De eerste eigenschap van stijl is helderheid

Samenvatting

De eerste eigenschap van stijl is helderheid Onderzoek naar meerwaarde van een digitaal product in het sterk veranderende Nederlandse Medialandschap

Afstudeer scriptie Miriam Knijff HRO cmd 0805340 Proforma Visual Identity

1

Samenvatting Miriam Knijff

Naam: Student nummer: E-mail adres: Website:

0805340 [email protected] www.studioschurk.nl

Opleidingsinstituut: Major: Minor:

Hogeschool Rotterdam Communicatie & Multimedia Design Brands & Concepts

Afstudeerdatum:

14-06-2012

Bedrijf: Adres:

Proforma Visual Identity Schiekade 189, 2.03 (Schieblock)



3013 BR Rotterdam Begeleider: Telefoon: Mobiel: E-mail adres:

Els van Klinken | Design manager +31 (0)10 302 00 51 +31 (0) 622 79 17 24 [email protected]

Begeleider: Organisatie: Emailadres:

Rob van der Willigen Hogeschool Rotterdam [email protected]



© 2012 Miriam Knijff Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. In deze scriptie wordt gerefereerd volgens de ISO-stijl. Dit betekent dat de genummerde bronnen terug te vinden zijn aan het einde van elk hoofdstuk en in de literatuurlijst aan het einde van dit document.

2

Samenvatting Deze scriptie gaat over de meerwaarde van een digitaal product ten opzichte van een klassiek print product in het huidige Nederlandse medialandschap anno 2012. Om dit te onderzoeken en te onderbouwen heb ik als eerste het huidige medialandschap in Nederland verkend. Uit mijn onderzoek blijkt dat de verdienmodellen steeds meer verschuiven in de richting van een gemixt model van print en online. De vraag naar print producten loopt terug doordat de consument kieskeuriger wordt en omdat de huidige digitale middelen voorzien in de behoefte om altijd en overal over online informatie te kunnen beschikken. Ook budgetten voor producties spelen een rol. Uit mijn onderzoek naar de beleving van print en digitale producten blijkt dat er nog veel emotie hangt aan print producten. Mensen vinden het fijn om te kunnen bladeren en houden van de geur van nieuwe magazines. Deze emotie is in de beleving van online producten niet terug te vinden. Dit wordt echter wel gecompenseerd met de voordelen die online producten bieden zoals interactiviteit, de mogelijkheid om te delen en de mogelijkheid om actueel te zijn van online producten.

Om een hoogwaardig digitaal product te leveren is het belangrijk om zoveel mogelijk de emotie die een print product biedt, te behouden. Dit moet gecombineerd worden met de voordelen van digitale producten. De kieskeurige consument anno 2012 verlangt dat de content zo wordt aangeboden zoals hij of zij het wil hebben. Dit stelt specifieke eisen aan content, opbouw en ontsluitingssystemathiek. Ik heb mij in het kader van deze scriptie verdiept in ontologie, dit is een methode waarbij een gebruiker precies de informatie voorgeschoteld krijgt waar hij of zij naar op zoek is. Mede door toepassing van ontologie kan een digitaal product een duidelijke meerwaarde bieden ten opzichte van een print product.

Summary This thesis is about my research into the added value of digital products in comparison to classical printed products in the current Dutch media landscape.

The discerning 2012 consumer demands content being offered in the way he or she desires. This sets specific standards for content, construction and accessability.

My research shows that earnings models are gradually shifting to a mixed model of print and online media. The demand for printed products is declining because consumers are becoming more fastidious in addition to their desire to be able to access information at any time, anywhere. Also, available funds play a significant role.

Within the parameters of this thesis I have studied ontology; a method where the user is offered exactly the information he or she is looking for. Also because of applying ontology, a digital product is able to offer significant added value compared to a printed product.

My research into the perception of print and digital products shows there is still a lot of emotion atached to printed products. People love to be able to leaf through magazines and they love the smell of newly printed papers. This emotional attachment cannot be found with regards to online publications. The lack of emotional attachment is however compensated by the advantages offered by online products such as interactivity, the possibility to share and topicality. To be able to offer a high quality digital product it is important to retain the emotional attachment of the printed product, combined with the digital advantages.

Dankbetuiging Om te beginnen wil ik mijn dank uitspreken richting mijn scriptiebegeleider Rob van der Willigen. Hij is tijdens deze afstudeer periode een rots in de branding gebleken met altijd tijd voor het beantwoorden van vragen, het geven van peptalks en het aandragen van goede suggesties. Zonder Rob was deze scriptie niet zo (goed) geworden. Grote dankbaarheid gaat uit naar de medewerkers van Proforma. Joop Ridder, Miriam Monster en vooral Els van Klinken. Zij hebben erg geholpen door mee te denken, discussies te voeren en vooral te zorgen dat mijn stage tijd een hele fijne tijd is geweest waarin ik heb super naar mijn zin heb gehad. Dank gaat in het bijzonder uit naar Els voor het lezen van al mijn teksten en me dankzij de suggesties te hebben leren schrijven. Verder wil ik mijn “partner in crime” Wendy van Veen bedanken voor de grafische suggesties die de finishing touch waren in de grafische vormgeving van presentatie posters en de vormgeving van mijn scriptie. Wen, we gaan het maken!

Dank aan mijn lieve vriendinnetje Katalin, die nog steeds overtuigd is van mijn briljantie en het nooit zat was om naar mijn scriptie frustraties te luisteren. Eeuwige dankbaarheid gaat uiteraard naar de allerliefste familie van de wereld; mijn vader, moeder en zusje. Jullie zijn er altijd voor me geweest, hebben me altijd in alles gesteund en vooral altijd in me geloofd toen anderen dat niet deden. Dankzij jullie ben ik geworden wie ik nu ben, en ik ben trots dat ik jullie mijn familie mag noemen. Ik hou van jullie!

Voor opa Omdat hij zo trots zou zijn geweest..

Samenvatting

8

i

Inhoudsopgave

INTRODUCTIE Aanleiding 1 Probleem en perspectief 2-3 Kennis gebied 4-5 Onderzoeksvraag en deelvragen 6-8 Terminologie 9 Onderzoeksmethoden 10 Doelstelling en relevantie 11-12 Leeswijzer scriptie 13-14

DEEL I Introductie verdienmodel 17 Verdienmodel 18-22 Conclusie verdienmodel 23 Bibliografie 24 Introductie middelen 25 Middelen 26-28 Conclusie 29 Bibliografie 30 Introductie globalisering 31 Globalisering 32-35 Conclusie 36 Bibliografie 37 Conclusie Deel I

38

DEEL II Introductie Beleving 41 Infographic 42-46 Beleving print & Digitaal (conclusie infographic) 47 Conclusie 48

Introductie Technische eigenschappen 49 Technische eigenschappen print 50-53 Conclusie 54 Bibliografie 55 Introductie Technische eigenschappen 56 Technische eigenschappen digitaal 57-62 Conclusie 63 Bibliografie 64 Introductie Print VS Digitaal Print VS Digitaal Conclusie Deel II

65 66-67 68

DEEL III Introductie Jaarverslagen 72 Jaarverslagen 73-74 Concusie 75 Bibliografie 76 Introductie Ontologie 77 Ontologie 78-80 Conclusie 81 Bibliografie 82 Conclusie Deel III

83

Aanbevelingen 84-85

Samenvatting

10

Samenvatting

Introductie Aanleiding | Probleem en perspectief | Kennisgebied | Onderzoeksvraag en deelvragen | Terminologie | Onderzoeksmethoden | Doelstelling en Relevantie

11

...

Aanleiding

Een artikel in het vakblad Adformatie trok mijn aandacht. Het ging over het digitaliseren van buitenreclames. In het artikel wordt gesteld dat Nederland achter loopt in de digitalisering van reclame. Ik dacht erover na en kwam tot de conclusie dat digitale buitenreclame in de praktijk veel handiger zou zijn. Je kunt de reclames makkelijk vernieuwen, er hoeven niet steeds medewerkers heen om de posters te vervangen en het scheelt veel geld in de drukkosten. Daarnaast is het natuurlijk veel beter voor het milieu dan alle posters die voor enkele weken geprint worden. Dit zette me aan het denken, buitenreclame is (nog) niet gedigitaliseerd, maar zo zijn er meer producten die op het eerste gezicht in digitale vorm praktischer zouden zijn. Ik vraag me af, waarom zijn bepaalde producten nog niet digitaal? Ik denk dat digitaal in veel gevallen meer voor- dan nadelen heeft, maar er zijn natuurlijk vele factoren van toepassing die het antwoord op deze vraag bepalen. Met deze materie in mijn achterhoofd kwam ik in gesprek met Proforma over een afstudeerstage. Proforma is een hoofdzakelijk grafisch ontwerpbureau,

1

met een prachtig portfolio. Juist omdat zij zo goed zijn in grafisch werk zou dit de perfecte plaats zijn om dit onderzoek te gaan doen. Ook zij hebben te maken met digitalisering van de markt, en daardoor met de terugloop van de vraag naar print producten.

!

Probleem en perspectief

Proforma is een, van oorsprong, multidisciplinair ontwerpbureau waar naast grafisch ontwerp ook industrieel ontwerp en communicatie-advies een plaats hadden. Proforma heeft een indrukwekkende staat van dienst met diverse grote klanten zoals de gemeente Rotterdam, Unicef, KPN en (de huisstijl voor) de Universiteit Utrecht. Ter ere van het vijftien jarig bestaan van Proforma presenteerde de Kunsthal de eerste overzichtstentoonstelling van het grafisch en industrieel design van Proforma. Sinds enige jaren is de industrieel ontwerptak verzelfstandigd. Proforma visual identity bestaat nu 25 jaar en heeft zowel nationaal als internationaal een goede reputatie verworven op het gebied van identity ontwikkeling. De laatste jaren is daar naast een grafisch ontwikkelde visueel identiteit ook de online identiteit bijgekomen. Het ontwerpbureau richt zich nu met name op advisering aan klanten over de juiste media-inzet en het ontwerpen van deze media. Daarin is verschuiving van offline naar online duidelijk zichtbaar.

door de financiële crisis (een digitaal product bespaart immers op de drukkosten) en de behoefte van de klant om digitaal te communiceren (zoals e-mail nieuwsbrieven) Dit heeft Proforma voor de keuze gesteld in hoeverre zij zich verder moeten gaan bekwamen als internetbureau - qua bemensing en profilering -, en zo mee gaan in de digitalisering van de markt? De overstap naar interdisciplinair profileren ligt voor Proforma en andere bedrijven in deze sector, op verschillende vlakken. Het eerste probleem is dat klanten soms huiverig zijn om bepaalde producten digitaal te maken. Met name bij jaarverslagen zijn veel klanten bevreesd om van de gebaande paden af te wijken. Zij hebben nog onvoldoende ervaring in het online publiceren van hun product. Klanten zien vooral problemen met betrekking tot de beveiliging, want er kan online eerder met de cijfers en gevoelige informatie geknoeid worden. Ook het ontbreken van een fysiek product is voor sommige klanten onwennig. Zij zijn gehecht aan een jaarverslag dat op papier wordt uitgegeven.

Proforma merkt dat de vraag naar puur grafisch ontwerp terug loopt. Dit is een combinatie van de effecten veroorzaakt

2

!

Probleem en perspectief

Daarnaast merkt Proforma dat klanten er zal de klant zeker naar jou toe komen voor in sommige gevallen geen vertrouwen deze expertise. (Personal communication) in hebben dat je als bedrijf ‘alles’ kunt. Proforma wordt door hen gekend als een primair grafisch ontwerpbureau en maken vaak de keuze om digitale producten uit te besteden aan internetbureau’s. Zij denken dat een grafisch bureau onvoldoende kennis en kunde in huis heeft voor digitale opdrachten. Dit type klant heeft de transitie naar digitaal nog te weinig zelf ervaren. Terwijl het juist handiger is om al je te ontwerp uitingen bij hetzelfde bedrijf te houden; dit houdt de stijl immers consistent.. Een grafische achtergrond maakt digitale ontwerpen vaak juist beter omdat grafisch werk veel kennis vereist met betrekking tot onder andere uitlijning, kleur en typografie. En op deze wijze ligt ook cross-mediaal communiceren binnen handbereik van een midden-en-klein bedrijf zoals Proforma. Zaak is dus klanten ervan te overtuigen dat het ontwerpbureau anno 2012, dat mee wil in de vaart ‘der volkeren’ zowel grafische als digitale kennis in huis heeft. Als een klant er daadwerkelijk van overtuigd is dat je als ontwerpbureau een meerwaarde biedt door bepaalde producten juist digitaal te maken

3

i

Deze schets van de probleemstelling is gebaseerd op gesprekken met creatief directeur van Proforma Joop Ridder en Design manager Els van Klinken

Kennisgebied Mijn onderzoek zal benaderd worden vanuit 3 verschillende kennis gebieden in relatie tot mijn CMD opleiding aan de hogeschool Rotterdam. Te samen vormen zij het theoretisch kader voor mijn scriptie: “Aanbieders” Vanuit het perspectief van de aanbieders, en in het bijzonder Proforma visual identity, ga ik onderzoeken hoe zij het best kunnen mee gaan met de digitalisering van de markt. Door dit kennisgebied te koppelen met de andere kennisgebieden creëer ik een breed perspectief; van waaruit ik verwacht een goed advies te kunnen uitbrengen richting Proforma en collega aanbieders. Door relevante praktijkvoorbeelden hoop ik inzichtelijk te kunnen maken wat de voordelen zijn van bepaalde digitale producten boven grafische- en hoe dit in het werkproces van Proforma geïntegreerd kan worden. Vanuit het oogpunt van Proforma zal ik de meerwaarde benadrukken die digitaal publiceren met zich mee brengt voor haar huidige en toekomstige klanten.

“De markt” Vanuit het kennisgebied ‘markt’ wil ik onderzoeken wat er in de markt gebeurt.Wat speelt er op dit moment, welke vormen van digitalisering zijn er in de communicatieproducten al doorgevoerd.Welke met succes en welke factoren spelen hierbij een rol? Ik wil een duidelijk overzicht presenteren zodat ik ook gemakkelijk kan zien waar de kansen en bedreigingen liggen. “Techniek” Vanuit het kennisgebied techniek wil ik beschrijven wat er nodig is om de digitalisering van bepaalde producten mogelijk te maken. Welke skills zijn er voor nodig en wat zijn de problemen waar je waarschijnlijk tegenaan gaat lopen. “Beveiliging” Waarschijnlijk zal beveiliging een belangrijk aspect zijn. Maar ook de wijze van informatieverzameling en aanlevering kent voor digitale producten nog andere aspecten dan bij alleen grafisch reproductie. Als dit uit onderzoek naar voren komt kan ik hier direct rekening mee houden in de verwerking van mijn digitale jaarverslagen case.

4

Samenvatting

i

FIGUUR 1: KENNISGEBIEDEN

?

Onderzoeksvraag en deelvragen

Onderzoeksvraag

“Wat maakt dat een digitaal product anno 2012 meerwaarde heeft ten opzichte van een “klassiek” grafisch print product binnen het sterk veranderende Nederlandse media-landschap?” Deelvragen 1. Welke factoren zijn van invloed op de verandering van de grafische markt? - Onderzoeksfunctie: Beschrijvend - Doelstelling van deze vraag: Door deze deelvraag te beantwoorden wil ik een beeld schetsen van het huidige medialandschap, welke veranderingen (verschuivingen/transities) er plaats vinden anno 2012, en door welke factoren deze verschuiving wordt veroorzaakt. - Kennis ontsluitingsmethode: Inhoudelijke analyse, desk research

2. Welke (unieke) eigenschappen bezitten print producten? - Onderzoeksfunctie: Beschrijvend, vergelijkend, evaluatief - Doelstelling van deze vraag: Bepalen wat de eigenschappen van print producten zijn in combinatie met een sterkte/zwakte analyse. Onderzoek richt zich op de beleving, technische eigenschappen en informatie structuur van klassieke print producten. Door

deze

uitkomsten

te

vergelijken

3: “Welke (unieke) bezitten digitale producten?” uitkomsten meetbaar maken. deelvraag

met

eigenschappen kan

ik

de

- Kennis ontsluitingsmethode: Inhoudelijke analyse door middel van desk research en vergelijkende sterkte-zwakte analyse.

6

?

Onderzoeksvraag en deelvragen

3. Welke (unieke) eigenschappen bezitten digitale producten? - Onderzoeksfunctie: Beschrijvend, vergelijkend, evaluatief - Doelstelling van deze vraag: Bepalen wat de eigenschappen van digitale producten zijn in combinatie met een sterkte/zwakte analyse. Onderzoek richt zich op de beleving, technische eigenschappen en informatie structuur van digitale producten.

4. Hoe kan een digitaal product door middel van een ontologie een meerwaarde bieden op print producten en ingezet worden op meerdere platforms voor verschillende gebruikersgroepen?

- Onderzoeksfunctie: Beschrijvend, en ontwerpend - Doelstelling van deze vraag: Door het beantwoorden van deze deelvraag wil ik de lezers van mijn onderzoek inzicht geven in het gebruik van ontologie bij digitalisering. Door deze uitkomsten te vergelijken Ik wil duidelijk maken wat een ontologie met deelvraag 2: “Welke (unieke) is, hoe ik denk dat je er mee om moet gaan eigenschappen bezitten print producten?” binnen digitalisering en wat het gebruik van ontologie voor meerwaarde biedt. kan ik de uitkomsten meetbaar maken. - Kennis ontsluitingsmethode: Desk - Kennis ontsluitingsmethode: Inhoudelijke research, action research analyse door middel van desk research en vergelijkende sterkte-zwakte analyse.

7

Samenvatting

i

FIGUUR 2: OPERATIONEEL MODEL

Terminologie A

. Apps

De afkorting van applicaties. Apps zijn programmaatjes voor je smartphone en tablet. Ze bieden je extra functies die je op je smartphone of tablet kunt gebruiken.

C.

CMYK Kleur model voor print producten, bestaande uit Cyaan, Magenta, Yellow en Key (zwart) Content Content is de verzameling van alle informatie bij elkaar voor bijvoorbeeld een website CSS Afkorting voor Cascading Style Sheets: Script taal die wordt gebruikt om internet pagina’s te stijlen.

E.

E-reader Een E-reader is een apparaat waarop je digitale boeken kunt lezen.

H.

Host Een host is een internet bedrijf waar je Server-ruimte kunt huren en een domeinnaam kan registreren. HTML Afkorting voor Hyper Text Markup Language: Script taal die wordt gebruikt voor het schrijven van internetpagina’s.

9

I.

Infographic Een infographic geeft een informatieve weergave van gegevens. Een infographic bestaat uit beelden en cijfers.

P.

Pantone Een kleursysteem voor de grafische industrie waarbij elke kleur van een vast nummer is voorzien. PHP Afkorting voor HyperText Preprocessor: PHP is een scripttaal die je de mogelijkheid geeft een meer dynamische pagina te maken

R.

RGB Kleur model voor beelschermen, bestaande uit Rood, Groen, Blauw

S.

Smartphone Een mobiele telefoon die uitgebreide computer­ achtige mogelijkheden biedt. Server Een krachtige computer die in een netwerk functioneert.

T.

Tablet Een tablet is een kleine draagbare computer met een aanraakscherm. Gebruikt voor internet en aanverwante toepassingen.

Onderzoeksmethoden Mijn onderzoek zal bestaan uit verschillende delen. Ik begin met een breed georiënteerd onderzoek naar wat er al geschreven is over jaarverslagen en digitalisering van het huidige media landschap. Vervolgens zal ik overgaan op een beschrijvend onderzoeksdeel om mijn eerste drie deelvragen te beantwoorden.Voor de vierde deelvraag zal ik verklarend onderzoek doen. Mijn onderzoek zal bestaan uit de volgende methoden: Desk Research Door middel van deskresearch ga ik op zoek naar beschikbare gegevens om de probleemstelling te onderbouwen. Deze informatie zoek ik via internet, boeken en artikelen/rapporten die al geschreven zijn omtrent dit onderwerp.

mijn onderzoek in een praktisch uitgewerkt digitaal product zo goed mogelijk te belichten. Zo kan ik de complexiteit en de ontwikkelstappen die printproducten versus digitale producten hebben, aan de hand van mijn case duidelijk in kaart brengen. Action Research Met action research wil ik reflecteren op de huidige benadering van de markt. Deze is heel grafisch georiënteerd, terwijl digitaal wellicht voordelen met zich mee brengt. Als dit uit mijn onderzoek blijkt, wil ik graag helder maken hoe de verschuiving naar multidisciplinair gemaakt zou kunnen worden. Evaluerend onderzoek In het evaluerend onderzoek zal ik kijken naar positieve- en negatieve punten van print en digitaal, voor- en nadelen en de waarde van beide producten. Door dit te evalueren hoop ik “The best of both worlds” duidelijk te belichten.

Field Research Ik wil door middel van fieldresearch onderzoeken waarom klanten in veel gevallen nog voor print kiezen en wat zij als voordeel zien van print ten opzichte van digitaal. Ik zal me hierbij richten op klanten Verklarend onderzoek Met deze onderzoeksmethode hoop ik de die een jaarverslag laten ontwikkelen. verklaring te vinden voor de verschuiving Case Study in de markt van print richting digitaal. Ik doe een case study om alle kanten van

10

Doelstelling en Relevantie Het hoofddoel van het onderzoekende deel van mijn scriptie is om een duidelijk antwoord te geven op mijn hoofdvraag: “Wat maakt dat een digitaal product anno 2012 meerwaarde heeft ten opzichte van een “klassiek” grafisch print product binnen het sterk veranderende Nederlandse medialandschap?” Als ik de hoofdvraag duidelijk kan beantwoorden, en de kansen en bedreigingen van de markt inzichtelijk maak, kan ik Proforma voorzien van een waardevol advies over hoe- en met welke mediaproducten het best kan worden meegegaan met de digitalisering van de markt. Daarnaast weet ik waar ik zelf als professional op moet letten als ik een product van print naar digitaal transformeer. Ik weet dan uit onderzoek wat de succesfactoren zijn, en welke factoren ervoor zorgen dat een digitalisering niet sterk is. Dit kan ik meenemen in het ontwerp van mijn case. Deze benadering is nieuw in zoverre dat ik kennis ontsluit voor een betrekkelijk klein bedrijf dat zelf niet in staat is om dit soort “research en development” uit te voeren.

11

Het unieke van mijn benadering zit hem dan ook in de verwachting dat mijn onderzoek praktische kennis oplevert die direct implementeer is. De doelstelling voor mijn case is het ontwerpen van een digitaal jaarverslag voor een van de klanten van Proforma. Ik wil met behulp van mijn uitgebreide case study duidelijk meetbare meerwaarde genereren ten opzichte van een gedrukt jaarverslag. Daarnaast wil ik dat het digitale jaarverslag vernieuwend is ten opzichte van de huidige digitale producten door te verrassen met de meerwaarde ten opzichte van zowel print als digitale jaarverslagen die er reeds zijn. Relevantie Ik vindt dat mijn scriptie iets moet gaan toevoegen aan de bestaande markt. Ik zou het erg geslaagd vinden als mijn scriptie handvatten biedt voor ontwerpbureaus die twijfelen over of- en hoe zij mee moeten gaan met de terugloop van de vraag naar print. Het resultaat moet in het bijzonder relevant zijn voor zowel Proforma als de klanten van Proforma. Ik wil Proforma een duidelijk

Doelstelling en Relevantie advies kunnen geven wat betreft de kansen en risico’s van de digitale markt. Voor de klanten van Proforma wil ik kunnen laten zien waarom zij voor hun digitale producten, zoals jaarverslagen, bij Proforma aan het juiste adres zijn. Het onderzoek is relevant als ik met (nieuwe) inzichten kom voor het bieden van een duidelijke meerwaarde van digitaal ten opzichte van print met betrekking tot de onderzoeksdomeinen: de markt, techniek en de aanbieders. Voor de markt zal dit onderzoek een toevoeging vormen op de werkwijze van digitaal. Ontologie zal een toevoeging zijn op de huidige werkwijze. Klanten zullen eerder geneigd zijn over te stappen op een digitaal jaarverslag als zij een voorbeeld te zien krijgen dat goed is onderzocht en de bestaande problemen ondervangt. Ik hoop een goede oplossing te kunnen vinden voor het beveiligingsprobleem dat op dit moment speelt voor jaarverslagen.

12

Leeswijzer scriptie In deze scriptie wordt gebruik gemaakt van de ISO stijl voor bronvermelding. De bronnen zullen genummerd zijn in de tekst, en aan het einde van het hoofdstuk terug te vinden zijn. De bronnen zijn gedocumenteerd volgens de APA stijl. Aan het einde van alle hoofdstukken is de bibliografie ingevoegd waar alle bronnen volgens de nummering achter elkaar te vinden zijn. In de scriptie zal waar nodig door verwezen worden naar bronnen met meer informatie. Dit gebeurt als een onderwerp wel interessant is om er meer over te weten, maar niet relevant is om verder in de scriptie te bespreken. Voor deze doorverwijzingen zal er een tekst link staan, welke onderstreept is, en een QR code aan het einde van het hoofdstuk.

Deze scriptie bestaat uit 3 delen. In het eerste deel doe ik onderzoek naar de grafische markt in zijn algemeenheid. Ik zal onderzoek doen naar de verdienmodellen binnen de grafische markt, de middelen die het mogelijk maken om oorspronkelijke print producten digitaal te bekijken en naar de globalisering van de print markt. Met dit deel wil ik inzichtelijk maken welke factoren van invloed zijn op de verandering van de huidige grafische markt. In deel 2 doe ik onderzoek naar de eigenschappen van print- en digitale producten. Door deze met elkaar te vergelijken krijg ik een goede analyse van de plus en minpunten van print- en digitale producten. Deze kan ik meenemen in het ontwikkelen van mijn case, het digitale jaarverslag.

Na beide delen heb ik goed beeld Een QR code is een soort streepjescode geschetst van de het huidige Nederlandse die informatie bevat, als je deze QR code medialandschap en zal ik gaan werken scant met je mobiele telefoon verwijst richting de digitalisering van print deze je direct door naar de desbetreffende producten. In deel 3 beschrijf ik ontologie informatie. Voor alle informatie over QR en waarom ik denk dat ontologie een grote codes kun je kijken op wikipedia: http:// verbetering kan zijn in het digitaal maken nl.wikipedia.org/wiki/QR-code of even de van bijvoorbeeld jaarverslagen. QR code gebruiken natuurlijk!

13

Leeswijzer scriptie Voorafgaand aan elk hoofdstuk staat de titel op een gekleurde pagina, met daarbij een korte inleiding op waar het hoofdstuk over gaat. Het einde van het hoofdstuk bestaat altijd uit een samenvattende conclusie van het desbetreffende hoofdstuk. Op de laatste pagina vindt u de bibliografie met alle bronnen waarnaar in het hoofdstuk gerefereerd wordt.

QR Code wikipedia

14

Samenvatting

15

Samenvatting

DEEL I

Deze scriptie bestaat uit 3 delen. In dit eerste deel doe ik onderzoek naar de grafische markt in zijn algemeenheid. Ik zal onderzoek doen naar de verdienmodellen binnen de grafische markt, de middelen die het mogelijk maken om oorspronkelijke print producten digitaal te bekijken en naar de globalisering van de markt. Met dit deel wil ik inzichtelijk maken welke factoren van invloed zijn op de veranderingen van de huidige grafische markt.

16

Samenvatting

Verdienmodel

In dit hoofdstuk ga ik in op het verdienmodel van print en digitale producten. Zoals te lezen is in dit hoofdstuk verschuift het verdienmodel steeds meer van print-only naar een gemixt model tussen print en online.

17

$

Verdienmodel

Abonnee’s De oplage van betaalde dagbladen daalde de afgelopen tien jaar. De inkomsten uit de verkoop van abonnementen en losse nummers stegen echter in dezelfde periode door prijsverhogingen (zo’n 4% per jaar). Oplagedalingen worden dus goedgemaakt door prijsstijgingen die echter wel tot minder abonnees leiden en een barrière vormen voor nieuwe gebruikers. [1]

Losse verkoop

Consumenten hebben behoefte gekregen aan special interest media, dat geldt voornamelijk voor magazines. Het aantal grote algemene titels neemt af, terwijl het aantal kleine, special interest titels blijft toenemen. [4] Het lijkt erop dat magazines steeds meer een luxe artikel worden, consumenten denken goed na voordat zij tot de koop van een magazine over gaan. De verkoopprijzen van tijdschriften en Gezien de bovenstaande ontwikkelingen kranten zijn de laatste jaren sterk gestegen. ligt het voor de hand dat uitgevers hun Oplagedalingen worden goed gemaakt activiteiten uitbreiden naar de online markt, door deze prijsstijgingen. [5] aangezien dat de sector is waar zowel advertentie-inkomsten als publieksbereik Betaalde apps groeien. [2] Voor het gebruik op mobiele telefoons en tablets gebruikt men apps (afkorting van Advertentie inkomsten applicaties) om bijvoorbeeld nieuws te De advertentie-inkomsten van magazines lezen. Er zijn duizenden apps beschikbaar, en kranten halveerden in de afgelopen 10 sommige gratis en sommige betaald. De jaar. Het advertentie volume nam, als gevolg betaalbereidheid voor het gebruik van van de recessie af. Structureel herstel van nieuws, magazines en e-books op de tablet de positie op de advertentiemarkt wordt is beperkt: slechts 5% van de tabletbezitters niet verwacht. De advertentie-inkomsten geeft aan zeker te willen betalen voor nieuws zijn in printmedia echter nog wel hoger op de tablet: 53% wil dit zeker niet. De helft dan advertenties op internet of op mobiele van de gebruikers vind het prima dat een app reclame heeft, als dit ervoor zorgt dat telefoons. [3]

18

$

Verdienmodel

de app gratis is. [4] Daarnaast blijkt 97% van Online advertenties de tabletgebruikers geen betaalde app voor nieuws, informatie, magazines of boeken op De inkomsten van dagbladen kwamen zijn of haar tablet te hebben staan. [5-6] voorheen vooral uit advertenties, in het bijzonder uit rubrieksadvertenties en In de nieuwe economie is gratis de norm. personeelsadvertenties. Deze advertenties Consumenten hebben toegang tot vele zijn met de opkomst van internet weggevloeid gratis apps, waarmee zij vaak ongeveer naar het internet. Consumenten kunnen hetzelfde kunnen als met de betaalde versie nu makkelijk zelf advertenties plaatsen van de apps. Een hoog bereik is niet meer op site’s als marktplaats, en werkgevers vanzelfsprekend de succesfactor voor een zoeken hun persooneel liever via linkedin hoge opbrengst. Uit de Mediatest 2011/2012 of goedkopere internet advertenties [08]. blijkt dat consumenten onder bepaalde Online adverteren is goedkoper, maar ook voorwaarden best bereid zijn te betalen veel meetbaarder dan adverteren in print. voor apps, maar dan moet een app wel een Je kunt precies zien hoe vaak de advertentie duidelijke meerwaarde bieden ten opzichte is aangeklikt en wat de conversie van een van de (huidige) gratis apps. advertentie is. Meerwaarde bieden kan op verschillende manieren, belangrijk is om de stickynessfactor te hebben. De stickynessfactor zegt dat de zender een bepaald karakter moet hebben waardoor deze actief blijft in de ontvangers hoofd. Ofwel, boeit de app genoeg om ten opzichte van alle andere apps dusdanig meerwaarde te bieden dat de app de tijd van de consument wint. Bovendien moet het product uitnodigen tot het willen delen met vrienden [7].

19

De markt van online advertising in Nederland was in de eerste helft van dit jaar goed voor 507 miljoen euro. Dat is een stijging van 10% ten opzichte van het jaar ervoor [9]. Gratis en toch betaald Er wordt door uitgevers geëxperimenteerd met een businessmodel dat uitgaat van gedeeltelijk gratis en gedeeltelijk betaalde content. Dit lijkt tot nu toe het

$

Verdienmodel

meest succesvolle businessmodel te zijn. Zo’n model gaat uit van het gratis digitaal beschikbaar stellen van content, maar vraagt de gebruiker te betalen voor extra’s zoals toegang tot archieven, reclame vrije informatie en de exploitatie van klantgegevens ten behoeve van diensten voor derden [01]. Print blijft als voordeel houden dat consumenten ervoor betalen, de tarieven voor advertenties relatief hoog zijn en het mogelijkheden biedt om te segmenteren naar doelgroep. Deze voordelen zijn online lastiger te realiseren.

Zoals te zien is in het model op de volgende pagina, ontstaat een verschuiving van printonly naar andere modellen. Vaak wordt er gebruik gemaakt van een mixed model, omdat online only lastig te realiseren blijkt. Een goed voorbeeld van een format waarbij online-only wel werkt is de nieuwssite nu.nl

Zo zijn er verschillende businessmodellen ontstaan: • Print-only • Print-leading • Mixed model • Online leading • Online only QR Code Mediatest

20

Samenvatting

i

FIGUUR 2: VERSCHUIVING VAN HET VERDIENMODEL

$

Verdienmodel

De meeste uitgevers in de huidige markt willen een plekje opschuiven naar rechts. Print-leading is op dit moment de meest voorkomende vorm, het grootste gedeelte van de omzet komt uit print en een klein gedeelte uit online inkomsten. Een mixed model of online leading is het meest ideale model voor veel uitgevers. Er is tenslotte nog steeds geld te verdienen met print producten.Voornamelijk startende uitgevers gaan voor online only [01].

gemakkelijk moeten zijn om specifiekere magazines te maken die een bepaalde groep consumenten aanspreekt. Deze doelgroep zal zeer waarschijnlijk geneigd zijn om te betalen voor deze special interest magazines, omdat ze precies aansluiten op hun wensen.

Adverteerders kunnen daar weer op inspelen, omdat ze precies de advertentie kunnen bieden die bij de doelgroep past. Ik denk zelf, dat zo’n businessmodel op basis Dit is een snelle schets van het huidige van user- generated content wel eens heel medialandschap en de verdienmodellen op goed kan werken. dit moment. Maar als we concluderen dat er met print nog steeds geld te verdienen is, consumenten behoefte hebben aan special interest en het belangrijk is om een meerwaarde te bieden, zou het dan niet de ultieme meerwaarde zijn om consumenten hun eigen blad te laten samenstellen? Mensen kopen nog steeds magazines, maar voornamelijk special interest, mensen zijn beter gaan nadenken over hun uitgaven, dus in plaats van 3 magazines kopen ze er nog maar 1, namelijk degene die het best bij hun wensen past. Als uitgevers zouden gaan samenwerken en artikelen met elkaarr zouden delen, zou het vrij

22

$

CONCLUSIE

Er is nog steeds geld te verdienen met print producten. Dit wordt echter wel steeds minder en de gouden tijden van print zijn voorbij. De verdienmodellen veranderen, uitgevers gaan steeds meer verdiensten halen uit online en proberen uit alle macht de klanten aan zich te binden met acties en spaarprogramma’s. De consument wordt steeds kieskeuriger in wat hij koopt. De klant is niet meer bereid om zomaar te betalen voor magazines waarvan niet alles interessant is. Omdat consumenten steeds meer op het internet kunnen vinden zijn zij steeds minder bereid te betalen. Gratis nieuwssites en apps winnen aan populariteit. Dat deze reclame bevatten om voor de consument gratis te zijn is voor de consument geen probleem. Het is tijd voor een nieuwe aanpak. De huidige verdienmodellen voldoen niet meer en de online markt raakt snel verzadigd. Er zullen dus creatieve oplossingen moeten komen om geld te gaan verdienen, zowel op het gebied van print als digitale media

23

Bibliografie 01. Piet Bakker, M.R., De Digitale Transitie, Ambities en strategieën van uitgevers, 2010, Hogeschool Utrecht, 3D, Stimuleringsfonds voor de pers: Utrecht. p. 02. Coopers, P.W., Global Entertainment and Media Outlook for 2010 to 2014, 2010.

van de ministeries van OCW en EZ: Amsterdam. 09. Oosterveer, D. IAB AdSpend: Nederlandse online advertentiemarkt groeit met 10%. 2011 15 september 2011 [cited 2012 21 maart]; Available from: http://www.marketingfacts.nl/ berichten/20110915_ iab_adspend_markt_van_ online_advertising_groeit_ met_10#.

03. Tijdschriften. 2012 [cited 2012 28 april]; Available from: http://www.tabaksdetailhandel. nl/ assortimenten/tijdschriften. 04. nu.nl. Helft app-gebruikers accepteert reclame voor gratis content. 2012 10 januari 2012 [cited 2012 12 april]; Available from: http://www. nu.nl/gadgets/2711568/helft-app-gebruikersaccepteert-reclame-gratis-content.html. 05. Ewijk, S.v. Uitgeefmodellen. Waar wil de consument voor betalen?, 2012. 06. Michiel Rotteveel, Ewijk, S.v., Eindrapportage kwantitatief onderzoek in opdracht van Stimuleringsfonds voor de Pers, 2011, Stimuleringsfonds voor de Pers. 07. Hunter, B. Tipping Points in Social Networks. Stanford 2012 [cited 2012 3 march]. 08. Bert Niewold, B.v.d.W., Berry Punt, Onno Yperlaan,JeltjeWynia,Marjan den Ouden,Vincent Kuijpers, Onderzoek naar mediabestedingen in Nederland, 2010, TNS Nipo, Nielsen, In opdracht

24

Samenvatting

Middelen

Met de opkomst van verschillende digitale middelen is de digitalisering van vele producten in een stroomversnelling geraakt. Digitale producten zijn nu makkelijker te gebruiken, mee te nemen en ten alle tijden te raadplegen.

25

Middelen De verandering van het medialandschap is in een stroomversnelling geraakt sinds de opkomst van verschillende producten die het makkelijker maken om media anders te gebruiken dan enkel in print. De computer en laptop bestaan natuurlijk al geruime tijd (de pc maakte zijn opwachting in de jaren 80) [10] en zijn niet meer weg te denken uit onze modale huishoudens. Inmiddels heeft 95% van de Nederlanders een internet verbinding tot zijn beschikking. Waardoor internet net zo vanzelfsprekend is geworden als het water uit de kraan [11]. Sinds enkele jaren zijn daar een aantal apparaten bijgekomen die van grote invloed zijn op de verandering van het medialandschap. Door de opkomst van smart-phones met mobiel internet, tablets en E-readers is het medialandschap significant veranderd. Door deze nieuwe technieken zijn de grenzen van de mediakanalen aan het vervagen. Denk aan tv-kijken via internet of de krant lezen via pc, tablet of smart-phones. Door het koppelen van netwerken ontstaat er een compleet nieuwe wereld waarin alle informatie vanaf elke plek, ten alle tijden overal beschikbaar en te delen is [12].

Smartphones Smartphones zijn in opkomst sinds 2007. Een smart-phone is een mobiele telefoon die uitgebreidere computerachtige mogelijkheden biedt [13].Uit recent onderzoek van Telecompaper blijkt dat inmiddels meer dan de helft van de Nederlandse consumenten een smart-phone gebruikt, ten opzichte van 34% in het vorige jaar. De groei gaat dus snel. Het zijn vooral jongeren die smart-phones gebruiken, van mensen boven de 60 jaar gebruikt slechts een kwart een smart-phone [14]. Tablet De tablet bestaat al langer dan je zou denken, het eerste concept voor een tablet komt al uit 1970 [15]. In 1992 werd de voorloper van de tablet, de PDA, vooral binnen de zakenwereld populair. De PDA verdween, grotendeels door de komst van de smartphone. Het eerste product dat weer in de richting kwam van de tablet was de E-reader in 2007. In 2010 begon de echte hype rond tablets, toen Apple uitkwam met de iPad. In de eerste 80 dagen werden er 3 miljoen exemplaren verkocht [16]! Tegenwoordig zijn er veel verschillende tablets,in verschillende

26

Middelen formaten, die allemaal ongeveer hetzelfde kunnen; Tablets worden het meest gebruikt om op te lezen (boeken, verslagen en magazines), voor het spelen van spelletjes, surfen, mailen, social media en het bekijken van films [17]. Verder is vooral het lezen van nieuws populair, dat blijkt ook wel, alle uitgevers van kranten hebben inmiddels al digitale abonnementen die (tegen betaling) te lezen zijn op de tablet.

papier, in de zon en met elke kijkhoek een goed leesbaar scherm hebt. Daarnaast lijkt het alsof je naar een papier kijkt, wat rustiger voor je ogen is, en minder inspannend dan lezen op een beeldscherm [20].

De e-boeken zijn, net als gewone boeken, op internet te koop en in veel bibliotheken te “lenen”. Bibliotheken maken het bestand dan leesbaar voor bijvoorbeeld 3 weken, waarna het bestand weer “ op slot “ gaat. E-reader De klant zal het boek dan opnieuw moeten lenen, of aanschaffen. Het voordeel is dat De E-reader wint sinds 2009 snel aan er niets meer hoeft worden terug gebracht populariteit [18]. Bij het lezen van een boek naar de bibliotheek en dat een boek zo op een E-reader wordt gebruik gemaakt van veel (gelijktijdig ) kan worden uitgeleend digitale inkt, ook wel E-ink genoemd. Dankzij als wenselijk is. Als je een boek koopt E-ink is het mogelijk om elektronisch papier op internet kun je deze bestellen bij te creëren. Elektronisch papier bestaat bijvoorbeeld bol.com, waar je na betaling uit een dun laagje geleidende kunststof. je boek kunt downloaden. De prijzen van de Het kunststof laagje bevat miljoenen boeken lopen bij bol.com van 0,49 cent tot minuscule met olie gevulde capsules waarin 283,22 euro, maar gemiddeld koop je op de zwarte en witte pigmentdeeltjes zweven. site een boek voor 15 euro. Deze prijs ligt Deze pigmentdeeltjes reageren op een iets lager dan bij een echt boek. De boeken elektrische lading. Hierdoor kunnen de waarop het auteursrecht is verlopen zijn capsules onder invloed van spanning zwart meestal gratis te verkrijgen, maar niet bij of wit gemaakt worden, net als inktstippen bol.com [21]. op papier. Door te variëren met de spanning kunnen er grijstinten gemaakt worden [19]. Dit heeft als voordeel dat je, net als met normaal

27

Middelen De verkoop van E-books groeit. In 2011 is de verkoop verdubbeld ten opzichte van 2010 en de verkochte E-books zijn nu goed voor 1,6% van de boekverkopen. Dit terwijl de verkoop van papieren boeken juist afneemt; deze is in 2011 gedaald met 4,6%. Bol.com is in Nederland marktleider op het gebied van E-books, zij verkochten van 2009 tot 2011 ruim 1 miljoen E-books [22]. Daarnaast zijn de cijfers nooit helemaal accuraat omdat veel E-books illegaal gedownload worden.

28

CONCLUSIE Boeken zijn al langer online te vinden, maar dit sloeg niet echt aan. Dankzij de E-reader werd het lezen van digitale boeken wel een succes. De voorzieningen om prettig te lezen ontbraken, mensen blijken het niet prettig te vinden om veel tekst te lezen op een verlicht scherm, en in een hoek van ongeveer 90 graden te moeten lezen. Hieruit blijkt, dat digitalisering niet alleen afhankelijk is van het product dat gedigitaliseerd wordt, maar ook van de omstandigheden eromheen. Het online boek is al jaren hetzelfde, maar dankzij de verandering van de technische middelen zijn digitale boeken steeds succesvoller. Ik denk dat we deze verschuiving naar digitaal in de toekomst steeds vaker gaan zien. Een magazine lezen op je telefoon is niet echt fijn, maar op een tablet goed te doen. De grenzen tussen soorten media gaan steeds meer vervagen, het nieuws is niet meer gebonden aan de krant en het acht uur journaal, maar kan overal vandaan komen. Hierdoor zal een breder beeld op nieuws gebeurtenissen gecreëerd worden.

29

Papier zal altijd blijven bestaan, maar de komende generatie zal papier veel minder missen als de huidige generatie, en de huidige generatie zal papier minder gaan missen naarmate de technieken van het digitaal maken van producten beter worden.

Bibliografie 10. Wikipedia. Geschiedenis van de computer. from: http:// www. nieuwetablet. nl/094258/14/ 2010 30 april 2010 [cited 2012 21 maart]; De-geschiedenis- van-de-tablet.html. Available from: http://nl.wikipedia.org/wiki/ 17. Frank N. Magid Associates, A Portrait of Overleg:Geschiedenis_van_de_computer. Today’s Tablet User, OPA, Editor 2011, Frank N. 11. Nederland, N. Nederlanders en Magid Associates sponsored by the OPA internettoegang op thuisadres | NOW Nederland. 2011 [cited 2012 21 maart]. Available 18. Simcha. De opkomst van de E-reader. 2011 from: http://www.nownederland. nl/facts/ [cited 2012 12 april]; Available from: http:// toegang-en-verbinding/internettoegang- electronica.infonu.nl/diversen/53006-deopkomst- van-de-e-reader.html. thuisadres/ 12. Academy, D. Het Medialandschap. 19. Ereaders.nl. Over eInk. [cited 2012 12 [cited 2012 21 maart]; Available from: april]; Available from: http://www.ereaders.nl/ http://www. dagbladacademy.nl/index. epaper_en_ eink. php?s=medialandschap. 20. Eink.com. Readable. 2012 [cited 2012 12 13. Wikipedia. Smartphone. 2012 4 juni 2012 april]; Available from: http://www.eink.com/ [cited 2012 25 mei ]; Available from: http:// readable.html nl.wikipedia.org/wiki/Smartphone. 21. bol.com. Nederlandse digitale boeken. 14. Vermeire, T., Dutch Smartphone User 2012 [cited 2012 14 april ]; Available from: bol. com/nl/m/nederlandse- Q4 2011, Telecompaper, Editor 2012, http://www. boeken/nederlandsedigitale-boeken/ Telecompaper. N/8299%2B8293%2B7419/index. html. 15. Holwerda, T. A short history of the tablet computer. 2010 [cited 2012 12 maart]; Available 22. CET. Aantal verkochte 2-books is from: http://www.osnews.com/story/22739/A_ verdubbeld in 2011. 2012 17 januari 2012 [cited 2012 29 maart]; Available from: http://www. Short_ History_of_the_Tablet_Computer. telecompaper.com/ nieuws/aantal-verkochte16. Rodenboog, M. De geschiedenis van de e-books-is-verdubbeld- in-2011. tablet. 2010 [cited 2012 12 maart]; Available

30

Samenvatting

Globalisering Met de opkomst van verschillende digitale middelen is de digitalisering van vele producten in een stroomversnelling geraakt. Digitale producten zijn nu makkelijker te gebruiken, mee te nemen en ten alle tijden te raadplegen.

31

Globalisering van de Grafische markt De grafische industrie in Europa maakt een periode van nooit eerder vertoonde veranderingen door. Concurrentie, in de vorm van nieuwe technologie en lage prijzen van nationale en opkomende markten, in combinatie met de gevolgen van de wereldwijde economische crisis leiden tot bedrijfssluitingen op een schaal die niet eerder is voorgekomen. Dit blijkt uit cijfers uit het rapport “De toekomst van de Europese grafische industrie” [23] dat eind 2010 is uitgebracht door de Europese grafische werkgevers- en werknemersorganisaties. De grootste factoren die hierop van invloed zijn, op economisch- sociaal- cultureel- en technologisch gebied zijn de terug te vinden in het model op de volgende pagina, dat ik heb gebaseerd op het volgende artikel: http://www.driestedenbusiness.nl/uitgave_ artikel.asp?id=51 [24]

Rapport “De toekomst van de grafische industrie”

Artikel drie steden business

32

Globalisering van de Grafische markt Samenvatting

i 33

FIGUUR 3: FACTOREN VAN INVLOED OP TERUGLOOP DRUKWERK IN NEDERLAND

Globalisering van de Grafische markt Drukwerk wordt steeds meer uitbesteed naar andere landen, omdat de loonkosten daar vele malen lager zijn dan in Nederland. Wat in Nederland aan loonkosten 40 a 50 euro per uur kost, kost in China maar 5 euro per uur. Dan is een 1.500 euro kostende zeecontainer om het drukwerk te verschepen naar Europa slechts een kleine kostenpost [24]. Drukwerk moet echter vaak snel af zijn, waardoor het onvermijdelijke tijdverlies door communicatie en transport er voor zorgt dat China voor veel toepassingen niet interessant is [25]. Drukwerk dat snel klaar moet zijn zal daarom in Nederland blijven maar groot drukwerk dat van te voren gepland kan worden, zoals bijvoorbeeld boeken, kunnen gemakkelijk in het buitenland gedrukt worden. Het verschepen van drukwerk vanuit bijvoorbeeld China kost ongeveer 30 tot 40 dagen [26]. Steeds meer oorspronkelijke drukkers besteden hun drukwerk uit, en helpen klanten het drukwerk uit te besteden. Als een soort tussenpersoon maken zij handig gebruik van de globalisering van drukwerk [27].

De toekomst Ik denk dat zolang print in onze culturen verweven zit zal print niet verdwijnen. Consumenten zijn, ondanks de terugloop, nog steeds fan van boeken en magazines. Ik denk wel dat print en digitaal steeds meer samen gaan komen. Je ziet dat nu al aan magazines die QR codes gebruiken, de content die niet in een magazine past kan online makkelijk worden uitgebreid. Print en online smelten samen. Daarnaast denk ik dat de ‘attitude’ van print moet veranderen. Eén van de redenen dat digitaal zo massaal omarmt wordt is omdat de houding ten opzichte van de consument anders is. Er is geen duidelijke zender en een ontvanger meer, zoals vroeger. De ontvanger wordt mondiger en wil zelf ook invloed hebben op wat hij ontvangt. Er ontstaan nieuwe print technieken zoals bijvoorbeeld 3D printen. Met 3D printen kun je driedimentionale objecten uit de printer laten komen. Het model wordt gemaakt in een computer programma en vervolgens geprint.

34

Globalisering van de Grafische markt Een voorbeeld van de vele mogelijkheden is te zien op de website van een bedrijf dat zich specialiseert in 3D printen; Shapeways in Eindhoven. http://www.shapeways.com/ [28] Zo’n nieuwe techniek kan ervoor zorgen dat print toch blijft bestaan, en zelfs een nieuw leven ingeblazen krijgt.

Shapeways

35

CONCLUSIE Drukkerijen zullen niet verdwijnen, want er blijft behoefte aan drukwerk. Er blijven echter wel minder drukkerijen over in de toekomst, er zal een sterke selectie plaats vinden waarbij het ‘recht van de sterkste’ geldt. De drukkerijen die over blijven zullen hierdoor hun positie op de markt verbeteren. De drukkerij van de toekomst zal een multimediale dienstverlener zijn voor het drukken van hoogwaardige printproducten. Dankzij nieuwe technieken als 3D printen onstaat er een nieuwe kans voor de huidige en nieuwe drukkerijen. Tegenwoordig is er ook een snelle groei van bedrijven die zich specialiseren in het printen van 3D-modellen.

36

Bibliografie 23. Consult, F., DE TOEKOMST VAN DE EUROPESE GRAFISCHE INDUSTRIE: ‘WE HEBBEN HET ZELF IN DE HAND’ , WAT DE SECTOR ZELF ZEGT, 2012, CNV Media, FNV Kiem en KVGO. 24. Driesteden business., Drukken in het digitale tijdperk, in Driesteden business. 25. Graficus, Chinese druk neemt toe, in Grafifaq2008. p. 17, 19. 26. Delcour, M., Prijzen drukken in het verre oosten, in PrintMatters2009. p. 27,29,31. 27. bv, P.S. Publishers Services [cited 2012 5 juni]; Available from: http://www. beterdrukken.com/ Drukken_boeken.html. 28. Shapeways. Shapeways Ideas made real with 3D printing. 2012 [cited 2012 1 mei ]; Available from: http://www.shapeways. com/

37

CONCLUSIE DEEL 1 Het internet is sneller, veel interactiever en de boodschap komt niet meer enkel vanuit de zender. Dankzij de opkomst van internet kan de ontvanger bepalen wat hij wil De verdienmodellen van uitgevers die ontvangen en in gesprek gaan met de zender. enkel gebaseerd zijn op inkomsten uit print De communicatie van tegenwoordig is niet producten blijken niet langer toereikend. meer eenzijdig maar tweerichtingsverkeer Print blijft wel als voordeel houden dat geworden. consumenten ervoor betalen. De tarieven voor advertenties zijn dan ook relatief hoog en print heeft de mogelijkheid om te segmenteren naar doelgroep. Maar de oplages dalen en de consument wordt kieskeuriger. Uit het eerste deel van deze scriptie blijkt heel duidelijk dat het huidige Nederlandse medialandschap sterk in beweging is.

De verdienmodellen van uitgevers verschuiven steeds meer in de richting van een verdienmodel dat in welke mate dan ook gecombineerd is met online. Dit omdat online steeds populairder wordt bij de consument nu er meer middelen beschikbaar zijn die het makkelijker maken online producten te gebruiken. Dankzij smartphones, tablets en E-readers wordt het gebruik van digitale bronnen gebruiksvriendelijker en makkelijker om overal en altijd te raadplegen. De benadering van de consument via internet is anders dan bij print producten.

38

Samenvatting

39

Samenvatting

DEEL II

Deze scriptie bestaat uit 3 delen. In het eerste deel doe ik onderzoek naar de grafische markt in zijn algemeenheid. In dit tweede deel doe ik onderzoek naar de eigenschappen en beleving van print- en digitale producten. Door deze met elkaar te vergelijken krijg ik een goede analyse van de plus en minpunten van print- en digitale producten. Deze kan ik meenemen in het ontwikkelen van mijn case, het digitale jaarverslag.

40

Samenvatting

BELEVING

Dit onderzoek gaat over de beleving van print- en digitale producten. Ik heb een enquete gehouden onder 63 mensen in de leeftijd van 17 tot 64 omdat ik geen bronnen heb kunnen vinden die kwalitatief goed genoeg waren om te gebruiken. Beleving is moeilijk meetbaar, maar dankzij de enquete en uitgebreidere laddering interviews met enkele respondenten kan ik een goed beeld schetsen van de beleving. Ik heb de uitkomsten van de enquete verwerkt in een infographic, welke terug te zien is op de volgende pagina’s. In de pagina’s die volgen zal deze verder toegelicht worden.

41

Samenvatting

42

Samenvatting

Thuis

43

Werk

Samenvatting

...

...

...

...

...

...

...

...

...

44

Samenvatting

46

Beleving Print & Digitaal De infographic op de vorige pagina’s is gemaakt op basis van het onderzoek dat ik heb gedaan naar de beleving van print en digitale producten. Ik heb een enquete gehouden onder 63 mensen in de leeftijd van 17 tot 64. Een paar opvallende uitkomsten uit het onderzoek: 52% van de respondenten vindt het internet niet minder betrouwbaar dan boeken. Slechts 4% van de respondenten vindt de krant betrouwbaarder dan online nieuws sites. 38% van de respondenten zou een digitaal abonnement op een krant overwegen als dit goedkoper zou zijn, tegenover 23% bij magazines. Conclusies uit het onderzoek Het grote voordeel in de beleving van print producten, bij magazines nog iets meer dan bij kranten, is dat het fijn is om te kunnen bladeren.

47

Voor het lezen van grote stukken tekst vindt de meerderheid van de mensen het fijner om dit op papier te doen; dus te printen in het geval van digitale teksten. Internet is toegankelijk, zeer actueel en geeft een breed beeld van nieuws. Het nieuws is te delen met vrienden en bekenden, dit wordt dan ook veel gedaan. Respondenten vinden internet niet minder betrouwbaar dan kranten of boeken. Mensen hebben vertrouwen in informatie die op het internet te vinden is. De voorkeur voor print ten opzichte van digitaal ligt, in het geval van boeken en magazines, sterk bij print. Bij nieuws ligt de voorkeur juist bij digitaal. Dit heeft waarschijnlijk te maken met de hoeveelheid te lezen tekst, en de actualiteit van internet op het gebied van nieuws.

CONCLUSIE Zowel print als digitaal heeft voordelen voor de respondenten. Het voordeel van digitaal zit vooral in de snelheid en de mogelijkheid om te delen. De reden dat mensen print prefereren lijkt vooral een kwestie van gevoel te zijn. De respondenten vinden het fijn om te kunnen bladeren, vinden de geur van een nieuwe krant of magazine ‘lekker’. Als de voorkeur voor print inderdaad op gevoel is wordt het nog een flinke kluif om digitaal in het voordeel te krijgen, gevoel is niet zomaar weg te krijgen en niet zomaar te realiseren. Ik denk wel dat veel van deze dingen weggenomen kunnen worden door techniek. Het feit dat bladeren fijn is kan door techniek dusdanig worden nagebootst dat het net lijkt alsof je door een boek bladert. Ik denk dat het voor een digitaal product van belang is om veel van de authentieke eigenschappen van print producten te behouden. Dit vergroot de kans dat consumenten het product zullen omarmen.

48

Samenvatting

TECHNISCHE EIGENSCHAPPEN In dit hoofdstuk zal ik print en digitaal vergelijkend beschrijven. Ik zal de eigenschappen van print en digitaal beschrijven in dezelfde opbouw en deze in het hoofdstuk “Print VS Digitaal” vergelijken. Door de eigenschappen in dezelfde opbouw met elkaar te vergelijken kom ik tot een meetbaar resultaat. Ik heb over deze vergelijking tussen print en digitaal geen relevante literatuur kunnen vinden maar ik denk dat het maken van deze vergelijking erg belangrijk is om de sterke en zwakke eigenschappen van zowel print als digitaal te belichten.

49

Technische eigenschappen print In dit hoofdstuk ga ik in op specifieke technische eigenschappen van print producten die ik in de context van mijn scriptie belangrijk vindt voor de lezer. Waar nodig verwijs ik de lezer naar een relevante bron voor meer achtergrond informatie. Ik zal deze technische eigenschappen van digitale producten later meetbaar maken door deze te vergelijken met de technische eigenschappen van print producten.

besteld en zij het drukwerk vaak uitbesteden aan grote off-set drukkerijen. De kwaliteit van de beide typen drukkers is niet per definitie beter of slechter, de beleving echter wel. Je mist bij een internet drukker het persoonlijke contact, hiervoor is de prijs dan wel weer lager, het is de afweging die je zelf als opdrachtgever moet maken [30].

Print producten zijn er in vele soorten en maten, van een perfect vormgegeven glossy tot de geprinte A4 nieuwsbrief van de buurtvereniging. In dit onderzoek zal ik mij beperken tot een aantal print producten namelijk: magazines, kranten, flyers en folders.

Het CMYK-model wordt gebruikt voor het beschrijven van kleuren van objecten die zelf geen licht geven, maar die het licht van andere bronnen weerkaatsen. Cyaan, magenta en geel worden daarom gebruikt voor full-colour drukwerk en kleurenafdrukken. Hoe meer van een kleur wordt gebruikt, hoe donkerder de kleur wordt. Omdat cyaan, magenta en geel licht ‘onttrekken’ aan de primaire kleuren rood, groen en blauw, worden ze ook wel subtractieve kleuren genoemd. In tegenstelling tot de RGB-kleuren kan met de CMY-kleuren geen echte zwarte kleur verkregen worden, maar uitsluitend een donkerbruine kleur. Daarom wordt zwart gebruikt als de vierde drukkleur en daarmee ontstaat het CMYK-kleurmodel (met de K van key, om verwarring met B van

Medium Print producten moeten, zoals de naam al zegt, geprint of gedrukt worden, dit kan bij vele drukkers [29]. Je hebt internet drukkers, en de inmiddels “klassieke” reguliere drukkers waar je nog naar binnen loopt, kennis maakt met de drukker waarmee je jouw wensen bespreekt. Bij internet drukkers ligt de prijs meestal lager dan bij reguliere drukkers, omdat je via internet

Flexibiliteit

50

Technische eigenschappen print blue te voorkomen). Door deze vier kleuren in verschillende doseringen met elkaar te combineren kunnen alle kleuren in het CMYK-spectrum worden nagebootst [31-32].

huisstijl, de kleuren van het logo kunnen niet elke keer dat er iets gedrukt wordt afwijken. Alle Pantone-kleuren zijn vastgelegd in een universeel kleursysteem; Pantone Matching System (daarom ook wel PMS kleuren genoemd). Iedere kleur (meer dan duizend) [35] heeft een uniek nummer met de daarbij behorende specificaties. Hierdoor kunnen drukkers wereldwijd met een vooraf bepaald recept dezelfde kleuropbouw bereiken [36]. Om de juiste kleur vast te stellen maak je gebruik van Pantone waaiers. In deze waaiers vind je kleurstalen met de bijbehorende codes. Officieel moeten deze waaiers elk jaar vervangen worden zodat de kleur niet terug loopt door licht. Je kunt deze waaiers naast de kleur houden die je bijvoorbeeld op je scherm hebt, en zo de beste kleur match in Pantone vinden [37].

Hoe de kleuren uitkomen is afhankelijk van factoren als het materiaal waarop gedrukt wordt, de kwaliteit van inkt en de machine waarmee gedrukt wordt en zowel hardware- als softwarematige instellingen. Daarnaast is het kleuren spectrum van het CMYK-kleurenmodel aanzienlijk kleiner dan het kleuren spectrum van het RGBkleurenmodel. Dit betekent dat, vanwege het grotere kleurbereik van het RGB-model, soms naar een alternatieve CMYK-kleur gezocht moet worden. De alternatieve kleur (CMYK) valt vaak doffer en donkerder uit dan de originele kleur (RGB). Dit verschil wordt veroorzaakt door een verschillende kleuropbouw in beide modellen (RGB Ontwerpen voor print gevormd door licht; CMYK gevormd door pigment) [33-34]. Het ontwerpen voor print producten houdt niet op bij de vormgeving die je op de Net als CMYK-kleuren worden Pantone- computer hebt gedaan. De keuze van het kleuren gebruikt voor drukwerk. Pantone papier en de afwerking van je product door kleuren gebruik je op het moment dat je de drukker, kan je ontwerp maken of breken. 100% zeker moet zijn dat je een bepaalde Dat wil zeggen dat je van te voren moet kleur hebt. Dit kan bijvoorbeeld heel bedenken welk formaat je gaat gebruiken. belangrijk zijn in het drukken van een

51

Technische eigenschappen print Het bekendste papierformaat is A4, oftewel 21 x 29,7 cm. Het grootste papierformaat is A0, met een formaat van 841 bij 1189 mm. Papier formaten zijn gemakkelijk te berekenen; A0 is twee keer A1, A1 is twee keer A2, A2 is twee keer A3 enz. [38].

Voor een compleet overzicht van papierformaten kun je kijken op http://nl.wikipedia.org/wiki/Papierformaat

•

postorderfoldertjes: 65 gram per m2.

Content

•

Printerpapier voor de computer: 80 gram per m².

•

Tijdschrift- en brochurepapier: 90 gram per m².

•

Een strippenkaart: 150 gram per m2.

•

Ansichtkaarten: 240 gram per m2.

De content voor print moet van te voren goed overdacht worden omdat je te maken hebt met de grootte van het document (papier). Je kunt niet smokkelen als je te veel tekst hebt, want de tekst moet wel goed leesbaar blijven. De tekst voor print producten wordt over het algemeen helemaal door gelezen, en je kunt je teksten dus op de normale manier opbouwen [42].

De afwerking kan op vele manieren. In het geval van een boekje moet je het papier laten inbinden, waarvoor vele mogelijkheden Als je het formaat hebt bepaald moet je zijn. Ook binnen het drukken heb je vele ook nog kiezen op welk papier je ontwerp keuzes, zo kun je mat en glanzend drukken, gedrukt moet worden. Elke papier soort is in maar ook spot gebruiken zodat alleen een verschillende ‘dikten’ verkrijgbaar. Het ene gedeelte glanzend is [41]. papier is dikker als het andere papier, denk maar aan het verschil tussen een ansichtkaart Een belangrijk deel van de vormgeving voor en een bladzijde uit het telefoonboek. Een print doe je daarom pas achteraf, waar je bij aantal voorbeelden van papier gewicht: [39] een digitaal product direct het eindresultaat ziet, zie je dat bij een print product pas als het terug is van de drukker. • Een vloeitje: 20 gram per m2.



52

Technische eigenschappen print Een belangrijk aspect in het vormgeven van de content in een print product is de typografie. Typografie komt uit het Grieks en betekent boekdrukkunst of druk, de wijze waarop iets gedrukt is. Typografie is iets dat niet veel mensen opvalt, maar is zeer belangrijk voor hoe een tekst over komt. Als vormgever moet je dus zorgvuldig omgaan met de keuzes in lettertype, corpsgrootte, regelafstand, de letter en de classificatie van de letter. Een goede bron voor de basis van typografie is “Typografie voor de grafische vormgever” te vinden op http://issuu.com/ dilaur/docs/basics_typografie_deel1 [43]

Wikipedia Papierformaten

53

Typografie voor de grafische vormgever

CONCLUSIE Print is een star medium voor wat betreft de technische eigenschappen. Je moet voldoen aan eisen omtrent het drukken voor wat betreft kleurgebruik en lengte van je teksten. Het is altijd een beetje afwachten hoe je drukwerk eruit komt te zien omdat je nooit weet hoe de drukker je kleuren zal drukken. Daarnaast heb je altijd extra tijd nodig voor het laten drukken van je product, en kun je daarom niet snel een ontwerp voor een klant realiseren. Een groot deel van de vormgeving doe je na het ontwerp proces door de papiersoort en de afwerking bij de drukker te bepalen. Het grote voordeel van print is dat je in grote mate de aandacht van de ontvanger hebt en je teksten daarom kunt schrijven zoals je ze naar de ontvanger wil communiceren. De ontvanger neemt immers de tijd om de boodschap te lezen. Een nadeel van een print product is dat de ontvangst niet meetbaar is. Je weet wel wat de oplage is maar niet of de ontvangers je product daadwerkelijk hebben gezien of gelezen. Je kunt de respons ook moeilijk meetbaar maken.

54

Bibliografie 29. Drukkerijgids. Drukkerijgids.nl Overzicht van drukkerijen in Nederland. 2012 [cited 2012 4 juni ]; Available from: www.drukkerijgids.nl.

[cited 2012 27 mei]; Available from: http:// www. drukwerkdeal.nl/blog/471/alles-overpantone- kleuren.

30. Kvk. Drukker of internetdrukker? 2011 16 februari 2012 [cited 2012 4 juni]; Community]. Available from: http://hallo.kvk. nl/hallo/marketing/ product_prijs_service/ f/144058/t/17659.aspx.

37. Pantone. Find a PANTONE Color. [cited 2012 27 mei]; Available from: http://www.pantone. com/ pages/pantone/colorfinder.aspx. 38. Papierformaten.nl. [cited 2012 27 mei]; Available from: http://www.papierformaten.nl/.

31. Techzine. Begrippen - C- CMYK. 2009 [cited 2012 14 februari]; Available from: http://www. 39. Kluwer. Het juiste papiersoort en -formaat techzine.nl/begrippen/C#CMYK. kiezen. [cited 2012 27 mei]; Available from: http:// www.deondernemer.nl/kennisbron/ 32. Wikipedia. CMYK Color Model. 2012 4 juni artikel/1377/ Het-juiste-papiersoort-en2012 [cited 2012 19 maart ]; Available from: formaat-kiezen.html http:// en.wikipedia.org/wiki/CMYK_color_ model. 40. Wikipedia. Papierformaat. 2012 2 mei 2012 [cited 2012 28 mei]; Available from: http:// 33. Pleuni. Wat is het verschil tussen RGB en nl.wikipedia.org/wiki/Papierformaat CMYK? 2011 [cited 2012 28 maart]; Available from: http://www.drukwerkdeal.nl/blog/238/ 41. Drukwerkdeal.Flyersdrukken:vaneenvoud wat-is-het- verschil-tussen-rgb-en-cmyk. tot pure luxe. [cited 2012 1 juni]; Available from: https://www.drukwerkdeal.nl/nl/producten/ 34. international,P.RGB versus CMYK. [cited reclame_drukwerk/flyers.html. 2012 23 april]; Available from: http://www. printernational. org/rgb-versus-cmyk.php. 42. WIKI, R. Theorie Schrijven voor Print & Web. 2009 [cited 2012 27 mei ]; Available from: 35. Cal-print. Pantone® Matching System Color http://wiki. roncalli.nu/index.php/Theorie_ Chart [cited 2012 9 mei]; Available from: http:// Schrijven_voor_ Print_%26_Web. www. cal-print.com/InkColorChart.htm. 43. Laurent, D., TYPOGRAFIE voor de grafische 36. Frans. Alles over pantone kleuren. 2011 vormgever, 2010.

55

Samenvatting

TECHNISCHE EIGENSCHAPPEN In dit hoofdstuk zal ik print en digitaal vergelijkend beschrijven. Ik zal de eigenschappen van print en digitaal beschrijven in dezelfde opbouw en deze in het hoofdstuk “Print VS Digitaal” vergelijken. Door de eigenschappen in dezelfde opbouw met elkaar te vergelijken kom ik tot een meetbaar resultaat. Ik heb over deze vergelijking tussen print en digitaal geen relevante literatuur kunnen vinden maar ik denk dat het maken van deze vergelijking erg belangrijk is om de sterke en zwakke eigenschappen van zowel print als digitaal te belichten.

56

Technische eigenschappen digitaal In dit hoofdstuk ga ik in op specifieke technische eigenschappen van digitale producten die ik in de context van mijn scriptie belangrijk vindt voor de lezer. Waar nodig verwijs ik de lezer naar een goede bron voor meer informatie. Ik zal deze technische eigenschappen van digitale producten later meetbaar maken door deze te vergelijken met de technische eigenschappen van print producten.

Als je helemaal op de hoogte bent van waar je op moet letten kun je een overzicht van Nederlandse webhosting bedrijven vinden op deze website: http://www. webhostingreviews.nl/ [45] Flexibiliteit

Ontwerpen voor het web is redelijk flexibel. Je hebt geen last van kleuren die je niet kunt gebruiken, een maximale grootte of alle Medium/Host eisen die gesteld worden aan producten die gedrukt moeten worden. Maar waar Als je een eigen website hebt ontworpen, je bij drukwerk van te voren weet wat het of hebt laten maken, moet deze website formaat, de papier kwaliteit en de manier zichtbaar zijn op het internet zodat mensen van drukken is voor je product, weet je de website kunnen bezoeken. Hiervoor op het internet nooit door wie, hoe en met heb je ruimte nodig op een server die welk apparaat en browser je website zal verbonden is met het internet, en het liefst worden bekeken. Je hebt te maken met ook een gemakkelijke domeinnaam zodat verschillende schermresoluties, browsers de bezoeker van je website deze snel kan [46] en voortdurend aan verandering vinden en goed kan onthouden. Server- onderhevige programmeertechnieken. ruimte en een domeinnaam zijn op internet bij de vele hosting bedrijven makkelijk Bij het ontwerpen voor het web is de te registreren. Een goede bron voor alle vuistregel dat kwaliteit en de instelling van informatie waar je op moet letten bij het de apparatuur van de ontvanger bepaald kiezen van een webhost vind je hier: http:// wat zichtbaar is (ontvanger gericht). Een www.w3schools.com/hosting/ [44] website op een klein scherm met vale kleuren ziet er compleet anders uit dan

57

Technische eigenschappen digitaal wanneer je gebruiker kijkt op een dure flat screen monitor met perfect afgestelde kleur instellingen. Een bruikbaar en ter zake kundig artikel over kleurbeheersing op het web is te vinden op: http://www.macminds. net/viewtopic.php?id=831 [47] Voor de kleur instellingen is het aan te raden om te testen op veel verschillende schermen, voor de resolutie van het scherm zijn verschillende oplossingen waardoor je website er op alle formaten goed uit ziet [48]. Er komen steeds meer oplossingen om ervoor te zorgen dat het ontwerpen voor internet flexibeler en dynamischer wordt Zo was het tot voor kort alleen mogelijk om web-fonts te gebruiken. Je kon kiezen uit een aantal basis lettertypen en andere konden simpelweg niet gebruikt worden. Inmiddels heeft Google “open source font database” gecreëerd die het mogelijk maakt om heel gemakkelijk honderden lettertypes te kunnen gebruiken in je website. De lettertypes die Google hiervoor gebruikt zijn Open Source, dit betekend dat je de lettertypes vrij kunt gebruiken en zelfs mag aanpassen of verbeteren. Je kunt Google Webfonts vinden op http://www.google. com/webfonts [49]

Daarnaast is het ontwerpen voor web flexibeler geworden met nieuwe de standaarden HTML5 en CSS3 [50]. Ontwerpen voor web Er zijn twee essentieel verschillende benaderingswijzen voor het ontwerpen van sites: de artistieke en de technische. Ik vind het zelf vooral belangrijk dat een website de gebruiker ondersteund bij het uitvoeren van zijn/haar taak. Er is (wat mij betreft) niets vervelender als een website die niet fijn werkt en waar je niet kunt vinden wat je zoekt. Ik vind wel dat dit gepaard moet gaan met een heel goed en creatief ontwerp. Wat mij betreft ligt de uitdaging voor een webdesigner: de balans vinden tussen creatief en techniek. Content Een groot verschil in webcontent ten opzichte van printcontent is de manier van lezen en daardoor ook de manier van schrijven. Lezen vanaf een beeldscherm is moeilijker en gaat langzamer. Het is dan ook raadzaam om je teksten daar op aan te passen. Voor goede webteksten is het belangrijk om kort en bondig te schrijven,

58

Technische eigenschappen digitaal vuistregel is niet meer te schrijven dan 50% van wat je op papier zou schrijven. Ook is het belangrijk om gelaagd te schrijven; Door het gebruik van korte paragrafen, subtitels en opsommingstekens is het voor de lezer makkelijker om je tekst te lezen [51].

To Web Usability [53] De gebruiker van je website moet niet hoeven nadenken over het gebruik van je website. Maar hoe doe je dat?

Het is van belang om je als ontwerper te realiseren dat de gebruiker heel snel een Omdat internetgebruikers vaak weinig tijd inventarisatie zal maken van het nut van de nemen om heel je website door te lezen is website. Daarom is het zaak zo snel mogelijk het belangrijk dat je de teksten gemakkelijk duidelijkheid te scheppen en aan te geven kunt scannen, dat er een duidelijke titel waar de site toe dient. Een logo en een bij de tekst staat en dat je begint met de duidelijke tagline (de afzender) zijn daarom conclusie. De gebruiker zal dan verder lezen belangrijk. Verder wil je de gebruiker toegang bieden tot informatie, met zo min als de informatie interessant is [52]. mogelijk obstakels als onduidelijkheid en veel klikken. Je doet dit door goede Functioneel ontwerp duidelijke menu’s waarvan de labeling direct Usability is de belangrijkste factor om een duidelijk is voor iedereen, deze duidelijk website tot een functioneel goede website klikbaar te maken en door ervoor te zorgen te kunnen maken. Als een website er mooi dat de gebruiker zowel over je website kan uit ziet zullen gebruikers en klanten op het browsen als zoeken in een zoekbalk [53]. eerste gezicht onder de indruk zijn, maar als gebruikers er niet mee om kunnen gaan Uit bruikbaarheidsonderzoek van Jacob en de website niet gebruiksvriendelijk is Nielsen blijkt dat meer dan de helft van zullen zij snel afhaken. de internet gebruikers zoek-dominant zijn (direct de zoekbalk gebruiken in plaats van De belangrijkste regel m.b.t. usability de website te bekijken) en dat een vijfde design is: “Don’t make me think!”. Leuk om deel van de gebruikers link-dominant (door het gelijknamige boek ook te lezen: Don’t de website heen klikken) zijn. De rest van Make Me Think! A Common Sense Approach de gebruikers vertoont variërend gedrag.

59

Technische eigenschappen digitaal Ondanks de voorkeur voor zoeken, dient een website-ontwerp erop gericht te zijn om structuur te bieden en te helpen in de navigatie. Alle pagina’s dienen duidelijk te maken waarin ze passen binnen de gehele webstructuur [51]. Goede aanvullende informatie op het gebied van Usability en information Technology is te vinden op de website van Jacob Nielsen: http://www. useit.com/ [54]

Vormgeving Iedere designer heeft zijn eigen werkwijze en favoriete tools om mee te ontwerpen. Ik zelf, en veel designers met mij, ontwerpen in photoshop.

Je begint met het maken van een basis layout. Omdat gebruikers van je website met verschillende schermgroottes zullen komen start je met een scherm van 960 Een belangrijke factor in functionaliteit is pixels breed. Dit is een grootte die op de de laadtijd van de website. Het te langzaam meeste schermen goed weergegeven word. laden van een website, vaak door te grote foto’s en gebruik van video of flash, is niet De vormgeving van een website is elke alleen voor je gebruiker een reden om af te keer anders. Je moet rekening houden met haken maar ook zoekmachines als Google het communicatie doel van de website, de zullen je website slecht of niet indexeren [55] wensen en huisstijl van de klant. Soms zal je vormgeving heel simpel zijn, en is de Voordat je begint met de vormgeving van je website minimalistisch en clean, terwijl in website maak je een flowchart en wireframes andere gevallen een flitsende website beter zodat de basis van je website duidelijk past. Ontwerpen voor het web is een vak, weergegeven is. In feite maak je zo een soort en het is dan ook onmogelijk om hier kort blauwdruk voor de opbouw van je website. uit te leggen hoe je dit moet doen. Wel kun Een goed artikel voor meer informatie over je goede design tutorials vinden op vele de zin van wireframen, en hoe je het best kunt website’s zoals: wireframen vind je op de volgende pagina: http://www.goodbytes.be/index.php/blog/ http://www.digitalartsonline.co.uk/, article/wireframes_mockups_voorbeelden_ http://www.computerarts.co.uk/tutorials tips_tools/ [56]. http://www.smashingmagazine.com/[57-59]

60

Technische eigenschappen digitaal Veiligheid

bedrijven als KPN worden gehackt [62], en zelfs grote Amerikaanse overheidsinstanties als de CIA zijn slachtoffer [63].

Met de opkomst van het internet, ofwel world wide web, ontstond er een nieuwe bedreiging, namelijk internet criminaliteit. Er zijn echter wel een aantal dingen die je Deze vorm van misdaad is de laatste jaren als ontwikkelaar kunt doen om het risico de snelst groeiende vorm van criminaliteit. van internet criminaliteit te verlagen. Dat je [60] website klein is, of weinig bezoekers heeft is namelijk geen garantie dat je server Vormen van internet criminaliteit zijn niet aangevallen zal worden door hackers, divers en ontwikkelen zich razendsnel. De of besmet zal worden met virussen en/of digitale wereld biedt nieuwe ingangen om wormen. bij onze persoonsgegevens, ons geld en ons intellectuele eigendom te komen en dit Belangrijk om mee te beginnen zijn de wachtwoorden van je server. Laat je biedt criminelen nieuwe kansen. wachtwoorden niet standaard zoals je Ik ga in dit hoofdstuk niet verder in op de deze gekregen hebt van je provider, maar online veiligheid voor consumenten, daar verander deze altijd. Gebruik hoofd- en is genoeg over geschreven en dit is niet kleine letters, cijfers en geen bestaand echt relevant binnen het kader van mijn woord of (deel van een) naam [64]. Als je scriptie. De overheid heeft een website gebruik maakt van een hostingprovider gelanceerd voor veilig internet gebruik voor zal de hostingprovider er voor zorgen consumenten: http://www.nederlandveilig. dat de beveiliging van de servers goed nl/veiliginternetten/ [61] is. Belangrijk is wel dat je je scripts goed beveiligd, vooral bij PHP scripts zijn de De vraag in dit hoofdstuk is: hoe zorg je dat paswoorden uit te lezen door hackers. Een het product dat je online zet als ontwikkelaar goed document over de beveilig van de veilig op internet staat. Het is in het verleden bestanden op je server is deze http://www. bewezen dat je nooit garantie hebt dat je mrleejohn.nl/linux-security.htm [65]. website niet gehackt wordt.Gerenommeerde 

61

Technische eigenschappen digitaal In het hoofdstuk over jaarverslagen zal ik specifiek ingaan op de beveiliging met betrekking op online jaarverslagen.

W3 schools hosting

Webhosting reviews

Kleurbeheersing op het web

Google webfonts

Don’t make me think

Useit.com

Informatie over wireframes

Veilig op internet

62

CONCLUSIE Ontwerpen van digitale producten is flexibel. Je kunt alle kleuren gebruiken, foto’s en video’s. Je kunt een ontwerp snel aan een klant laten zien en als het nodig is binnen enkele minuten online hebben. Het nadeel van het ontwerpen van een digitaal product is dat je nooit precies weet hoe de ontvanger je product te zien krijgt. Doordat alle schermen anders zijn wat betreft kleurinstelling en resolutie weet je nooit hoe de gebruiker je product te zien zal krijgen. Je moet wel goed rekening houden met het feit dat mensen die digitale producten gebruiken, door het grote aanbod geen grote aandacht hebben voor jouw digitale product. Het is dus belangrijk om je teksten en vormgeving daarop aan te passen. Zodra mensen je product niet interessant of niet duidelijk vinden gaan ze verder kijken. De resultaten van je digitale product zijn makkelijk meetbaar. Je kunt direct zien hoeveel mensen je product bekeken hebben en wat de conversie is van je product. Dit geeft een goed inzicht in je klanten en het succes van je product.

63

Bibliografie 45. Webhosting reviews. WebhostingReviews. nlPersoonlijke ervaringen en reviews van de klanten van webhostingbedrijven. 2011 [cited 2012 18 mei]; Available from: http:// www.webhostingreviews.nl/

56. GoodBytes. Wireframes & mockups: voorbeelden, tips en tools. 2009 [cited 2012 8 april]; Available from: http://www. goodbytes.be/ index.php/blog/article/wireframes_mockups_ voorbeelden_tips_tools/.

46. W3 counter. W3 counter. 2012 [cited 2012 3 mei]; Available from: http://www.w3counter.com/ globalstats.php.

57. Digital Arts. Digital Arts online[cited 2012 8 april]; Available from: http://www.digitalartsonline. co.uk

47. Erik. Kleurbeheersing op het web. 2006 [cited 2012 3 mei]; Forum]. Available from: http:// www.macminds.net/ viewtopic.php?id=831

58. Computer Arts. Computer arts [cited 2012 8 april]; Available from: http://www.computerarts. co.uk

48. Isadesign. Webdesign en schermresolutie. [cited 2012 18 mei]; Available from: http://www. isadesign.nl/nieuws/ webdesign-en-scherm- resolutie.html. 49. Google. Google web fonts. [cited 2012 5 april]; Available from: http://www.google.com/ webfonts 50. Kjaer, M. HTML 5 and CSS 3: The Techniques You’ll Soon Be Using.2009 [cited 2012 9 mei ];Available from: http://net. tutsplus.com/tutorials/html-csstechniques/html-5-andcss-3-the-techniques-youll- soon-be-using/. 51. Nielsen, J., Designing web usability2000: New Riders. 52. Builders, T. Effectieve webteksten: schrijven voor twee doelgroepen. [cited 2012 9 mei]; Available from: http:// www.traffic-builders.com/kennisbank/ artikelen/effectieve-webteksten-schrijven-voor- twee-doelgroepen.html. 53. Krug, S., Don’t Make Me Think: A Common Sense Approach to Web Usability2009: Pearson Education. 54. Nielsen, D.J. useit.com: Jakob Nielsen’s Website. [cited 2012 4 mei]; Available from: http:// www.useit.com/. 55. Cutts, M. Matt Cutts: Gadgets, Google, and SEO. 2010 [cited 2012 1 juni]; Available from: http:// www. mattcutts.com/blog/site-speed/.

59. Smashing Magazine [cited 2012 8 april]; Available from: http://www.smashingmagazine.com 60. Ilsebo. Geschiedenis van Cybercrime. 2009 [cited 2012 1 november]; Available from: http:// pc-en-internet.infonu.nl/ geschiedenis/32990- geschiedenis-van-cybercrime.html. 61. Rijksoverheid. Veiligheid heb je zelf in de hand. [cited 2012 8 november]; Available from: http://www.nederlandveilig.nl/veiliginternetten/. 62. Schoemaker, R. Cyberpolitie pakt hacker van honderden KPN-servers. 2012 [cited 2012 24 april]; Available from: http://webwereld.nl/nieuws/109974/ cyberpolitie-pakthacker-van-honderden-kpn- servers.html. 63. Nakashima, E. CIA Web site hacked; group LulzSec takes credit. 2011 [cited 2012 9 december]; Available from: http:// www.washingtonpost. com/national/national-security/ciaweb-site- hacked/2011/06/15/AGGNphWH_story.html. 64. Kyrnin,J.SecureWebsitesandServers.[cited 2012 9 december]; Available from: http://webdesign. about.com/cs/ websecurity1/a/aa061900a.htm. 65. Linux security. [cited 2012 9 december]; Available from: http://www.mrleejohn.nl/linux- security.htm.

64

Samenvatting

Print VS Digitaal In dit hoofdstuk zal de vergelijking tussen print en digitaal duidelijk inzichtelijk worden gemaakt. Door in de vorige hoofdstukken de eigenschappen vergelijkend te hebben beschrevan kan ik nu een meetbaar resultaat bieden van beide technische eigenschappen.

65

Samenvatting

66

Print VS Digitaal Ik had verwacht dat ik de verschillen tussen print en digitaal op een feitelijke manier heel duidelijk meetbaar zou maken. Nu ik daar mee bezig ben kom ik tot de conclusie dat de technische verschillen niet de verschillen zijn die essentieel zijn. Het is voor de digitalisering van producten niet belangrijk of je CMYK of RGB gebruikt, of dat je gebruik maakt van inch of pixels.

Bij digitaal draait het om interactie. De kracht van digitaal is dat mensen dingen snel kunnen delen, iets kunnen toevoegen en elkaars reactie kunnen bekijken en delen. Door deze interactie is digitaal een krachtig medium.

Om digitaal succesvol te maken is het belangrijk om de interactie te behouden en waar mogelijk nog te verbeteren. Daaraan De figuur op de bladzijde hiervoor geeft zou je zo veel mogelijk de emotie van volgens mij de daadwerkelijke essentie print producten moeten toevoegen om een weer van het verschil tussen print en digitaal. succesvol product te krijgen. De verschillen in de uitwerking en de dingen waar je rekening mee moet houden bij het ontwerpen van beide producten, zijn niet het belangrijkste, maar essentieel voor het laten slagen van een product de benaderingswijze van en naar de ontvanger. Print is vooral emotie. Zoals ook blijkt uit mijn onderzoek hebben mensen een gevoel bij print. Lekker ‘s ochtends de krant lezen, je favoriete magazine dat op de mat valt op een regenachtige zondagmiddag. Hierdoor hebben print producten vaak de volledige aandacht van de consument.

67

CONCLUSIE DEEL II Print producten en digitale producten hebben grote en kleine verschillen in de eigenschappen. Je moet rekening houden met deze verschillen in het vormgeven van je product. De pure technische eigenschappen zijn denk ik ondergeschikt.

Niet alle print producten zijn geschikt voor een digitale vorm, en niet alle digitale producten zijn geschikt voor de print vorm, maar voor een ideaal product zou je de eigenschappen van beide producten moeten samenvoegen.

Het wezenlijke verschil zit in de beleving van beide producten:

Ik denk dat het belangrijk is om het gevoel van print te behouden. Doordat je een magazine bijvoorbeeld op een tablet Print draait om gevoel, beleving en misschien ontwikkeld kun je de eigenschappen van zelfs wel om een stukje nostalgie. Mensen print houden dat je kunt bladeren en je er vinden het fijn om in een krant te kunnen lekker mee op de bank kunt nestelen. Je bladeren, om hun favoriete magazine op kunt het op de koffietafel neerleggen als de mat te krijgen voor een regenachtige je klaar bent met lezen. Doordat je daar de zondagmiddag, te kunnen ruiken aan het pluspunten van een digitaal product aan pas gedrukte magazine en zich vervolgens toevoegd maak je het gemis van de overige op de bank te nestelen om het magazine van print eigenschappen goed. Een digitaal voor tot achter door te spitten. product moet echter wel door iedereen zonder nadenken te gebruiken zijn, anders Bij online draait het om de snelheid. Het haakt je gebruiker snel af en zal hij er weer laatste nieuws is altijd maar enkele klikken een “ouderwets magazine” bij pakken. van je verwijderd. Je kunt gemakkelijk meerdere bronnen raadplegen en doorklikken voor meer informatie over een onderwerp. Je kunt je mening geven over alles, en deze mening delen met je vrienden en andere geintereseerden. De informatie is nooit op, je kunt je ondergraven in de website’s, nieuwsberichten, foto’s en video’s.

68

Samenvatting

69

Samenvatting

DEEL III

Deze scriptie bestaat uit 3 delen. In het eerste deel doe ik onderzoek naar de grafische markt in zijn algemeenheid. In het tweede deel doe ik onderzoek naar de eigenschappen en beleving van print- en digitale producten. Met deze kennis ga ik in dit derde deel beschrijven hoe een jaarverslag in mijn visie het best gedigitaliseerd kan worden.

70

Samenvatting

71

Samenvatting

Jaarverslagen In dit hoofdstuk zal ik uitleg geven over jaarverslagen, ik zal kijken hoe jaarverslagen op dit moment al gedigitaliseerd zijn en gaan werken richting de uitwerking van mijn case: het digitale jaarverslag.

72

Jaarverslagen Een jaarverslag is een verslag dat jaarlijks door bedrijven en stichtingen wordt opgesteld. Het is in Nederland voor veel bedrijven verplicht om een jaarverslag uit te brengen als extern verslag voor derden. In een jaarverslag wordt zowel in tekst en cijfers de activiteiten van ondernemingen in beeld gebracht. Daarom zien veel mensen een jaarverslag als een soort visitekaartje van de onderneming [66].

Kortom twee pluspunten op je ‘visitekaartje’. Op dit moment worden jaarverslagen al wel digitaal gemaakt, zoals bijvoorbeeld de jaarverslagen van onder andere de rabobank [67], natuurmonumenten [68] en de AIVD [69].

Deze jaarverslagen zijn wat mij betreft een goede aanzet. Het jaarverslag is interactief, er wordt gebruik gemaakt van video’s en grafieken worden dynamisch samengesteld. Online jaarverslagen Toch vind ik dat deze jaarverslagen de technische mogelijkheden zoals deze Juist omdat het jaarverslag gezien wordt beschikbaar zijn nog niet volledig benutten. als het visitekaartje voor het bedrijf, is het belangrijk om het jaarverslag er goed uit te Je kunt in deze jaarverslagen enkel gebruik laten zien. Als bedrijf wil je geintereseerden maken van de zoekfunctie, dit betekent dat je snel kunnen bieden wat ze zoeken, en niet lekker kunt “bladeren”, je moet immers daarnaast een goede indruk achter laten. Ik weten wat je zoekt. Als je dat al weet kun je denk dat een digitaal jaarverslag daarmee van je samengestelde jaarverslag een PDF kan helpen: je laat zo immers zien dat je als krijgen, die je kunt printen.. bedrijf met je tijd mee gaat. Daarnaast kun je met een digitaal jaarverslag twee van de Jaarverslagen kunnen met de huidige veel besproken onderwerpen, die op dit technische mogelijkheden interactiever. Deze mogelijkheden worden helaas in veel moment erg leven, bereiken: gevallen nog niet volledig benut. 1. Je bent als bedrijf transparant, iedereen kan je jaarverslag inzien. 2. Je bent als bedrijf milieubewust bezig.

73

Jaarverslagen Veiligheid Er zijn een aantal bedrijven die diensten aanbieden met betrekking tot digitale jaarverslagen, maar geen van deze bedrijven rept over de veiligheid van een online digitaal jaarverslag. Het is een angst bij klanten dat er met de cijfers geknoeid gaat worden nadat het jaarverslag gepubliceerd is. En ondanks dat de kans hierop niet zo heel groot is, is het wel een mogelijkheid. Ik heb enkele aanbieders [70-71] gevraagd naar hun oplossingen daarvoor. Op het moment van schrijven heb ik van beide geen antwoord gekregen op mijn vraag. Ik begin dan ook het vermoeden te krijgen dat er weinig tot geen rekening wordt gehouden met online fraude van kwaadwillenden. Daarnaast heb ik op een hackers forum [72] gevraagd naar wat zij denken dat de beste oplossing zou zijn voor de beveiliging van digitale jaarverslagen. Zij zijn immers de perfecte groep om te weten hoe dit in zijn werk gaat. De hackers zijn ervan overtuigd het ‘digitaal tekenen’ van een jaarverslag voldoende is. Hiermee kan de authenticiteit van de informatie getoetst worden. Over het algemeen bestaat een digitale handtekening uit twee algoritmen:

één om te bevestigen dat de informatie niet door derden veranderd is, de andere om de identiteit te bevestigen van degene die de informatie “ondertekent”. Je kunt zo altijd zien of de informatie daadwerkelijk van de afzender komt en origineel is. De informatie over hoe je een document kunt tekenen is te vinden via: http://blog. didierstevens. com/2009/01/04/howto-adda-digital-signature-to-a-pdf-file/ [73]

Jaarverslag Rabobank

Jaarverslag Natuurmonumenten

Jaarverslag AIVD

Signature toevoegen aan PDF bestand

74

CONCLUSIE Jaarverslagen gaan op dit moment langzaam richting de online markt. Veel bedrijven zijn echter nog niet geneigd om hun jaarverslag online te publiceren en houden vast aan print.

Dit maakt een digitaal jaaverslag een goede marketingtool en een brede bron van informatie.

Daarnaast zijn de resultaten meetbaarder. Doordat je kunt zien hoeveel mensen er De jaarverslagen die op dit moment online naar je jaarverslag kijken, waar vandaan gepubliceerd worden zijn nog niet zo ze kijken, hoe lang ze naar iets kijken en goed als ze kunnen zijn. De technische hoe het klikgedrag is heb je direct heel mogelijkheden worden niet optimaal benut, veel informatie. Met deze informatie kun en de gebruiksvriendelijkheid laat in veel je het jaarverslag van het volgende jaar verbeteren. gevallen te wensen over. Dat kan beter! De beveiliging van de digitale jaarverslagen lijkt relatief simpel op te lossen door een digitale handtekening te plaatsen in het document. Hierdoor verzeker je jezelf en je klanten ervan dat de eigenaar van het document getekend heeft voor correctheid van het document en dat er niet met de cijfers geknoeid is. Ik denk dat een digitaal jaarverslag een groot voordeel kan zijn voor een bedrijf. Je straalt uit dat je als bedrijf met je tijd mee gaat en milieubewust bezig bent. Het bereik van een digitaal jaarverslag is veel groter, omdat het door iedereen ingezien kan worden, wereldwijd.

75

Bibliografie 66. AAC. Wat is een jaarverslag? [cited juni]; Available from: http://blog.didierstevens. 2012 6 juni]; Available from: http://www. c o m / 2 0 0 9 / 0 1 / 0 4 / h ow t o - a d d - a - d i g i t a l accountantsadviescombinatie.nl/wat-is-een- signature-to- a-pdf-file/. jaarverslag.html. 67. Rabobank. Jaarverslagen Rabobank Groep. 2012 [cited 2012 4 juni]; Available from: http:// www. jaarverslagenrabobank.nl/. 68. Natuurmonumenten. Jaarverslag 2011. 2012 [cited 2012 3 juni]; Available from: http://www. natuurmonumenten.nl/content/ jaarverslag-2011. 69. AIVD. AIVD Kennisbank. 2012; Available from: http://www.aivdkennisbank.nl/Default. aspx. 70. Company, V. Het online jaarverslag als volwaardige website. 2012; Available from: http:// onlinejaarverslag.com/. 71. internetdiensten, N. Netvlies Online Jaarverslag. 2012 [cited 2012 6 juni]; Available from: http://www.netvlies.nl/online-jaarverslag. 72. C, C.S. Security.nl. 2012 [cited 2012 7 juni]; Forum]. Available from: http://www.security.nl/ artikel/41790/1/Digitaal_jaarverslag.html. 73. Stevens, D. Howto: Add a digital Signature to a PDF file. Encription PDF 2009 [cited 2012 7

76

Samenvatting

Ontologie Dit hoofdstuk gaat over ontologie. Ik denk dat ontologie van grote toegevoegde waarde kan zijn met betrekking tot het digitaliseren van jaarverslagen en andere print producten. Ik zal dit in dit hoofdstuk een inleiding geven op ontologie zoals beschreven in de vakliteratuur, met daarna mijn visie op ontologie, en hoe deze methode volgens mij ingezet zou moeten worden om meerwaarde te geven aan digitale producten.

77

Ontologie In dit hoofdstuk ga ik het hebben over ontologie. De term ontologie wordt gewoonlijk in verband gelegd met complexe data systemen [74]. Ik zal dit in dit hoofdstuk een inleiding geven op ontologie zoals beschreven in de vakliteratuur, met daarna mijn visie op ontologie, en hoe deze volgens mij ingezet kan worden om een meerwaarde te geven aan digitale producten.

Deze worden gewoonlijk uitgedrukt in een wijze die kan worden verwerkt door binairemachines. Een ontologie vertegenwoordigd expliciet de soorten data die bestaan binnen het domein, de eigenschappen hiervan, de relaties die de data heeft tot elkaar en de rol die zij kunnen spelen ten opzichte van elkaar. Ook beschrijft een ontologie hoe ze kunnen worden ontleed in onderdelen en de gebeurtenissen en processen waarin de data kan deelnemen. Ontologieën zijn nuttig Wat is een ontologie? om er zeker van te zijn dat de producent Ontologie is een term die veel gebruikt en de consument van de data een gelijke wordt in het vakgebied van Artificial interpretatie hebben van data. [71]. Ook in Intelligence. De Artificial Intelligence- het alle daagse leven maken we gebruik literatuur bevat echter vele definities met van ontologieën, de bekendste daarvan is betrekking tot het begrip ontologie, waarin het vertaal woordenboek zoals Nederlandsveel van deze elkaar lijken tegenspreken [75- Engels. Ook al ben je de Engelse taal niet 79] . De term ontologie komt uit de filosofie en machtig, toch kun je met behulp van een is eind jaren ‘70 onder andere toegepast op dergelijke ontologie Nederlandse woorden complexe informatie systemen. De ontologie omzetten in hun Engelse exponent. in de filosofie komt voort uit de zijnsleer, en probeert fundamentele categorieën te Een goede bron voor informatie over onderscheiden [80]. Eén van de belangrijkste ontologie is een geschreven publicatie aan redenen voor het omarmen van ontologie Stanford, door Natalya F. Noy and Deborah L. binnen informatie systemen is dat het veel McGuinness, te vinden via de volgende link: van de meest uitdagende problemen binnen de informatie technologie kon oplossen. http://protege.stanford.edu/publications/ Ontologieën zijn formele representaties van ontology_development/ontology101-noykennis over een bepaald domein. mcguinness.html [77]

78

Ontologie Mijn visie op ontologie Volgens mij is ontologie helemaal niet zo ingewikkeld als het de literatuur omschreven wordt. Een ontologie is een manier van informatie architectuur. Informatiearchitectuur is het structureel ontwerpen van informatie omgevingen, en bevat een combinatie van labeling en organisatie [81]. Ontologie gaat over het formeel vastleggen van begrippen en hun onderlinge samenhang.

geef je elke gebruikersgroep een kleurtje om snel een overzicht te houden.

Vervolgens ga je vast stellen wie je gebruikers zijn. Meestal heb je voor de ontwikkeling van een product of het schrijven van teksten de doelgroepen van te voren gespecificeerd maar mocht dit nog onduidelijk zijn kun je door middel van een enquête onderzoeken wie jouw product of een soort gelijk product gebruiken. Als je alle gebruikers groepen hebt geïdentificeerd

Het grote voordeel hieraan, en wat mij betreft ook een absolute meerwaarde van digitaal ten opzichte van print, is dat je je content exact kan afstemmen op de wensen van de klant. In het geval van jaarverslagen kun je door middel van ontologie een klant laten zien wat hij wil zien. Er is niemand die een jaarverslag van A tot Z doorleest, iedereen pikt uit een jaarverslag mee

Tip: gebruik kleuren die niet op elkaar lijken zodat er geen verwarring ontstaat.

Nu ga je de indexering van je teksten samenvoegen met de gebruikers groepen in kleuren. Je kunt het beste gewoon in chronologische volgorde werken, dus je begint bij de inleiding. De inleiding is interessant voor alle gebruikers, dus je plakt Het is in mijn visie zo simpel als post- alle kleurtjes op de inleiding. Hoofdstuk its plakken op informatie. Je verdeeld 1 is vooral interessant voor gebruikers alle informatie in hoofdstukken, sub- groep blauw en geel, en niet voor de rest. hoofdstukken etc. Van alle hoofdstukken Hoofdstuk 2 voor blauw en groen en ga zo en sub-hoofdstukken maak je een korte maar door. Als je het complete document omschrijving, dit kan in één zin beschreven op deze manier gedaan hebt heb je een worden. Je hebt zo een overzicht van alle prima overzicht van welke informatie je wilt informatie die je hebt. aanbieden aan welke gebruikers groepen.

79

Ontologie waar hij of zij behoefte aan heeft. Een klant van een pensioenfonds zal hele andere informatie willen hebben dan een financieel directeur of de overheid. Door middel van een ontologie kun je deze gebruikers op hun wenken bedienen, je laat enkel zien wat de klant wil zien. Uiteraard kan iedereen alle informatie in zien, maar de filter is alvast gemaakt. In het meest ideale geval komt een gebruiker binnen op het jaarverslag en kiest de hoedanigheid waarin hij het jaarverslag wil bekijken. De informatie wordt dan geladen voor deze specifieke gebruiker op basis van de ontologie die ontwikkeld is. Groot voordeel hiervan is dat de klant niet meer zelf de informatie hoeft te selecteren, dit is al voor hem gedaan. De tekst en vormgeving kan zo zelfs worden aangepast aan de gebruiker. Een klant van een pensioenfonds krijgt de informatie die interessant is met een leuke vormgeving. De financieel directeur zal voornamelijk geïnteresseerd zijn in de cijfers en deze zullen dan ook op een formele zakelijke manier aan hem gepresenteerd worden. Publicatie Stanford over ontologie

80

CONCLUSIE Over ontologie wordt veel moeilijker gedaan dan nodig is. Ontologie is niet enkel een term die zich zou moeten beperken tot Artificial intelligence en complexe informatie systemen. Als ontologie toegevoegd zou worden aan het organiseren van content voor digitale producten zou dit een wezenlijk verschil kunnen maken in de gebruiksvriendelijkheid en de beleving van het product. Door ontologie toe te passen kun je de informatie zo sorteren dat je de informatie specifiek kunt kunt aanbieden aan verschillende gebruikersgroepen. Dit kun je doen door je gebruikersgroepen te bepalen en de informatie te labelen op kleur van de gebruikersgroep, en op wat interessant is voor deze gebruikersgroep. Ze stel je profielen samen. Ik heb hierover een animatie gemaakt die duidelijk inzichtelijk maakt hoe je ontologie kunt gebruiken. Deze is te vinden via Vimeo onder de zoekterm Ontologie.

Animatie met uitleg over ontologie

81

Bibliografie 74. Uitermark, H.T.J.A., ONTOLOGY-BASED 79. Paulo C. G. da Costa, K.B.L., Ghazi GEOGRAPHIC DATA SET INTEGRATION, AlGhamdi. Bayesian Ontologies in AI 2001, Universiteit Twente: Deventer. Systems. 16 januari 2012. 75. Schulze-Kremer, D.S. Tutorial: Ontologies for Molecular Biology.1998 31 maart 1998 [cited 2012 13 januari]; Available from: http://www-lbit.iro. umontreal.ca/ISMB98/ anglais/ontology.html. 76. Guarino, N., Formal Ontology and Information Systems, 1998, National Research Council: Padova, Italie.

80. Wikipedia. Ontologie_(filosofie). 2012 1 juni 2012 [cited 2012 3 april]; Available from: http:// nl.wikipedia.org/wiki/Ontologie_ (filosofie). 81. Rosenfeld, L. and P. Morville, Information Architecture for the World Wide Web2002: O’Reilly

77. Natalya F. Noy, D.L.M. Knowledge systems laboratory Stangord University. Abstract: Ontology Development 101: A Guide to Creating Your First Ontology. 2001 [cited 2012 18 januari]; Available from: http://www. ksl.stanford.edu/people/dlm/ papers/ ontology-tutorial-noy-mcguinness-abstract. html. 78. Laarman, A., An Ontology-Based Metalanguage with Explicit Instantiation, in Faculty of Electrical engineering, Mathematics and computer science. Department of computer science, software engineering group.2009, Universiteit Twente: Twente.

82

CONCLUSIE DEEL III Digitale jaarverslagen beginnen langzaam aan populariteit te winnen, elk jaar komen er een aantal bedrijven bij die hun jaarverslag online publiceren. Toch is er nog een lange weg te gaan voor het papieren jaarverslag echt verdwijnt, als dat al ooit gebeurt. Een digitaal jaarverslag heeft veel voordelen ten opzichte van een geprint jaarverslag. Het is een krachtige marketingtool en een digitaal jaarverslag is een visitekaartje voor je bedrijf. Je kunt er je imago op het gebied van duurzaamheid en innovativiteit mee verbeteren. De huidige online jaarverslagen van bijvoorbeeld Rabobank zijn een hele goede eerste aanzet. Er wordt gebruik gemaakt van interactiviteit, de gebruiker kan zelf bepalen wat hij of zij wil toevoegen aan het jaarverslag en de tabellen worden dynamisch gegenereerd. Toch laat dit jaarverslag te wensen over voor wat betreft het gemak waarmee de gebruiker het jaarverslag kan lezen, dit is niet super simpel en ik denk niet dat iedereen dit direct zal begrijpen. Bij teveel zoekwerk raak je bezoekers kwijt.

83

In de huidige online jaarverslagen moet je weten naar welke informatie je op zoek bent om je eigen jaarverslag te kunnen samenstellen. Hierdoor ga je het bladeren in een geprint jaarverslag extra missen en zullen alleen klanten met een grote mate van interesse de moeite nemen om het jaarverslag online door te spitten. Dit is een probleem dat opgelost zou worden door gebruik te maken van ontologie. Je maakt voor je gebruiker al een voorselectie waardoor de gebruiker veel sneller de informatie krijgt waarnaar hij op zoek is.

Aanbevelingen Aan de hand van dit onderzoek volgen hier jaarverslag kwalitatief minder zal zijn dan de aanbevelingen voor het ontwikkelen van het geprinte jaarverslag. Bij een gedrukt digitale jaarverslagen. jaarverslag kunnen mensen snel bladeren om te vinden wat ze zoeken. Dit kan bij een Een jaarverslag is een visitekaartje voor je digitaal jaarverslag (nog) lang niet zo goed. bedrijf. Je kunt met een digitaal jaarverslag laten zien dat je voorop loopt op het gebied Het unieke aan het gebruik van deze methode van technologie en dat je doordat je een is dat je door middel van ontologie zowel de digitaal product uitbrengt een groen informatie structuur als de vormgeving kunt bedrijf bent. Het is daarbij van belang om aanpassen op de doelgroep. Je krijgt zo per een kwalitatief hoogwaardig jaarverslag te doelgroep een uniform product. Als je zowel ontwikkelen. informatie als vormgeving kunt aanpassen op de gebruiker kun je veel winst behalen. Belangrijk aan een goed digitaal jaarverslag Deze methode is ook haalbaar voor middenis het aanbieden van de informatie. De en kleine bedrijven. meerwaarde ten opzichte van een gedrukt jaarverslag kun je bieden door de klant Dit is direct een belangrijke factor om precies de informatie te geven waar hij of rekening mee te houden: behoudt zoveel zij naar op zoek is. Dit doe je door gebruik mogelijk de eigenschappen die printte maken van ontologie. Doordat je deze producten hebben. Aan printproducten methode gebruikt kun je de informatie hangt nog veel emotie, waardoor mensen specifiek richten tot de gebruikersgroep snel eigenschappen van printproducten waar de bezoeker onder valt. Je kunt zelfs de zullen gaan missen. Zeker in deze fase tone-of -voice en de vormgeving aanpassen waarbij digitale jaarverslagen nog niet veel op de gebruikersgroep. gebruikt worden. Zonder het gebruik van een ontologie biedt je de informatie precies op dezelfde manier aan als bij een geprint jaarverslag. Dit betekent in de praktijk dat het digitale

Door een digitaal jaarverslag uit te brengen op een tablet behoud je veel eigenschappen van printproducten. Zo kan de gebruiker bladeren, het jaarverslag gemakkelijk met zich meenemen en laten zien aan collega’s.

84

Aanbevelingen Doordat je deze eigenschappen behoudt en daar de pluspunten van een digitaal product aan toevoegt zal de gebruiker print niet meer missen. Maar wat zijn de pluspunten van digitale producten? Een belangrijk pluspunt is de interactiviteit. Een digitaal jaarverslag is gemakkelijk te delen en aan te passen aan de wensen van de gebruiker. Je bepaalt voor de gebruiker wat hij of zij waarschijnlijk zal willen zien, aan de hand van ontologie. Het is echter wel heel belangrijk dat de gebruiker zelf alle informatie kan aanpassen die hij of zij wil zien. Door de gebruiker inspraak te geven stel je iedereen tevreden. Het is zoals bij alle online producten erg belangrijk dat alles perfect duidelijk is voor de gebruiker. Zodra de gebruiker moet gaan zoeken ben je de gebruiker kwijt. Maak verder volledig gebruik van alle mogelijkheden die digitaal biedt: video’s om tekst te vervangen, dynamische tabellen, gemakkelijk heen en weer springen tussen informatie en vooral: Laat het er geweldig uit zien!

85

Literatuurlijst Verdienmodel 01. Piet Bakker, M.R., De Digitale Transitie, Ambities en strategieën van uitgevers, 2010, Hogeschool Utrecht, 3D, Stimuleringsfonds voor de pers: Utrecht. p. 02. Coopers, P.W., Global Entertainment and Media Outlook for 2010 to 2014, 2010. 03. Tijdschriften. 2012 [cited 2012 28 april]; Available from: http://www.tabaksdetailhandel. nl/ assortimenten/tijdschriften. 04. nu.nl. Helft app-gebruikers accepteert reclame voor gratis content. 2012 10 januari 2012 [cited 2012 12 april]; Available from: http://www.nu.nl/gadgets/2711568/helft-appgebruikers-accepteert-reclame-gratis-content. html. 05. Ewijk, S.v. Uitgeefmodellen. Waar wil de consument voor betalen?, 2012. 06. Michiel Rotteveel, Ewijk, S.v., Eindrapportage kwantitatief onderzoek in opdracht van Stimuleringsfonds voor de Pers, 2011, Stimuleringsfonds voor de Pers. 07. Hunter, B. Tipping Points in Social Networks. Stanford 2012 [cited 2012 3 march]. 08. Bert Niewold, B.v.d.W., Berry Punt, Onno Yperlaan, Jeltje Wynia, Marjan den

Ouden, Vincent Kuijpers, Onderzoek naar mediabestedingen in Nederland, 2010, TNS Nipo, Nielsen, In opdracht van de ministeries van OCW en EZ: Amsterdam. 09. Oosterveer, D. IAB AdSpend: Nederlandse online advertentiemarkt groeit met 10%. 2011 15 september 2011 [cited 2012 21 maart]; Available from: http://www.marketingfacts.nl/ berichten/20110915_ iab_adspend_markt_van_ online_advertising_groeit_ met_10#. Middelen 10. Wikipedia. Geschiedenis van de computer. 2010 30 april 2010 [cited 2012 21 maart]; Available from: http://nl.wikipedia.org/wiki/ Overleg:Geschiedenis_van_de_computer. 11. Nederland, N. Nederlanders en internettoegang op thuisadres | NOW Nederland. 2011 [cited 2012 21 maart]. Available from: http://www.nownederland. nl/ facts/toegang-en-verbinding/internettoegangthuisadres/ 12. Academy, D. Het Medialandschap. [cited 2012 21 maart]; Available from: http://www.dagbladacademy.nl/index. php?s=medialandschap. 13. Wikipedia. Smartphone. 2012 4 juni 2012 [cited 2012 25 mei ]; Available from: http:// nl.wikipedia.org/wiki/Smartphone.

Literatuurlijst 14. Vermeire, T., Dutch Smartphone User - Q4 2011,Telecompaper,Editor2012,Telecompaper. 15. Holwerda, T. A short history of the tablet computer. 2010 [cited 2012 12 maart]; Available from:http://www.osnews.com/story/22739/A_ Short_ History_of_the_Tablet_Computer. 16. Rodenboog, M. De geschiedenis van de tablet. 2010 [cited 2012 12 maart]; Available from: http:// www. nieuwetablet. nl/094258/14/ De-geschiedenis- van-de-tablet.html. 17. Frank N. Magid Associates, A Portrait of Today’s Tablet User, OPA, Editor 2011, Frank N. Magid Associates sponsored by the OPA 18. Simcha. De opkomst van de E-reader. 2011 [cited 2012 12 april]; Available from: http:// electronica.infonu.nl/diversen/53006-deopkomst- van-de-e-reader.html. 19. Ereaders.nl. Over eInk. [cited 2012 12 april]; Available from: http://www.ereaders.nl/epaper_ en_ eink. 20. Eink.com. Readable. 2012 [cited 2012 12 april]; Available from: http://www.eink.com/ readable.html 21. bol.com. Nederlandse digitale boeken. 2012 [cited 2012 14 april ]; Available from: http://www. bol.com/nl/m/nederlandseboeken/nederlandse- digitale-boeken/

N/8299%2B8293%2B7419/index. html. 22. CET. Aantal verkochte 2-books is verdubbeld in 2011. 2012 17 januari 2012 [cited 2012 29 maart]; Available from: http://www. telecompaper.com/ nieuws/aantal-verkochte-ebooks-is-verdubbeld- in-2011. Globalisering 23. Consult, F., DE TOEKOMST VAN DE EUROPESE GRAFISCHE INDUSTRIE: ‘WE HEBBEN HET ZELF IN DE HAND’ WAT DE SECTOR ZELF ZEGT, 2012, CNV Media, FNV Kiem en KVGO. 24. Driesteden business., Drukken in het digitale tijdperk, in Driesteden business. 25. Graficus, Chinese druk neemt toe, in Grafifaq2008. p. 17, 19. 26. Delcour, M., Prijzen drukken in het verre oosten, in PrintMatters2009. p. 27,29,31. 27. bv, P.S. Publishers Services [cited 2012 5 juni]; Available from: http://www.beterdrukken. com/ Drukken_boeken.html. 28. Shapeways. Shapeways Ideas made real with 3D printing. 2012 [cited 2012 1 mei ]; Available from: http://www.shapeways.com/

Literatuurlijst 29. Drukkerijgids. Drukkerijgids.nl Overzicht van drukkerijen in Nederland. 2012 [cited 2012 4 juni ]; Available from: www.drukkerijgids.nl. 30. Kvk. Drukker of internetdrukker? 2011 16 februari 2012 [cited 2012 4 juni]; Community]. Available from: http://hallo.kvk. nl/hallo/marketing/ product_prijs_service/ f/144058/t/17659.aspx. 31. Techzine. Begrippen - C- CMYK. 2009 [cited 2012 14 februari]; Available from: http://www. techzine.nl/begrippen/C#CMYK. 32. Wikipedia. CMYK Color Model. 2012 4 juni 2012 [cited 2012 19 maart ]; Available from: http:// en.wikipedia.org/wiki/CMYK_color_ model. 33. Pleuni. Wat is het verschil tussen RGB en CMYK? 2011 [cited 2012 28 maart]; Available from: http://www.drukwerkdeal.nl/blog/238/ wat-is-het- verschil-tussen-rgb-en-cmyk. Technische eigenschappen print 34. international,P.RGB versus CMYK. [cited 2012 23 april]; Available from: http://www. printernational. org/rgb-versus-cmyk.php. 35. Cal-print. Pantone® Matching System Color Chart [cited 2012 9 mei]; Available from: http:// www. cal-print.com/InkColorChart.htm.

36. Frans. Alles over pantone kleuren. 2011 [cited 2012 27 mei]; Available from: http://www. drukwerkdeal.nl/blog/471/alles-over-pantonekleuren. 37. Pantone. Find a PANTONE Color. [cited 2012 27 mei]; Available from: http://www.pantone. com/ pages/pantone/colorfinder.aspx. 38. Papierformaten.nl. [cited 2012 27 mei]; Available from: http://www.papierformaten.nl/. 39. Kluwer. Het juiste papiersoort en -formaat kiezen. [cited 2012 27 mei]; Available from: http:// www.deondernemer.nl/kennisbron/ artikel/1377/ Het-juiste-papiersoort-en-formaatkiezen.html 40. Wikipedia. Papierformaat. 2012 2 mei 2012 [cited 2012 28 mei]; Available from: http:// nl.wikipedia.org/wiki/Papierformaat 41. Drukwerkdeal. Flyers drukken: van eenvoud tot pure luxe. [cited 2012 1 juni]; Available from: https://www.drukwerkdeal.nl/nl/producten/ reclame_drukwerk/flyers.html. 42. WIKI. Theorie Schrijven voor Print & Web. 2009 [cited 2012 27 mei ]; Available from: http:// wiki. roncalli.nu/index.php/Theorie_Schrijven_ voor_ Print_%26_Web.

Literatuurlijst Technische eigenschappen digitaal 43. Laurent, D., TYPOGRAFIE voor de grafische vormgever, 2010. 44. W3. Web Hosting Tutorial. 2012 [cited 2012 23 mei]; Available from: http://www.w3schools. com/ hosting. 45. Webhosting reviews. WebhostingReviews. nlPersoonlijke ervaringen en reviews van de klanten van webhostingbedrijven. 2011 [cited 2012 18 mei]; Available from: http://www. webhostingreviews.nl/ 46. W3 counter. W3 counter. 2012 [cited 2012 3 mei]; Available from: http://www.w3counter. com/ globalstats.php. 47. Erik. Kleurbeheersing op het web. 2006 [cited 2012 3 mei]; Forum]. Available from: http:// www.macminds.net/viewtopic. php?id=831 48. Isadesign. Webdesign en schermresolutie. [cited 2012 18 mei]; Available from: http://www. isadesign.nl/nieuws/webdesign-en-schermresolutie.html. 49. Google. Google web fonts. [cited 2012 5 april]; Available from: http://www.google.com/ webfonts 50. Kjaer, M. HTML 5 and CSS 3: The Techniques

You’ll Soon Be Using.2009 [cited 2012 9 mei ];Available from: http://net.tutsplus.com/ tutorials/html-css- techniques/html-5-and-css-3the-techniques-youll- soon-be-using/. 51. Nielsen, J., Designing web usability2000: New Riders. 52. Builders, T. Effectieve webteksten: schrijven voor twee doelgroepen. [cited 2012 9 mei]; Available from: http://www.traffic-builders.com/ kennisbank/ artikelen/effectieve-webtekstenschrijven-voor- twee-doelgroepen.html. 53. Krug, S., Don’t Make Me Think: A Common Sense Approach to Web Usability2009: Pearson Education. 54. Nielsen, D.J. useit.com: Jakob Nielsen’s Website. [cited 2012 4 mei]; Available from: http:// www.useit.com/. 55. Cutts, M. Matt Cutts: Gadgets, Google, and SEO. 2010 [cited 2012 1 juni]; Available from: http:// www.mattcutts.com/blog/site-speed/. 56. GoodBytes. Wireframes & mockups: voorbeelden, tips en tools. 2009 [cited 2012 8 april]; Available from: http://www.goodbytes. be/ index.php/blog/article/wireframes_ mockups_ voorbeelden_tips_tools/. 57. Digital Arts. Digital Arts online[cited 2012 8 april]; Available from: http://www.

Literatuurlijst digitalartsonline. co.uk 58. Computer Arts. Computer arts [cited 2012 8 april]; Available from: http://www.computerarts. co.uk 59. Smashing Magazine [cited 2012 8 april]; Available from: http://www.smashingmagazine. com 60. Ilsebo. Geschiedenis van Cybercrime. 2009 [cited 2012 1 november]; Available from: http:// pc-en-internet.infonu.nl/ geschiedenis/32990geschiedenis-van-cybercrime.html. 61. Rijksoverheid. Veiligheid heb je zelf in de hand. [cited 2012 8 november]; Available from: http://www.nederlandveilig.nl/ veiliginternetten/. 62. Schoemaker, R. Cyberpolitie pakt hacker van honderden KPN-servers. 2012 [cited 2012 24 april]; Available from: http://webwereld.nl/ nieuws/109974/cyberpolitie-pakt-hacker-vanhonderden-kpn- servers.html. 63. Nakashima, E. CIA Web site hacked; group LulzSec takes credit. 2011 [cited 2012 9 december]; Available from: http://www. washingtonpost.com/national/national-security/ cia-web-site-hacked/2011/06/15/AGGNphWH_ story.html.

64. Kyrnin, J. Secure Websites and Servers. [cited 2012 9 december]; Available from: http:// webdesign.about.com/cs/websecurity1/a/ aa061900a.htm. 65. Linux security. [cited 2012 9 december]; Available from: http://www.mrleejohn.nl/linuxsecurity.htm. 66. AAC. Wat is een jaarverslag? [cited 2012 6 juni]; Available from: http://www. accountantsadviescombinatie.nl/wat-is-eenjaarverslag.html. Jaarverslagen 67. Rabobank. Jaarverslagen Rabobank Groep. 2012 [cited 2012 4 juni]; Available from: http:// www. jaarverslagenrabobank.nl/. 68. Natuurmonumenten. Jaarverslag 2011. 2012 [cited 2012 3 juni]; Available from: http://www. natuurmonumenten.nl/content/ jaarverslag-2011. 69. AIVD. AIVD Kennisbank. 2012; Available from: http://www.aivdkennisbank.nl/Default. aspx. 70. Company, V. Het online jaarverslag als volwaardige website. 2012; Available from: http:// onlinejaarverslag.com/.

Literatuurlijst 71. internetdiensten, N. Netvlies Online Jaarverslag. 2012 [cited 2012 6 juni]; Available from: http://www.netvlies.nl/online-jaarverslag. 72. C, C.S. Security.nl. 2012 [cited 2012 7 juni]; Forum]. Available from: http://www.security.nl/ artikel/41790/1/Digitaal_jaarverslag.html. 73. Stevens, D. Howto: Add a digital Signature to a PDF file. Encription PDF 2009 [cited 2012 7 juni]; Available from: http://blog.didierstevens. com/2009/01/04/howto-add-a-digital-signatureto- a-pdf-file/.

Creating Your First Ontology. 2001 [cited 2012 18 januari]; Available from: http://www.ksl. stanford.edu/people/dlm/ papers/ontologytutorial-noy-mcguinness-abstract. html. 78. Laarman, A., An Ontology-Based Metalanguage with Explicit Instantiation, in Faculty of Electrical engineering, Mathematics and computer science. Department of computer science, software engineering group.2009, Universiteit Twente: Twente.

Ontologie

79. Paulo C. G. da Costa, K.B.L., Ghazi AlGhamdi. Bayesian Ontologies in AI Systems. 16 januari 2012.

74. Uitermark, H.T.J.A., ONTOLOGY-BASED GEOGRAPHIC DATA SET INTEGRATION, 2001, Universiteit Twente: Deventer.

80. Wikipedia. Ontologie_(filosofie). 2012 1 juni 2012 [cited 2012 3 april]; Available from: http:// nl.wikipedia.org/wiki/Ontologie_(filosofie).

75. Schulze-Kremer, D.S. Tutorial: Ontologies for Molecular Biology.1998 31 maart 1998 [cited 2012 13 januari]; Available from: http://wwwlbit.iro. umontreal.ca/ISMB98/anglais/ontology. html.

81. Rosenfeld, L. and P. Morville, Information Architecture for the World Wide Web2002: O’Reilly.

76. Guarino, N., Formal Ontology and Information Systems, 1998, National Research Council: Padova, Italie. 77. Natalya F. Noy, D.L.M. Knowledge systems laboratory Stangord University. Abstract: Ontology Development 101: A Guide to