen en onder de aandacht brengen en zo samen met de oudere migranten cultuursensitievere ouderenzorg bewerkstelligen! Communicatie met de doelgroep is daarbij van groot belang. Het is van belang het voorlichtingsmateriaal aan te passen, zodat het deze doelgroep wel bereikt. En tot slot: het vergroten van het aandeel van professionals uit de eigen doelgroep in zorg en welzijn voor migrantenouderen, maar ook bij de loketten van woningbouwverenigingen en gemeenten, zal bijdragen om vraag en aanbod beter op elkaar af te stemmen. * postdoc onderzoeker huisartsgeneeskunde, Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijns Geneeskunde, UMCU, Utrecht ** hoogleraar huisartsgeneeskunde, Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijns Geneeskunde, UMCU, Utrecht

Literatuur 1. Schellingerhout R. Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (Publicatie 2004/16). 2. Pharos. Migranten en Gezondheid – Feiten en Cijfers – 2012. Utrecht: Pharos, 2012. 3. Wurff FBBA van der. Prevalence and risk-factors for depression in elderly Turkish and Moroccan migrants in the Netherlands. J Affect Disord 2004;83(1):33-41. 4. Wittkampf LCSH. Differences in psychotropic drug prescriptions among ethnic groups in the Netherlands. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2010;45(8):819-26. 5. NOOM. Bagaimana – hoe gaat het? een verkenning van kwetsbaarheid bij oudere migranten. Utrecht, 2009. 6. Veelen J. G4: op gezondheid uitgemeten: over gezondheid en gezondheidsverschillen in de vier grote steden. Den Haag: GGD Rotterdam, 2009. 7. Meulenkamp TB. Kwaliteit van leven bij migranten in de ouderenzorg: een onderzoek onder Turkse, Marokkaanse, Surinaamse, Antilliaanse/Arubaanse en Chinese ouderen. Utrecht: NIVEL, 2010. 8. Deville W. Diversiteit in de Nederlandse gezondheidszorg. De migrant als klant. Amsterdam: Vossiuspers, 2009.



© 2011, Bohn Stafleu van Loghum, Houten


Diversiteit in vergrijzing: cultuursensitieve ouderenzorg voor de eerste generatie Turkse en Marokkaanse migranten

Recommend Documents