Hero Hokwerda
De vergrieksing van Griekenland aan de hand van Thessaloníki 1912-2012 (HOVO, okt. 2014)
Bevolkingssamenstelling Griekenland 19e/20e eeuw -Grieken vs. andere etnische/talige groepen -Grieken vs. Grieken “Vergrieksing” bevolking -wijziging bevolkingssamenstelling -beleid van vergrieksing (taal/geschiedenis/onderwijs) -maatschappelijke ontwikkelingen Algemeen kader -van polyetnisch/multicultureel (Osmaans) rijk -naar nationale (Griekse) staat -naar moderne samenleving “case-study”: Thessaloniki -Noord-Griekenland i/h algemeen -én: Thessaloníki eigen geval (grote Joodse gemeenschap) -1912-2012
2
3
4
“In ‘t verleden ligt het heden, in het nu wat komen gaat” (Bilderdijk) -in 1912 al 2012 te zien??? -veel uit 1912 is géén heden geworden -in 2012 nauwelijks iets van 1912 te zien -en wat van 2112 te zien??? 1912-2012: cesuur in geschiedenis van Thessaloníki -eeuw van vergrieksing -vg. Gioconda en Mazowers City of Ghosts -ikzelf: 1969 / 1976 / 1977-79 etc. -schrijver Yorgos Ioannou -nu: keurig “aangeharkte” stad -maar: “tegels lichten” (joodse grafstenen!)
5
6
“Heimwee” naar situatie rond 1900 – wat wás die situatie? -polyetnische/multiculturele (Osmaanse) samenleving -vg. Constantinopel, Smyrna, Alexandrië, Beiroet, Odessa -”West-europeaans” heimwee? (pre-nationaal?) -eigen Grieks heimwee? (eigen handels-/burgerklasse?)
Bont geheel van “rassen”, talen, godsdiensten, kleding -leefden in goede orde samen (?) – dooreen / naast elkaar -idealisering/romantisering achteraf -(ook) armoede/ellende -Thessaloníki: alleen villa’s nog over! -merendeel: van sappelaars tot sloebers
7
8
Thessaloníki rond 1900 (1912) -deel van polyethnisch rijk: Osmaans rijk, onder Turkse leiding (sultan) -criterium was godsdienst, niet natie (volk) -Turk(s) = moslim // Griek(s) = orthodox -modernisering Osmaanse rijk, “Othomanen” -eigen Turks nationalisme (na Grieks, Servisch etc.) -”Jong-Turken”: van internationalisme naar nationalisme -Joden / “Turken” (moslims incl. dönmedes) / Grieken -Serven, Bulgaren, “Arvanites”, zigeuners, Armeniërs, “Franken” -eigen begraafplaatsen Armeniërs/”Franken” -plattegrond
9
(Uit Mazower, City of ghosts)
10
Grieks bevolkinsdeel Thessaloniki (ca. 1900 ) -Griekse stad? -bevolkingssamenstelling (ca. 20%) -historische afkomst -1912 aansluiting bij Griekenland, bevrijding -stichting in hellenistische tijd -Romeinse tijd (Paulus; later keizerstad) -Byzantium -bloei in laat-Byzantijnse tijd -Athos, hesychasme -Tourkokratía; negentiende eeuw -1912: ca. 20% van de bevolking -op het nippertje Grieks (Bulgaren!) -eerst stad “veiligstellen” (joden, Turkse burgemeester) -20e eeuw: vergrieksing (”vanzelf” en “verdringing”; straks meer)
11
12
Turken (moslims) -sinds 1430 -bovenstad (en klooster, moskeeën, tekke’s, hamams) -1912: ca. 25% (incl. Dönme’s) -na 1912 eerst nog Turkse burgemeester -1923, bevolkingsuitwisseling
13
14
Joden Hellen./Romeinse tijd: Paulus Byzantijnse tijd: Romaniotes -vg. Yánnena 1430 (Osmaans): cesuur (ontvolking Th/níki) 1492 etc.: herbevolking (door Sultan) met sefardische Joden -assimilatie andere joden aan sefardische -eerst: per synagoge (namen) -later één joodse gemeente 1660 Sabathai Zwi, dönme’s (aparte groep) 1912: ca. 45%? -grootste bevolkingsgroep -(niet: meer dan de helft)
15
Negentiende eeuw – 1912 -Tanzimat in Osmaanse rijk -vg. Griekse opbloei in Klein-Azië (Smyrna) -zeemuur, haven, treinverbinding Europa -vernieuwing/opbloei joodse gemeenschap -Alliance Israélite, onderwijs, sociale voorzieningen -Allatini, Baron de Hirsch -bij alle groepen: gisting -zionisme -socialisme (internationalisme), Federacion -Macedonische Strijd (Grieks consulaat) -”Jong-Turken” (latere Atatürk) -van internationalistisch naar Turks-nationalistisch
16
Joodse bevolking 1912-1943 -van Osmaans rijk over naar nationale Griekse staat -Grieks staatsburger -Joodse ideeën over internationalisering Th/níki -Venizelos -eerst en later -Venizelos vs. Venizelisten (van Th/níki) -vg. Tripolitsá (Trípoli), 1821 -in-/aanpassing -taal (Ladino/Spaans / Frans / Grieks) -onderwijs -zondagssluiting -muziek (rebétika, joodse liedjes, Savvina Yannatou) -huwelijken (geloofsovergang, uitstoting)
17
18
19
Aspecten van “gelijkschakeling” -weinig Griekse consideratie -vg. zondagssluiting -vg. Grote Brand (1917) -herbouwplannen: niet tegen joden, -maar voor moderne (Griekse ) stad (na 1912)
1923, bevolkingsuitwisseling -rivaliteit, concurrentie -venizelisten van Th/níki (vs. Venizelos) -antisemitisme -Drie Epsilons, pers, Campbell-pogrom (1931) Nawoord Gioconda: te vergoelijkend? -deels onontkombare inburgering in Griekse staat -deels “toevallige” historische omstandigheden -Grote Brand, “1923” -deels antisemitisme
20
21
Einde Joodse Gemeenschap Th/níki -1941, Italiaanse oorlog -Duitse bezetting -juni 1942, vernedering op Vrijheidsplein -dec. 1942, ruiming Joodse begraafplaats -sinds ‘20 druk van Gemeente Th/niki -dec. 1942 zonder consideratie geruimd -mrt. –aug. 1943: deportatie, A.-Birkenau -1912: 90.000, 1941 : 48.000 , 1945: 2500, nu: 1000 -vg. Athene (meer ingeburgerd, meer gered) -toenadering vs. wegdrukken/agressie -”huwelijk”? -pas in 1943 besef van Joodse medeburgers? -”literaire” spijt achteraf? (Ioannou)
22
23
Thessaloníki 2012 -Turken/moslims: consulaat/huis Atatürk, moskeeën/baden. Bovenstad -nieuwe moslims: Pomaken, “Paki’s” etc. -joden (ca. 1000): 2 synagoges, nieuwe begraafplaats -Joods Museum -monument (nu op Vrijheidsplein) -Grieken (in soorten) -”oudbakken”, Kretenzers, “hoofdstad der vluchtelingen”, import van platteland -vergriekst, moderne Griekse stad -nieuwe import -uitvalspoort Griekenland naar Balkan (maar: Athene) -nieuwe bloei? -”(ligt) in het nu wat komen gaat”?
24
25
I.v.m. “De vergrieksing van Thessaloníki: Gioconda. De Joden van Thessaloníki in de Griekse literatuur, samenstelling, vertaling en nawoord H. H. (Groningen 2004, uitg. Ta Grammata, reeks Grieks Proza nr. 19)
(zie ook H.H., “Ligt in 't heden ook 't verleden? De vergrieksing van Thessaloníki in de twintigste eeuw”, in Tetradio. Tijdschrift van het Griekenlandcentrum [Gent] 16 (2007) 41-56).
I.v.m. “Na tweestrijd in rustiger vaarwater?”: Yannis Kiourtsakis, Bij wijze van roman. Het zelfde en het andere, vertaling en nawoord H.H. (Groningen 2014, uitg. Ta Grammata, reeks Grieks Proza nr. 28). Zie www.tagrammata.nl
[email protected]
26
