De economische relaties tussen de EU en Israël

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2008– 2009

De economische relaties tussen de EU en Israël

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de bedrijfseconomie

Erez Shimel onder leiding van Prof. Koen Schoors

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2008– 2009

De economische relaties tussen de EU en Israël

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de bedrijfseconomie

Erez Shimel onder leiding van Prof. Koen Schoors

PERMISSION

Ondergetekende verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of gereproduceerd worden, mits bronvermelding.

Shimel Erez

WOORD VOORAF

Graag wou ik mijn dank betuigen aan de heren Inbar (economisch manager voor de EUdelegatie in Israel), Judes (voorzitter van de Kamer van Koophandel Israël-UK) en Ronin (handelsgezant van de EU naar Israël) om tijd vrij te maken voor boeiende en leerrijke interviews; aan Nili en Dani voor de morele steun op afstand; en aan Herman en Anne-Marie, die niet alleen mijn typfouten hebben opgespoord, maar ook op mijn babydochtertje pasten zodat ik in volle concentratie kon verder werken aan deze thesis.

...‫ עיניך יונים‬,‫ הנך יפה‬,‫' הנך יפה רעיתי‬ ...‫ רהיטנו ברותים‬,‫קורות בתינו ארזים‬ ...‫כשושנה בין החוחים כן רעיתי בין הבנות‬ ‫ הגשם חלף הלך לו‬,‫כי הנה הסתו עבר‬ ...‫ וקול התור נשמע בארצנו‬,‫ עת הזמיר הגיע‬,‫הנצנים נראו בארץ‬ ,‫מי זאת עולה מן המדבר‬ ' ‫כתימרות עשן מקטרת מר ולבונה מכל אבקת רוכל‬

I

INHOUDSOPGAVE

1.

Algemene inleiding ___________________________________ IV

2.

Hoofdstuk 1 – Israël: economisch beleid en handel _________ 2

2.1.

Inleiding _________________________________________________________ 2

2.2.

Economisch beleid van Israël________________________________________ 2

2.2.1. Belang van vrijhandelsakkoorden ___________________________________________ 2 2.2.2. Politiek van vrijhandelsakkoorden __________________________________________ 3 2.2.3. Globalisatie _______________________________________________________________ 7 2.2.3.1. Openstellen van de Israëlische economie: Israëlische inspanningen om zich in de geglobaliseerde wereld te integreren____________________________________________ 7 2.2.3.2. Bescherming van de markt in een geglobaliseerde wereld ________________10 2.2.4. Problemen met de handel __________________________________________________12

2.3.

Economie en liberalisatie __________________________________________ 14

2.3.1. 2.3.2. 2.3.3.

3.

Profiel van de Israëlische economie _________________________________________14 Invloed van de liberalisatie op de handel ____________________________________30 Invloed van de liberalisatie op de markt _____________________________________33

Hoofdstuk 2 – EU-beleid ten opzichte van Israël ___________ 39

3.1.

Inleiding ________________________________________________________ 39

3.2.

EU en Israël - natuurlijke partners? __________________________________ 39

3.3.

Beleid en overeenkomsten _________________________________________ 41

3.3.1. 3.3.2. 3.3.3. 3.3.4.

4.

European Mediterranean Partnership (EMP) - 1995 ___________________________42 Association Agreement (AA) - 1995 _________________________________________48 European Neighbourhood Policy (ENP) - 2004 _______________________________53 Action Plan (AP) - 2005 _____________________________________________________57

Hoofdstuk 3 – Handel tussen de EU en Israël _____________ 61

4.1.

Inleiding ________________________________________________________ 61

4.2.

De handel tussen de EU en Israël ___________________________________ 61

4.3.

De invloed van de vrijhandelsakkoorden _____________________________ 67

4.4.

Framework Programmes for Research and Technological Development (FP) 74

4.5.

Bezette Gebieden en Rules of Origin _________________________________ 77

5.

Algemeen besluit ____________________________________ 82

II

AFKORTINGEN AA

Association Agreement

AP

Action Plan

BBP

Bruto Binnenlands Product

BDI

Buitenlandse Directe Investeringen

EFTA

European Free Trade Association

EMP

Euro-Mediterranean Partnership

ENP

European Neighbourhood Policy

FP

Framework Programme

GCR

Global Competitiveness Report

ISERD

Israel Europe Research and Development Directorate

Mercusor

Mercado Commun del Sur

Opec

Organization of Petroleum Exporting Countries

III

LIJST VAN FIGUREN Figuur 1 Import naar Israel 1950-1970 _________________________________________________________ 4 Figuur 2 Uitvoer van Israël 1950-1970 _________________________________________________________ 5 Figuur 3 Vrijhandelsakkoorden van Israël ______________________________________________________ 6 Figuur 4 Groei Handelsdeficit 1950-1990 _______________________________________________________ 8 Figuur 5 Niet-tarifaire belemmeringen 1980-1988_______________________________________________ 11 Figuur 6 Investeringen in R&D _______________________________________________________________ 16 Figuur 7 Wetenschappers en ingenieurs ______________________________________________________ 17 Figuur 8 Wetenschappelijke onderzoekscentra _________________________________________________ 17 Figuur 9 Patenten __________________________________________________________________________ 18 Figuur 10 Industrie 1995 ____________________________________________________________________ 19 Figuur 11 Industrie 2008 ____________________________________________________________________ 19 Figuur 12 Industriële uitvoer 1990 ____________________________________________________________ 20 Figuur 13 Industriële uitvoer 2006 ____________________________________________________________ 20 Figuur 14 Buitenlandse Directe Investeringen __________________________________________________ 21 Figuur 15 Venture Capital ___________________________________________________________________ 22 Figuur 16 Totale handel uit BBP _____________________________________________________________ 23 Figuur 17 Groei BBP _______________________________________________________________________ 24 Figuur 18 ‘Synchronisatie van economische cycli: jaarlijkse groei BBP’ ____________________________ 25 Figuur 19 Toeristen per maand ______________________________________________________________ 26 Figuur 20 Aantal immigranten _______________________________________________________________ 27 Figuur 21 Handelsbalans ___________________________________________________________________ 28 Figuur 22 Staatsschuld _____________________________________________________________________ 29 Figuur 23 Israël op wereldvlak _______________________________________________________________ 30 Figuur 24 Invoer met en zonder handelsakkoord _______________________________________________ 31 Figuur 25 invoer in Israel 1980-2007 __________________________________________________________ 32 Figuur 26 Balans van betalingen _____________________________________________________________ 33 Figuur 27 Invloed van de liberalisatie op de textielsector ________________________________________ 34 Figuur 28 Werkloosheid ____________________________________________________________________ 35 Figuur 29 Bevolkingsaangroei 2000-2006 _____________________________________________________ 43 Figuur 30 BBP per Capita (EUR), 2006 _______________________________________________________ 46 Figuur 31 Totale EU-invoer 2007 _____________________________________________________________ 62 Figuur 32 Totale EU-uitvoer 2007 ____________________________________________________________ 62 Figuur 33 Handelspartners EU _______________________________________________________________ 63 Figuur 34 Totale Israëlische invoer 2007 ______________________________________________________ 63 Figuur 35 Totale Israëlische uitvoer 2007 _____________________________________________________ 64 Figuur 36 Handelspartners Israël_____________________________________________________________ 64 Figuur 37 Handel tussen de EU en Israël ______________________________________________________ 65 Figuur 38 Samenstelling van de invoer naar Israël ______________________________________________ 66 Figuur 39 Invoer uit de EU in 2008 ___________________________________________________________ 66 Figuur 40 Uitvoer naar de EU volgens sector __________________________________________________ 67 Figuur 41 Uitvoer van Israël naar de wereld in miljoen lira _______________________________________ 68 Figuur 42 Invoer van de wereld in Israël _______________________________________________________ 69 Figuur 43 Invloed van het vrijhandelsakkoord van 1975 _________________________________________ 70 Figuur 44 Handel in de chemiesector _________________________________________________________ 71 Figuur 45 Handel in landbouwproducten ______________________________________________________ 72 Figuur 46 Uitvoer van kerstomaten ___________________________________________________________ 73 Figuur 47 Totaal handelsdeficit ______________________________________________________________ 74 Figuur 48 BBP per capita 2000 ______________________________________________________________ 84

IV

Algemene inleiding Israël komt meestal pas in onze radar als het slecht gaat in het Midden-Oosten. Nochtans heeft de EU al decennia lang sterke relaties met Israël, en toch is er weinig bekend over het economisch beleid van de EU t.o.v. Israël, en nog minder over het juridisch kader, dat de betrekkingen regelt. Deze thesis zal wat licht over dit onderwerp trachten uit te schijnen. Er bestaat een overvloed aan politieke informatie over Israël, maar verrassend bitter weinig onderzoek werd gedaan over de handel en de economische betrekkingen tussen de EU en Israël. De thesis behandelt in het eerste hoofdstuk de vorm van de Israëlische economie en de internationale handelsbetrekkingen van het land. Het tweede hoofdstuk gaat over de EUbenadering van het Midden-Oosten en de vrijhandelsakkoorden die ondertekend werden tussen deze twee. Het derde hoofdstuk beschrijft de concrete handel tussen de EU en Israël en de invloed van de akkoorden op de handel. De volgende werkmethode werd gebruikt voor het schrijven van deze thesis. Het Centrale Bureau van Statistieken in Israël en zijn cd-rom’s over de Israëlische handel van de laatste 10 jaar vormden de belangrijkste bron van informatie over de Israëlische economie en handel, op basis waarvan ik zelf grafieken heb gemaakt. De algemene beleidsdocumentatie over de EU en Israël werd voornamelijk verkregen uit wetenschappelijke artikels en officiële websites. Tot slot, door het afnemen van interviews met experts, bekwam ik de meest recente to-the-point- en inside-informatie.

1

1. Hoofdstuk 1 – Israël: economisch beleid en handel 1.1.

Inleiding

In het eerst hoofdstuk zal de evolutie van de Israëlische economie worden geschetst. De veranderingen op het niveau van handel en marktstructuur zullen aan de hand van het beleid van de Israëlische overheid en de invloed van de regionale realiteit verklaard worden. De liberalisatie van de handel en de invloed op de economie komen als laatste aan bod.

1.2.

Economisch beleid van Israël

1.2.1. Belang van vrijhandelsakkoorden Internationale handel is even oud als de geschiedenis van de mensheid. Om aan de behoeften van het land te beantwoorden, moest Israël reeds vanaf de oudheid zorgen voor een instroom van grondstoffen. Als één van de oudst bekende voorbeelden kunnen wij de bouw van de eerste tempel in Jeruzalem naar voren brengen, waarvoor koning Salomon cederhout uit Libanon heeft ingevoerd1. Voor een klein land zoals Israël is het onmogelijk om zijn economie te bevorderen zonder deel uit te maken van een regionaal economisch blok. Israël is arm aan grondstoffen en de unieke geopolitieke condities maken de nood aan buitenlandse contacten nog noodzakelijker (Harpaz, 2004b, p25). De eerste 30 jaar van zijn bestaan was Israël uitsluitend omringd door vijanden, en de latere vrede met Egypte (1979) en Jordanië (1994) wordt eerder als een ‘koude’ vrede beschouwd, zonder echt betekenisvolle economische betrekkingen. Het belang van vrijhandelsakkoorden heeft zowel een politieke als een economische betekenis. Op politiek niveau kan de handel in kennis van woestijnlandbouw van Israëlische hightech bedrijven gebruikt worden voor niet-economische doeleinden. Het feit dat Israëlische bedrijven en wetenschappers aanwezig zijn in Egypte, en dat er samengewerkt wordt aan het probleem van voedseltekort, zorgt voor een civiele normalisatie tussen de twee landen die vier oorlogen2 met elkaar hebben uitgevochten met duizenden slachtoffers. De Israëlische kamer van handel in Qatar geeft Israël de kans aan dezelfde tafel te zitten met landen die zijn bestaan niet aanvaarden, maar het daardoor eigenlijk wel legitimeert, zij het niet met zoveel woorden... Turkije was het eerste moslimland dat diplomatieke relaties met Israël had en de handel tussen 1

2

Uit: Oude Testament, Boek 1 Koningen, Hoofdstuk 5, 15-32 Onafhankelijkheidsoorlog in 1948, Suezcrisis in 1956, Zesdaagse Oorlog in 1967, Yom Kippur in 1973

2

beide landen was in 2007 goed voor bijna $3 miljard of 2,6% uit de totale handel, waardoor Turkije op de 7de plaats terechtkwam qua belangrijkheid als handelspartner3. Maar Turkije is eerder van strategisch belang: de Israëlische luchtmacht kan in Turkije vliegoefeningen houden over lange afstand, en dat zorgt dan weer voor internationale en politieke consequenties en invloed op de relaties tussen Israël enerzijds, en Syrië en Irak anderzijds. Op economisch gebied is het duidelijk dat een klein land met een zeer beperkt aanbod van eigen grondstoffen, niet geïsoleerd en op zichzelf kan bestaan en tegelijkertijd kan beschikken over een geavanceerde vorm van interne markt. De investeringen in onderzoek, de opbouw van de infrastructuur, de kosten van de grondstoffen en het grootste probleem, namelijk het vinden van een geschikte afzetmarkt, zorgen er voor dat zonder internationale handel in een klein land een schaaleconomie niet kan overleven en dat zulke productieprocessen per definitie verlieslatend zullen zijn. Het heeft Israël niet verhinderd om in de eerste jaren van zijn bestaan verschillende sectoren te beschermen en in leven te houden, terwijl er geen economische logica achter te vinden was. Op die manier werden autoassemblagefabrieken gesticht in de jaren ‘50 en ’60. Het is vanzelfsprekend dat zonder het protectionistisch beleid tegen invoer van auto’s en de constante steun van de overheid, die fabrieken geen overlevingskans hadden. De steun van de overheid is nu wel al lang weg, samen met die fabrieken... De internationale handel geeft elk land de kans om zijn specifieke resources van arbeid en grondstoffen aan te wenden voor de vervaardiging van producten waar het een comparatief voordeel mee heeft. Door specialisatie kan een hogere welvaart bereikt worden. De beleidsmakers hebben dat niet over het hoofd gezien en al vanaf het einde van de jaren ‘50 werden pogingen gedaan om handelsakkoorden af te sluiten.

1.2.2. Politiek van vrijhandelsakkoorden

Direct na de onafhankelijkheid in 1948 hanteerde de Israëlische overheid een beleid van protectionisme, waarbij invoer werd toegelaten alleen voor landen waar de Israëlische uitvoer ook een speciaal statuut had gekregen. Om dit beleid te realiseren, werd gezocht naar ontwikkelde landen met markten die een mogelijk afzetgebied voor de Israëlische producten waren, en om met hen wederzijdse akkoorden te ondertekenen over de reductie van

3



3

douaneheffingen. Omdat toen vele landen het bestaan van Israël nog niet hadden erkend, of zelfs nog boycotten, bleven de landen van de EU over als evidente partners. De EU werd in eerste instantie benaderd omdat Israël bang was voor handelsafwijking. Figuur 1 toont dat tijdens de eerste drie decennia het aandeel van de EU in de totale invoer gegroeid is van 31% in 1950 tot bijna 54% in 1970. Het procentuele gemiddelde van de EU in de totale uitvoer, kan afgeleid worden van figuur 2, en was tussen 1950 en 1970 bijna 55%. Aangezien het relatieve gewicht van de EU op de economie zo groot was, is het vanzelfsprekend dat elke verbetering in de handel door het wegvallen van allerlei restricties, zoals non-tarifaire belemmeringen en douaneheffingen, een enorme toegevoegde waarde voor de economie van Israël betekende.

Figuur 1 Import naar Israel 1950-1970 (eigen werk op basis van )

4

Figuur 2 Uitvoer van Israël 1950-1970 (eigen werk op basis van )

In de jaren ‘60 was het aandeel van de landbouw in de samenstelling van de Israëlische uitvoer zeer aanzienlijk. Citrusvruchten waren de belangrijkste producten. 20% van de uitvoer waren landbouwproducten, en 40% ervan werden geëxporteerd naar de EU. Israël wilde voorkomen dat de EU, gestimuleerd door nieuwe handelsakkoorden, producten zou kopen bij zijn grootste concurrenten in Noord-Afrika en Zuid-Europa. Israël vreesde immers terecht voor een groeiend handelsdeficit na de toetreding van Spanje, Griekenland en Portugal tot de EU, voornamelijk in de tak van bloemen en fruit. (Hauswaldt, 2003, p595) Daarom werd de EU gevraagd om akkoorden te ondertekenen met Israël. Eerst werd een commercieel akkoord getekend in 1965 over quota’s van landbouwproducten en de reductie van douaneheffingen voor bepaalde producten. Nadien kwam het ‘preferentieakkoord’ in 1970 waarin meer producten aan bod kwamen. Maar het was het ‘coöperatieakkoord’ van 1975 dat een mijlpaal betekende voor de echte vermindering van douaneheffingen op hoofdzakelijk industriële producten (Mishor, 2006, p59-60). De EU heeft in 1977 de douaneheffingen op invoer van industriële producten afgeschaft terwijl Israël de tijd heeft gekregen om haar economie geleidelijk aan te passen (productieprocessen moderniseren, logistieke functies verbeteren, efficiëntie verhogen met de bedoeling om competitief sterk te staan in een vrijere markt) om vervolgens vanaf 1989 volledig zonder invoerheffingen verder handel te drijven met de EU.

5

Omwille van het hierboven besproken belang van de akkoorden trachtte Israël zoveel mogelijk akkoorden af te sluiten. Na de EU werd in 1985 een vrijhandelsakkoord met de VS getekend. Deze realisatie maakte van Israël het eerste land dat een vrijhandelsakkoord met de VS had. De VS zag geen bedreiging in de Israëlische economie en beschouwde dit akkoord als een case-study, om de invloed ervan te bestuderen en later akkoorden met grotere economische landen af te sluiten. Voor Israël betekende dit een zeer unieke situatie, aangezien het op dat moment het enige land ter wereld was, dat tegelijkertijd een vrijhandelsakkoord met de EU en de VS had. Dat leverde het op gebied van marktpenetratie een niet te onderschatten voordeel op tegenover alle andere landen. Vanaf de jaren ‘90 begon Israël een hele reeks van akkoorden te ondertekenen met landen overal ter wereld, nl. met: Tsjechië, Hongarije, Polen, Roemenie, Slovakije, Slovenië, EFTA (Zwitserland, Noorwegen, Lichtenstein en Ijsland ), Turkije, Mexico, Canada en Mercusor (Brazilie, Argentinie, Uruguay en Paraguay); verder wordt met India en Japan onderhandeld. (zie fig.3) De globale toename in de hoeveelheid vrijhandelsakkoorden tussen de verschillende landen was een bron van zorg voor Israël, omdat het voordeel dat het ten opzichte van andere landen had op gebied van betere toegang tot de Amerikaanse en Europese markten, erodeerde naarmate de andere landen ook zulke akkoorden begonnen af te sluiten. De verdere uitbreiding van de EU verminderde het aantal bilaterale akkoorden van Israël, omdat de nieuwe lidstaten van de EU automatisch onder het Associatie Akkoord (AA) tussen Israël en de EU van 1995 vielen. De huidige stand van zaken is een reeks van bilaterale vrijhandelsakkoorden met 39 landen en andere economische akkoorden4.

Figuur 3 Vrijhandelsakkoorden van Israël () 4



6

Onderzoek naar de oorsprong en de bestemming van de Israëlische in- en uitvoer per werelddeel sinds 1948 toont een zeer duidelijk en constant beeld. De EU is tijdens de hele periode de hoofdpartner geweest van de handel met Israël. Door de nabijheid van de EU, door de natuurlijke historische banden, door de realiteit van de Israëlische handelspolitiek, en door het feit dat de meerderheid van de landen in de regio absoluut geen optie waren om als handelspartner aan te spreken, is het niet zo verbazingwekkend dat de EU een belangrijke rol speelt in de Israëlische buitenlandse handel.

1.2.3. Globalisatie 1.2.3.1. Openstellen van de Israëlische economie: Israëlische inspanningen om zich in de geglobaliseerde wereld te integreren De geschiedenis van de Israëlische handelsmarkt en de verschillende benaderingen tot internationale betrekkingen kunnen in drie perioden opgesplitst worden: 1. 1948-1975: protectionisme met gelijke douaneheffingen voor alle handelspartners. 2. 1975-1991: vrijhandel met de EU en de VS maar met dezelfde hoge douaneheffingen voor derde landen5. 3. 1991 tot heden: eenzijdig verminderen en annuleren van douaneheffingen tegenover derde landen en algemene liberalisatie van de economie. Tot de eerste helft van de jaren ‘70 heeft Israël een strikt regime van protectionisme gevolgd en de uitvoer aangemoedigd. Het tekort aan buitenlandse valuta werd aangepakt door een uitgebreid administratief systeem van permits die de invoer bemoeilijkten, door kwantitatieve belemmeringen, door het toekennen van slechts een beperkte som van geld voor buitenlandse reizen aan Israëlische burgers, door subsidies voor lokale fabrikanten en verlieslatende bedrijven, door het heffen van taksen op reizen en dergelijke meer. Bovenop de belemmering van de invoer werd de lokale industrie nog eens extra aangemoedigd en gesteund. In 1975 begon de periode van de vrijhandelsakkoorden met een toename van handel als gevolg. De toename van het totale handelsdeficit spoorde de beleidsmakers aan om een oplossing voor dit probleem te zoeken.

5

Met ‘derde landen’ wordt bedoeld: landen zonder handelsakkoord, dus de wereld exclusief de EU en de VS.

7

Figuur 4 Groei Handelsdeficit 1950-1990 (eigen werk op basis van )

Figuur 4 toont duidelijk aan dat het handelsdeficit vanaf de periode van het eerste vrijhandelsakkoord aanzienlijk toegenomen is. Het is natuurlijk te simplistisch om de economie van een land puur via de bril van vrijhandel te bekijken. Zeker in een land zoals Israël waar de politiek nooit veraf is, zou dit geen waarheidsgetrouw beeld opleveren. De veiligheidssituatie heeft dan ook een enorme invloed op de economie. Israël spendeerde in die periode 25% van zijn BBP aan defensie, wat de vraag naar invoer gevoelig deed stijgen. In die jaren werden bijna zonder onderbreking oorlogen uitgevochten tegen Syrië, Egypte, Jordanië en de Palestijnse gebieden. Militaire operaties in Libanon, Jordanië en Irak, en de oliecrisis van 1973 beïnvloedden ook de vraag naar producten. (Er wordt lokaal minder geproduceerd omdat de werkkrachten gemobiliseerd worden voor het leger, bovendien betekent een oorlog ook dat er meer wapens gekocht moeten worden.) De derde periode die begonnen is in de jaren ‘90 en die nog altijd aan het evolueren is, wordt gekenmerkt door het blootstellen6 van de Israëlische economie aan derde landen. In die periode werden de douanetarieven voor derde landen eenzijdig en geleidelijk verlaagd. De redenen voor de blootstelling waren de volgende: 6

De Hebreeuwse term is ‘chasifa’, en wordt in het Engels het best vertaald door ‘exposure’. Vandaar mijn keuze voor ‘blootstelling’, en niet het minder geladen woord ‘openstelling’. Het is immers in zekere zin een kwetsbare opstelling, door het eenzijdig verminderen van douanetarieven bv., zonder van de andere kant iets in ruil te verwachten.

8

1. Verlies van buitenlandse valuta door dure invoer: Israëlische politici interpreteerden figuur 1 en figuur 4 als volgt: terwijl er handelscreatie was tussen Israël en zijn partners dankzij het vrijhandelsakkoord, werd er ook handelsafwijking gecreëerd. Als de VS een product x voor €100 aan Israël verkoopt, komt dat product rechtstreeks op de markt voor die prijs dankzij het handelsakkoord. Als een derde land hetzelfde product voor €80 aan Israël verkoopt, en de douaneheffing op dat product 50% is, zal dat product dan €120 kosten. Bijgevolg zal Israël product x verder van de VS kopen, maar zal €20 aan welvaart verliezen. 2. Verstoring van de handel met derde landen: Israël genoot van een handelssurplus met de derde landen, maar dat kwam door kwantitatieve en normerende belemmeringen. De goedkope producten vonden de weg niet om de Israëlische markt te penetreren. Ook zonder handelsakkoord, door eenzijdig de douaneheffing te verlagen, konden goedkopere producten uit derde landen gekocht worden. 3. Tekortkomingen wat betreft de efficiëntie in verschillende sectoren: De interpretatie was dat het protectionistisch beleid zorgde voor investeringen in sectoren die niet efficiënt waren en waar Israël geen comparatief voordeel bij had. Israël staat bijvoorbeeld op een hoge plaats in de hightech-sector, en het is efficiënter om daar verder in te specialiseren dan in arbeidsintensieve sectoren zoals textiel, waar lageloonlanden een groot comparatief voordeel hebben. 4. Creatie van monopolies en kartels van producenten en invoerders: Het is alleen maar normaal dat in een klein land de verschillende sectoren relatief geconcentreerd zijn. Dat wil zeggen dat elke sector weinig spelers heeft. Wat de producenten betreft, die hebben geen reden voor efficiënte handel en productie. Bronnen (kapitaal, arbeid en grondstoffen) worden door elk bedrijf verspild om zijn afzetmarkt te behouden, maar echte concurrentie bestaat niet. Overbemanning en niet efficiënte productieprocessen werden door de markt niet bestraft in het geval van monopolistische sectoren. De markt was té gecentraliseerd en de bedoeling was om meer concurrentie op de markt te hebben en daardoor de prijzen van de producten te verlagen. Door blootgesteld te worden aan wereldprijzen, moesten de Israëlische bedrijven, om te overleven, concurrerend genoeg zijn om nog producten aan de Israëlische markt te kunnen verkopen, en op die manier ook efficiënt genoeg zijn voor uitvoer van hun eigen producten. Op die manier zal efficiënter omgegaan worden met de beperkte bronnen van het land, en zal er eerder geïnvesteerd worden in types van productie die een comparatief voordeel opleveren dan in duurdere en niet efficiënte productie. Het tweede probleem was de relatie tussen de 9

industriëlen en de overheid. De exclusiviteit van de invoerders gaf hen een machtspositie, en dat creëerde corruptie binnen het systeem van registratie van invoer waar omkoperij niet te voorkomen was. 5. Het systeem van kwantitatieve beperkingen van invoer: Dit systeem zorgde voor problemen in de administratie van de overheid. De overheid had administratieve kosten bij het opvolgen van alle dossiers. Ook de rente die de invoerders inden had een slechtere efficiëntie tot gevolg (Avrahami, 1995, p. 71-72). De overheid wilde zo vlug mogelijk een oplossing voor deze verschillende problemen vinden. De golf van immigranten die naar Israël kwamen in het begin van de jaren ‘90 na de val van de USSR heeft bij de beleidsmakers voor nog meer problemen gezorgd. Zij waren immers bang dat de nieuwe werkkrachten in minder efficiënte sectoren zouden belanden en dat een paar jaar later, als het liberalisatieproces verder zou zijn geïmplementeerd, deze immigranten serieuze sociale en economische problemen zouden veroorzaken. Dit gevoel van haast, gecombineerd met het besef dat vrijhandelsakkoorden tijd vergen, en dat onderhandelingen met tientallen landen te lang zouden duren, deed de overheid beslissen om de economie eenzijdig bloot te stellen. Hun perceptie was dat Israël op dat moment meer verlies leed door de handelsafwijking, en dat elke dag telde. Er werd ook gehoopt dat de kosten van grondstoffen voldoende zouden zakken en dat op die manier de exportsectoren van het land meer concurrentieel zouden worden met landen waarmee Israël een vrijhandelsakkoord had, zoals de EU en de VS (Landa, Even, 2007).

1.2.3.2.

Bescherming van de markt in een geglobaliseerde wereld

De Israëlische economische geschiedenis wordt theoretisch opgesplitst in 3 periodes: protectionisme, vrijhandelsakkoorden en blootstelling van de economie. In de realiteit is dit echter veel minder duidelijk en scherp afgelijnd. Verschillende overheidsdiensten, politici, industriëlen, vakbonden en belangengroepen van allerhande sectoren hadden elk hun eigen prioriteiten of baten bij protectionisme of liberalisatie. Op papier heeft Israël haar douanetarieven verlaagd maar de facto kwamen er in plaats daarvan niet-tarifaire belemmeringen die hetzelfde effect op de handel hadden. Hieronder volgt een voorbeeld van de verschillende vormen van administratieve belemmeringen die in de jaren ‘80 de binnenlandse productie beschermden.

10

Niet-tarifaire belemmeringen: 1980-88 # 800 700 p 600 r 500 o d 400 u 300 c 200 t 100 e 0 n registratieplicht

bijsluiter speciale toelating geschrijven in het voor invoer Hebreeuws 1980

laboratorium toelating

Hebreeuwse markering op het product

1988

Figuur 5 Niet-tarifaire belemmeringen 1980-1988 (eigen werk op basis van Ben-Basat, 2001, p. 349)

Figuur 5 geeft de evolutie weer van de niet-tarifaire belemmeringen die de verlaging van de douaneheffingen vervangen hebben. Overal merken wij een procentueel verschil in de belemmeringen van tenminste 150% tussen 1980 en 1988. De administratieve vereiste van een bijsluiter in het Hebreeuws kende een groei van meer dan 400%!. Terwijl sommigen in Israël verder aan de liberalisatie van de economie wilden werken, hebben anderen gelobbyd (binnen de overheid en de industriële sectoren) voor meer bescherming. Deze tabel toont het verhoogd protectionisme in de loop van de jaren ’80. Er zijn er velen die de vrijhandel absoluut niet willen uitbreiden en verdiepen, zeker en vast als wij over de bank- en verzekeringssectoren spreken. De associatie van de producenten in Israël is niet altijd zo enthousiast over verdere liberalisatie van de handel met de EU. Als klein land kunnen ze niet van schaaleffecten genieten en ze maken zich zorgen over de mogelijkheden dat dienstenleveranciers uit de EU hun eigen bedrijven in Israël zullen vestigen en niet verplicht zijn om Israëlische bedrijven over te nemen. Het Ministerie van Financiën en de Centrale Bank van Israël zijn voorstanders van de liberalisatie en het verlagen van de tarifaire en niet-tarifaire belemmeringen op de handel. Het Ministerie van Handel en Industrie daarentegen is een tegenstander, samen met het Instituut van Standaarden (dat natuurlijk zijn machtspositie niet wil verliezen). De sectoren reageerden zeer gevarieerd. Ook binnen eenzelfde sector kan een producent van eindproducten

11

tegengestelde belangen hebben aan de producent van grondstoffen. Grondstoffen zijn per definitie goedkoper via invoer (zonder douaneheffingen), precies door de onbenutte schaaleffecten van een klein land zoals Israël. Binnen de speelgoedsector bijvoorbeeld, zal de producent van de onderdelen baat hebben bij antiliberalisatiemaatregelen, terwijl de producent van speelgoed zijn grondstoffenprijzen ziet dalen dankzij de liberalisatie7.

1.2.4. Problemen met de handel Economische betrekkingen zijn zelden puur financieel. Meestal zijn er ook andere nieteconomische elementen die de relaties beïnvloeden. De creatie en geschiedenis van de EU is een perfect voorbeeld. Het feit dat een land een vroegere kolonie of een deel van een ander land was, kan zorgen voor het compliceren, of net het omgekeerde, het vergemakkelijken van de betrekkingen. Als een land zwaar financieel heeft geïnvesteerd in een ander land, heeft dat later consequenties die veel ruimer zijn en het economisch domein overstijgen. Het is vanzelfsprekend dat Frankrijk bijvoorbeeld, dat veel belang stelt in haar economische relaties met Egypte (contracten in de communicatiesector bv.), evenveel politiek belang bij een goede relatie heeft. Op die manier kunnen de zwakke en de sterke landen mekaar beïnvloeden. Een voorbeeld zijn de mensenrechtenclausules binnen de associatieakkoorden van de EU. De tijd van de kolonisatie is voorbij, maar landen die afhankelijk zijn van een ander land op economisch gebied kunnen beïnvloed worden om politieke toegevingen te aanvaarden. De EU heeft baat bij stabiliteit rondom haar grenzen en bij veilige en constante invoer van energiebronnen. De legers van vroeger zijn nu vervangen door het gebruik van ‘soft power’, waar de EU via economische macht de buurlanden diplomatisch onder druk kan zetten om politieke, sociale, milieugerelateerde en andere doeleinden te bereiken. Voor Israël hadden de akkoorden met de EU gezorgd voor een vorm van erkenning. Israël, een klein land zonder grondstoffen, is afhankelijk van internationale handel, het aandeel van import en export bedraagt maar liefst 75% van zijn BBP. Sinds het ontstaan van Israël kampte de Israëlische economie met de gevolgen van de Arabische boycot. Een primaire boycot verhinderde handel (import en export) met de gehele Arabische wereld, maar het ging verder dan dit: een secundaire boycot vanwege de Arabische bedrijven tegen alle westerse bedrijven die op de een of de andere manier contact hadden met Israël, door bijvoorbeeld onderdelen te gebruiken uit Israël. Een soort van zwarte lijst van bedrijven werd opgesteld door de Arabische Liga. Sommige bedrijven werkten verder met Israël en werden als gevolg daarvan ook zelf

7

Gesprek met de heer Inbar (economisch manager voor de EU-delegatie in Israel), 16 maart 2009, Ramat Gan.

12

geboycot, zoals Coca-Cola en het Amerikaanse autobedrijf Ford. Andere bedrijven hebben Israël geboycot, zoals Pepsi-Cola, MacDonald’s en alle Japanse autofabrikanten, behalve Subaru. Tot op de dag van vandaag lijden Amerikaanse bedrijven onder deze Arabische Boycot: zo zou Coca-Cola al 20% van zijn omzet verloren hebben in de Verenigde Arabische Emiraten, en wordt het wasproduct Ariel geboycot omwille van de link met een naamgenoot (Ariel Sharon)… De eerste 20 jaar van zijn bestaan genoot Israël nog van de steun van de Europese landen. In 1956 brak de Suez-crisis uit en de economische belangen van Frankrijk en Engeland sloten perfect aan bij de politieke belangen van Israël. Deze drie landen vonden dan ook een excuus in het pas genationaliseerd Suez-kanaal door Kamel Abdul Nazer, de Egyptische president, om Egypte aan te vallen. Elf jaar later brak de Zesdaagse Oorlog uit en de grenzen van het Midden-Oosten werden herschikt. De Yom Kippur-oorlog vernietigde het labiele evenwicht in het Midden-Oosten en de wereldpolitiek. Tijdens de 3 weken van zware gevechten, waarbij duizenden sneuvelden, heeft de VS Israël geholpen met een spoedoperatie van wapentoevoer. Deze actie was de laatste druppel voor de Arabische gemeenschap die al een tijd kampte met een olieprijzenconflict omdat de reële prijzen van de olie te laag waren. Syrië en Egypte vielen Israël toen aan als wraak voor de vernedering en de schok van de Zesdaagse Oorlog, waarbij Israël stukken van Egypte, Jordanië en Syrië geannexeerd had. De interventie van de VS bracht een kettingreactie tot stand. Een olie-embargo was aangevangen en hiermee de “oliecrisis”. Opec (Organization of Petroleum Exporting Countries) heeft de productie van olie verminderd en de prijzen verhoogd. De gevolgen waren een tekort aan olie in sommige landen, rationering van elektriciteitsgebruik, auto’s, verwarming van huizen etc. Als gevolg van de oorlog lagen de politieke relaties tussen de EU en Israël onder druk. De neutrale houding die vroeger de West-Europese landen kenmerkte begon te buigen in een richting die Israël als pro-Arabisch zag. Tot voor de Zesdaagse Oorlog kon het verhaal van David en Goliath, van het kleine Israël tegen de grote Arabische wereld, zorgen voor sympathie voor Israël, mede geholpen door het schuldgevoel van Europa na WOII. Maar na 1967 begonnen Engeland en Frankrijk meer kritiek te uiten en werd Israël gevraagd om zich terug te trekken tot de grenzen van voor ‘67. Zionistisch Israël kon geen kritiek aanvaarden – in feite nog steeds niet… - over zijn politieke daden vanwege hetzelfde Europa dat volgens Israël de joden heeft verraden. De politieke betrekkingen tussen de EU en Israël bereikten een dieptepunt. Maar toch kon Israël in 1975 een vrijhandelsakkoord met de EU ondertekenen, en werd daarmee het eerste Mediterrane land met zo een akkoord. De commerciële clausules tegen discriminatie beschermden Israëlische belangen in de EU en verbood de EU toe te geven aan de Arabische boycot. Deze clausule was voor de Israëli’s een politieke overwinning en stak een stok in de wielen van de boycotters (Navon, 2003). Israël 13

dacht dat, door niet toe te geven aan de dreigementen van het Arabische embargo, de EU zou kunnen gebruikt worden om druk te zetten op de Arabische landen zodat ze het bestaan van Israël zouden aanvaarden. (Het is nogal ironisch om de reacties van Israël te zien nu de EU juist hetzelfde doet, maar deze keer voor de Palestijnen.) De EU probeert al een paar decennia lang actief deel te nemen aan het oplossen van het conflict tussen Israël en de Arabische wereld. Maar de relaties zijn zodanig beladen dat er voor de Europeanen maar twee opties bestaan: de kant van Israël kiezen en de gehele Arabische wereld tot vijand maken, of, door Israël en bondgenoten, als antisemitisch en pro-Arabisch beschuldigd worden.

1.3.

Economie en liberalisatie

1.3.1. Profiel van de Israëlische economie

De huidige vorm van de Israëlische economie is lichtjaren verwijderd van die uit de periode na de onafhankelijkheid in 1948. Toen was de drijvende kracht achter de economie in de eerste plaats de landbouw en voorts speelden ook andere traditionele sectoren zoals houtbewerking, leer, textiel, metaal en dergelijke een grote rol. De overheid en de socialistische arbeidersorganisaties waren tezamen goed voor bijna 80% van de tewerkstelling in het land. De agrarische sector was goed voor 11% van het BBP in 1950 en voor 60% van de totale uitvoer van het land. Meer dan 50 jaar later is het aandeel van de landbouwsector gedaald tot onder de 2% van het BBP en minder dan 2% van de totale uitvoer8. Wat nog overgebleven is van de landbouwsector, zeker en vast wat de uitvoer betreft, is een combinatie van hightech irrigatie, verlichtings- en andere technologische kweekprocessen, samen met biotechnologie. Maar niet alleen het ‘hoe’ is veranderd, ook het ‘wat’. De citrusvruchten, die nog altijd van een zekere faam genieten (het merk ‘Jaffa’), zijn te arbeidsintensief om te plukken en eisen enorm veel water voor hun groei. De grote boerderijen werden jaren geleden in het centrum van het land ingeplant, waar de bouwgrond nu schaars is en dus duur. De combinatie van die twee factoren zorgde voor een sterke vermindering van het belang van deze teelt, en in plaats van velden te beplanten worden er nu wolkenkrabbers gebouwd. Het accent ligt nu op de meer lucratieve teelt, zoals exotische vruchten en bloemen voor export, omdat die minder water nodig hebben. In 1984 was het aandeel van citrusvruchten 35% van de totale uitvoer van de landbouwsector. In 2006 was het tot 9% gereduceerd9. In de moderne economie geldt het volgende axioma: hoe hoger het BBP per capita, hoe kleiner het gewicht van de landbouwsector. Factoren zoals waterschaarste, klimaatomstandigheden en 8 9

http://www.mfa.gov.il/MFA/Facts+About+Israel/Economy/ECONOMY-+Sectors+of+the+Economy.htm http://cbs.gov.il/www/statistical/agri04_h.pdf

14

een beperkte hoeveelheid geschikte landbouwoppervlakte maken de mogelijkheid voor de teelt van landbouwproducten beperkt. Het feit dat andere sectoren lucratiever zijn, zorgt ervoor dat het geld van de landbouw naar daar overvloeit. In de laatste 60 jaar heeft Israël gemiddeld om de 7 jaar met tenminste één van zijn buurlanden een oorlog meegemaakt. Op verschillende momenten kampte het leger met het probleem dat zijn leveranciers het land onder een wapenembargo hadden geplaatst. Het leger zocht naar lokale oplossingen voor dit probleem. Als resultaat werden verschillende bedrijven opgericht die geavanceerde technologie moesten ontwikkelen en produceren. Deze investering in technologie is de basis voor de huidige structuur van de Israëlische economie, omdat de groei van de defensie-industrie de katalysator was van de ontwikkeling van verschillende industrieën en later de hightech sector. (Levental, 1998) De groei van hightech in Israël kan toegeschreven worden aan verschillende factoren. Israël is arm aan grondstoffen en moet zich dus toeleggen op technologie. Problemen met toegang tot de wapenmarkt gaf een impuls voor de creatie van eigen R&D-centra door en voor het leger. De golf van hooggeschoolde immigranten sinds het begin van de jaren ’90, gecombineerd met de opgeleide wetenschappers van het Israëlische leger zorgden voor een zeer ruim aanbod op de arbeidsmarkt. Steun van de Israëlische overheid via het ministerie van Industrie en Handel voor onderzoeksactiviteiten10 en de sterke internationale samenwerking (Intel, Microsoft, Motorola, …) zorgden voor een extra (financiële) impuls. Figuur 6 toont de dynamiek van de Israëlische economie. Israël staat, met 4,53% van het BBP, op nummer één van de wereldranglijst op gebied van investeringen in R&D. In vergelijking met de EU wordt in Israël maar liefst 250% meer geïnvesteerd in onderzoek per capita. Israël staat al op kop vanaf 1991. Decennia van investeringen transformeerden de vorm van de Israëlische economie en de comparatieve voordelen van het land. Deze transformatie is duidelijk waar te nemen in het aandeel van de hightech industrie in de totale productie van de industriesector. Van 37% in 1965, tot 70% in 2006 (Ben-Yosef, 2008, p.85).

10

http://www.investinisrael.gov.il

15

Figuur 6 Investeringen in R&D (eigen werk op basis van: )

De strategie van de Israëlische overheid om economische vooruitgang te boeken, is investeren in gesofistikeerde en exportgeoriënteerde sectoren. De lokale markt is gelimiteerd en daarom focust de industrie op de uitvoer. De belangrijkste sectoren die hiertoe behoren zijn gebaseerd op geavanceerde technologie en know-how zoals: farmaceutica, chemie, elektronica, communicatie en software. Deze sectoren eisen hoog opgeleide werkkrachten en een zeer hoog niveau van investeringen in onderzoek en ontwikkeling. Figuur 7 geeft de beschikbaarheid van wetenschappers en ingenieurs aan, waar het ‘Global Competitiveness Report 2008-2009’ (GCR) Israël op de zeer respectvolle 9de plaats in de wereld plaatste (Porter & Schwab, 2008). Figuur 8 van het GCR plaatst de Israëlische onderzoekscentra op de 3de plaats in de wereld. Deze realiteit laat Israël toe om hoge technologische processen in vele sectoren te integreren, en daardoor meer competitief op de wereldmarkt te zijn.

16

Figuur 7 Wetenschappers en ingenieurs (eigen werk op basis van Porter en Schwab, 2008, p. 491)

Figuur 8 Wetenschappelijke onderzoekscentra (eigen werk op basis van: ibid. p.487)

17

Deze integratie zorgt ervoor dat de traditionele verdeling van de markt over de verschillende sectoren niet meer zo evident is. De intersectorale relaties worden ingewikkelder. Vele landbouwproducten worden op een zeer industriële manier geproduceerd, terwijl de industrie robotten en computers gebruikt en geniet van software en onderzoek en ontwikkelingen die afkomstig zijn van de dienstensector. Alle sectoren moeten op hun beurt gebruik maken van de financiële sector (Ben-Yosef, 2008, p. 99). De totale integratie van hightech in de markt zorgt samen met opmerkelijk innovatieve initiatieven, voor een hoog aantal patenten per capita in Israël. Figuur 9 geeft het aantal patenten die geregistreerd zijn per één miljoen inwoners. Met 158.1 patenten haalde Israël in dit rapport de 5de plaats in de wereld. Dat is 300% meer dan het aantal patenten dat werd geregistreerd in het Verenigde Koninkrijk, Noorwegen of Frankrijk in 2007.

Figuur 9 Patenten (eigen werk op basis van: ibid. p.492)

De reeds besproken transformatie van de samenstelling van de Israëlische industrie kan gezien worden in figuur 10 en figuur 11. Het aandeel van de lowtech industrie was 30% in 1995 en dat

18

van de medium-lowtech technologie was 27%. De hightech sector wordt samengeteld met de medium-hightech11.

Figuur 10 Industrie 1995 (eigen werk op basis van: )

Figuur 11 Industrie 2008 (eigen werk op basis van: ibid.) 11

Onder hightech vallen sectoren als: ICT, electronica, farmaceutica; onder medium-hightech: chemie, machines, transport; onder medium-lowtech: mijnbouw, metalen, rubber, juwelen; en onder lowtech: voedsel, textiel, hout en papier. (http://cbs.gov.il)

19

In 2008 daalde de medium-lowtech industrie naar 20%, terwijl de lowtech industrie met 80% gedaald is, van 30% van de totale industrie naar 6%. De hightech sector bereikte een record van 74% van de totale industrie. Deze groei wordt ook zeer sterk weerspiegeld in de samenstelling van de totale industriële uitvoer. Figuren 12 en 13 geven respectievelijk de cijfers van 1990 en 2006. De lowtech sector is gezakt van 19% tot 7%, terwijl de hightech gestegen is van 61% naar 75%.

Figuur 12 Industriële uitvoer 1990 (eigen werk op basis van:< http://cbs.gov.il/reader/?MIval=cw_usr_view_SHTML&ID=333>)

Figuur 13 Industriële uitvoer 2006 (eigen werk op basis van: ibid.)

20

De groei van hightech in Israël had ook een invloed op de investeringen in ‘start-ups’. Figuur 14 toont de evolutie van de Buitenlandse Directe Investeringen (BDI) in Israël. Op dit vlak lijkt Israël minder gevoelig te zijn voor de interne politieke onstabiliteit die anders de economie sterk heeft beïnvloed. De daling in de BDI tijdens het begin van de 21ste eeuw is eerder te wijten aan de invloed van de wereldrecessie. De BDI hebben zelfs in 2006 een record van €14,7 miljard bereikt, en vertegenwoordigden 10,27% van het Israëlische BBP. Deze tendens zet Israël op de 8ste plaats in de wereld op gebied van de beschikbaarheid van Venture Capital12 volgens het GCR van 2008-2009 (Porter & Schwab, 2008) (figuur 15).

Figuur 14 Buitenlandse Directe Investeringen (eigen werk op basis van:< http://cbs.gov.il/reader/cw_usr_view_SHTML?ID=839>)

12

Engelse term voor ‘durfkapitaal’, risico-kapitaal of risicodragend vermogen ten behoeve van startende of snel groeiende kleine en middelgrote ondernemingen.

21

Figuur 15 Venture Capital (eigen werk op basis van: Porter en Schwab, 2008, p. 453)

Het hoge percentage van BDI uit het BBP is een indicator van hoe open de Israëlische economie is en hoe aantrekkelijk de markt is voor nieuwe investeringen. Maar de afhankelijkheid van de Israëlische economie van de wereldeconomie is zeer groot. Hoe hoger het percentage van de totale handel (invoer plus uitvoer) uit het BBP, des te gevoeliger het land is voor externe factoren. Figuur 16 toont dat in Israël de laatste 5 jaar de gemiddelde ratio van de totale handel uit het BBP 85,5% bedroeg. (Als de wisselkoers van de Israëlische Shekel sterk apprecieert tegenover zijn belangrijkste exportlanden, zal de hele economie daaronder lijden (Ben-Yosef, 2008, p. 52). Ter referentie: Japan heeft een ratio van 16,8% en de VS een ratio van 14,7%. Dit hoeft niet te betekenen dat die economieën gesloten zijn of vele handelsbelemmeringen hebben. Over het algemeen heeft een groot land meer mogelijkheden om zijn behoeften zelf te produceren en op die manier minder nood aan internationale handel. België heeft bijvoorbeeld een ratio van 87,3% maar maakt deel uit van de EU en het grootste deel van zijn handel is met EU-landen waar de wisselkoers geen probleem is, en waarbij de algemene financiële en politieke stabiliteit de economische risico’s fors doet dalen.

22

Figuur 16 Totale handel uit BBP (eigen werk op basis van: http://cbs.gov.il/reader/publications/head_sub_new.htm#920)

Als een open en kleine economie is Israël zeer gevoelig aan ‘spillovers’ van de wereldeconomie. Ook is Israël zelf slachtoffer van de regionale politieke instabiliteit. De cyclus van de economie is een weerspiegeling van de globale economie en de lokale politieke realiteit. In 2001 zorgde de wereldrecessie voor drastische gevolgen op het BBP van het land (IMF, 2009, p. 43). Figuur 17 geeft een beeld van de groei van het BBP in percentages. Tot 2000 had Israël een indrukwekkende gemiddelde groei van het BBP van 5,6% per jaar. Door de combinatie van recessie in 2001 met het falen van het vredesproces en het begin van de tweede Intifadah kelderde het BBP in 2001 naar -0,4% en in 2002 naar -0,7%. Na de moord in 1995 op de Israëlische eerste minister Rabin die de vaderfiguur van de vrede aan de Israëlische kant was, kwam Netanyahu aan de macht. In deze periode kan gezegd worden dat het vredesproces zo goed als niet bestond. Onder zijn eersteministerschap viel de groei van het BBP naar 2,9%. In 1994 daarentegen, na het vredesakkoord met Jordanië, sprong de groei van 3,8% naar 7%. In 2000, het meest belovend jaar voor de oplossing van het meer dan 100 jaar oud conflict, steeg de groei naar het exceptionele niveau van 8,9%.

23

Figuur 17 Groei BBP (eigen werk op basis van: http://stats.oecd.org/wbos/viewhtml.aspx?queryname=18187&querytype=view&lang=en )

Deze cyclus van de groei van het BBP is gemakkelijk te volgen als wij de globale vergelijking van figuur 18 gebruiken. Het toont de positionering van de procentuele groei van het BBP in Israël, de VS en de Eurozone. Het is duidelijk dat er een sterke correlatie is en dat in Israël meestal een versterkte reactie optreedt als gevolg van de koers in de VS en de Eurozone. De recessie van het begin van de 21ste eeuw reduceerde de groei in de VS naar minder dan 1% en met een vertraging van 1 jaar aan de Europese kant gebeurde daar hetzelfde. Israël reageerde met een daling van de groei in 2 opeenvolgende negatieve jaren. De herstelling van de economie in 2004 en in 2005 had nog eens een veel sterker gevolg voor Israël, waar de VS een groei van minder dan 4% had en de EU 2%, terwijl Israël naar 5,1% klom. Nu blijft het af te wachten hoe de huidige crisis de Israëlische economie zal beïnvloeden. De prognose van de Israëlische Centrale Bank in figuur 17 voor volgend jaar is een recordnegatieve groei van het 24

BBP van -1,5%. De Israëlische Centrale Bank voorspelt een zware recessie en terwijl het budget van het land op dit moment wordt bepaald, werd een economisch herstel- en reddingsprogramma voorgesteld.13 De Israëlische uitvoer gaat vooral naar de ontwikkelde landen, waar de crisis het meest voelbaar is. De Israëlische Centrale Bank vreest een sterke daling van de uitvoer. Aangezien de hightech sector goed is voor 70% van de totale uitvoer, en de totale uitvoer goed is voor 40% van het totale BBP, wordt in 2009 een zware recessie in Israël verwacht. Het zal een secundaire crisis zijn – secundair omdat Israël niet zelf de bron is van deze crisis, maar beïnvloed wordt door de wereldwijde crisis waardoor zijn buitenlandse handel fors achteruit zal gaan – door de daling van de uitvoer en de verwachte verminderingen in de investeringen in R&D door het tekort aan krediet in het buitenland.(Bank Israël, 2009, p. 48-56)

Figuur 18 ‘Synchronisatie van economische cycli: jaarlijkse groei BBP’ (IMF, 2009, p. 43)

Het toerisme naar Israël beslaat maar een bescheiden deel van de totale uitvoer (in 2008 was het ongeveer 3%), maar heeft een grote invloed op de tewerkstelling in Israël. Terwijl de invloed van toeristen op de economie verwaarloosbaar is, kan de statistiek in verband met hun aantal een alternatieve kijk op de cyclus van de Israëlische economie geven. Figuur 19 meet het aantal toeristen dat elke maand naar Israël is gekomen. De correlatie tussen het aantal toeristen en de politieke situatie is niet verbazingwekkend, maar wij merken dat er ook een

13

http://www.bankisrael.gov.il/deptdata/mehkar/doch08/heb/app08h.htm

25

relatie met de groei van het BBP is. Het enige moment waar deze relatie niet tot uiting kwam was tijdens de tweede oorlog in Libanon. In die periode daalde het aantal toeristen naar bijna de helft van vorig jaar, terwijl het BBP steeg met 0,2%.

Figuur 19 Toeristen per maand (eigen werk op basis van: http://www.finance.gov.il/research/magamot2007.pps)

Israël is een immigratieland. Van de 7,4 miljoen14 inwoners zijn 3 miljoen immigranten. Figuur 20 geeft de golven van immigratie sinds de onafhankelijkheid van Israël. De eerste golf van immigranten uit de Arabische landen vond voornamelijk werk in de traditionele sector en werd verspreid over de periferie van het land. De golf van immigranten die vanaf 1990 uit de voormalige Sovjet-Unie kwamen had invloed op de vraag naar private consumptie, waardoor de handelsbalans verslechterde.

14

http://export.gov.il/_News/Item.asp?ArticleID=28600&CategoryID=12&Page=1&arc=

26

Figuur 20 Aantal immigranten (eigen werk op basis van: http://cbs.gov.il/reader/publications/head_sub_new.htm#920 )

Figuur 21 toont het verschil tussen de uitvoer en de invoer sinds 1981. De aankomst van bijna één miljoen immigranten in een periode van 10 jaar (tussen 1990 en 2000) gecombineerd met de positieve invloed van het vredesproces op het koopgedrag van de consumenten, zorgde ervoor dat het deficit van het land een record van $9,4 miljard bereikte (immers, als de private consumptie stijgt, betekent dit dat Israël meer moet invoeren). Daarmee werd de tendens van constant deficit versterkt, maar tegelijkertijd werd er vordering geboekt op gebied van de staatsschuld.

27

Figuur 21 Handelsbalans (eigen werk op basis van: http://stats.oecd.org/wbos/viewhtml.aspx?queryname=18187&querytype=view&lang=en)

Figuur 22 toont de evolutie van de totale schuld, procentueel uitgedrukt. Sinds 1986 vecht de overheid voortdurend tegen de budgettaire schuld. Ofschoon de huidige situatie nog altijd niet bevredigend is, kan deze evolutie niettemin als positief worden beschouwd, en het huidige parlementaire conflict tussen de Minister van Financiën en de Minister van Defensie, waardoor de begroting maar niet goedgekeurd raakt, gaat juist over de nood om de uitgaven te verminderen en de overheidsschuld verder naar het gewenste niveau van 60% te brengen tegen 201515.

15

< http://haaretz.co.il >(07/04/2009)

28

Figuur 22 Staatsschuld (eigen werk op basis van: http://cbs.gov.il/reader/publications/head_sub_new.htm#920 )

Israël heeft al 60 jaar een handelsdeficit dat zwaar op de economie weegt. Een vaste stroom geld ter waarde van 5 tot 8% van de overheidsinkomsten wordt elk jaar aan Israël geschonken door particuliere sponsors en pro-Israëlische organisaties16. Maar dat is niet voldoende om de totale kosten van het land te financieren. Een andere bron van publieke externe financiering die constant gebleven is, zijn de staatsobligaties. Ze dekken een derde van de staatsschuld. Particulieren, joodse en christelijke organisaties die belangen hebben in Israël, bleven, ongeacht de politieke situatie, het land steunen en vormen een zeer belangrijke bron van financiële stabiliteit. De huidige crisis kan deze steun aantasten aangezien donors een verminderde capaciteit voor de financiering van het land ervaren. De grootste bron is de VS omdat ongeveer de helft van de Israëlische staatsschuld gewaarborgd is door de Amerikaanse overheid (IMF, 2009, p. 53). De Israëlische economie heeft gezegevierd. Golven van immigranten, ontelbare oorlogen, economische crisissen en embargo’s etc, hebben de economie niet klein kunnen krijgen. De evolutie van een socialistisch en protectionistisch land tot één van de meest open economieën ter wereld zette Israël op de 23ste plaats op wereldniveau volgens het GCR van 2008-2009 (Porter & Schwab, 2008, p.10). Figuur 23 geeft een globaal beeld van Israël in vergelijking met de meest ontwikkelde landen. Het uitmuntende resultaat van 6de plaats ter wereld op gebied van

16

http://www.cbs.gov.il/www/hodaot2008n/08_08_278maz.pdf

29

innovatie met bijna op alle andere vlakken een a pari niveau met de andere landen maakt van de Israëlische economie zonder twijfel een succesverhaal.

Figuur 23 Israël op wereldvlak (Porter en Schwab, 2008, p. 194)

1.3.2. Invloed van de liberalisatie op de handel Het blootstellen van de economie gebeurde geleidelijk en de douanetarieven werden verlaagd over een lange periode. Tijdens deze periode moest iedereen de mogelijkheid hebben om zich aan te passen aan de nieuwe realiteit: de productieprocessen efficiënter maken of met de zaken stoppen. Het blootstellingsproces werd alleen op industriële producten geactiveerd. De landbouwsector geniet nog altijd van een hoog niveau van protectionisme maar kent wel meer liberalisatie in de sector van afgewerkte landbouw- en voedselproducten (Israël heeft in die sector nog altijd de optie om zich terug te trekken uit de overeenkomst). De vereiste soepelheid inzake voedselproducten wordt gemotiveerd door 3 argumenten: de versheid van de producten (waarvoor lang transport nefast zou zijn), het behoud van de specifieke lokale smaak, en de

30

observatie van religieuze voedselwetten (koosjer eten), wat het grootste obstakel voor de penetratie van de Israëlische voedselmarkt is. Het is duidelijk waarom lokale producenten normeringstandaarden zien als een legitieme vorm van bescherming van inheemse productie, maar dit is in principe niet de juiste benaderingswijze, want de eindconsument heeft hier geen baat bij. Deze standaarden moeten namelijk in feite gebruikt worden om de eindconsument te beschermen, en Israël behoort nu tot die groep van landen die echte bescherming en bijna volledige blootstelling van de economie hebben. Dat is gebeurd door internationale normeringsstandaarden te aanvaarden en vele eigen standaarden af te schaffen. De eerste en zeer duidelijke invloed is te zien in het groeiend aandeel van de handel met de derde landen. Figuur 24 toont het percentage van de invoer uit landen met en zonder vrijhandelsakkoord, in verhouding tot de totale invoer. In 1993 kwam 22.9% van de totale invoer uit de derde landen. Deze invoer werd sterk beïnvloed door de douanekosten en door de niettarifaire belemmeringen. Tien jaar later, door de verminderingen in het gebruik van standaarden, van administratieve belemmeringen en van douanetarieven steeg het aandeel van de derde landen in 2003 tot 35.1%. Dat is een groei van maar liefst 12.2%! Als gevolg daarvan daalde het percentage van de gezamenlijke invoer uit de EU en de VS van 77,1% tot 64,9%. Op die manier werd het probleem van handelsafwijking tot een zeker niveau uitgeschakeld.

Figuur 24 Invoer met en zonder handelsakkoord (eigen werk op basis van Ben-Basat, 2001, p. 246)

31

De invloed van de invoer uit de verschillende werelddelen kan ook gemeten worden. Figuur 25 toont hoe de liberalisatie van de Israëlische economie het patroon van de invoer beïnvloed heeft. Meest opvallend is de invoer uit Azië. Over een periode van 27 jaar is de invoer vertienvoudigd, van ca. 2% tot ca. 20%. Ook de invoer uit de rest van Europa en de rest van de wereld bleef gestadig groeien. Als gevolg daarvan is het gewicht van de invoer uit de EU gezakt van 52,1% in 1990 tot 36,5% in 2007. De gegevens van 1980 moeten in de juiste context gelezen worden. Het vrijhandelsakkoord van 1975 met de EU gaf Israël de tijd om de douanetarieven geleidelijk te verlagen, en dus was de invoer uit derde landen interessanter. Dit is vóór de handelsafwijking door het opstellen van het AA in 1989 waarbij alle douaneheffingen op industriële producten afgeschaft werden met grote gevolgen op de invoer uit de EU.

Figuur 25 invoer in Israel 1980-2007 (eigen werk op basis van: http://www.cbs.gov.il/shnaton59/download/st16_05x.xls )

32

1.3.3. Invloed van de liberalisatie op de markt Sinds het begin van het liberalisatieproces werd een algemene daling van prijzen genoteerd. De versoepeling van de invoer stimuleert de marktconcurrentie met als gevolg dat er tegen de exclusiviteit van de invoer kan ingegaan worden door onrechtstreekse aankoop van producten bij groothandelaars die hun voorraad willen kwijtraken (parallelinvoer), door meer aanbod op de markt en daardoor ook verlaging van de prijzen. De balans van betalingen werd sinds 2003 positief (Israël blijft al sinds tenminste 1985 een ‘Net Current Transfer’ van gemiddeld €6 miljard ontvangen)

Figuur 26 Balans van betalingen (eigen werk op basis van: http://cbs.gov.il/shnaton59/diag/15_01.pdf)

De liberalisatie had als bedoeling de reorganisatie van de markt naar een meer efficiënte vorm. De bronnen zouden verhuizen en er zou geïnvesteerd worden in de meer rendabele sectoren. Deze periode van frictie voorzag een stijging in het algemene peil van werkloosheid, maar door de meer efficiënte functionering van de markt werd verwacht dat het BBP zelfs zou stijgen. Één van de gevolgen van dit beleid bleek echter een sociale crisis waar de werkloosheidgraad (zie figuur 28) met 100% toenam (van 4,6% naar bijna 11%). De zwaksten binnen de Israëlische 33

samenleving die deze verplichte sprong naar meer hoogopgeleide jobs of meer soepelheid (werkuren, locatie van werk) niet konden doen, werden de echte slachtoffers van dit beleid. Eén van de sectoren die deze sociale crisis het best belichaamt is de textielsector (maar alle traditionele sectoren zijn bijna even hard getroffen). Deze sector werd gebruikt om de grote groepen van immigranten die in de jaren ‘50 en ‘60 uit Noord-Afrika gekomen zijn, in het zuiden van het land te vestigen. De spreiding van de bevolking en de kolonisatie van de Negev in ZuidIsraël hadden een politiek en ideologisch belang voor het pas gestichte land. Deze golf van immigranten, die relatief laag geschoold waren, konden opgevangen worden in nieuwe industriële activiteiten die niet te veel startkapitaal eisten. De goedkope gronden in de Negev en de relatief dichtbije katoenvelden waren ook argumenten voor de investeringen in die sector die snel veel werkplaatsen kon creëren. Bedrijven werden ook in Galilea geopend waar de meerderheid van de werknemers uit vrouwelijke Arabieren en Druzen bestond. Voor de producenten van garen en andere textielgrondstoffen betekende de liberalisatie het einde. Ze hadden geen kans tegenover de schaaleffecten en de loonniveaus van landen zoals China. Voor andere fabrieken die traditionele kledij maakten en de nodige veranderingen niet konden of wilden maken naar hightech textiel met gespecialiseerde productie, was het sluiten van de bedrijven ook niet te vermijden.

Figuur 27 Invloed van de liberalisatie op de textielsector (eigen werk op basis van: http://cbs.gov.il/ts/databank/series_func_v1.html?level_1=11&level_2=1&level_3=2)

34

Tussen 1994 en 2008 verloor de textielsector bijna 30.000 jobs (zie figuur 27) en het einde van die tendens is nog niet in zicht. Andere sectoren die zwaar getroffen werden door de liberalisatie zijn onder andere de voedsel-, meubel-, papier- en drukkerijsectoren die gezamenlijk 8000 werkplaatsen zagen verdwijnen en daardoor hun positie als nationale werkgever compleet kwijtgespeeld hebben (Ben-Yosef, 2008, p.95-114). Hier spelen verschillende factoren op in. Om het probleem van de loonkosten tegen te gaan werden Israëlische fabrieken geopend in Azië, Egypte en Jordanië. Alleen nog de departementen met strategisch belang, zoals: verkoop, onderzoek en ontwikkeling, financiën e.d.m. zijn in Israël gebleven. Dat deed de cijfers van tewerkstelling in de sector verder dalen. De Israëlische overheid zag toekomst in de hightech sector en de vermindering van de financiële steun aan de traditionele sectoren duwden meer bedrijven naar het faillissement.

Figuur 28 Werkloosheid (eigen werk op basis van: http://www.bankisrael.gov.il/deptdata/mehkar/doch07/heb/d2007te.htm )

Tot het begin van het blootstellingsproces was de gemiddelde werkloosheidsgraad 4,5%. Op figuur 28 merken wij een scherpe stijging in de werkloosheid vanaf 1989. Dat is te wijten aan het feit dat Israël meer dan een half miljoen nieuwe immigranten uit de voormalige Sovjet-Unie in zijn kleine economie moest absorberen (deze enorme massa van relatief hoogopgeleide immigranten vond voornamelijk werk in de groeiende hightech sector). Na 1995 klom het werkloosheidspercentage tot bijna 11%. De effectieve gevolgen van de liberalisatie waren 35

vernietigend. De 45 jaar oude bediende uit de textielsector, die in de periferie woonde, maakte geen kans op de nieuwe arbeidsmarkt. Hetzelfde gold voor de Arabische en Druzische vrouwen die in de kleine bedrijven (meestal in hun eigen dorp) werkten, en nu geen uitzicht hadden op werk in eigen regio (mobiliteit is geen optie). Sinds 2003 daalde de werkloosheid terug tot het niveau van het preliberalisatietijdperk. Het probleem is dat die getallen niet de werkelijkheid weerspiegelen. De echte werkloosheidscijfers liggen een stuk hoger dan die van de officiële statistieken uit het nieuwe beleid van de overheid. In 2002 werd het ‘Wisconsin programma” ingevoerd17. De idee kwam van een programma dat in de VS gecreëerd was, met de bedoeling om de uitgaven van de overheid voor werkloosheidsuitkeringen te verminderen. Om dit doel te bereiken werden maatregelen genomen om het recht voor uitkeringen te beperken en werkplicht in te voeren (de overheid kiest een job voor de werkloze en die mag de job niet weigeren, anders wordt het recht op uitkering gestopt). Die lagere cijfers vertegenwoordigen de realiteit niet omdat een grote groep van mensen gewoonweg niet meer wordt meegeteld. Na het verlies van hun recht op werkloosheidsuitkering geven velen het op en nemen niet meer actief deel aan de arbeidsmarkt. Een andere groep heeft officieel werk via interim-kantoren, maar is zeer laag betaald en moet verder leven met een minimum aan sociale rechten. Dat zijn tijdelijke jobs omdat hun huidige werk geen doelbewuste keuze is en omdat die jobs per definitie een hoog niveau van fluctuatie kennen (de functies zijn meestal: onderhouds-en poetspersoneel, veiligheidsagenten, obers, supermarktarbeiders…). Nu, meer dan een decennium na het blootstellen van de economie heeft Israël, op gebied van creatie van werkgelegenheid, enorme schade opgelopen: de kloof tussen de rijken en de armen is alsmaar groter geworden en kan met een zeer hoge graad van werkloosheid nog altijd niet opgelost worden. De rampzalige gevolgen van de blootstelling van de textielsector, zorgden ervoor dat de ‘traditionele industriesectoren’ een speciaal statuut ontvingen. In 2005 heeft de overheid een bijzonder budget voor R&D vrijgemaakt. De idee daarachter is dat de Israëlische economie gekenmerkt is door snelle groei van de hightech sector terwijl de traditionele en beschermde sectoren (bv. textiel) achteruit zijn gegaan. Een echte en stabiele groei van de economie op lange termijn kan alleen maar gebeuren als de meerderheid van de sectoren in de markt tegelijkertijd in het zelfde tempo groeien. Eén sector, ook al groeit hij enorm snel, kan de hele markt achter zich niet voor eeuwig en altijd meetrekken18.

17 18

http://www.moit.gov.il/NR/exeres/E0811A41-DFF3-492A-BAD0-170BE4A06DDD.htm http://www.port2port.co.il/Index.asp?ArticleID=54598&CategoryID=62

36

De afhankelijkheid van Israël van de uitvoer maakt het land kwetsbaar en kan een onevenwichtige situatie veroorzaken waarbij de hele markt labiel wordt, bijvoorbeeld de wereldrecessie van de IT-sector in 2001. De sociale kloof die gecreëerd wordt tussen de sterke en zwakke sectoren eist ook een prijs en beschadigt op zichzelf de toekomstige groei. De oplossing van de overheid is die kloof te dichten via financiële steun aan bedrijven die de voordelen van de Israëlische ICT-know-how in hun bedrijven willen integreren en verder in hun R&D willen investeren. Hoewel sommigen de terugkeer naar het oude protectionistisch systeem willen, beseffen zij ook dat de vergeldingsmaatregelen die de handelspartners zullen nemen, nog zwaardere gevolgen kunnen hebben. Op gebied van arbeidskosten kan Israël niet met landen zoals China of India concurreren. De overheid probeert nog te redden wat er te redden valt van de traditionele sectoren, en hen te helpen de stap te zetten naar het gebruik van de Israëlische hightech. Het is dat of ten onder gaan. De redenen daarvoor zijn al te simpel. Meer dan 20% van de Israëlische bevolking is niet Joods. Op economisch gebied staan zij al 60 jaar een paar niveaus lager dan de Joodse bevolking. Hetzelfde geldt voor de Marokkaanse Joden van de Negev. Beide groepen kennen een snelle demografische groei (krijgen gemiddeld meer kinderen dan de overige bevolking) en zijn kansarm. Nu zij massaal werkloos zijn geworden, en de kans om plots ingenieur te worden niet echt hoog is, moet de regering toch oplossingen vinden waar hightech in productieprocessen kan gecombineerd worden met arbeid, anders zal de vervreemding en de sociale onrust in een al zeer gespannen samenleving nog gevaarlijk toenemen. De liberalisatie heeft zeker een doel bereikt. De minder efficiënte sectoren zijn quasi verdwenen: soms enorm verkleind of soms volledig getransformeerd. Er kan ook wel opgemerkt worden dat de Israëlische economie een extreme structuur gekregen heeft. De concentratie situeert zich nu rondom de hightech sector, die voor de groei van de economie zorgt. Een paar opmerkingen moeten hier echter aan toegevoegd worden. Critici van deze evolutie waarschuwen voor een te geconcentreerde markt. Net zoals een portefeuille van aandelen het best gediversifieerd is, is het ook in het beste belang van Israël om haar risico’s te verspreiden. Het barsten van de ICT-bubbel in 2001 had een vernietigende invloed op de ganse Israëlische economie. Dit zijn producten die niet levensnoodzakelijk zijn en als de vraag daalt kan het land extreem onstabiel worden. Wij moeten ook voorzichtig zijn met de interpretatie van de prijsdalingen van producten in Israël en de veranderingen in de stromen van invoer uit de verschillende werelddelen als rechtstreeks resultaat van de liberalisatie van de Israëlische economie. Deze informatie moet ook in de juiste context geplaatst worden. In het begin van de jaren ‘90 had het vredesproces een positieve invloed op de Arabische boycot. Dat, en de eerste golfoorlog verzwakten de kracht en de 37

motivatie van sommige landen om Israël verder te boycotten, en als resultaat zijn nieuwe markten opengesteld voor invoer naar Israël. Ook de val van de USSR speelde een grote rol. De nieuwe landen van het Oostblok en het einde van de Koude Oorlog gaven nieuwe kansen voor handel. Sommige Aziatische landen die vroeger als vijandig beschouwd werden, en waarvan de invoer uit politieke en veiligheidsredenen verboden was, zijn goede handelspartners geworden (Mishor, 2006, p4). Tot 1990 was de invoer uit de volgende landen nul: Zuid-Korea, Thailand, Filippijnen, China en Taiwan, en was er slechts een zeer beperkte handel met India19. Het is zeer moeilijk om de invloed van het blootstellingsproces op de prijzen van producten te meten. Ook de invloed op het volume van de invoer, de compositie van producten en verdeling volgens geografische zones is alles behalve vanzelfsprekend. Het blootstellingsproces duurde vele jaren en tijdens die periode maakten de wereld en Israël grote veranderingen mee, die elk op hun beurt, de bovenvermelde punten kunnen uitleggen vanuit een andere invalshoek. Het kan inderdaad zijn dat de scherpe daling van de prijzen van producten die deel uitmaakten van de blootstelling, een rechtstreeks gevolg was van de invoer uit een goedkoper land, of van de verlaging van de prijzen door de lokale producenten wegens de toenemende concurrentie. De prijzen kunnen ook beïnvloed zijn door exogene processen die niks te maken hadden met dit proces, zoals veranderingen in de algemene wereldprijzen of de wisselkoers van de Israëlische munteenheid, de Shekel. Deze laatste twee kunnen een positief effect hebben, zoals de verlaging van de prijzen, of juist omgekeerd. De verhoogde invoer naar Israël uit andere landen kan ook een gevolg zijn van de toename van vrijhandelsakkoorden met andere landen. Tijdens de jaren ‘90 heeft Israël vrijhandelsakkoorden getekend met EFTA, Turkije, Polen, Mexico, Canada, Jordanië en meer. Het feit dat Israël producten uit andere landen invoert kan een resultaat zijn van de oplossing van het probleem van handelsafwijking. Maar de veranderingen in de Israëlische markt kunnen een invloed hebben op de behoeften en daardoor worden andere grondstoffen of producten gekocht, ook in andere landen. Tijdens deze lange periode was Israël niet het enige land dat een evolutie meemaakte, en dat kan ook invloed hebben op de Israëlische invoer, door veranderingen in de markten van landen die daardoor interessanter geworden zijn voor de Israëlische importeurs. Al deze voorgaande elementen maken de causale verbanden tussen het liberalisatieproces en het resultaat ervan niet zo duidelijk en vanzelfsprekend.

19

http://cbs.gov.il/reader/?MIval=cw_usr_view_SHTML&ID=398

38

2. Hoofdstuk 2 – EU-beleid ten opzichte van Israël 2.1.

Inleiding

In hoofdstuk 1 werd de economie van Israël uitgebreid besproken. In dit hoofdstuk zal een algemeen overzicht gegeven worden van de verschillende soorten akkoorden tussen Europa en Israël, en een uiteenzetting van het beleid van de EU ten aanzien van Israël. Israël is een klein land en is, wat beleid en akkoorden betreft, de vragende partij t.o.v. de EU. Derhalve, om over de relaties met de EU te spreken, moet het algemene en specifieke beleid van de EU t.a.v. het Midden-Oosten en Israël besproken worden. Eerst zal het belang van Israël als partner van de EU en als prominent land in de regio van het Midden-Oosten, en zijn relatie met de EU, kort beschreven worden. Nadien zullen de plannen voor de hele regio, met name het 'EuroMediterranean Partnership' (EMP) toegelicht worden, en het belangrijkste akkoord dat deze verbintenis tussen beide partners wettelijk vastlegt, het 'Association Agreement' (AA). Daarna komt de 'European Neighbourhood Policy' (ENP) aan bod en het instrument van de implementatie van de ENP, namelijk het 'Action Plan' (AP), sluit het hoofdstuk af.

2.2.

EU en Israël - natuurlijke partners?

De geschiedenis van de relatie tussen Europa en Israël is even oud als het geschreven woord en werd beïnvloed door talloze elementen. De triomfboog in Rome met reliëfkunsten over de schatten die uit Israël naar het Romeinse Rijk werden geëxporteerd, specerijenhandel, OudGriekse woorden in de Aramese bijbel, voorbeelden te over om dit te illustreren, maar hier dieper op ingaan zou ons veel te ver in de tijd voeren. Israël is gesticht door joden die uit Europa kwamen. Een groot percentage van de joodse bevolking beschouwt zichzelf dan ook als Europeaan omwille van zijn afkomst. De culturele, historische, sociale, politieke, religieuze en economische banden zijn ontelbaar. Het belang van de relatie kan niet onderschat worden. De Israëlische economie is niet groot genoeg om invloed op die van de EU uit te oefenen. Niettemin is een onverschillige houding tegenover Israël praktisch onmogelijk, en de EU is inderdaad actief aan het zoeken naar formules die, ondermeer, de banden met Israël zullen verbeteren en versterken. Maar de politieke onstabiliteit van de regio, gecombineerd met de speciale geschiedenis die de EU met Israël verbindt, weegt zwaar door in vergelijking met andere regio's in de wereld en zorgt voor complexe en zeer geladen betrekkingen. Het alsmaar sterker wordende netwerk van 39

economische en culturele banden op bilateraal niveau staat schril tegenover de politieke relatie die gekenmerkt wordt door ontgoocheling, wantrouwen en bitterheid. (Dachs, 2004, p.10) De grote tragische gebeurtenissen en verwikkelingen in het Midden-Oosten en Europa betekenden niet alleen een hertekening van de grenzen in de regio's zelf, maar ook een verandering van de onderlinge relaties in het Midden-Oosten en van de betrekkingen van het Midden-Oosten met Europa: de tweede wereldoorlog, de Holocaust, de Naqba (de ramp die de Palestijnen meemaakten tijdens de oorlog van 1948 die uitbrak naar aanleiding van de onafhankelijkheidsverklaring van Israël) en de oorlogen die instabiliteit naar andere regio's exporteerden, zoals die van: 1956 (Suez-oorlog waar Engeland en Frankrijk betrokken partijen waren en de nationalisering van het Kanaal van Suez door Egypte), 1967 (beter bekend als de “zesdaagse oorlog” waar de Sinaï, de Golanhoogte, de Gazastrook en de Westelijke Jordaanoever in Israëlische handen vielen en een tweede golf van Palestijnse vluchtelingen veroorzaakte), 1973 (ook beter bekend als de “Yom Kippur” oorlog waar de oliecrisis uit voortvloeide). Deze lijst kent geen eind, en de meest recente oorlog in Gaza is juist nog een mijlpaal in het conflict tussen de Joden en de Arabieren dat al meer dan honderd jaar zijn slachtoffers eist. Europa is opnieuw “geboren” na de Tweede Wereldoorlog en is echt geëvolueerd sinds de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal van 195220. Dit proces van integratie heeft van de EU de grootste handelspartner ter wereld gemaakt. De dominante positie van de EU als handelspartner wordt vertaald als een instrument voor haar buitenlands beleid en de wens om een internationale rol in de geglobaliseerde wereld te spelen. Niets kan beter de positieve invloed illustreren van een economische samenwerking die geleid heeft tot harmonie tussen de lidstaten op politiek en militair niveau dan de EU, maar of dit effect ook kan geëxporteerd worden naar andere landen, is nog niet aangetoond. (Brezis, 2004) De handelsakkoorden kunnen gehanteerd worden om een derde land toegang te geven tot de Europese interne markt, maar moeten ook gezien worden als een extern en politiek beleid van de EU. Aangezien Europa economisch sterk staat, is de EU een aantrekkelijke partner om zaken mee te doen. Maar deze aantrekkelijkheid wordt ook gebruikt voor politieke doeleinden, zoals het associatieakkoord met de Palestijnse Autoriteit van 1997 tijdens een periode waar het vredesproces ontspoorde. (Keukeleire, 2008, p.199-228,274-287)

20

De auteur is wel op de hoogte van de reeks akkoorden en verdragen die de verschillende Gemeenschappen vormden, maar zal voor de duidelijkheid en eenvoud altijd over de EU spreken en niet over de EEG, EGKS of de EG.

40

Om een duidelijker beeld te geven van het belang van Israël en de regio, kunnen wij verwijzen naar de toespraak van Hoog EU-Vertegenwoordiger Javier Solana: “Even in an era of globalisation, geography is still important. It is in the European interest that countries on our borders are well-governed. Neighbours who are engaged in violent conflict [...] on its borders all pose problems for Europe. Resolution of the Arab/Israeli conflict is a strategic priority for Europe. [...] The European Union must remain engaged and ready to commit resources to the problem until it is solved [...] The European Union's interests require a continued engagement with Mediterranean partners, through more effective economic, security and cultural cooperation [...]” (European Commission, 2003, p8) Maar de EU wordt steeds geconfronteerd met het dilemma van natie tegenover integratie. Niet zoals de Verenigde Staten is de EU immers een amalgama van onafhankelijke landen, die hun weg naar een gemeenschappelijke toekomst zoeken. Het is nog altijd praktisch onmogelijk om als één stem te spreken, en de soevereiniteit van elke lidstaat botst tegen een aanvaardbaar verenigd buitenlands politiek beleid voor alle EU-landen. Het verschil in grootte en macht tussen de verschillende lidstaten, de economische (eigen-)belangen, de persoonlijke overtuigingen van elk land over het conflict in het Midden-Oosten, de geschiedenis van elk land met Israël en de joden en het interne wantrouwen tussen de lidstaten, dit alles zorgt voor verminderde politieke macht als het over een zeer beladen ontwerp zoals Israël gaat. (Aoun, 2003) De wens om een politieke speler op wereldniveau te worden gebeurt op dit moment via “soft power”- de vrijhandelsakkoorden, het action plan, samenwerkingsprojecten en regionale coöperaties. Die zullen nu verder besproken worden.

2.3.

Beleid en overeenkomsten

De diplomatieke relaties van de EU met Israël dateren van 1959 (Munin, 2003, p.147-148). Het eerste handelsakkoord werd getekend in 1964 voor een periode van drie jaar. Verdere gesprekken en onderhandelingen brachten een tweede akkoord tot stand in 1970 voor een periode van vijf jaar waarin verdere verminderingen van douanekosten werden onderhandeld. Uiteindelijk werd een vrijhandelsakkoord in 1975 ondertekend. Dit akkoord was de wettelijke basis voor handel met Israël tot 1995, toen dit werd vervangen door het AA. Het economisch beleid van de EU ten aanzien van Israël is een afgeleide van het algemeen beleid van de EU naar het Midden-Oosten toe. Na de vernietigende gevolgen van WOI en WOII heeft het ontstaan van de EU gezorgd voor economische betrekkingen die stabiliteit en een algemeen veiligheidsgevoel beoogden in de lidstaten en ook daadwerkelijk tot stand brachten, 41

waardoor de kans op een WOIII op dit moment althans uitgesloten lijkt. Als gevolg van deze Europese geschiedenis probeert de EU ook politieke en economische vooruitgang te creëren in het Midden-Oosten via culturele, economische en politieke samenwerking tussen de landen in de regio onderling enerzijds, en met de EU anderzijds. De coöperatie tussen de landen in Europa heeft gezorgd voor stabiliteit en economische voorspoed. Het exporteren van zulk gedachtengoed naar het Midden-Oosten zal verschillende en belangrijke doelstellingen voor de EU kunnen realiseren. Economisch en politiek gesproken zal er een nieuwe markt gecreëerd worden, stabiliteit, een vermindering van illegale immigratie – deze vrees van de Zuid-Europese lidstaten was een belangrijke drijfveer voor het ontstaan van het EMP – en misschien het voornaamste: vrede. Europa wordt beïnvloed door gebeurtenissen die zowel van externe aard (bv. de terreuraanslag van 9/11 en het begin van het vredesproces tussen Israël en Palestina) als van interne aard (bv. de uitbreiding van de EU en het integratieproces) kunnen zijn. Als gevolg hiervan voert Europa twee hoofdbeleidslijnen: 'Euro-Mediterranean Partnership' (EMP) en 'European Neighbourhood policy' (ENP).

2.3.1. European Mediterranean Partnership (EMP) - 1995

Het EMP bekijkt het Midden-Oosten 'en bloc' als één regio. In de ontstaanscontext leek dit de meest natuurlijke benadering, hoewel de geschiedenis van de Arabische wereld niet bepaald eenheid vertoont. De hoeveelheid interne gewapende conflicten binnen de Arabische wereld, evenzeer als het Arabisch-Israëlisch conflict, maakt het uitgangspunt van het Midden-Oosten als een natuurlijke eenheid vandaag niet meer zo vanzelfsprekend. Maar in het begin van de jaren '90 was er hoop, en met deze achterliggende gedachte, was de visie op het MiddenOosten als regio niet zo onlogisch. De Oslo-akkoorden, de vrede tussen Israël en Jordanië, de terugkeer van Arafat naar Gaza, de bereidheid van de PLO en Israël tot een dialoog, een linkse – naar Israëlische maatstaven – regering in Israël onder Rabin, al deze elementen verhoogden de verwachtingen op een tweestatenoplossing en de creatie van een 'nieuw' en vreedzaam Midden-Oosten. Onstabiliteit in één land of regio kan rampzalige gevolgen hebben voor de omringende landen. Deze visie op het wereldgebeuren staat centraal in het gehele EU-beleid. Uitgaand van deze gedachte, en gecombineerd met het einde van het conflict tussen het Westen en het Oosten, met het feit dat het Midden-Oosten de plaats is waar het Westen in contact komt met het grote culturele verschil van de Islam en waar tegelijkertijd de economische Noord-Zuid-kloof 42

prominent wordt, heeft de EU één globaal beleid voor het Midden-Oosten uitgestippeld. Deze historische mijlpaal werd gemarkeerd in Barcelona, november 1995. De EU ziet het belang in van de landen die grenzen aan het oosten en zuiden van de Middellandse Zee, met het oog op de eigen veiligheid en sociale stabiliteit. Het EMP is een verdrag tussen de EU en Algerije, Egypte, Israël, Jordanië, Libanon, Marokko, Syrië, Tunesië, Turkije en de Palestijnse Autoriteit21. De meerderheid van de landen op deze lijst worden gekarakteriseerd door een zeer laag inkomen per capita, een hoge werkloosheidsgraad, een hoge graad van staatsschulden en een zeer hoog percentage van bevolkingsgroei (zie figuur 29).

Figuur 29 Bevolkingsaangroei 2000-2006 (eigen werk op basis van: http://nui.epp.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=med_ps1&lang=en)

21

In 1995 waren er 15 lidstaten van de EU, nu zijn er al 27. Andere landen zijn ook uitgenodigd om deel te nemen aan wat nu het 'Barcelona Process: Union for the Mediterranean' genoemd is (zie European Commission, 2008c). Verder zal hier altijd over het EMP gesproken worden.

43

De EU aanziet deze onevenwichtige situatie met ongerustheid: “At present political, economic and social conditions in a number of these countries are sources of instability leading to mass migration, fundamentalist extremism, terrorism, drugs and organized crime. These have a harmful effect both on the region itself and on the Union.” (European Commission, 1994b, p8). Hierbij komt dan nog eens de aanwezigheid van militaire conflicten tussen de landen in de regio en de afhankelijkheid van Europa van de invoer van energiebronnen. Het Midden-Oosten is immers een belangrijke bron van olie en aardgas voor Europa22, en de instabiliteit in de regio is een reden tot ongerustheid. Het EMP beoogt dus de creatie van een stabiele regio en een ondersteuning van de welvaart. Het betreft hier evenzeer een Zuid-Zuid-, als een Noord-Zuid-dialoog. Het is een partnerschap dat steunt op 3 pijlers: politieke, socio-culturele en economische prioriteiten. Het politiek luik heeft als voornaamste doel vrede en stabiliteit te brengen, conflicten op te lossen, veiligheid te brengen, en samen te werken rond thema’s als migratie, wetgeving en veiligheid (bv. nietverspreiding van massavernietigingswapens). Het sociaal-cultureel domein beslaat zaken als mensenrechten, democratie, interculturele dialoog en onderwijs. In het economisch luik tenslotte, het hart - of ‘basket’ in het EMP-jargon (Tovias, 2008) - van het programma, staat de creatie van een vrijhandelszone tegen het jaar 2010 tussen de niet-EU landen centraal. Het beoogde doel hierbij is het tot stand brengen van een gebied van gedeelde welvaart door het promoten van economische stabiliteit. De regionale economische integratie zal kunnen vertaald worden in het genieten van schaaleconomie, het aantrekkelijker worden voor investeringen uit het buitenland en een hoger niveau van binnenlandse concurrentie. Die effecten zullen ook verder economische groei stimuleren en werkgelegenheid voor de EMP landen (European Commission, 2006c, p2). Later zal de EU een vrijhandelsakkoord met de nieuw gecreëerde zone ondertekenen. Het is een langetermijnvisie, een enorme uitdaging voor de planners en de deelnemers, en het vraagt, zeker en vast wat de politieke en voor sommige landen de culturele aspecten betreft, een engagement dat alles behalve vanzelfsprekend is. De EU wil dit proces stimuleren en financieel steunen. In de 'Verklaring van Barcelona en Euromediterraan partnerschap' wordt dit duidelijk gestipuleerd: “De totstandbrenging van de vrijhandelszone en het welslagen van het Euro-mediterrane partnerschap in zijn geheel zijn afhankelijk van een versterking van de financiële samenwerking en een aanzienlijke verhoging van de financiële bijstand van de EU” (European Commission, 2005c). Juist daarvoor heeft de EU een aanzienlijk budget voorzien om dit proces te ondersteunen. Terwijl de EU over bilaterale overeenkomsten (AA) onderhandelt met de verschillende landen, wordt verwacht dat de politieke, culturele en economische aspecten van het EMP vorderingen zullen boeken.

22

Bijna 25% van de invoer van gas komt uit de EMP landen (European Commission, 2009, p14 )

44

Financiële steun wordt verleend via het European Neighbourhood and Partnership Instrument (ENPI)23, maar door zijn hoog economisch peil kan Israël geen steun van het ENPI ontvangen. Het EMP is een uitdaging voor de regio, en biedt een platform aan voor landen die geen andere mogelijkheid hebben om gelijk welke dialoog te voeren. Nergens anders kunnen Israëli's aan dezelfde tafel zitten met bijvoorbeeld Syriërs. De verklaring van Barcelona kwam op een moment van hoop, toen Palestina en Israël op amper een paar stappen stonden van een vreedzame oplossing voor hun langer dan 100 jaar-durende conflict. De benadering van 'Het Midden-Oosten' als een regio bleek de normaalste zaak te zijn. Terwijl de geschiedenis (cf. het Ottomaanse Rijk) een beeld van een harmonieus samenhangende regio geeft, waar handel en samenwerking vlot verliepen, toont de huidige realiteit echter weinig vertrouwen tussen de landen, gewelddadige conflicten en praktisch geen samenwerking onderling (zelfs het concept van Israël als gemeenschappelijke vijand is niet altijd sterk genoeg voor de Arabische wereld om met één stem te praten). Het valt te betreuren dat diegenen die het meest van een vrijhandelszone kunnen genieten, bijna 15 jaar na het begin van het EMP nauwelijks vorderingen hebben geboekt. Het grootste probleem van het EMP blijft de gewapende conflicten. Het meest opvallende is het vredesproces in het Midden-Oosten (dat de laatste jaren weliswaar eerder virtueel is...) tussen de Israëli's en de Palestijnen. Dit conflict zorgt voor het ontsporen van het EMP, tenminste wat samenwerking tussen Israël en de meerderheid van de Arabische landen betreft. In elk Arabisch land wonen Palestijnse vluchtelingen die al 40 of 60 jaar24 op de terugkeer naar hun dorpen wachten Dat is een extra element van sociale onrust in landen waar de meerderheid van de bevolking zeer jong is en de socio-economische uitzichten niet echt rooskleurig te noemen zijn. Dat, gecombineerd met de nieuwe “Clash of Civilizations” die een climax heeft bereikt in 9/11 en de oorlog in Irak, veroorzaakt een crisissituatie waarin constructieve communicatie eerder onmogelijk wordt. Terwijl in de eerste helft van de jaren '90 een gevoel van hoop en geloof in een betere toekomst heerste, werden de laatste jaren van de 20ste eeuw tot op heden een ware ramp voor “de” oplossing van het Arabisch-Israëlisch conflict. Israël is misschien een democratie, maar geen enkele regering heeft de laatste decennia haar volledige ambtstermijn uitgedaan. Dat is verontrustend als wij bovendien weten dat Israël een militaire 23

Kwam in 2007 in plaats van de TACIS (Oost-Europa en Zuid-Kaukasus) en MEDA (Middellandse Zeegebieden) Programma's. Het toepassingsgebied van het MEDA-programma beslaat enerzijds de Maghreb-landen (Algerije, Marokko en Tunesië) en anderzijds de Mashrak-landen (Egypte, Israël, Jordanië, Palestijnse Autonome Gebieden, Libanon, Syrië, Malta, Cyprus en Turkije). Belangrijke sectoren zijn: ontwikkeling van de particuliere sector, human resource development, hervorming van wetgeving, modernisering van de infrastructuur, hervorming van de transportsector, institutionele ontwikkeling, plattelandsontwikkeling, sociale infrastructuur (water, riolering, elektriciteit), onderwijs en gezondheidszorg, milieu en regionale integratie. Israël komt echter alleen in aanmerking voor regionale fondsen. (EVD, 2006) 24 De eerste golf van vluchtelingen kwam op gang na de 'naqba'/onafhankelijkheid van Israël in 1948, de tweede golf werd veroorzaakt door de “zesdaagse oorlog” van 1967.

45

macht is en dat het lot van vele landen zeer nauw samenhangt met de politieke gebeurtenissen aldaar. De economische kloof tussen Israël en de andere niet-EU-partnerlanden zorgt voor een heleboel kritiek van Israëlische kant over het EMP. Figuur 30 toont duidelijk aan dat Israël economisch dichter bij de EU staat dan gelijk welk ander land. De economische onderwerpen die Israël interesseren op gebied van handel (bv. R&D prioritair boven landbouw), zijn meestal niet van toepassing voor de andere landen die deelnemen aan het EMP. De vorm van de Israëlische economie is onvergelijkbaar met die van zijn buurlanden, en Israël beschouwt zichzelf, hoewel geografisch gelegen in het Midden-Oosten, economisch toch dichter bij Europa. Het BBP per capita in Israël ligt zelfs hoger dan dat van sommige EU-lidstaten.

Figuur 30 BBP per Capita (EUR), 2006 (eigen werk op basis van: http://nui.epp.eurostat.ec.europa.eu/nui/setupModifyTableLayout.do )

De metamorfose die Israël meegemaakt heeft sinds zijn bestaan maakt er een “vreemde eend” binnen de EMP van, op gebied van religie, economie, politiek, recht, etc..., tenminste bekeken vanuit Israëlisch standpunt. Dit gevoel werd nog versterkt in de “Essen Declaration”. In december 1994 heeft de Europese Raad verklaard dat - “Israel, on account of its high level of economic development, should enjoy special status in its relations with the European Union”

46

(European Commission, 1994a, s.p.). De verwachtingen aan Israëlische kant waren en blijven torenhoog25. Israël ziet geen economische toekomst op korte termijn met zijn buurlanden en voelt zich gevangen binnen de regionale binding van het EMP. Met een BBP dat hoger is dan sommige EU landen en zeker in vergelijking met zijn buurlanden wordt gesuggereerd dat Israël eerder aan de kant van de EU binnen het EMP moet staan, en niet aan de kant van de niet-EU-landen (Tovias, paper3, p4). De uitbreiding van de EU versterkt dit argument alleen nog maar, want met Malta en Cyprus aan de EU-zijde is Israël het enige niet-moslimland aan de kant van de mediterrane partnerlanden binnen het EMP. Met meer dan één miljoen immigranten uit de voormalige Sovjet-Unie werd de transformatie van de Israëlische economie vervolledigd, en bij zijn plaats binnen het EMP werden hierdoor nog meer vraagtekens geplaatst (Tovias, 2003a). Door uitzichtloosheid op een vredesproces, door terreuraanslagen, door de moord op Rabin, en door de interne veranderingen die de EU ondergaat, wordt een “erosie” veroorzaakt van de regionale dimensie van het EMP waar Israël en de Arabische partners nauwelijks kunnen coöpereren. (Del Sarto, 2003b) Tovias en Bacaria (1999, p1) winden er geen doekjes om: “This has meant that the Barcelona process has been associated with failure, owing to the impossibility of resolving the contradictions between the declarations and proposals of the European Union concerning the EMP, on the one hand, and EU actions in fields that impinge on these declarations, on the other.” Nochtans verdwijnt het EMP niet. Sinds juli 2008 is er een nieuw initiatief dat leven tracht te blazen in het EMP, “Barcelona Process: Union for the Mediterranean”, getekend tijdens de Paris Summit for the Mediterranean, dat nieuw leven wil blazen in de partnerschappen en grotere visibiliteit wil creëren. Hieronder vallen enkele grootschalige strategische projecten, zoals ‘motorways of the sea’, of de ‘de-pollution of the Mediterranean’. (Delegation of the European Commission to the State of Israel, 2008b, p.10-11)

25

Dit moet allemaal in zijn context gezien worden. In 1993 en 1994 was de civiele Israëlisch/Palestijnse dialoog alom aanwezig. Tientallen organisaties vertegenwoordigden de 'ground level' communicatie. Gecombineerd met de kersverse vrede tussen Israël en Jordanië, leek de creatie van een onafhankelijk Palestina een kwestie van maanden te zijn. Toen was de politieke situatie nog slechts een stap verwijderd van perfecte relaties tussen de landen van het Midden-Oosten. Op dit moment lijken noch een vredesproces noch een tweede declaratie (zoals die van Essen) realistisch te zijn.

47

2.3.2. Association Agreement (AA) - 1995

In 1964 werd het eerste economische akkoord getekend tussen de EU en Israël, waarin 21 producten aan bod kwamen. Dit akkoord was hoofdzakelijk eenzijdig van de kant van de EU en zorgde voor de onmiddellijke verlaging van de douaneheffing en de verhoging van de invoerquota’s voor landbouwproducten. In 1970 werd een tweede akkoord ondertekend. Dit akkoord ging een stapje verder en handelde over 50% van de industriële uitvoerproducten en 40% van het citrusfruit (Dafne, 2001a, p. 7) De doorbraak in de handel tussen de EU en Israël kwam op 1 juli 1975 in de vorm van een vrijhandelsakkoord dat een volledige opheffing van de douaneheffingen op industriële producten en een verlaging van de heffingen op sommige Israëlische landbouwproducten regelde. Dit akkoord had een enorme invloed op de handel tussen de EU en Israël en schonk Israël een gigantisch voordeel in vergelijking met Japan, de VS en andere landen op gebied van de uitvoer van industriële producten, omdat Israël de EU-markt met minder kosten kon penetreren (de EU heeft de douaneheffingen volledig afgeschaft op 1 juli 1977). De douaneheffingen op de uitvoer van landbouwproducten van Israël naar de EU daalden in 1975 onmiddellijk met 40% tot zelfs 80%26. Aan Israëlische kant werd een geleidelijke verlaging van de douaneheffingen tussen 1975 en 1989 in gang gezet. De EU kon bepaalde landbouwproducten uit een beperkte lijst van gewassen naar Israël exporteren, die niet geteelt werden in Israël, met een verlaagd niveau van douaneheffingen. Dit akkoord moet in zijn context bekeken worden. Het werd ondertekend amper twee jaar na de Yom Kippur oorlog en tijdens de jaren van de oliecrisis en het Arabische embargo. Voor Israël was het een economische maar ook een politieke overwinning en werd het aanzien als een signaal vanwege de beleidsmakers van de EU ten aanzien van de Arabische wereld dat zij Israël niet zouden isoleren. Daartegenover staat wel dat de EU toen voor vele jaren de onderhandelingen met Israël heeft bevroren en het aandringen van de Israëlische kant op een nieuw handelsakkoord heeft genegeerd. De eerste oorlog met Libanon, de impasse met de oplossing van het Palestijnse probleem en de uitbraak van de eerste Intifadah zijn maar een paar argumenten voor dit beleid. Met het begin van de onderhandeling tussen Israël en de Palestijnen trad ook een nieuw tijdperk in voor de relatie tussen de EU en Israël. In 1993 werd opnieuw begonnen met de onderhandeling voor een nieuw vrijhandelsakkoord, en toen het EMP tot leven werd geroepen,

26

http://www.discountbank.co.il/cgi-bin/inetcgi/discount/finance/show_item.jsp?itemOID=13589&catID=-13541#11

48

kwamen die onderhandelingen onder de parapluvisie ervan, en werden afgerond in 1995 en kregen de naam ‘Association Agreement’ (AA). Het AA dat op 20 november 1995 werd ondertekend, vormt de wettelijke basis voor de huidige politieke, economische en culturele relaties tussen de EU en Israël. Het belang en potentieel ervan kunnen dan ook niet genoeg benadrukt worden. Het AA is zowel breed, wat de verschillende aspecten die daar aan bod komen betreft, als diep opgevat, wat de mogelijkheden voor toekomstige samenwerking op vele gebieden betreft. De basisveronderstelling van beide partijen in het AA is dat het in hun beider voordeel is om een dialoog aan te gaan over de volgende onderwerpen: economie, wetenschap, technologie, cultuur, audiovisuele media en civiele samenwerking. Het AA zal nieuwe omstandigheden voor de economische betrekkingen creëren, en als gevolg daarvan zullen er handelscreatie, investeringen en samenwerking op economisch en technologisch vlak plaatsvinden. Het AA voorziet een jaarlijkse ontmoeting van de ministers van buitenlandse zaken en de algehele ontwikkeling van sterke politieke relaties. Door het uitbreiden van het akkoord van 1975 op gebied van handel in goederen en diensten, door de tweezijdige liberalisatie van het recht om ondernemingen op te richten (‘right to establish’), door openbare aanbestedingen, door de vrije beweging van kapitaal en tot slot door coöperatie op vlak van wetenschap en technologie, zullen de EU en Israël kunnen profiteren van betere financiële activiteit op eigen markten, van hogere welvaart, werkgelegenheid, verhoogde productiviteit en financiële stabiliteit. Het is vanzelfsprekend dat vrede en regionale economische en politieke stabiliteit ook een doel zijn (AA, artikel 1). De kern van het AA is de vrijhandel. Het is praktisch een verlenging van het vorige akkoord voor de industriële producten. Het belangrijkste verschil is de definitie van ‘rules of origin’. Het AA voorziet een versoepeling van 10%, d.w.z. waar een product vroeger voor de volle 100% in Israël moest geproduceerd worden, mag het nu ook 90% zijn, met uitzondering van textielproducten en kledij (AA, protocol 4, artikel 6). In annex II voorziet het AA een uitgebreide lijst van verwerkingen en/of processen die het eindgeproduceerde goed toch een statuut van eigen product geven, en zo onder de voorwaarden van vrijhandel kan uitgevoerd worden. Voor een industrieel land zoals Israël, waar de sectoren van chemie en elektronica de laatste jaren sterk in belang toenamen, valt deze clausule niet te onderschatten. Als een bepaald niveau van toegevoegde waarde op de grondstof wordt bereikt, is dat voldoende om aan de vereisten van de vrijhandel te voldoen. Verdere toekomstige liberalisatie voor landbouwproducten werd ook voorzien.

49

Artikel 40 legt de verbintenis vast voor wetenschappelijke en technologische coöperatie en vormt de juridische argumentatie voor het deelnemen van Israël aan het ‘Framework Programma’ voor R&D waarin Israël participeert sinds 1996. Artikel 47 legt de basis voor het wegwerken van de verschillen in de bepalingen van standaarden. Op basis van dit artikel werd op 27 juli 1999 het GLP (Good Laboratory Practices)-akkoord getekend. Door de wederzijdse erkenning van de resultaten van de laboratoria verzekert het een hoge kwaliteit, validiteit en betrouwbaarheid van gezondheids- en milieugerelateerde gegevens die gegenereerd worden tijdens testen van cosmetica, industriële chemicaliën, farmaceutica, additieven en pesticiden (Hirsch, 2001, p. 16). Israëlische producten kunnen in Israëlische laboratoria gecontroleerd en goedgekeurd worden. Dat is een belangrijke wegwerking van een niet-tarifaire belemmering op de handel, omdat de producten rechtstreeks naar de EU kunnen uitgevoerd worden zonder extra kosten en tijd om hun veiligheid te controleren27. Het AA legt de voorzieningen vast voor toekomstige liberalisatie van diensten in het algemeen, en financiële diensten in het specifiek (artikel 29). Voor de beleidsmakers in Israël was het AA een teleurstelling omdat vele belangrijke economische zaken naar toekomstige onderhandelingen werden geschoven, en de finale vorm van het AA niet veel aan het reusachtige deficit met de EU zou doen. Het AA werd wel aanzien als een onderdeel van een belangrijk Israëlisch politiek beleid voor de relatie met de EU (Schmid, Moses, Tovias, Calleya, 2006, p 3). De EU en Israël zullen volgens het AA verder aan de volgende onderwerpen werken: competitie en monopolies, intellectuele eigendomsrechten, regionale coöperatie, douane, standaarden, milieu, energie, toerisme, aanpassingen van de wetgeving, informatie, infrastructuur en telecommunicatie, transport, drugs en witwassen van geld, migratie, audiovisuele sector, studentenuitwisseling en andere jeugdprogramma’s, restauratie van historische monumenten, pensioenen en sociale bijdragen voor werknemers, werkloosheid, gender-educatie en professionele opleidingen (artikel 36-66). Deze lange en uitgebreide lijst duidt aan hoe serieus beide partijen het menen om via een veelomvattend wettelijk en gestructureerd akkoord te zorgen dat Israël zich in de EU-markt integreert (Schmid, Moses, Tovias, Calleya, 2006, p 14). Op 23 december 2003 werd overeenstemming bereikt over de verdere liberalisering van de handel in landbouwproducten. De basis van dit akkoord is artikel 11 van het AA waarin staat dat vanaf het jaar 2001 aan progressieve liberalisatie van de handel in landbouwproducten zal gewerkt worden. Het proces van onderhandeling werd versneld als gevolg van de toekomstige toetreding van nieuwe landen tot de EU, waarmee Israël een vrijhandelsakkoord had. De reden 27

http://ec.europa.eu/world/agreements/prepareCreateTreatiesWorkspace/treatiesGeneralData.do?step=0&redirect=t rue&treatyId=239

50

daarvoor was te voorkomen dat de Israëlische uitvoerders zouden benadeeld worden door het verlies van het vrijhandelsakkoord. Het eindresultaat was een wederzijdse liberalisatie van de handel in al dan niet verwerkte landbouwproducten omdat de vrijhandelsakkoorden die Israël had met Polen, Tsjechië, Hongarije, Slovakije en Slovenië ook sommige landbouwproducten (zowel verwerkte als basisproducten) inhielden28. Sinds 1 januari 2006 neemt Israël deel aan het ‘Pan-Euro-Mediterranean protocol of cumulation of origin’.29 Het Midden-Oosten heeft het laagste interregionale handelsniveau in de wereld, en over het belang van economische betrekkingen voor regionale stabiliteit moet weinig meer gezegd worden. De visie van het EMP was de creatie tegen 2010 van een vrijhandelszone tussen de landen in de regio onderling, en nadien tussen deze landen en de EU. Dit doel lijkt nu op korte termijn onbereikbaar te zijn, en dus werd besloten om de landen in de regio die een vrijhandelsakkoord tekenden met mekaar, de mogelijkheid te geven om van regionale accumulatie te genieten. Er wordt verwacht dat economische opportuniteiten via accumulatie de zwakke regionale integriteit zullen versterken30. Zo kan bijvoorbeeld de vrede tussen Israël en Jordanië versterkt worden door de hoge technologische kennis van Israël te combineren met het voordeel van goedkopere Jordaanse arbeid en dan het product nog altijd te laten genieten van de vrijhandel met de EU. Dit akkoord laat Israëlische bedrijven toe om van een verhoogd niveau van soepelheid te genieten. Israël kan dus voor het verkrijgen van grondstoffen en/of productieprocessen er net dat land uitkiezen dat het meeste voordeel biedt voor die bepaalde producten of processen, en nog altijd genieten van de rules of origin. De accumulatie geldt alleen maar voor de landen met een vrijhandelsakkoord tussen mekaar en ook met de EU, en op die manier kan Israël accumuleren met de EU, EFTA, Turkije en Jordanië.31 In mei 2008 heeft de EU de relatie met Israël op gebied van handel in landbouwproducten tot zo goed als het hoogste niveau gebracht. Er werd een historisch vrijhandelsakkoord voor landbouw en bewerkte voedselproducten ondertekend. Dit akkoord zal meer dan 95% van de handel in bewerkte voedselproducten liberaliseren. Het landbouwgedeelte van het bewerkte voedselproduct dat onder de douaneheffing viel, werd weggenomen. De grote gevoeligheid in de EU en Israël van de landbouwsector zorgde ervoor dat onder het AA de landbouwhandel belemmerd werd door douaneheffingen en quota’s (nu werden vele quota’s afgeschaft en voor andere producten net vermeerderd). Dit akkoord (dat nog moet geratificeerd worden) behandelt amper 3% van de totale Israëlische uitvoer maar kan voor de periferie in Israël de redding betekenen. Gewoon door het wegnemen van de quota’s zullen meer producenten een kans

28

http://www.moital.gov.il/NR/exeres/F396430E-3E45-4C4F-81ED-C850E3F48109.htm http://ec.europa.eu/taxation_customs/customs/customs_duties/rules_origin/index_en.htm 30 http://ec.europa.eu/trade/issues/bilateral/countries/israel/index_en.htm 31 http://www.tamas.gov.il/NR/exeres/EE462735-47B2-49B1-A53B-F2296D2ACC49.htm 29

51

krijgen uit te voeren onder de nieuwe voorwaarden van vrijhandel32. Aangezien het aandeel van de EU in de uitvoer van landbouwproducten bijna 75% is, wordt verwacht dat de gevolgen in Israël zeer groot zullen zijn. Ook werd in dit laatste akkoord een upgrade van de relaties tussen de EU en Israël en de participatie van Israël in de EU programma’s opgenomen33. Het deelnemen aan de programma’s zal zorgen voor het dichter laten aansluiten van de Israëlische economie en maatschappij bij de EU-normen en -standaarden en daarmee de competitiviteit van de Israëlische bedrijven op de EU markt verhogen. Tot slot wordt nu gewerkt aan de integratie van Israël binnen de interne markt van de EU.34 Het blijft nog af te wachten wat de gevolgen zullen zijn van de recentste oorlog in de Gazastrook en van de uitspraken van eerste minister Netanyahu, over de volgens hem onaanvaardbare tweestatenoplossing. Een gelekt document (25 april 2009) van het Ministerie van Buitenlandse zaken waarschuwde voor het bevriezen van de toekomstige upgrade van de relaties tussen Israël en de EU, als de ‘Cyprus-oplossing’ het officiële beleid van het land zou worden. Tijdens zijn bezoek aan Europa in de eerste week van mei dit jaar stelde de (controversiële) Israëlische Minister van Buitenlandse Zaken Lieberman, de complete scheiding van joden en moslims als oplossing voor. Deze oplossing voorziet een geforceerde uitwisseling: aan de ene kant het ontmantelen van sommige Israëlische nederzettingen en de terugkeer van die kolonisten naar Israël, aan de andere kant de verhuis van de Arabische burgers van Israël naar de Palestijnse Gebieden. Verder zal er geen Palestijnse staat komen, maar een soort van autonomie onder de bevoegdheid van de Arabische wereld, zoals het Griekse gedeelte van Cyprus door de wereld erkend wordt, terwijl het Turkse gedeelte alleen maar door Ankara wordt erkend en volledig afhankelijk is van de Turkse steun35. De al getekende akkoorden zullen niet afgeschaft worden, volgens Marc Otte, de ‘EU-Speciale Vertegenwoordiger voor het vredesproces in het Midden Oosten’, want daarvoor moet unaniem gestemd worden en dat is zeer onwaarschijnlijk, maar een toekomstige upgrade zal zeker kunnen tegengehouden worden als de regering o.l.v. Netanyahu de vroegere Israëlische overeenkomsten zou willen annuleren, waarin staat dat een Palestijnse staat naast Israël moet komen36. Vier EU-lidstaten hebben al (onofficieel) verkondigd dat zij aan een verdere upgrade niet zullen meewerken zonder de tweestatenoplossing (ook hier moet unaniem gestemd 32

http://www.tamas.gov.il/NR/exeres/B4DCE161-9446-4B0C-B21E-31C5B0DF95F2.htm http://ec.europa.eu/world/agreements/prepareCreateTreatiesWorkspace/treatiesGeneralData.do?step=0&redirect=t rue&treatyId=7302 34 http://www.mfa.gov.il/MFA/About+the+Ministry/MFA+Spokesman/2008/The+EU+and+Israel+upgrade+relations++1 6-June-2008.htm 35 http://www.haaretz.co.il/hasite/spages/1083877.html 36 http://www.haaretz.co.il/hasite/spages/1080631.html 33

52

worden, en in dit geval is de kans dus heel realistisch dat de upgrade er niet zal komen als enkele landen het voorstel vetoën) 37.

2.3.3. European Neighbourhood Policy (ENP) - 2004

De toetreding tot de EU van 12 nieuwe leden38 veranderde ook de geografische realiteit van de nieuwe 'buren': landen die vroeger veraf lagen grenzen plots aan de EU. Dezelfde argumenten die voor het ontstaan van het EMP gebruikt werden, gelden hier. Aldus vertrekkend van het besef dat de EU zeer kwetsbaar staat tegenover onstabiliteit (politiek, economisch en sociaal) en veiligheidsperikelen van de niet-EU-buurlanden, is in 2004 de ENP in het leven geroepen om te zorgen voor betere relaties. Alle landen die grenzen aan een lidstaat van de EU werden aldus lid van de ENP: Algerije, Belarus, Egypte, Israël, Jordanië, Libanon, Libië, Moldavië, Marokko, de Palestijnse Autoriteit, Syrië, Tunesië, Oekraïne, Armenië, Azerbeidjan en Georgië. De Europese ‘Commissaris voor Buitenlandse Zaken en ENP’, Ferrero-Waldner verklaart zich nader: “The European Neighbourhood Policy is founded on the premise that by helping our neighbours we help ourselves. It provides us with a new framework and new tools for promoting good government and economic development in the EU’s neighbourhood. [...] It’s also a way of responding to our neighbours’ desire for closer relations with the EU, without entering into discussions of membership”. (Delegation of the European Commission to the State of Israël, 2007, p.2) De 'Europese waarden' van economische vrijheid, mensenrechten en democratie die de bouwstenen van de EU zijn, betekenen voor de nieuwe buurlanden met hun relatieve armoede en hun autoritaire regimes een morele uitdaging (Dannreuther, 2006). De uitbreiding van de EU vraagt veel inspanning en het eindresultaat van die evolutie is nog altijd niet bekend. Om verder aan de interne processen van integratie binnen de EU te kunnen werken, bestaat er nood aan een gezonde relatie met de aangrenzende of dichtbije niet-EU-landen. Het is hier juist de bedoeling om te zorgen dat er geen nieuwe grenzen tussen de EU en de nieuwe buurlanden gecreëerd worden, om aldus verder te werken aan een betere toekomst voor allen, gezien het belang van de EU voor deze buurlanden. Alle ENP-landen hebben de EU als hun belangrijkste handelspartner en hun economische ontwikkeling is, voor een groot deel, afhankelijk van hun toegankelijkheid tot de Europese interne markt. (Orbie, 2008) 37

http://www.haaretz.co.il/hasite/spages/1080430.html Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slovenië, Slovakije en Tsjechië in 2004, en Bulgarije en Roemenië in 2007 38

53

Deze nood aan betere toegankelijkheid van de interne markt kan gebruikt worden om bilaterale processen, zoals promotie van democratie en mensenrechten, met elk land afzonderlijk te stimuleren. Terwijl het EMP eerder een benadering van een regio in zijn geheel was en aldus de regionale en multilaterale dimensie bekeek, werkt de ENP met elk land individueel, op een bilaterale basis. Het programma wordt per land op maat gemaakt, gebaseerd op ieders noden en inspanningen. Op dit moment is een soort van nieuwe scheidingslijn gecreëerd tussen de 27 lidstaten en 'de rest'. Nieuwe kandidaturen voor toetreding tot de EU zijn in de nabije toekomst niet gepland, en de ENP probeert aldus nieuwe motivatie aan de niet-EU-landen te geven om zo dicht mogelijk betrokken te worden bij de EU als elk land afzonderlijk wenst. Zonder de optie op een toekomstige toetreding tot de EU verstrekt de ENP een alternatieve motivatie, een “stake in the EU’s Internal Market” (European Commission, 2004a, p3). Meer veiligheidsgaranties en betere politieke, economische en culturele coöperatie zullen ervoor zorgen dat niet-EU-landen aan EU-activiteiten zullen kunnen participeren. Het is hierbij wel vanzelfsprekend dat de partnerlanden zich moeten aanpassen aan de standaarden van de EU en niet omgekeerd. Dit betekent in zekere zin een verlies van economische zelfstandigheid. Maar het gaat meer dan alleen over economie, Prodi zag de promotie van de Europese waarden zelfs als de kern van het programma: ‘to extend to this neighbouring region a set of principles, values and standards which define the very essence of the European Union’ (Prodi, 2002, p.5).Dit aspect is een ethisch gevoelig onderwerp; democratie en wetgeving vormen geen obstakel voor Israël, mensenrechten daarentegen zijn een heikeler punt… (Harpaz, 2004c, p.5) De ENP is een zeer ambitieus plan: in ruil voor het overnemen van gedeelde waarden en het implementeren van politieke, economische, wettelijke en institutionele veranderingen belooft de EU de hoogst mogelijke mate van economische en politieke integratie in de EU (zonder effectief lidmaatschap): politieke stabiliteit, economische ontwikkeling, veiligheid, vermindering van armoede en sociale ongelijkheid. Hoe meer inspanningen het partnerland aan de dag legt om de beoogde veranderingen waarover een overeenkomst is bereikt, te realiseren, des te omvangrijker de politieke en economische integratie is die de EU aanbiedt (en dit houdt ook een substantiële financiële en technische ondersteuning in). Het EMP probeert de samenwerking tussen een groep van landen te promoten en is bilateraal geïmplementeerd via het AA. De ENP probeert ook het EMP op korte termijn te ondersteunen aangezien het feit dat sinds 1995 weinig doelstellingen gerealiseerd zijn en wat Israël betreft, is de situatie alleen nog maar aan het verergeren. De ENP zal de bilaterale relaties verder ontwikkelen en de regionale coöperatie daardoor ondersteunen. Het is wel vanzelfsprekend dat de partnerlanden die aangetrokken worden door de voordelen van de Europese interne markt, politieke toegevingen zullen moeten doen. Voor een land als Israël kan de integratie met de interne markt een wereld van verschil voor zijn economie betekenen, maar tot nu toe zorgen de 54

interne politiek (van de EU en van Israël) en de perceptie van veiligheid (van Israël) voor belemmeringen. De politieke situatie verhindert de economische vooruitgang. De economische voordelen kunnen alleen gegeven worden als er ook politieke coöperatie aan gekoppeld wordt. Evenwicht tussen de twee is noodzakelijk: “[...]balance between the levels of ambition in the various areas of our co-operation. The closer we move together in our political dialogue, the more we should be able to do in economic areas as well“. (Verheugen, 2004, p.5) Nu kan elk land kiezen welke aspecten het belangrijkst zijn en kan het in die richting verder werken, onafhankelijk van de regionale realiteit. Dat wordt gerealiseerd via het 'Action Plan' (AP) waarin op gemeenschappelijke basis met de EU de prioriteiten worden bepaald die het land meer laten aansluiten (politiek, economisch, sociaal) bij de EU. Op het moment dat de doelstellingen van het AP worden bereikt, kan over een nieuwe overeenkomst met de EU onderhandeld worden in vervanging van de oude bilaterale overeenkomst. De ENP mag dus niet aanzien worden als een vervanger van het EMP, want de ENP zal geïmplementeerd worden via het EMP en het AA (European Commission, 2004a). Anders gezegd “could [ENP ] offer the key to a desperately needed new dynamic in Euro-Mediterranean relations” (Johansson-Nogués, 2004, p.5). De ENP opent nieuwe partnerschapsmogelijkheden: van coöperatie naar integratie. Israël krijgt een kans om de interne markt van de EU te penetreren en te participeren in EU programma's (bv. Galileo, het GPS-programma, of het Framework Programma voor Research & Development), om de politieke dialoog te intensifiëren en om de eigen economische wetgeving te veranderen en dichter te laten aansluiten bij die van de EU. Op die manier worden beide economieën gestimuleerd en hun samenwerking ondersteund. Israël zal advies en steun via TAIEX39 kunnen krijgen voor de aanpassing van zijn wetgeving, voor de promotie van industriële, culturele, wetenschappelijke, educatieve en ecologische initiatieven, en voor het verdiepen van de economische relaties met de EU. (European Commission, 2004b, p8-9) De unieke positie van Israël binnen de ENP is ontegensprekelijk: “Israel is probably in the best position of all the EU's neighbours to benefit from the economic opportunities offered by ENP. Your economy is well-suited to an advanced level of integration with our own, so the prospect of a stake in the EU's single market is not so remote”. (Ferrero-Waldner, 2005, p3) De vraag is hoe de regionale samenwerking zal beïnvloed worden als elk land zijn eigen agenda zal promoten: “The tailor-made approach [of the ENP] would reinforce bilateral relations 39

“TAIEX is the Technical Assistance and Information Exchange Instrument of the Institution Building unit of Directorate-General Enlargement of the European Commission. Its aim is to provide to the New Member States, acceding countries, candidate countries, and the administrations of the Western Balkans, short-term technical assistance, in line with the overall policy objectives of the European Commission, and in the field of approximation, application and enforcement of EU legislation. Assistance is also provided to those countries included in the EU's European Neighbourhood Policy, as well as Russia”. ()

55

and may therefore come at the expense of regional coherence and solidarity, so needed in the Middle East in general. The EU is faced with a real dilemma” (Harpaz, 2006a, p12). Eén ding staat vast, het EMP als proces heeft meer zuurstof nodig, want de regionale benadering van het Midden-Oosten schiet, tenminste op korte termijn, tekort. De doeleinden van bv. een vrijhandelszone tegen 2010 tussen de EU en de EMP-landen en culturele, politieke en economische samenwerkingen van de landen in het Midden-Oosten onderling, zullen absoluut niet kunnen gerealiseerd worden, op dit moment tenminste, zoals ze voorgesteld werden. Mits de bilaterale coöperatie tussen de EU en de ENP-partnerlanden verhoogt, zal ook de economische afhankelijkheid van de ENP-landen ten opzichte van de EU toenemen (aangezien de EU hun belangrijkste handelspartner is) en op die manier de impact van de EU op de regio vergroten. De wens om een betekenisvolle rol te spelen in het vredesproces wordt, eufemistisch gezegd, met argwaan bekeken door Israël. Er is bijvoorbeeld een EU-missie in Rafah, op de grens tussen Gaza en Egypte, om de vrije handel van goederen en diensten te vrijwaren. De poging om conflicten op te lossen berust echter in het algemeen meer op soft power en het aanbieden van hulp, dan op geweld of opgedrongen controles. (Barbé & Johansson-Nogués, 2008) De ENP geeft Israël nu de kans om aan zijn eigen agenda te werken op gebied van economische betrekkingen, onafhankelijk van de grotere regio waar Israël deel van uitmaakt. Dat zal de communicatie en de samenwerking verbeteren en Israël verplichten om harde beslissingen te nemen, want de EU kan niet meer genegeerd worden als wereldspeler. De kracht van de ENP ligt in het feit dat, hoewel het een heel ruim en breed spectrum beslaat, het tegelijkertijd ook heel gedetailleerd is. Tijdsgebonden en meetbare doelstellingen (volgens het SMART-principe: specific, measurable, attainable, relevant, time-bound) zijn makkelijker om mee te werken, en zorgen voor transparantie in de relaties, die gekenmerkt worden door solidariteit en gelijkheid. (Barbé & Johansson-Nogués, 2008)

In 2008 werden op de 8ste EU-Israël Association Council Meeting de bilaterale relaties geupgraded (Delegation of the European Commission to the State of Israel, 2008b, p.1-4): -

politieke dialoog versterken;

-

economisch-sociale samenwerking en ontwikkeling, voornamelijk op het gebied van tewerkstelling en antidiscriminatie;

-

handelsgerelateerde zaken, zoals dichter aansluiten bij het EU Acquis (communitaire)40 dat aansluit bij de Israëlische wens voor een significante integratie in de Europese

40

“Gemeenschapsrecht”: de verzameling van EU-wetgevingen, alle rechten en plichten van de lidstaten. Kandidaatlidstaten zijn verplicht het acquis te aanvaarden, om te zetten in hun nationale wetgeving en daadwerkelijk toe te passen.

56

eenheidsmarkt; -

samenwerking in databescherming en in de strijd tegen misdaad, terrorisme, fraude;

-

transport, energie, milieu, wetenschap, technologie;

-

hoger onderwijs;

-

trilaterale samenwerking: met de Palestijnse Autoriteiten over transport, energie en handel (overeenkomstig het EU-Israël AA en het gelijkaardige akkoord tussen de EU en de Palestijnse Autoriteiten, het EC-PLO Interim Association Agreement)

Integratie in de interne markt van de EU vraagt om dappere politieke beslissingen. Het is 'open kaart' spelen, want een plan moet gemaakt worden en Israël zal moeten kiezen in welke richting het verder wil werken. Dat gebeurt via het 'Action Plan' dat in het volgende punt verder wordt besproken.

2.3.4. Action Plan (AP) - 2005

Het instrument dat verantwoordelijk is voor de effectieve implementatie van de ENP, is het 'Action Plan' (AP). Het AP werd speciaal in het leven geroepen na de lancering van de ENP in april 2005. Het was oorspronkelijk bedoeld voor 3 jaar, maar werd ondertussen reeds verlengd tot april 2009. Het belang van het AP is duidelijk: “There's enormous untapped potential in our relations on the economic side...Fortunately, we now have the political will and the practical means to exploit this potential” (Ferrero-Waldner, 2005, p2). Het op maat gemaakte AP is de realisatie van de wensen van elk land afzonderlijk. De prioriteiten van elk land, die het AP maken, kunnen dienen als een gids voor de EU wat betreft de korte- en mediumlangetermijnagenda en de behoeften van elk land apart. Het AP is een politiek document dat later kan vertaald worden in effectieve resultaten. Doelstellingen worden gemaakt, en later ook gecontroleerd binnen het AP. Die kunnen later dienen voor een nieuw AA dat zal ondertekend worden. De ENP in het algemeen, en de gesprekken over de verschillende 'Action Plans' met de partnerlanden en met Israël in het bijzonder, kwamen op een somber moment, met als achtergrond het EMP en de weinige resultaten daarvan, en het verergerde conflict in Israël/Palestina. (Johansson-Nogués, 2004) Het AP betekent voor een land als Israël een voordeel. Vermits het economisch niveau van het land veel hoger is dan dat van de rest van de landen in het Midden-Oosten, kan het AP gebruikt worden om snellere vooruitgang te boeken, wat handel betreft. Het stelt de relaties tussen Israël

57

en de EU scherp en geeft er nieuwe energie aan41, en moet door de Israëli's gezien worden als een signaal van het belang van de betrekkingen voor de EU, aangezien Israël het eerste land was dat een AP met de EU ondertekend heeft (Ferrero-Waldner, 2005, p2). De incompatibiliteit van Israël binnen het EMP wordt nu irrelevant. Via het AP zal Israël aan zijn eigen economische en politieke evolutie kunnen werken, en onderhandelen over een toekomstige vrijhandelsovereenkomst met de EU, die veel dichter bij zijn wensen zal staan. Het AP zal Israël helpen bij zijn economische integratie in de EU en bij het verdiepen van de politieke coöperatie: “Israel and the EU will strive to intensify political, security, economic, scientific and cultural relations, and shared responsibility in conflict prevention and conflict resolution” (European Commission, 2004b, p7). Het AP geeft Israël de kans om zijn lang verwacht 'speciaal statuut' van de 'Essen Declaration' (European Commission, 1994a) te realiseren. Het is onmogelijk om politieke gesprekken met Israël te voeren en hierbij het ideologisch en gewapend conflict met de Palestijnen te negeren. Het AP vraagt verder negotiatie over het vredesproces, terrorisme, massavernietigingswapens, mensenrechten, georganiseerde misdaad en zo meer. Andere prioriteiten zijn: migratie, drugs, energie, milieu, wetenschap en technologie en 'people-to-people' contacten (o.m. onderwijs en jeugd). Op economisch gebied zal onderzoek verricht worden naar de structuur en evolutie van de handel om verder aan toegankelijkheid van beide markten voor beide partners te werken. Liberalisatie van handel in diensten, goederen en kapitaal, verbetering van mogelijkheden voor handelsoperaties (o.m. 'Right of establishment' en 'foreign investment'), douanesamenwerking, administratieve coöperatie, sanitaire en phytosanitaire coöperatie, werken aan transparantie van staatshulp voor het competitiebeleid en nog veel meer werd opgenomen in het AP. (European Commission, 2004b). Het AP kan opgesteld worden voor landen waarmee de EU een associatieakkoord heeft. Eerst wordt een 'Country Report' gemaakt door de Europese Commissie om de specifieke prioriteiten van elk land apart te identificeren en nadien wordt een AP opgesteld in samenspraak met het betreffende land. Het AP met Israël is het meest ambitieuze en geavanceerde AP dat gemaakt is met een ENP-land. Het heeft de capaciteit om de huidige EU-Israël relatie volledig te transformeren. Het is een nauwgezet plan met uiteenzetting over de specifieke implementatie van verschillende onderwerpen die tot nu toe niet behandeld werden (Herman, 2006). Het belang van de dienstensector voor de Israëlische economie en de nood aan handelsliberalisering werd door Benita Ferrero-Waldner, de Commissaris van Externe Relaties en ENP, erkend tijdens een speech over het AP: “We recognise that with services representing almost 80% of Israel’s GDP and employment, a more meaningful trading relationship between

41

http://ec.europa.eu/external_relations/israel/index_en.htm

58

us would have to cover services” (Ferrero-Waldner, 2007, p4). Om de implementatie van het AP plan te steunen biedt de EU voor de periode van 2007-2010 €2 miljoen per jaar aan. (European Commission, 2008d, p2) Het eerste gedeelte van het AP gaat over de politieke dialoog en coöperatie. Na een zeer algemene beschrijving van universele waarden en het promoten ervan (wat in de reële politiek niet veel betekent) is het wel merkwaardig dat Israël de tweestatenoplossing als een doel aanvaardt. Na de recente golf van geweld in de Gazastrook en de jongste verkiezingen, waar partijen verkozen werden die zelfs het bestaan van het Palestijnse volk niet erkennen, lijkt dit nu alleen nog maar een droom. Het is duidelijk dat veel tijd en aandacht aan elk woord besteed werd. Terwijl Israël een Palestijnse staat erkent, is het toch mogelijk voor beide kanten om een eigen interpretatie aan de term 'staat' te geven. De EU kan zeggen dat de grens van 1967 als referentie werd gebruikt, terwijl Israël aan iets helemaal anders denkt. Het AP vernoemt de bescherming van de burgerbevolking tijdens anti-terreuroperaties, maar hier kan Israël zich na de luchtaanvallen op de Gazastrook niet meer op beroepen. Verder worden de uitbreiding van de kolonies en de bouw van de veiligheidsbarrière/apartheidsmuur- het is onmogelijk om hier een neutraal woord te kiezen - nergens vermeld. Het valt ook nog af te wachten hoe de EU met Israël zal samenwerken op gebied van de strijd tegen de verspreiding van massavernietigingswapens, gezien de onduidelijkheden die rondom dat onderwerp in Israël bestaan (Action Plan, p. 4-7). Het tweede deel van het AP gaat over de handel. Ook hier wordt geprobeerd om de regionale contacten te versterken via de participatie van Israël in een 'Pan-Euro-Mediterranean cumulation of origin' en de promotie van handel tussen Israël en Jordanië (Action Plan, p9-10). Douanebepalingen, harmonisatie van technische regulaties en standaarden, veiligheid van producten en coöperatie rondom juridische aansprakelijkheid en de bescherming van de eindgebruiker, sanitaire en phytosanitaire wetgevingen en zelfs een EU-benadering van de Israëlische wetgeving omtrent het etiketteren van producten - op die manier zal de koshere markt toegankelijker worden voor EU-producenten - worden hierin behandeld. (Action Plan, p10-11). Er moeten stappen ondernomen worden om de BDI voor alle economische sectoren te bevorderen. Dit aspect is van essentieel belang voor een land als Israël waar de hightech sector de motor van de economie geworden is en geld van buitenlandse investeerders cruciaal is. De liberalisering van diensten in het algemeen en financiële diensten in het bijzonder, sluit het hoofdstuk handel in het AP af met als einddoel de creatie van een vrijhandelszone voor de dienstensector en uiteindelijk de participatie van deze sector in de EU interne markt (Action Plan, p11-12). 59

Voor de periode 2007-2013 werd een budget van €14 miljoen vastgelegd voor de uitvoering van het EU-Israël ENP Action Plan. Dit budget zal verdeeld worden over een zogenaamd ‘twinning’ project. ‘Twinning’ is een samenwerkingsinstrument dat zorgt voor de uitwisseling van ‘best practices’ tussen het partnerland en een EU-lidstaat, voor het maken van wetten en regulaties in het partnerland volgens het EU-Acquis en om institutionele structuren te reorganiseren. In praktijk komt het er op neer dat de EU voor langere periodes experts zendt naar Israël, die daar ter plekke meehelpen aan de implementatie van de projecten bij de Israëlische instituten. De twee grote thema’s waarrond zal gewerkt worden zijn: ‘public transport planning’ en ‘data protection management’ (Delegation of the European Commission to the State of Israel, 2008a, p.8; en 2008b, p.6). In 2008 werd een ‘EU-Israel Business Dialogue’ gelanceerd (de EU had al een dergelijk programma met Rusland, Japan, de VS en India), als nieuw initiatief onder het AP. De bedoelingen zijn evident, en worden eigenlijk telkenmale herhaald: de economische relaties versterken, handelsbelemmeringen wegwerken en coöperatie stimuleren. Deze keer ligt het accent echter wat meer in Europa, voor wie Israël natuurlijk niet de belangrijkste handelspartner is, maar toch vindt vice-president Verheugen dat Europese bedrijven meer moeten investeren in de bloeiende veelbelovende economie van Israël, omdat dit de spanningen in de regio kan verhelpen, in plaats van die net als een hindernis te beschouwen. (Delegation of the European Commission to the State of Israel, 2008a, p.1-2) Het blijft hoe dan ook eerst en vooral een politiek vraagstuk. Hoe dichter Israël de EUwetgeving op het gebied van economie, financiën en handel benadert, hoe meer Israël zijn onafhankelijkheid riskeert te verliezen. Daarom zal de aanpassing van de wetgeving niet van een leien dakje lopen (Harpaz, 2004b, p21).

60

3. Hoofdstuk 3 – Handel tussen de EU en Israël 3.1.

Inleiding

Tot hier toe werd een algemeen beeld gegeven van de Israëlische inspanningen om deel te nemen aan de nieuwe geglobaliseerde wereld. De vorm van de Israëlische economie en de invloed van het ‘blootstellen’ kwamen nadien aan bod. Het Europese beleid en een beschrijving van de relatie tussen de EU en Israël werden in hoofdstuk 2 behandeld. In dit hoofdstuk zal de effectieve handel tussen de EU en Israël beschreven worden. De invloed van het vrijhandelsakkoord van 1975 en van het AA van 1995 op de handel worden onderzocht. De voordelen en de nadelen van de vrijhandelsakkoorden worden via twee casestudies geïllustreerd, namelijk het ‘Framework Programma’ en de Israëlische uitvoer afkomstig van de bezette gebieden. Een toekomstperspectief op de relaties zal dit hoofdstuk afsluiten.

3.2.

De handel tussen de EU en Israël

Om de handel tussen de EU en Israël te beschrijven, is het aangewezen om eerst een algemene vergelijking van het handelsbelang voor elke afzonderlijke partner te tonen. Figuur 31 geeft weer uit welke landen de EU het meest invoert. De invoer in de EU uit Israël in 2007 was goed voor €11,349 miljoen. Hiermee nam Israël een bescheiden deel in van 0,8% van de totale invoer in de EU.

61

Figuur 31 Totale EU-invoer 2007 (eigen werk op basis van: http://trade.ec.europa.eu/doclib/html/111672.htm)

Figuur 32 geeft het aandeel in percentage van de belangrijkste handelspartners qua uitvoer van de EU in 2007. Israël komt met €14,302 miljoen aan 1,2% van de totale uitvoer van de EU.

Figuur 32 Totale EU-uitvoer 2007 (eigen werk op basis van: http://trade.ec.europa.eu/doclib/html/111672.htm)

62

Ten slotte, om het belang van Israël in de totale handel van de EU (invoer+uitvoer) te schetsen, toont figuur 33 dat het de 25ste plaats inneemt, met precies 1% van de totale handel. Deze situering is belangrijk als een referentiepunt, en relativeert sterk het economisch belang van Israël voor de EU als handelspartner. Partners in 2007 World

Mio euro

2.665.926

% 100,0

1 USA

442567

16,6

2 China

303273

11,4

3 Russia

232980

8,7

4 Switzerland

169487

6,4

5 Japan

121861

4,6

6 Norway

120048

4,5

7 Turkey

99509

3,7

25

Israel

25.651

1,0

Figuur 33 Handelspartners EU (http://trade.ec.europa.eu/doclib/html/111672.htm)

Deze relatie kan nu natuurlijk ook bekeken worden vanuit Israëlisch standpunt. Figuur 34 geeft de belangrijkste landen weer waaruit Israël importeert. In 2007 was de EU met €15,093 miljoen de grootste handelspartner. Van de totale invoer naar Israël kwam maar liefst 37% uit de EU.

Figuur 34 Totale Israëlische invoer 2007 (eigen werk op basis van http://trade.ec.europa.eu/doclib/html/111672.htm)

63

Figuur 35 toont de bestemming van de totale Israëlische uitvoer. Hiervan ging in 2007 30% naar de EU. Met €11,668 miljoen was de EU aldus de tweede grootste handelspartner, na de VS.

Figuur 35 Totale Israëlische uitvoer 2007 (eigen werk op basis van: http://trade.ec.europa.eu/doclib/html/111672.htm)

In figuur 36 staat de EU op de 1ste plaats van de voornaamste handelspartners (invoer+uitvoer). De EU was met €26,761 miljoen goed voor 33,5% van de totale Israëlische handel met de wereld. Partners in 2007 World 1

EU

2 USA

Mio euro

%

79.836

100,0

26.761

33,5

19529

24,5

3 Hong Kong

3551

4,4

4 China

3297

4,1

5 Switzerland

2860

3,6

6 India

2410

3,0

Figuur 36 Handelspartners Israël (http://trade.ec.europa.eu/doclib/html/111672.htm)

64

Figuur 37 toont de handelsbalans tussen de EU en Israël. Israël heeft de laatste 10 jaar een relatief stabiel deficit van gemiddeld $5,3 miljard.

Figuur 37 Handel tussen de EU en Israël (eigen werk op basis van: http://www.cbs.gov.il/ts/)

Uit figuur 38 blijkt dat de samenstelling van de totale invoer naar Israël constant gebleven is. Consumptiegoederen (toerisme, voedsel, privéwagens, tv’s) hebben een gemiddelde van 10% sinds de jaren ‘70. Productiegoederen (ruwe diamanten: 25%, instrumenten, landbouw, brandstof, reserveonderdelen, accessoires) hebben een gemiddelde van 73%, en investeringsgoederen (machines, bussen, vliegtuigen, schepen) van 17%. De samenstelling en evolutie van de uitvoer werd al besproken in hoofdstuk 1.

65

Invoer volgens bestemming 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 1970

1980

Consumptiegoederen

1990 Grondstoffen

2000

2007

Investeringsgoederen

Figuur 38 Samenstelling van de invoer naar Israël (eigen werk op basis van: )

Figuur 39 geeft een verdere gedetailleerde opsplitsing van de Israëlische invoer uit de EU in 2008, opgesplitst per sector. De grondstoffen voor de belangrijke chemiesector omvatten 13% van de totale invoer.

Figuur 39 Invoer uit de EU in 2008 (eigen werk op basis van: )

66

Figuur 40 geeft een beeld van de Israëlische uitvoer naar de EU. De al jaren stabiele en zeer lucratieve diamantsector zorgt voor bijna een kwart van de totale uitvoer naar de EU.

Figuur 40 Uitvoer naar de EU volgens sector (eigen werk op basis van: http://cbs.gov.il/reader/publications/head_sub_new.htm#990)

Nu de vorm van de huidige handel bekend is, zal getracht worden om na te gaan of de vrijhandelsakkoorden invloed hadden op de handel en de Israëlische economie. Een omgekeerd onderzoek naar de invloed van Israël op de EU lijkt nutteloos aangezien het aandeel van Israël in de totale handel van de EU verwaarloosbaar is.

3.3.

De invloed van de vrijhandelsakkoorden

Het eerste vrijhandelsakkoord van 1975 regelde de vrijhandel in industriële producten. Vanaf 1977 schafte de EU eenzijdig de douaneheffing af. Figuur 41 toont dat na het tekenen van het eerste vrijhandelsakkoord in 1975, de totale Israëlische uitvoer pijlsnel de hoogte is ingegaan. Dat komt waarschijnlijk door de vergrote quota’s en de verminderde heffingen op sommige landbouwproducten. Sinds 1977 en zeker vanaf 1978 groeide de totale Israëlische uitvoer exponentieel. Dat kan duidelijk gelinkt worden aan de vrije toegang van de Israëlische industrie tot de EU.

67

Figuur 41 Uitvoer van Israël naar de wereld in miljoen lira

42

(eigen werk op basis van: http://www.cbs.gov.il/ts/)

De Israëlische invoer vertoonde een gelijkaardig proces, maar met een aantal jaren vertraging. Figuur 42 toont dat vanaf het begin van de jaren ‘80 de Israëlische invoer uit de wereld steeg. Het begin van de liberalisatie van de Israëlische economie en het eenzijdig blootstellen van de markt veroorzaakte een felle stijging in de totale invoer vanaf het begin van de jaren ‘90.

42

Tot 1980 was de officiële munteenheid van Israël de Lira (ook wel Pound genoemd toen ‘Palestina’ onder Britse controle viel). Die werd nadien vervangen door de Shekel . 1 Shekel = 10 Lira / 1 euro = 5,6 Shekel

68

Figuur 42 Invoer van de wereld in Israël (eigen werk op basis van: http://www.cbs.gov.il/ts/)

Figuur 43 toont duidelijk hoe het vrijhandelsakkoord van 1975 de handel tussen de EU en Israël beïnvloed heeft. Vanaf het moment dat de douaneheffingen aan de Israëlische kant werden afgeschaft in 1989, werd Israël overspoeld door een golf van invoer uit de EU. Handelscreatie kwam tot stand en de invoer uit de EU groeide in 1989 van $7 miljard tot meer dan $10,5 miljard in 1993, terwijl de Israëlische uitvoer maar met $0,5 miljard is toegenomen. Als gevolg van deze evolutie verdubbelde het Israëlisch handelsdeficit op 4 jaar tijd: van $2,9 miljard in 1989 tot $6,2 miljard in 1993. De invoer uit de EU bleef even spectaculair groeien, en het deficit bereikte een record van $8,5 miljard in 1996, of bijna drie maal zoveel als 7 jaren tevoren.

69

Figuur 43 Invloed van het vrijhandelsakkoord van 1975 (eigen werk op basis van: http://www.cbs.gov.il/ts/)

Het AA van 1995 valt minder gemakkelijk te interpreteren op vlak van zijn invloed op de handel. De grootste invloed op de Israëlische invoer gebeurde al in 1989. De vrijhandel in industriële producten sinds 1975 werd gewoonweg hernieuwd als basis en kern van het AA. Israël probeerde al vanaf het begin van de jaren ‘80 opnieuw over de geërodeerde voordelen van het eerste vrijhandelsakkoord te onderhandelen, maar dit werd steeds geweigerd door de EU om politieke redenen, met name het conflict met de Palestijnen. De Israëlische industrie is geëvolueerd naar hightech productieprocessen, en de chemiesector was de jongste jaren de grootste drijvende kracht achter de Israëlische economie. Deze evolutie creëerde een situatie waarin de grondstoffen die Israël invoerde en bewerkte, niet konden genieten van de vrijhandelsvoorwaarden omdat ze niet aan de rules of origin beantwoordden (Hirsch, Inbar, Sadeh, 1996, p. 57-58). Het AA loste dit probleem op door de erkenning van de ‘toegevoegde waarde’ als deel van de productie. Een paar jaar na het bekrachtigen van het AA is er een toename van handel in de chemiesector (zie figuur 14). Tussen 1999 en 2008 groeide het van 15,2% tot 25,9% van de totale Israëlische uitvoer naar de EU (dit kan misschien een verklaring zijn voor het feit dat het deficit van Israël met de EU (zie figuur 7) een paar jaar na het ondertekenen van het AA verkleinde en zich stabiliseerde).

70

Figuur 44 Handel in de chemiesector (eigen werk op basis van: http://cbs.gov.il/www/fr_trade/d4t2.htm)

Wat tot hier toe niet kon gered worden is de textielsector. De textielsector heeft door de hoge loonkosten zware klappen gekregen zowel in de EU als in Israël. Van 7,1% uit de totale Israëlische uitvoer naar de EU in 1999, daalde het naar 2,3% in 2008. Aan EU-zijde daalde de uitvoer naar Israël met bijna 40% tussen 1995 en 2006. Aan beide kanten merken wij wel opnieuw een groei op sinds 2006, het jaar dat Israël deel begon te nemen aan het ‘Pan-EuroMediterranean protocol of cumulation of origin’ met de hoop, onder meer, om de textielsector te steunen. De uitvoer uit de EU naar Israël groeide in 2007 met 10%, en in 2008 met 9,9%. Aan de Israëlische kant werd in 2006 een groei van 9,9% gemeten en sindsdien 0%. Het zal interessant zijn om te zien wat de langetermijngevolgen zullen zijn. De landbouwsector blijft op wereldniveau een problematisch onderwerp, wat handelsliberalisatie betreft. Voor Israël zorgde de uitbreiding van de EU en de interne veranderingen in de samenstelling van de Israëlische economie voor een groot probleem voor de handel met de EU. Het akkoord van 1975 erodeerde snel omdat nieuwe landbouwgewassen werden geïntroduceerd in Israël, gewassen die niet op de lijst van producten uit het akkoord vermeld stonden. Het toetreden van de Zuid-Europese landen tot de EU was ook nadelig voor Israël, aangezien hun “traditionele” producten dezelfde waren als die van Israël. Ook dan

71

werden de aanvragen voor nieuwe protocollen geweigerd. Het belang van de teelt van bloemen en exotisch fruit nam nadien toe, maar dit gebeurde pas na het tekenen van het AA, waardoor deze gewassen nog niet opgenomen werden in de lijst van het AA (Hirsch, Inbar, Sadeh, 1996), maar aanvragen voor nieuwe protocollen werden keer op keer geweigerd. Pas in 2004 werd de handel in landbouwproducten door een nieuw protocol versoepeld. Figuur 45 toont de invloed ervan. Sinds 2004 groeit de handel voor beide partners aanzienlijk.

Figuur 45 Handel in landbouwproducten (eigen werk op basis van: http://www.cbs.gov.il/ts/ )

Figuur 46 gaat over een willekeurig gekozen product (kerstomaten) dat aan bod kwam in de nieuwe protocollen van 2003. Het toont dat het AA weinig invloed had, maar dat er vanaf het moment dat de handel in 2004 versoepelde, direct een enorme stijging merkbaar was.

72

Figuur 46 Uitvoer van kerstomaten (eigen werk op basis van: Central Bureau of Statistics, 2008b)

Het AA en de groei van de handel tussen de EU en Israël hadden ook gevolgen voor de wetgeving. Sinds 1995 komt Israël elk jaar dichter bij het ‘acquis’. De Israëlische wetgevingen op gebied van standaarden en normering, concurrentie, milieu, dierenbescherming en witwassing van geld werden de jongste jaren geleidelijk aan aangepast om dichter aan te leunen bij het acquis. Verder wordt hard onderhandeld over de liberalisatie van diensten en de wetgeving daaromtrent. (Harpaz, 2006b, p. 1002) En ander interessant gevolg van het AA is een conflict tussen de VS en Israël. Israël geniet al jaren van een groeiend handelssurplus met de VS. Van $1,45 miljard in 1997, groeide het surplus tot $11 miljard. Figuur 47 geeft de verhouding weer van het totale handelsdeficit van Israël, ten opzichte van het deficit met de EU en het surplus met de VS. De handel met de EU alleen al creëert een deficit dat sinds 1988 bijna even groot is als het totale deficit dat Israël met al haar handelspartners tezamen heeft. De Amerikanen zeggen dat de aankopen van Israël in de EU gebeuren met de hulp van het VS-surplus, of met andere woorden: de Israeli’s kopen op kosten van de Amerikanen aan in de EU. Het surplus van Israël met de VS is sinds 2000 ongeveer even groot als het deficit met de EU, en sinds 2004 dubbel zo groot. Israël heeft een strategische relatie met de VS, en dit probleem kan zorgen voor extra spanningen (Hirsch, Inbar, Sadeh, 1996). 73

Figuur 47 Totaal handelsdeficit (eigen werk op basis van: http://www.cbs.gov.il/archive/200301/fr_trade/d4t27.htm)

3.4.

Framework Programmes for Research and Technological Development (FP)

In de jaren ’80 begon de Europese hightech industrie zich bedreigd te voelen door de sterke concurrentie uit Japan en de VS. De ICT-sector, micro-elektronica en telecommunicatie waren in gevaar. Amerika stond immers competitief sterk door het feit dat de markt groot en homogeen is (tegenover het gefragmenteerde Europa), en bovendien gaf de overheid veel subsidies voor onderzoek (spin-off). Het was niet alsof er niets innovatiefs gebeurde in Europa, integendeel, vaak bleken belangrijke zogenaamd Amerikaanse ontwikkelingen eigenlijk gebaseerd op originele Europese uitvindingen! Het probleem was dus voornamelijk dat Europa er niet slaagde om zijn innovaties wereldwijd te verspreiden. Ook in Japan werd veel geld gespendeerd aan onderzoek, en werd daar bovenop een protectionistisch beleid gevoerd. Deze situatie was bedreigend op 3 vlakken (Morron, 2008, p.14): - commercieel: door een handelsonevenwicht zou inflatie kunnen ontstaan die de levensstandaard drastisch zou verlagen

74

- sociaal: mensen met een diploma zouden werk moeten zoeken in het buitenland, de zogenaamde “brain drain” - veiligheid: op militair gebied is Europa afhankelijk van hightech, en dit zou dan allemaal moeten geïmporteerd worden. Daarom werden de Framework Programmes (FP) ontworpen: om onderzoek te ondersteunen en aan te moedigen in de European Research Area, en via coöperatie sterker te staan op wereldniveau. Later, in het Verdrag van Amsterdam (1997) wordt er trouwens aangegeven dat het een taak is van de EU om onderzoek en technologische ontwikkeling te promoten. En in 2000 stelde de EU zich tot doel in de Lisbon Strategy om “the most dynamic and competitive knowledge-based economy in the world capable of sustainable economic growth with more and better jobs and greater social cohesion”43 te worden. De FP’s dragen hier duidelijk toe bij. De specifieke acties, voorwaarden en doelstellingen variëren per periode. Zes programma’s zijn ondertussen al afgelopen, FP1 (1984–1987), FP2 (1987–1991), FP3 (1991–1994), FP4 (1994– 1998), FP5 (1998–2002), FP6 (2002–2006), en FP7 (2007–2013) is momenteel aan de gang. Na jaren van politieke dialoog werd Israël in 1993 - toeval of niet, maar dit was net na de Osloakkoorden … - erkend als volle partner in het Europese onderzoeksprogramma. Ondanks dit akkoord was er nog steeds discussie over de status van Israël, en uiteindelijk tekende Israël in 1996 de overeenkomst met de EU om deel te nemen aan het 4de FP als ‘geassocieerd land’. Hiermee was Israël het allereerste land buiten Europa dat mocht participeren. Nadien nam Israël ook deel aan FP5, FP6 en FP7. Op dit moment, FP7, zijn er naast de 27 Europese lidstaten reeds 12 ‘geassocieerde landen’. Deze landen dragen financieel bij tot het FP en genieten dan ook van alle rechten en zijn onderhevig aan alle verplichtingen. Het enige verschil is het feit dat hun vertegenwoordiger geen formele stem heeft in de management comités, maar vermits de meeste beslissingen genomen worden in consensus, heeft dit eigenlijk geen betekenis. De bijdrage wordt berekend op basis van de ratio tussen het BBP van het respectievelijke land en dat van Europa. Voor de deelname aan FP4 betaalde Israël 100 miljoen euro, en kreeg hiervoor €50 miljoen terug in de vorm van subsidies voor Israëlische bedrijven. Voor FP5 droeg Israël €154 miljoen bij, waarvoor het €167 miljoen subsidies terugkreeg. FP6 kostte Israël €190 miljoen, maar bracht €203 miljoen op (meer dan 700 bedrijven kregen subsidies). Hiervan 43

Uit de Lisbon European Council Presidency Conclusions, 23-24/03 (http://www.europarl.europa.eu/summits/lis1_en.htm)

75

kwam €112.4 miljoen terecht bij de universiteiten. De EU is aldus de grootste academische sponsor in Israël, op de Israel Science Foundation na. Dit is op zich al indrukwekkend, maar houdt zelfs nog geen rekening met de intrinsieke waarde van de kennis die Israël heeft opgedaan: deze wordt geschat op €400 miljoen. Er werden strategisch interessante banden gesmeed met toonaangevende Europese bedrijven en instituten, die toegang bieden tot de Europese markt. Voor FP7 wordt nog 40% meer subsidies verwacht. Het is de investering dus meer dan waard. Voorgaande cijfergegevens werden verstrekt door ISERD (2006), Israel Europe Research and Development Directorate, dat in 1996 werd opgericht om Israël te vertegenwoordigen in de Europese FP’s, om de contacten tussen de EU en Israël te verzorgen, om de Israëlische kandidaten te helpen bij het indienen van hun aanvragen om te participeren aan het FP, etc. FP7 beschikt over een budget van bijna €52 miljard (waarvan ongeveer €440 miljoen bijgedragen door Israël) voor 7 jaar. Dit is een stijging van 41% ten op zichte van FP6 aan 2004 prijzen, en 63% aan de huidige prijzen. Er wordt verwacht dat de huidige jaarlijkse investering van de EU van €7 miljard tegen 2030 €200 miljard zal opbrengen als BBP. Het programma vertoont continuïteit met de zes vorige programma’s, maar is ook veel ambitieuzer. Internationale ‘samenwerking’ (‘cooperation’ - 32.36 miljard euro) en een multidisciplinaire benadering vormen de kerndoelstelling, die perfect past binnen het beeld van de geglobaliseerde wereld van vandaag, maar die het dossier wel complexer maakt. De tweede doelstelling gaat over het aanmoedigen van nieuwe ideeën in basisonderzoek (‘ideas’ - 7.46 miljard euro). De derde (‘people’ - 4.73 miljard euro) wil de human resources verbeteren en de internationale mobiliteit van top-onderzoekers vergemakkelijken. De vierde (‘capacities’ - 4.22 miljard euro) verleent steun aan studies voor KMO’s, wil netwerken van stakeholders – universiteiten, industrie, overheid, sponsors – opzetten en de biregionale en bilaterale dialoog versterken. Deze 4 categorieën worden onderverdeeld in 10 thema’s (bv. energie, milieu, gezondheid, transport, ICT, nanotechnologie, …). De evaluatiecriteria voor de projecten omvatten in de eerste plaats uiteraard de wetenschappelijke inbreng, maar letten ook op de kwaliteit van het consortium en het management. Aangezien het programma meer en meer bekendheid krijgt, en de inzendingen dan ook talrijker worden, zal de selectie deze keer ook veel strenger zijn. De nood aan sterke internationale partnerschappen en grootschalige infrastructuur voor geavanceerd onderzoek was nooit zo hoog als nu, wegens de alsmaar talrijker wordende uitdagingen in de wereld, zoals de economische globalisatie. Dankzij FP kunnen Europese onderzoeksinstellingen leren van ‘good practices’ in onderzoek en innovatie uit de rest van de 76

wereld, en omgekeerd. Ook het uitwisselen van wetenschappers wordt aangemoedigd en ondersteund. Hierdoor zijn er nu reeds vele Israëlische wetenschappers werkzaam in de EU. Vandaar het grote belang dat gehecht wordt aan coöperatie tussen de EU en ‘derde landen’ die sinds FP7 extra betrokken worden bij het programma. De wetenschappelijke en technologische samenwerking tussen de EU en Israël brengt vele uitdagingen en kansen met zich mee voor Israëlische ondernemingen, onderzoeksinstellingen en universiteiten, door het delen van kennis en ervaring, en door de toegang tot de Europese markten. (Potočnik Janez, commissaris van Science and research bij de EU, ISERD, 2006) Dit stuk kan afgesloten worden met de rake woorden van Marcel Shaton, algemeen-directeur van ISERD: “The Framework Programme is a European highway for which you are not only given a car, but also gas and travel expenses so that you can get to Europe and spend time there. It is worth noting that Europe is Israel’s closest and most natural market. One can go to Europe and return on the same day. We are accompanying the European integration process, and essentially, we are an inseparable part of this process.” (ISERD, 2006, p.29)

3.5.

Bezette Gebieden en Rules of Origin

Het principe van de “rules of origin” is een belangrijk motief in handelsovereenkomsten, met als voornaamste doel het vermijden van ‘free-riding’ door derde partijen (Hirsch, 2003, p.1). Zo beschrijft ook het vierde protocol in het AA uit 1995 tussen Israël en de EU deze regels. Daarin staat dat een product volledig moet zijn geproduceerd in één staat (“Wholly obtained or which have undergone sufficient working or processing in the territory of a party”) (Hirsch, Inbar, Sadeh, 1996, p.85). Dit heeft verregaande gevolgen, vermits de plaats immers bepaalt welk geheel van voorwaarden en voordelen verbonden zijn aan de handel in dat product. (Zemer & Pardo, 2002, p.1) Aangezien het in 1995 nog voornamelijk agrarische producten betrof, was zo’n dergelijke definitie voldoende en duidelijk. Nadien werd er een bilaterale cumulatie van herkomst van Israëlisch/Europese goederen aan toegevoegd, wat inhield dat goederen die gedeeltelijk in Europa werden gefabriceerd, toch een Israëlisch certificaat kregen. Iets later werd er een AA ondertekend tussen de EU en de PLO (24/02/1997). Dit had als gevolg dat twee handelspartners van de EU hun certificaat van herkomst aan dezelfde producten wilden toekennen. Het akkoord tussen de EU en de PLO is vooral van politiek belang, omdat de Palestijnse Gebieden vanuit economisch standpunt voordien toch reeds konden genieten van de voordelen die het Israëlisch AA uit 1995 bood. 77

Er bestaat trouwens ook een overeenkomst tussen Israël en de Palestijnse Gebieden, het zogenaamd Paris Protocol, dat als Annex IV werd geïncorporeerd in de Gaza-Jerichoovereenkomst (1994). Deze overeenkomst maakt de situatie alleen nog maar complexer. (Hauswaldt, 2003, 598-599) Omdat het ons te ver weg zou voeren van het onderwerp van dit werk, wordt er hier dan ook niet verder op ingegaan. Voor de meeste akkoorden en regio’s in de wereld is het principe van rules of origin eigenlijk een puur technische aangelegenheid, maar voor die paar omstreden territoriale gebieden (Kasjmir, Tibet, Cyprus, e.a.) gaat het gepaard met zware politieke implicaties, gevoeligheden en fricties. Producten uit de Westelijke Jordaanoever, de Gazastrook, Oost-Jeruzalem en de Golanhoogte (vanaf nu Bezette Gebieden genoemd) kregen het certificaat van Israëlische herkomst mee, maar volgens de EU hebben die geen recht op de ‘voorkeursbehandeling44’ (vermindering van douaneheffingen bv.) die toegekend werd aan Israël in het AA. In 1998 veroorzaakte dit een serieus conflict: de EU verklaarde dat Israël zich niet aan het akkoord hield door goederen te exporteren naar de EU die niet onder dit akkoord vielen, omdat ze geproduceerd waren buiten de - internationaal erkende ’67 - grenzen van Israël. Economie en politiek zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, dit kan niet duidelijker aangetoond worden dan in dit geval. En dit wordt nog eens bemoeilijkt door legale en sociale aspecten die er ook nauw mee samenhangen (Zemer & Pardo, 2002, p3). Indien de EU immers de voorkeursvoorwaarden voor producten uit de Bezette Gebieden niet zou toepassen, dan zou dit voornamelijk gevoeld worden door de Palestijnse arbeider, wiens producten niet meer zouden afgenomen worden. Israël redeneert dat het de facto controle uitoefent over de Bezette Gebieden, en dat de goederen dus geproduceerd werden op Israëlisch territorium en dan ook in aanmerking komen voor de voorkeursbehandeling volgens het AA. De EU meent echter dat de Bezette Gebieden de iure niet behoren tot de Staat Israël, dat de bezetting illegaal is volgens de internationale wetgeving en dat daarom de producten uit die gebieden niet mogen genieten van de mooie voorwaarden. Producten die vervaardigd werden in de Bezette Gebieden door Joodse kolonisten, maken deze problematiek nog wat ingewikkelder. Deze Joden, die meestal behoren tot het politiekreligieus nationalistisch spectrum, wensen een Joods certificaat op hun producten. Palestijnen ijveren ervoor dat deze producten als illegaal beschouwd worden. 44

De Engelse term ‘preferential treatment’ klinkt minder geladen dan de letterlijke Nederlandse vertaling, die hier verder telkens zal gebruikt worden.

78

De EU besloot tenslotte dat er geen goederen uit de Bezette Gebieden met een certificaat uit Israël meer mochten aanvaard worden, gebaseerd op volgende argumentatie: "All relevant United Nations Security Council Resolutions lead to the conclusion that neither Israeli settlements in the West Bank and Gaza Strip, nor East Jerusalem and the Golan Heights, can be considered as part of the State of Israel" (European Commission, 1998, p.7). Israël beschouwde dit als een bewijs voor Europese anti-Israël gevoelens. Nochtans bleven de akkoorden gelden voor alle goederen uit Israël zelf, dus op die manier wou Europa net tonen dat ze niet anti-Israël handelden. Europa verklaarde evenmin dat de Bezette Gebieden Palestina waren. Maar Europa kon dit probleem ook niet zomaar negeren, aangezien dit een impliciete goedkeuring van de kolonisatie met zich zou meedragen. Eigenlijk koos Europa niet echt een kant, maar gebaseerd op Resoluties 242 en 338 van de Veiligheidsraad en de Declaratie van Venetië (13/06/1980), kon ze goederen uit de Bezette Gebieden niet blijven aanvaarden met een Israëlisch certificaat (Hauswaldt, 2003, p.610-611). Israël reageerde eigenlijk tamelijk voorzichtig en ‘braaf’ op deze beslissing. Op puur wettelijk gebied had het misschien wel de zaak kunnen winnen, maar het vreesde voor een negatief effect op zijn economische en politieke relatie met Europa. Daarom werd het probleem aangepakt met soft-power diplomatie. Dit toont aan dat Israël toch meer en meer het belang erkent van Europa en op Europese manier wil (onder-)handelen. De meer nationalistische Israëli’s zien deze tendens niet zo zitten (Harpaz, 2004b, p.27-31). Gedurende een conferentie in oktober 2002 met de EU en de Israel Association Council, verklaarde de toenmalige Minister van Buitenlandse zaken Shimon Peres dat de “question is of minimal economic importance but of great political importance” (Douma45, 2006, p.446). Het betreft hier immers voornamelijk uitvoer van landbouwproducten (sinaasappelen en bloemen van de Gazastrook, wijn uit de Golanhoogte, fruitsap van de Westelijke Jordaanoever, cosmetica van de Dode Zee), die amper 10% (US$ 100 miljoen per jaar) uitmaken van de totale export (US$ 7-8 miljard per jaar) naar Europa (Hirsch, 2003, p.6-7). Dus op economische schaal stelt dit voor Israël nauwelijks iets voor, maar op politiek gebied ligt het des te gevoeliger. Eén van de mogelijke oplossingen werd bedacht in de vorm van een spelletje met terminologie: de definiëring van het territorium van de Staat van Israël en de definiëring van ‘transitie’. De Bezette Gebieden kunnen benoemd worden als ‘Qualified Zones in Transition’ (niet in de betekenis van ‘overgang’, maar van ‘onduidelijke positie’), vermits de definitie van wat tot het 45

“EU/Israel: EU and Israel give themselves till early 2003 to Find a Solution on Rules of Origin- Shimon Peres States Determination to Find Technical Solution to this Political Problem”, Bulletin Quotidien Europe, 8323,10, 21-22 October 2002

79

grondgebied Israël behoort niet duidelijk afgebakend werd en dus nog openstaat voor interpretaties (Zemer en Pardo, 2002). Andere benaderingen werden hierna voorgesteld. Ofwel een praktische handelsgerichte benadering die het probleem puur commercieel bekijkt aan de hand van de internationale handelswetgeving, die factoren als ‘de facto controle’, jurisdictie en verantwoordelijkheid benadrukt, en aldus de politieke component tracht te minimaliseren (bv. Article XXVI(5)(a) van de GATT). Ofwel een politieke benadering die net het omgekeerde gaat doen en eerst een antwoord wil op vragen omtrent soevereiniteit en internationale erkenning (Hirsch, 2003, p3-6). Een bilaterale cumulatieve originebepaling (cf. EU-Israël, maar dan Israël-Bezette Gebieden) is nog een latere piste die bewandeld werd, maar dergelijke oplossing kan er pas komen zodra er vrede is tussen Israël en Palestina (Hauswaldt, 2003, p. 591) De EU stelt dat staten eerst vrijhandelsakkoorden moeten sluiten vooraleer rules of origin te gaan cumuleren, de Likudregering verwierp echter deze idee omdat dit zou impliceren dat er zoiets als een economische grens bestaat tussen de twee kanten (Del Sarto & Tovias, 2001, p.70). In augustus 2004 bereikten de EU en Israël eindelijk een overeenkomst die een definitieve oplossing van het probleem van de rules of origin in relatie tot de Bezette Gebieden voorzag. Hierbij werd overeengekomen dat Israël de geografische locatie van de productie specificeert (bv. Israël-Bethlehem), maar niet expliciet in een officieel document (het certificaat van herkomst) hoeft te vermelden dat dit in de Bezette Gebieden ligt en hierdoor impliciet zou toegeven dat dit niet Israël is. Voor de EU betekent dit dat ze de kans krijgt om de voorkeursbehandeling te geven aan goederen die uit het eigenlijke Israël (volgens de grenzen van 1967) komen, maar douanetaksen kan heffen op die producten die van de Bezette Gebieden komen, en op die manier ook de niet-erkenning van de bezetting kan in stand houden: “Operators presenting preferential proofs of origin under the EU-Israel Association Agreement are informed that the preferential treatment will be refused to the goods for which the proof of origin indicates that the production conferring originating status has taken place in a city, village or industrial zone which is brought under Israeli Administration since 1967” (EC, 2005d, p.1). Op politiek niveau creëerde deze oplossing twee verschillende gedachtengangen: de toenmalige Minister van Handel en Industrie, E. Olmert, beschouwde de oplossing als puur technisch (dus niet politiek), en enkel en alleen voordelig voor Israëlische exporteurs. De toenmalige minister van Buitenlandse Zaken, S. Shalom, verbond echter zware politieke gevolgen aan deze oplossing, met name dat Israël op deze manier indirect Europa’s standpunt over de Bezette Gebieden aanvaardt (Harpaz, 2004c, p.3).

80

Deze problematiek kan niet beter worden afgesloten dan met het volgende citaat: “The solution to an economic problem is not exclusively an economic solution, and the solution to a political problem is not exclusively a political solution. Unfortunately, the actors that intervene in the process, especially the economic pressure groups, often defend political positions that do not contribute to the solution of the problems” (Tovias & Bacaria, 1999, p.5).

81

4. Algemeen besluit De EU en Israël kennen een lange traditie van contacten. Israël was het eerste land in het Midden-Oosten dat een vrijhandelsakkoord ondertekend heeft met de EU in 1975. De politieke, en in relatie daarmee ook de economische betrekkingen, hebben pieken, maar ook dalmomenten gekend. Door de complexe realiteit in de regio groeide de EU uit tot de belangrijkste handelspartner van Israël in 2008, goed voor bijna 35% van de totale buitenlandse handel van Israël. Deze prominente positie van de EU deed de afhankelijkheid van Israël t.o.v. de EU langzaam maar zeker groeien. Het heeft jaren geduurd, en het proces is nog niet voltooid, maar Israël begint dit eindelijk onder ogen te zien. Om verder van de voordelen van de handel met de EU te kunnen genieten, wordt kritiek uit Brussel over het controversieel politieke en veiligheidsbeleid van Israël, hoe langer hoe meer, serieus genomen (Harpaz, 2004b, p. 26). Tegelijkertijd maakte de Israëlische economie een grondige evolutie door. Van een overwegend agrarisch en protectionistisch land ontwikkelde Israël zich tot een land met hoge technologische productieprocessen, in samenhang met een beleid dat vrijhandelsakkoorden trachtte te ondertekenen en de markt wou liberaliseren. Israël investeerde al zijn energie in het opzetten van handel binnen de context van een geglobaliseerde wereldeconomie, en toonde zich als een fervent speler in het milieu van de internationale handelsbetrekkingen. Aan de kant van de EU werden beleidsplannen bedacht om de relaties met de landen rondom de EU te regulariseren. In 1994 werd het EMP in het leven geroepen en een reeks van vrijhandelsakkoorden (AA) werden ondertekend door de landen van het Midden-Oosten, waaronder Israël. Na het uitbreiden van de EU kwam de ENP tot stand en werd het AP opgesteld met het oog op het verder intensifiëren van de bilaterale relaties. Terwijl de EU de belangrijkste handelspartner van Israël is, staat, omgekeerd, Israël slechts op de 25ste plaats in de EU-ranglijst en neemt maar 1% van de totale wereldhandel van de EU voor zijn rekening. Als gevolg van deze onevenwichtige situatie zien wij een uiterst sterke invloed van de vrijhandelsakkoorden op de samenstelling en de intensiteit van de handel aan Israëlische kant. Met elk akkoord kwam een verhoging in de handelsactiviteiten tussen beide partners, en ermee samenhangend verhoogde welvaart. Definitieve conclusies trekken aangaande de invloed van de vrijhandelsakkoorden wordt echter bemoeilijkt door een aantal externe en interne processen. Zo werd in Israël vanaf het begin van 82

de jaren ‘90 aan de liberalisering van de economie en de verlaging van de douanetarieven met derde landen begonnen. We merken een groei in de invoer uit Azië sinds deze periode. We merken ook een verlaging van het percentage van de invoer uit de EU naar Israël in verhouding tot de totale invoer in die tijd. Het is praktisch onmogelijk om de pure invloed van de vrijhandelsakkoorden te meten en te bepalen, rekening houdend met de handelsstroom, aangezien zowel Israël als de EU invloeden ondervinden uit het wereldgebeuren. Globale processen, zoals 9/11, de oorlogen in Irak en de crisis van 2000, of interne processen, zoals de 1ste en 2de Intifadah, verkiezingen van de Hamas-overheid en de meerdere vrijhandelsakkoorden die Israël ondertekende in de jaren ‘90 met Mercosur, Turkije, e.a. kleuren de realiteit. De Israëlische economie en de handel met de EU worden enorm beïnvloed door de regionale (on)stabiliteit. In 2000 bereikte het Israëlische BBP per capita een indrukwekkend niveau, dat hoger lag dan het gemiddelde niveau van de EU, zoals figuur 18 aantoont. Israëlische academici onderzoeken al jarenlang hoe en onder welke voorwaarden Israël haar relaties met de EU kan verzegelen. Lidmaatschap van de EU is een veelvoorkomende suggestie, want puur economisch bekeken is Israël in feite een sterkere kandidaat dan verschillende EU-lidstaten, maar politieke belemmeringen maken deze optie onrealistisch.

83

BBP per capita in 2000

$ 50000

40000

30000

20000

10000

Luxemburg Noorwegen Verenigde Staten Zwitserland Nederland Denemarken Oostenrijk Ierland Canada Zweden België Australië Verenigd Koninkrijk Duitsland Finland Japan Italië Frankrijk Israël EU27 totaal Spanje Nieuw-Zeeland Griekenland Slovenië Portugal Tsjechië Hongarije Slovakije Polen Mexico Estland Turkije

0

Figuur 48 BBP per capita 2000 (eigen werk op basis van: http://stats.oecd.org/wbos/viewhtml.aspx?queryname=18187&querytype=view&lang=en )

Op het moment dat politieke en veiligheidsproblemen de kop opsteken, wordt de handel zeer negatief beïnvloed. Terwijl de bilaterale relaties geëvolueerd zijn op zo veel domeinen (wetgeving, cultuur, R&D en vrijhandel, om er maar een paar te noemen), blijven de politieke relaties zwaar beladen. Daardoor is er een kloof tussen het de iure en het de facto handelspotentieel van het AA (Harpaz, 2006a). Er wordt gezegd dat Israël een koorddanser is, die moet balanceren op de asymmetrie tussen de strategische verbondenheid met de VS en de economische verbondenheid met de EU (Harpaz, 2006b, p.1020) Verder onderzoek kan verricht worden naar de groei in het handelsdeficit van Israël met de EU, net in een periode waarin nieuwe markten toegankelijk geworden zijn en waarin de Israëlische economie klaar was voor serieuze handel in de hightech sector. Ook de invloed van de regionale samenwerking in het kader van het ‘Pan-Euro-Mediterranean protocol of cumulation of origin’ op het vredesinitiatief is een interessant onderwerp om op te volgen en verder uit te diepen. 84

BIBLIOGRAFIE Aliboni R., 2005, The Geopolitical Implications of the European Neighbourhood Policy, European Foreign Affairs Review, nr. 10, 2005, 1-16 Aoun E., 2003, European Foreign Policy and the Arab-Israeli Dispute: Much Ado About Nothing?, European Foreign Affairs Review, nr. 8, 2003, 289–312 Asiya N., 1990 Israel vehashuq ha’europi hameyuchad (Israël en de Europese verenigde markt), Uitgeverij Nadir, Ramat Hasharon (Hebreeuws) Augier P., 2004, Rules of Origin and the EU-Med Partnership: The Case of Textiles, Journal of European Public Policy, vol. 11, nr. 4, August 2004, 680-700 Avrahami A., 1995, Chasifat hamesheq ha’israeli leyevu me’aratsot shlishiyot hashlav harevi’i (Het blootstellen van de Israëlische markt voor de invoer uit derde landen, faze 4), Israel Tax Quarterly, nr. 89, januari, p. 71-87 (Hebreeuws) Bank Israel, 2009, Israel vehamashber ha’olami: hamlatstot lememshala (Israel en de wereldcrisis: aanbevelingen voor de overhead), Ayalon, Jeruzalem, maart 2009, <www.bankisrael.gov.il/deptdata/papers/paper16h.pdf>, (16/05/2009) Barbé E & Johansson-Nogués E., 2008, The EU as a modest ‘force for good’: the European Neighbourhood Policy, International Affairs, vol. 84, nr. 1, 81–96 Bartels L., 2004, A Legal Analysis of Human Rights Clauses in the European Union's EuroMediterranean Association Agreements, European Foreign Affairs Review, nr. 8, 2003, 51–75 Ben-Basat A., 2001, Memeoravut memshaltit lekalkalat shuq (Van overheidsinterventie tot vrijemarkteconomie), Uitgeverij Am Oved, Tel Aviv (Hebreeuws) Ben-Yosef T., 2008, Bruchim habaim lashuq hachofshi (Welkom tot de vrije markt), Tsivonim Uitgeverij, Mevaseret Tsion Brezis E., 2004, Economic Cooperation and Conflict Resolution: Europe and the Middle East, Working Paper 1/04, Conference: The EU in Regional Conflict Resolution, The Interdisciplinary Center, Herzliya, 24-25/10/2004, <micro5.mscc.huji.ac.il/~iasei/documents/Brezis2.doc>, (10/05/2009) Dachs G., 2004, Israel and Europe, The Troubled Relationship: Between Perceptions and Reality, European Foreign Affairs Review, nr. 11, 2006, 183-201 Dafne I., 2000, Israel vehayechud ha’europi (Israël en de EU), Israel Tax Quarterly, nr. 108, mei, p. 49-64 (Hebreeuws) Dafne I., 2001a, Heskem ha’associatsia ben israel vehaichud ha’europi (Het associatieakkoord tussen Israël en de EU), Israel Tax Quarterly, nr. 114, juni, p. 7-10 (Hebreeuws) Dafne I., 2001b, Hashpa’at harchavat hayechud ha’europi al heyetsu ha’israeli le’europa (De invloed van de uitbreiding van de EU op de Israëlische uitvoer naar de EU), Israel Tax Quarterly, nr. 114, juni, p. 30-41 (Hebreeuws) Dannreuther R., 2006, Developing the Alternative to Enlargement: The European Neighbourhood Policy, European Foreign Affairs Review, nr. 11, 2006, 183-201 De Brabander L., 2008, De relaties tussen EU en Israël zitten in de lift, , (11/05/2009)

I

Deconinck S., s.d., Landbouw en het Israëlisch-Palestijns conflict, <www.boycotisrael.info/Landbouw%20en%20het%20Israelisch-Palestijns%20conflict.pdf>, (12/05/2009) Delegation of the European Commission to the State of Israël, 2007, EU Focus, vol.4 Delegation of the European Commission to the State of Israël, 2008a, Newsletter Europe in Israel, feb 2008, nr. 86. Delegation of the European Commission to the State of Israël, 2008b, Newsletter Europe in Israel, sep 2008, nr. 87. Del Sarto R.A. & Tovias A., 2001, Caught Between Europe and the Orient: Israel and the EMP, The International Spectator, Vol. 36, No.4, October-December 2001, 61-75 Del Sarto R.A. & Schumacher T., 2005, From EMP to ENP: What's at Stake with the European Neighbourhood Policy towards the Southern Mediterranean?, European Foreign Affairs Review, nr. 10, 2005, 17-38 Del Sarto R.A., 2007, Wording and Meaning(s): EU-Israeli Political Cooperation according to the ENP Action Plan, Mediterranean Politics, vol.11, nr. 3, 371-394 Douma W.T., 2006, Israel and Palestinian Authority, in: Blockmans S. & Lazowski A., 2006, The European Union and its Neighbours. A Legal Appraisal of the EU's Policies of Stabilisation, Partnership and Integration, Cambridge University Press, Cambridge, 433-462 Dromzée E., 2007, The EU-Israel Action Plan within the European Neighbourhood Policy: What is the impact of the EU-Israel Action Plan on Human Rights in Israel and the Occupied Palestinian Territories?, Training & Seminar april 2007, www.euromedrights.net, (12/05/2009) Dror Y. & Pardo S, 2006, Approaches and Principles for an Israeli Grand Strategy towards the European Union, European Foreign Affairs Review, nr. 11, 2006, 17-44 Einhorn T., 1994, The role of the Free Trade Agreement between Israel and the EEC: the legal framework for trading with Israel between theory and practice, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden Eu Israel Forum, 2003, The European Union and Israel: from commonalities to partnershipbuilding, Summary and Report of the Annual Conference, 14-15 september 2003, Stresa, Italia European Commission, 1994a, Council report for the European Council in Essen concerning the future Mediterranean Policy, ,(11/05/2009) European Commission, 1994b, Strengthening the Mediterranean Policy of the European Union: establishing a Euro-Mediterranean Partnership, COM(94)FINAL(427), 19.10.1994, , (12/05/2009) European Commission, 1998, Implementation of the interim agreement on trade and traderelated matters between de European Community and Israel, SEC(1998) 695Final, < http://aei.pitt.edu/3345/01/000521_1.pdf>, (10/05/2009) European Commission, 2003, A secure Europe in a better world - European Security Strategy, 12.12.2003, , (12/05/2009)

II

European Commission, 2004a, European Neighbourhood Policy- Strategy Paper 373final, 12.5.2004, , (11/05/2009) European Commission, 2004b, Proposal for a COUNCIL DECISION on the position to be adopted by the Communities and their Member States within the Association Council established by the Euro-Mediterranean Agreement establishing an association between the European Communities and their Member States, of the one part, and the State of Israel, of the other part, with regard to the adoption of a Recommendation on the implementation of the EUIsrael Action Plan, COM(2004) 790final, 9.12.2004, , (11/05/2009) European Commission, 2004c, Country Report Israel, SEC(2004) 568, 12.05.2004, , (12/05/2009) European Commission, 2004d, Communication from the Commission to the Council on the commission proposals for action plans under the European Neighbourhood Policy (ENP); COM(2004) 795 final, 9.12.2004, , (12/05/2009) European Commission, 2005a, European Commission adopts negotiating proposal for services and investment talks with Mediterranean countries, IP/05/787, 24.06.2005, , (12/05/2009) European Commission, 2005b, Joint Press Statement: Jordan, Israel and the EU agree enhanced trading links, IP/05/586, 20.05.2005, , (12/05/2009) European Commission, 2005c, Verklaring van Barcelona en Euro-mediterraan partnerschap, 26/7/2005, , (11/05/2009) European Commission, 2005d, Notice to importers: Imports from Israel into the Community, Official Journal of the European Union, 2005/C 20/02, 25/01/2005 European Commission, 2006a, European Neighbourhood Policy: Economic Review of ENP Countries, Occasional Papers No 25, , (11/05/2009) European Commission, 2006b, ENP Progress Report Israel, SEC(2006) 1507/2 {COM(2006) 726 final}, 29.11.2006,, (12/05/2009) European Commission, 2006c, Trade and the Barcelona process, MEMO/06/139, 23/06/2006, , (12/05/2009) European Commission, 2007a, European Neighbourhood Policy: Economic Review of EU Neighbour Countries, European Economy Occasional Papers, nr.30, , (12/05/2009) European Commission, 2007b, A new approach to international scientific and technological cooperation in the 7th Research Framework Programme (2007-2013) and the 7th Framework Programme of the European Atomica Energy Community (Euratom) (2007-2011), SEC(2007)47, 12.01.2007 III

European Commission, 2008a, ‘Implementation of the European Neighbourhood Policy in 2007’- Progress Report Israel, SEC(2008)394, 3/4/2008, , (11/05/2009) European Commission, 2008b, European Neighbourhood Policy – Israel, MEMO/08/208, 3/4/2008,, (11/05/2009) European Commission, 2008c, Barcelona Process: Union for the Mediterranean, COM(2008) 319 (Final), 20.05.2008, , (12/05/2009) European Commission, 2008d, European Neighbourhood Policy – Israel, MEMO/08/208, 03.04.2008,, (12/05/2009) European commission, 2009, EU Energy in Figures, , (12/05/2009) European Commission, s.d., European Neighbourhood and Partnership Instrument - Israel Strategy Paper 2007-2013 & Indicative Programme 2007-2010, , (11/05/2009) European Commission, s.d., Israel Action Plan, , (11/05/2009) EVD, 2006, MEDA: EU-programma voor het Middellandse Zeegebied, , (11/05/2009) Ferrero-Waldner B., 2005, Israel – European Union relations: fulfilling the potential, SPEECH/05/675, 10.11.2005, Tel Aviv, (12/05/2009) Ferrero-Waldner B., 2007a, Bilateral relations between Israel and the European Union, Speech/07/108, 27.02.2007, Jeruzalem, (12/05/2009) Ferrero-Waldner B., 2007b, Bilateral relations between Israel and the European Union, SPEECH/07/108,, (11/05/2009) Geradin D. & Petit N., 2003, Competition Policy and the Euro-Mediterranean Partnership, European Foreign Affairs Review, nr. 8, 2003, 153–180 Gershler G., 1995, Israel vekeheliya he’europit (Israel en de Europese Gemeenschap), Israel Tax Quarterly, nr. 90, mei 1995, p. 159-167 (Hebreeuws) Giladi D., 1998, Kalkalat Israel (De Israëlische economie), Uitgeverij Ha’ir ha’atiqa, Jeruzalem (Hebreeuws) Gillespie R., 2008, A 'Union for the Mediterranean' … or for the EU?, Mediterranean Politics, vol. 13, nr. 2, 277-286

IV

Halevi N., 1997, Israel's import policy, in: Tovias A. en Wacker U., 1997, The world trade system after the Urugway round: implications for Israel and for the European Union, Proceedings of the Symposium organised by H. Kohl Institute for European Studies of the Hebrew University and the F. Naumann Foundation, April 23-25 1994, p.237-250 Harpaz G., 2004a, Enhanced Relations between the European Union and the State of Israel under the European Neighbourhood Policy: some Legal and Economic Implications", Legal Issues of Economic Integration, vol. 31, nr. 4, 2004, 257–274 Harpaz G., 2004b, The European Union, the Mediterranean and the European Neighbourhood Policy: an Israeli perspective, seminar 27/10/2004, University of Cambridge, , (10/05/2009) Harpaz G., 2004c, The Dispute over the Treatment of Products Exported to the European Union from the Golan Heights, East Jerusalem, the West Bank and the Gaza Strip - The Limits of Power and the Limits of the Law, Journal of World Trade, vol. 38, nr. 6, 1049-1058 Harpaz G., 2005, “Dumping” the Anti-dumping Instruments in the Trade Relations Between the European Union and the State of Israel?, The European Union’s Perspective, Israel Affairs, Vol.12, No.4, October 2006, 642–664 Harpaz G., 2006a, A Proposed Model for Enhanced European Union—Israeli Relations. Prevailing Legal Arrangements and Prospective Juridical Challenges, Joumal of World Trade, vol. 40, nr. 6, 2006, 1115-1144 Harpaz G., 2006b, When East meets West: Approximation of laws in the EU-Mediterranean context, Common Market Law Review, vol.43, nr.4, p. 993-1022 Hauswaldt C., 2003, Problems under the EC-Israel association agreement: the export of good produced in the West Bank and the Gaza Strip under the EC-Israel Association Agreement", European Journal of International Law, 2003, vol. 14, nr. 3, 591-611 Herman L., 2002, Mediniyut idud ha’ashkaot shel israel bata’asiya (Israëlisch beleid voor promotie van investeringen in de industrie), Israel Tax Quarterly, nr. 118, oktober, p. 7-30 (Hebreeuws) Herman L., 2006, An Action Plan or a Plan for Action? Israel and the European Neighbourhood Policy, Mediterranean Politics, vol. 11, nr. 3, 2006, 371-394 Herremans B. & Actieplatform Palestina, 2003, De onregelmatige toepassing van het EG Israël Associatieakkoord, Broederlijk Delen, <www.broederlijkdelen.be/SharedPubli/WebObjects/SharedPubli.woa/wa/.../toepassingassociati eakkoord1012171.pdf>, (11/05/2009) Hirsch B., 2001, Hamesgeret haheskemit shel israel ve’europa vetrumata leyechasei hasachar (De wettelijke overeenkomsten tussen Israël en de EU en hun bijdrage tot de handel), Israel Tax Quarterly, nr. 114, juni, p. 11-20 (Hebreeuws) Hirsch M., 2003, Rules of Origin as trade or foreign policy instruments? The European Union Policy on products manufactured in the settlements in the West Bank and the Gaza Strip, Fordham International Law Journal, 26, 572, 1-15 Hirsch M., Inbar E., Sadeh T., 1996, The future relations between Israel and the European Communities – Some alternatives, Tel Aviv, Bursi IMF, 2009, Israël Country Report, 09/57, IMF, Washington DC, , (16/05/2009)

V

Inbar E., 1998, Improving Israel-EU relations: The European economic area as a possible model, Israel Affairs, vol. 5, nr. 1, 1998, 109-225 ISERD, 2006, Israel and the European Framework Programme for Research and Development, Haaretz, , (05/05/2009) Johansson-Nogués E., 2004, A 'Ring of Friends'? The Implications of the European Neighbourhood Policy for the Mediterranean, European Foreign Affairs Review, nr. 8, 2003, 153–180 Kelly J., 2006, New Wine in Old Wineskins: Promoting Political Reforms through the New European Neighbourhood Policy, Mediterranean Politics, vol. 13, nr. 2, 277-286 Keukeleire S. en Macnaughtan J., 2008, The foreign policy of the European Union, Palgrave Macmillan, New York Khasson V., Vasilyan S., Vos H., 2008, Everybody needs good neighbours: the EU and its neighbourhood, in : Orbie J. et al., Europe's global role: external policies of the European Union, Ashgate publishing limited, Hampshire, 217-237 Landa B. en Even S., 2007, Kalkalat Israel be’idan haglobalisatsia: mashamayuot estrategiot (De Israëlische economie in het tijdperk van globalisatie: strategische betekenissen), Tel Aviv University, Tel Aviv (Hebreeuws) Levental A., 1998, Kalkalat Israel bedagesh qal (De Israëlische economie), Uitgeverij Hamerkaz lecheker Israel, Jeruzalem (Hebreeuws) Lipkin D. en Ziv A., 1990, Qehiliyat hasaqim ha’israelit liqrat Europa 1993 (De Israëlische handelsgemeenschap uitkijkend naar Europa 1993, Tel Aviv, Uitgeverij Hamachon ha’israeli leshivuq (Hebreeuws) Mandelson, P., 2005, EU trade policy and stability in the Middle East, SPEECH/05/288, 19.05.2005,, (12/05/2009) Miller R., 2006, Troubled Neighbours: The EU and Israel, Israel Affairs, Vol.12, No.4, October 2006, 642–664 Mishor D., 2006, Free Trade Agreements as a Vehicle to Growth: The Israeli Experience, International Research Journal of Finance and Economics, nr. 3, 2006, 56-65 Morron M., 2008, The European Union’s Framework Program 7 with an emphasis on ICTVersion 2.0, EFPConsulting Ltd, , (05/05/2009) Munin N., 2003, Ha’yechud ha’europei ve’Israel tmunat matsav (The EU and Israel: state of the play), Israeli Ministry of Finance, Jerusalem (Hebreeuws) Navon E., 2003, EU and Israel: An Historical Perspective (1973-1993), Newsletter of the Israeli Association for the Study of European Integration, vol. 10, juli 2003, 15-19 Newman D. & Yacobi H., 2004, The Role of the EU in the Israel\Palestine Conflict, Mediterranean Politics, vol. 9, nr. 2, 240-247 Panagariya A., 2002, EU Preferential Trade Arrangements and Developing Countries, The World Economy, vol. 25, 1415-1432 Pardo S., 2007, The European Union: A View from Israel Israeli Misperceptions of the EU, Joumal of World Trade, vol. 40, nr. 6, 1115-1144 VI

Pardo S., 2008, Towards an ever closer partnership: a model for a new Euro-Israeli partnership, paper 72, , (10/05/2009) Porter M.E. & Schwab K., 2008, The Global Competitiveness Report, World Economic Forum, Geneva, Switzerland, , (10/05/2009) Prodi R., 2002, A wider Europe: a proximity policy as the key to stability, speech delivered at the 6th ECSA–World Conference, Speech/02/619, Brussels, 5–6 Dec. 2002, , (10/05/2009) Rais E. en Barel S., 1996, Tochnit hachasifa leyevu me’aratsot shlishiyot vehashlachoteha al hatekstil be’israel (Het blootstellen van de Israëlische economie en de invloed op de textielsector), Israel Tax Quarterly, nr. 92, februari, p. 326-336 (Hebreeuws) Rom M., 1998, Benativ hemedinyut hamischarit habenleumit shel Israel (In het pad van Israël’s internationale handelspolitiek), Ramot Uitgeverij, Tel Aviv (Hebreeuws) Sadan E., 2002, Kalkalat Israel vehabitachon haleumi (Israëlische economie en nationale veiligheid), Haifa University, Haifa (Hebreeuws) Sadeh T., 1998, The European Union and Israel: The customs union alternative, Journal of World Trade, vol. 39, nr. 3, 445-482 Sadeh T., 2002, Israel and a Euro-Mediterranean internal market – a survey of existing barriers to trade and possible remedies, in: Xuereb P., 2002, Euro-Mediterranean Integration – the Mediterranean’s European challenge, Enterprises Group, University of Malta. Sadeh T., 2004, Israel and a Euro-Mediterranean internal market, Mediterranean Politics, vol. 8, nr. 2, 214-232 Schmid D., Moses S., Tovias A., Calleya S., 2006, Mapping European and American Economic Initiatives towards Israel and the Palestinian Authority and their Effects on Honest Broker Perceptions, paper 61, , (10/05/2009) Shachaq C., 2007, Mischar benleumi (Internationale handel), Tel Aviv, Uitgeverij Serutei Sachar Chutz (Hebreeuws) Sharon E. en Sofer B., 1996, Chasifat hamesheq ha’israeli leyevu me’aratsot shlishiyot hashlav hachamishi (Het blootstellen van de Israëlische markt voor de invoer uit derde landen, faze 5), Israel Tax Quarterly, nr. 93, juli, p. 1-58 (Hebreeuws) Sharon E. and Fuks B., 1998, Heskemei hasachar hachofshi shel Israel (De vrijhandelsakkoorden van Israël), Israel Tax Quarterly, nr. 98, april, p. 20-41 (Hebreeuws) Smith K.E., 2005, The outsiders: the European neighbourhood policy, International Affairs, vol. 81, nr. 4, 2005, 757-773 Tamqin A., 2003, Europa hamurchevet: ha’izdamnut ha’isqit haba’a (Uitgebreid Europa: toekomstige handelsopportuniteiten), Globs, Tel Aviv (Hebreeuws) Tovias A., 2003a, Mapping Israel’s policy options regarding its future institutionalised relations with the European Union, Centre for European Policy Studies, Working Paper nr. 3, maart 2003, < http://shop.ceps.eu/BookDetail.php?item_id=1005 >, (12/05/2009)

VII

Tovias A., 2003b, Israeli Policy Perspectives on the Euro-Mediterranean Partnership in the Context of EU Enlargement, Mediterranean Politics, vol. 8, nr. 2, 214-232 Tovias A., 2008, The Political Economy Of The Partnership In Comparative Perspective, The Hebrew University, < http://ies.berkeley.edu/research/../research/AlfredTovias.pdf>, (11/05/2009) Tovias A., s.d., Israel and the Barcelona Process, paper3,, (12/05/2009) Tovias A. & Bacaria J., 1999, Free trade and the Mediterranean, Mediterranean Politics, vol. 4, nr. 2, 3-22 Ulshanski, A., 1991, Yachasei Israel vehake’ila ha’europit betchum hachaklaut - mabat liqrat shuk europi achid (De relaties tussen Israël en de Europese Gemeenschap op gebied van landbouw – een kijk op de verenigde Europese markt), Ministerie van Landbouw, Jeruzalem (Hebreeuws) Vahl M., 2006, International agreements in EU neighbourhood policy, Israel Affairs, vol. 5, nr. 1, 109-125 Verheugen G., 2004, The European Neighbourhood Policy, SPEECH/04/141, 19.03.2004, , (12/05/2009) Zemer L., 2003, The Qualified Zones in Transition: Navigating the Dynamics of the Euro-Israeli Customs Dispute, European Journal of International Law, vol. 14, nr. 3, 2003, 591-611 Zemer L. & Pardo S., 2002, An Alternative Euro-Israeli Dispute Resolution. Proposal for the "Rules of Origin" Saga, Jean Monnet Working Papers in Comparative and International Politics, nr. 49

Frequent geconsulteerde websites

http://ec.europa.eu/comm/world/enp/index_en.htm http://www.delisr.ec.europa.eu http://www.cordis.europa.eu/fp7/ http://www.ec.europa.eu/research http://www.iserd.org.il http://www.cogeril.de/dateien/Israel-EU_FP.pdf http://www.investinisrael.gov.il : http://trade.ec.europa.eu http://www.moital.gov.il http://www.cbs.gov.il http://www.bankisrael.gov.il http://export.gov.il http://www.tamas.gov.il http://www.haaretz.co.il http://nui.epp.eurostat.ec.europa.eu http://stats.oecd.org http://www.finance.gov.il

VIII

Cd-roms Central Bureau of Statistics, 2002, Foreign Trade Statistics, Imports by commodities and countries, 1996-2001, nr. 33, Jerusalem Central Bureau of Statistics, 2007, Foreign Trade Statistics, Imports by commodities and countries, 2002-2006, nr. 38, Jerusalem Central Bureau of Statistics, 2008a, Foreign Trade Statistics, Imports by commodities and countries, 2002-2006, nr. 39, Jerusalem Central Bureau of Statistics, 2008b, Foreign Trade Statistics, Exports by commodities and countries, 1996-2007, nr. 39, Jerusalem

Interviews Gesprek met de heer Inbar (‘economisch manager voor de EU-delegatie in Israël’), 16 maart 2009, Ramat Gan Gesprek met de heer Judes Len (‘Chairman of the Israel-British Chamber of Commerce’), 15 maart 2009, Tel Aviv Telefonische gesprekken en e-mails met de heer Ronen Eyal (‘Trade Officer Eu Affairs, Mission of Israël to the EU’), 31 maart-8 mei 2009, Brussel

IX