DE DYNAMIEK VAN DE BRUSSELSE WIJKEN ( )

Sociaaleconomische evolutie van het Brussels grondgebied op het niveau van de wijken (Monitoring Districts), over de periode van 1981/1991 tot vandaag

DE DYNAMIEK VAN DE BRUSSELSE WIJKEN (1981-2006)

B. Wayens, P. Kummert, G. Van Hamme, C. Vandermotten ULB – Institut de Gestion de l'Environnement et d'Aménagement du Territoire P. Deboosere, D. Willaert VUB – Interface Demography J.P. Sanderson, T. Eggerickx UCL – Groupe d'étude de démographie appliquée De Maesschalck, C. Kesteloot KULeuven - Instituut voor Sociale en Economische Geografie met medewerking van S. De Corte VUB - Cosmopolis

v.09nl – oktober 2009 (Nederlandse vertaling maart 2010)

De dynamiek van de Brusselse wijken 1981-2006

I. DE DYNAMIEK VAN DE BRUSSELSE WIJKEN (1981-2006) .................................................................. 1 I. INWONERS VAN DE BRUSSELSE WIJKEN EN HUN EVOLUTIE........................................................ 5 I.1. NIEUWE JONGEREN IN EEN VEROUDEREND GEWEST .................................................................... 7 I.1.1. LEEFTIJDSSTRUCTUUR VAN DE WIJKEN....................................................................................... 8 I.1.2. DE EVOLUTIE VAN DE LEEFTIJDSSTRUCTUUR VAN DE WIJKEN .............................................. 9 I.2. DIVERSIFICATIE VAN DE STRUCTUUR VAN DE HUISHOUDENS ................................................. 10 1.2.1. TOENAME VAN NIET-KLASSIEKE HUISHOUDENS...................................................................... 12 1.2.1.1. ALLEENSTAANDEN ..................................................................................................................................12 1.2.1.2. EENOUDERGEZINNEN..............................................................................................................................15

1.2.2. NIEUWE SAMENLEVINGSVORMEN VAN KOPPELS ..................................................................... 17 1.2.2.1. ‘HOTEL MAMA’-GENERATIE EN ECONOMISCHE STRATEGIEËN...................................................17 1.2.2.2. KOPPELS ZONDER KINDEREN................................................................................................................18 1.2.2.3. KOPPELS MET KIND..................................................................................................................................19

I.3. EEN MEER KOSMOPOLITISCHE STAD................................................................................................ 20 1.3.1. BEHOUD VAN DE HISTORISCHE IMMIGRANTENWIJKEN ......................................................... 22 1.3.2. TOENAME VAN EUROPESE IMMIGRANTEN IN HET OOSTEN ................................................... 22 II. LEVENSOMSTANDIGHEDEN VAN DE BRUSSELSE BEVOLKING ................................................. 24 II.1. INKOMENSVERSCHILLEN BLIJVEN BESTAAN ............................................................................... 24 II.1.1. HET BELASTBARE INKOMEN OP DE BELASTINGAANGIFTE GEEFT GEEN VOLLEDIG BEELD VAN DE KOOPKRACHT ................................................................................................................ 24 II.1.2. DE KLOOF TUSSEN DE WIJKEN BLIJFT IN STAND EN WORDT DIEPER TUSSEN HUISHOUDENS .......................................................................................................................................... 24 II.1.3. INKOMENSSTIJGING IN DE EERSTE OOSTELIJKE KROON ...................................................... 27 II.1.4. MINDER DAN DE HELFT VAN DE VOLWASSENEN HEEFT EEN INKOMEN UIT ARBEID ...... 29 II.2. WERKLOOSHEID IS STRUCTUREEL GEWORDEN........................................................................... 30 II.2.1. SPREIDING VAN DE WERKLOOSHEID MAAR NIET MINDER VERSCHILLEN TUSSEN WIJKEN ...................................................................................................................................................................... 32 VERGELIJKBAARHEID VAN DE GLOBALE WERKLOOSHEID EN PER WIJK..............................................32

II.2.2. HOGERE OPLEIDINGSNIVEAUS EN TOEGANG TOT WERK ...................................................... 37 II.2.2.1. ALGEMENE VERHOGING VAN HET OPLEIDINGSNIVEAU...............................................................37 II.2.2.2. HOGERE OPLEIDINGSNIVEAUS EN TOEGANG TOT WERK .............................................................39

II.2.3. STEEDS MEER VROUWEN OP DE ARBEIDSMARKT.................................................................... 40 II.3. HUISVESTING VERBETERT, MAAR PROBLEMEN MET OVERBEVOLKING EN TOEWIJZING DUREN VOORT .............................................................................................................................................. 42 II.3.1. MEER BASISCOMFORT ................................................................................................................... 42 II.3.2. PROBLEMATISCHE COMFORTVERSCHILLEN ............................................................................ 45 II.3.3. GROTER AANDEEL EIGENAARS IN DE EERSTE KROON ........................................................... 47 III. BRUSSEL TUSSEN BLIJVERS EN MIGRANTEN................................................................................. 51 III.1. BLIJVEN OF VERHUIZEN .................................................................................................................... 51 III.1.1. EEN AANZIENLIJK DEEL BLIJVERS............................................................................................. 52 III.1.2. VERHUIZEN, MAAR WAARHEEN ? ............................................................................................... 53 III.1.2.1. NAAR EEN ANDERE WIJK IN BRUSSEL ..............................................................................................53 III.1.2.2. NAAR HET BUITENLAND.......................................................................................................................53 III.1.2.3. NAAR DE REST VAN BELGIË ................................................................................................................54 III.1.2.4. DE BESTEMMINGEN ZIJN AFHANKELIJK VAN HET SOCIAALECONOMISCHE PROFIEL VAN DE WIJK ....................................................................................................................................................................55

III.2. NIEUWKOMERS EN VERTREKKERS PER ZONE ............................................................................. 57 III.2.1. NIEUWKOMERS EN VERTREKKERS VAN VERSCHILLENDE LEEFTIJDEN, MET VERSCHILLENDE BESTEMMINGEN ........................................................................................................ 57 III.2.2. LAGERE EMIGRATIE VANUIT DE ARME SIKKEL BUITEN BRUSSEL....................................... 59 III.2.3. TWEE VERSCHILLENDE MIGRATIESYSTEMEN IN DE STAD VOOR BUITENLANDERS ........ 60 III.3. VANUIT HET STANDPUNT VAN DE HUISHOUDENS: WELKE WOONKEUZES BIJ EEN VERANDERING VAN SAMENSTELLING? ................................................................................................. 60 III.3.1. LEEFTIJD EN POSITIEVERSCHUIVING IN HET HUISHOUDEN............................................... 63 III.3.2. BRUSSEL VERLATEN WANNEER HET HUISHOUDEN VERANDERT? ...................................... 65 III.3.2.1. HET EFFECT VAN DE LEEFTIJD............................................................................................................66 III.3.2.2. HET EFFECT VAN HET OPLEIDINGSNIVEAU ....................................................................................66 III.3.2.3. HET EFFECT VAN DE WIJK....................................................................................................................69 III.3.2.4. EEN EMPIRISCHE BASIS VOOR VERDER ONDERZOEK...................................................................69

-3-


IV. SOCIAALECONOMISCHE EVOLUTIES VAN WIJKEN EN MIGRATIE: WELKE RELATIE? .. 70 IV.1. HEDENDAAGSE MIGRATIE IN DE STAD: AANZET TOT SYNTHESE .......................................... 70 IV.1.1. BRUSSEL, TONEEL VAN DRIE MIGRATIETYPES ........................................................................ 70 IV.1.2. BRUSSEL, EEN VEELZIJDIGE RUIMTE OP MIGRATIEVLAK .................................................... 71 IV.2. HET EFFECT VAN DE MIGRATIE OP DE SOCIAALECONOMISCHE STRUCTUUR VAN DE WIJKEN............................................................................................................................................................ 73 IV.2.1. MIGRATIES HOUDEN DE SOCIALE EN RUIMTELIJKE VERDELING VAN DE STAD IN STAND ...................................................................................................................................................................... 73 IV.2.2. MIGRATIE HEEFT EEN EFFECT OP DE INKOMENSVERDELING BINNEN DE AGGLOMERATIE ........................................................................................................................................ 74 IV.2.3. MIGRATIES HANDHAVEN DE SPECIFIEKE KENMERKEN VAN DE BRUSSELSE ARBEIDSMARKT ......................................................................................................................................... 75 IV.2.4. DE MIGRATIE NAAR DE RAND WORDT ALTIJD GEMOTIVEERD MET EEN WONINGAANBOD DAT WEINIG AANGEPAST IS AAN JONGE GEZINNEN .......................................... 76 ANNEXES............................................................................................................................................................ 77 SAMENSTELLING VAN DE HUISHOUDENS IN DE LIPRO-TYPOLOGIE .......................................................77 VARIABELEN GEASSOCIEERD MET DE SYNTHESE-COMFORTINDICATOR .............................................79 EMIGRATIE, IMMIGRATIE EN MIGRATIEBALANS PER ZONE......................................................................80

WOORDENLIJST .............................................................................................................................................. 81

-4-


I. INWONERS VAN DE BRUSSELSE WIJKEN EN HUN EVOLUTIE Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bestaat uit 19 gemeenten op een oppervlakte van 161,4 km2. Het Gewest vormt de kern van een veel grotere morfologische agglomeratie, die in totaal 36 gemeenten1 en anderhalf miljoen inwoners telt. Op 1 januari 2008 waren de officiële bevolkingscijfers van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 1.048.491 inwoners. De Brusselse bevolking is de jongste van het land, met een gemiddelde leeftijd van 37,7 jaar in 2007 (tegenover 40,1 jaar in het koninkrijk). In de voorbije anderhalve eeuw werd de demografische ontwikkeling van Brussel sterk overheerst door migratie. Dat fenomeen is vandaag heel duidelijk zichtbaar. De hoofdstad zag haar bevolking de afgelopen jaren toenemen en, zoals voor alle grote steden van Europa geldt, de samenstelling sterk internationaliseren. De laatste volkstelling (de Sociaaleconomische enquête uit 2001) maakt het mogelijk om rekening te houden met de oorspronkelijke nationaliteit van de bevolking. Volgens dit criterium telde Brussel niet minder dan 45 verschillende nationaliteiten van minstens 1000 bewoners. Sindsdien is de samenstelling nog diverser geworden en is de bevolking uit landen van de Europese Unie toegenomen. Het Gewest wordt gekenmerkt door een duidelijke ruimtelijke differentiatie tussen arme wijken, gemengde wijken en betere wijken. De basisstructuur van deze ruimtelijke segregatie volgens sociaaleconomisch statuut heeft oude historische wortels en wordt getroffen door een zekere inertie. Niettemin wijzigt de bevolkingssamenstelling van bepaalde wijken geleidelijk door de komst van nieuwe bewoners, de uitvoering van grote projecten in een aantal wijken, de vastgoedspeculatie en de stijging van de woningprijzen. Brussel is typisch een stad van immigranten, van mensen die buiten het gebied geboren zijn, maar er op een gegeven moment tijdens hun leven komen wonen. In 1991 was slechts 50,8% van de Brusselaars in het Gewest geboren. En wanneer men zich beperkt tot Brusselaars van boven 18 jaar, dan bedraagt het percentage slechts 42,5%. In 2001 zakte het percentage Brusselaars dat in Brussel is geboren nog iets, namelijk tot respectievelijk 49,8% en 40,3%, onder invloed van de recente stijging van de immigratie. De meerderheid van de Brusselaars die buiten het Gewest zijn geboren is afkomstig uit een ander land. In 2001 was 31,7% van de Brusselaars geboren in het buitenland, tegenover 8,4% in Vlaanderen en 10,1% in Wallonië.

Figuur II-1: Factoren van de recente evolutie evolutie van de Brusselse bevolking. Bron: Rijksregister, ADSEI, verwerking door Interface Demography

1

Van der Haegen, H., E. Van Hecke & G. Juchtmans (1996), De Belgische stadsgewesten 1991, Statistische Studiën, 104, Nationaal Instituut voor de Statistiek. -5-


Migratie is de demografische factor die de samenstelling van de bevolking van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest het meest beïnvloedt (figuur I-1). De natuurlijke groei levert sinds 2003 de grootste bijdrage aan de groei van de bevolking, maar de migratiegolven blijven de grootste invloed uitoefenen op de samenstelling. Internationale migratie draagt duidelijk bij tot de groei van de bevolking. Ongeveer een derde van de bevolkingsuitwisselingen tussen België en het buitenland verloopt via Brussel. In 2006 was het saldo van de internationale migratie (dat is het verschil tussen de bevolkingsstromen uit en naar het buitenland) als volgt verdeeld tussen de gewesten: 17.588 mensen voor Brussel, 21.546 voor Vlaanderen en 10.402 voor Wallonië. Naast (en ten dele dankzij) de continue internationale immigratiestroom draagt Brussel ook in hoge mate bij tot de interne migratiedynamiek van België. Het Gewest kent al tientallen jaren een duidelijk negatief intern migratiesaldo. Met andere woorden, er zijn meer inwoners die de hoofdstad verlaten en in een ander deel van het land gaan wonen, dan nieuwkomers uit Vlaanderen en Wallonië die zich in Brussel komen vestigen (kaart I-1). Aangezien dit vooral gezinnen met jonge kinderen betreft, draagt deze migratiestroom bij tot de groei en de verjonging van de bevolking in Vlaanderen en in Wallonië. Dit negatieve saldo bereikte tijdelijk een relatief laag niveau in het midden van de jaren negentig, maar is sinds 2003 weer hoger dan 10.000 mensen per jaar.

Interne migratiebalans met het Brussels Gewest, 2001-2006

(Van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest naar het Brussels Hoofdstedelijk Gewest)/ bevolking van de gemeente in 2001 (%)

Cartografie : IGEAT, ULB

Kaart II-1: interne migratiebalans met het Brussels Gewest, 20012001-2006 Bron: Rijksregister.

In het jaar 1995 kwam er een halt aan de bevolkingsterugloop in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De internationale immigratie volgde hetzelfde ritme als de interne emigratie en oversteeg die soms zelfs. Maar een ander cruciaal fenomeen deed eveneens zijn intrede: sinds 1985 kent een Brussel een positieve natuurlijke groei. Het absolute sterftecijfer daalt sinds een aantal jaar als gevolg van het afnemende aandeel van senioren in de bevolking. De oudste generaties van vandaag behoren tot de pioniers van de verrandstedelijking. De mindere aanwezigheid van senioren, gekoppeld aan een licht stijgende levensverwachting, verklaart de vermindering van het aantal sterfgevallen. De combinatie van de iets hogere -6-


vruchtbaarheidsgraad van de internationale immigranten met de jonge leeftijdspiramide verklaart het jaarlijks stijgende geboorteaantal. In 1995 bereikte de Brusselse bevolking haar laagste volume sinds de Tweede Wereldoorlog, maar sindsdien leidden de contante stijging van de natuurlijke groei en een positief migratiesaldo tot een sterke toename van de bevolking. Volgens het rijksregister is het aantal van een miljoen inwoners overstegen in 2005; op 1 januari 2008 bedroeg het cijfer al 1.048.491 inwoners. Wanneer men daarbij de bevolking optelt die niet is inbegrepen in de officiële cijfers (bijvoorbeeld asielzoekers die een beslissing afwachten en die zijn ingeschreven in een wachtregister), dan overstijgt de Brusselse bevolking vandaag zonder twijfel haar historische maximum uit 1968 (1.079.181 inwoners).

I.1. NIEUWE JONGEREN IN EEN VEROUDEREND GEWEST In 25 jaar tijd heeft de leeftijdsverdeling van de Brusselaars een transformatie ondergaan. Van een verouderende regio is Brussel uitgegroeid tot het enige Belgische gewest dat jaar na jaar zijn bevolking ziet verjongen. De Brusselse wijken spelen een grote rol in de levenscyclus van de bewoners. Jonge volwassenen wonen vooral in het centrum en in de buurt van universiteiten, en verlaten de randwijken waar de oudere generaties wonen. Age moyen, 2006 Gemiddelde leeftijd, 2006

Age moyen des habitants Gemiddelde leeftijd van de inwoners 7 3 , 7 4 9 8 , 1 4 8 8 , 1 4 5 6 , 9 3 4 6 , 9 3 6 9 , 7 3 5 9 , 7 3 7 9 , 4 3 6 9 , 4 3 1 6 , 9 2 Weinig bevolkte wijk quartier peu peuplé

0

1

2 km

Source: DGSIE, registre national Bron: Rijksregister 2006 Bron:ADSEI, ADSEI, Rijksregister 20062006

Cartographie: IGEAT, ULB ULB Cartografie : IGEAT,

Kaart II-2: gemiddelde leeftijd van de wijkbevolking in 2006. Bron: ADSEI, Rijksregister.

In 2006 is de gemiddelde leeftijd van de bevolking in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 37,8 jaar. Het is het jongste gewest van het land. Dit resultaat verbergt een grote variëteit van situaties. De oudste wijk is Scherdemael in Anderlecht met 47,37 jaar en de jongste wijk is Weststation met 29,61 jaar, dus een verschil van 18 jaar. Op de kaart is een duidelijke tegenstelling tussen centrum en rand te zien, met een jong centrum en een oudere rand. Het jongste gedeelte stemt overeen met de ‘arme sikkel’ en strekt zich uit van Laag-Vorst tot het centrum van Sint-Joost via het noordwesten van de Vijfhoek. Deze zone strekt zich uit naar het noordoosten in de richting van het station van Schaarbeek. Een tweede redelijk jonge zone vult de eerste aan. Deze zone dekt het historische hart van Brussel en -7-


strekt zich verder uit tussen de Universiteitswijk en de wijken langs het Josaphatpark. Verder vinden we wijken waar de gemiddelde leeftijd hoger ligt (kaart I-2).

I.1.1. LEEFTIJDSSTRUCTUUR VAN DE WIJKEN Deze contrasten in termen van gemiddelde leeftijd leiden tot nogal verschillende wijksamenstellingen. De jongste bevolkingsgroep, van minder dan 3 jaar, concentreert zich in de arme sikkel (figuur I-2, piramide Molenbeek-centrum). De factoren die de jonge leeftijd van deze wijken verklaren, zijn enerzijds het gewicht van de jongste leeftijdsgroepen, maar vooral de ondervertegenwoordiging van de oudste leeftijdsgroepen (45-64 jaar, en 65 jaar en ouder), die zich vooral in de rand concentreren. De arme sikkel heeft een grote concentratie buitenlandse bevolking, afkomstig uit Turkije en NoordAfrika en met een hogere vruchtbaarheid dan de Europese en Belgische normen. Daarnaast hebben deze wijken ook een hoger aandeel van volwassenen op een leeftijd waarop ze zich voortplanten. Allemaal elementen die het belangrijke aandeel van jonge kinderen in deze wijken verklaren2. Berchem-centrum (westelijke zone)

Molenbeek-centrum (centrale zone-west)

100-104

100-104

mannen Hommes Femmes vrouwen

80-84

80-84

70-74

70-74

60-64

60-64

50-54

50-54

40-44

40-44

30-34

30-34

20-24

20-24

10-14

10-14

0-4 150

130

110

90

70

50

30

10

vrouwen Femmes

90-94

90-94 Hommes mannen

0-4 10

30

50

70

90

110

130

150

150

130

110

90

70

50

30

10

10

30

50

70

90

110

130

150

Squares (centrale zone-oost)

Dansaert (vijfhoek) 110-114

100-104 100-104

mannen Hommes

vrouwen Femmes

90-94

90-94

mannen

vrouwen

80-84

80-84 70-74

70-74

60-64

60-64

50-54

50-54 40-44

40-44

30-34

30-34

20-24

20-24

10-14

10-14

0-4 150

130

110

90

70

50

30

10

0-4 10

30

50

70

90

110

130

150

150

130

110

90

70

50

30

10

10

30

50

70

90

110

130

150

Paduwa (tussenliggende oostelijke zone) Sint-Paulus (externe oostelijke zone) 110-114

110-114

100-104

100-104

mannen

90-94 80-84

mannen

80-84

70-74

70-74

60-64

60-64

50-54

50-54

40-44

40-44

30-34

30-34

20-24

20-24

10-14

10-14

0-4 150

130

110

90

70

50

30

10

vrouwen

90-94

vrouwen

0-4 10

30

50

70

90

110

130

150

150

130

110

90

70

50

30

10

10

30

50

70

90

110

130

150

Figuur II-2: leeftijdspiramide van enkele Brusselse wijken in 2006. De piramide van het gewestelijke gemiddelde is weergegeven als een lichte achtergrond op de grafieken. Elke wijk is gekozen vanwege zijn representativiteit voor een deel van het Gewest (zie woordenlijst): Berchemcentrum voor de westelijke zone3, Molenbeek-centrum voor de centrale zone (west), Dansaert en Squares voor de centrale zone (oost), Paduwa voor de tussenliggende oostelijke zone en Sint-Paulus voor de externe oostelijke zone. Bron: Rijksregister.

2

Eggerickx Th., Poulain M. et Kesteloot Ch., 2002, La population allochtone en Belgique, Monographie 3 du recensement de la population de 1991, INS-SSTC, Bruxelles, 259 p. 3 Zie woordenlist , item "Structure spatiale de la Région de Bruxelles-Capitale, ruimtelijke structuur van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest »". -8-


De grote concentratie jonge volwassenen (18-29 jaar) en mensen van 30 tot 44 jaar in de historische centrumwijken en de uitlopers naar het oosten verklaart waarom deze zone een redelijk jong profiel heeft, hoewel de gemiddelde leeftijd hoger is dan de eerste zone. Het onderzoek van de leeftijdspiramides van de wijken werpt een licht op deze contrasten (figuur I-2, piramides Dansaert en Squares). De wijken van deze zone, waarin ook de Europese wijk ligt, hebben een deficit aan de twee uitersten van de piramide met een oververtegenwoordiging van volwassenen in een actieve leeftijd (20-64 jaar) en meer in het bijzonder van 25 tot 39 jaar. Twee migratiebewegingen kunnen deze specifieke samenstelling verklaren: de aanwezigheid van internationale ambtenaren en de aantrekkelijkheid van deze wijken voor jonge volwassenen die het huis uitgaan. De piramides van de randwijken van het Gewest (figuur I-2, piramides Paduwa en Sint-Paulus) vertonen een oudere structuur; de basis is er smaller dan het gewestelijke gemiddelde en we zien ook een zeer duidelijk deficit in de rangen van de jonge actieve volwassenen. In de top is er een oververtegenwoordiging van sommige leeftijdsgroepen, voornamelijk in het noordwesten (figuur I-2, piramide Berchem-centrum), waar de structuur van de wijken dichtbij het gewestelijke gemiddelde ligt, maar ouder is.

I.1.2. DE EVOLUTIE VAN DE LEEFTIJDSSTRUCTUUR VAN DE WIJKEN Van 2001 tot 2006 daalt de gemiddelde leeftijd van de bevolking van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest van 38,5 tot 37,8 jaar, dus een daling met 0,7 jaar. Deze situatie is niet nieuw en bestaat al sinds 1993. De daling was eerst traag, maar versnelde in 1998. Toch is de algemene regel dat de bevolking in een regio jaar na jaar veroudert. Deze veroudering wordt gedeeltelijk vertraagd door sterfgevallen die vooral oudere mensen treffen en door geboortes die de jongste groep groter maken. Daar komt het gewicht van de interne en internationale migratie nog bij. In Brussel wordt deze verjonging vooral verklaard door de internationale migratie4. Toch is dit geen algemene evolutie. In sommige wijken is de verjonging hoger dan het regionale gemiddelde, terwijl er in andere wijken meer veroudering is. Tot 1996 vertonen bijna alle Brusselse wijken het beeld van een verouderende bevolking. Bovendien neemt dit fenomeen tussen 1991 en 1996 nog toe. In die periode strekten de verouderende zones zich verder uit naar de rand en bereikten ze ook het historische centrum (Vijfhoek) en de wijken rond het Jubelpark. Van 1996 tot 2001 zien we een bijna algemene verjonging van de bevolking. We tellen nog slechts 26 wijken die verouderen, waarvan sommige redelijk sterk (bijvoorbeeld Vogelenzang–Erasmus, Neerpede, Heymbosch-AZ Jette). De sterkste daling betreft een zone rond de Vijfhoek, van het noordoosten naar het zuidoosten van de Navo naar het Observatorium, en van het noordwesten naar het zuidwesten van Houba tot Veeweide-Aurore. In het centrum en de randwijken is de evolutie minder sterk, met wijken die een beetje verjongen of verouderen.

4 Sanderson J.P., Poulain M. et Eggerickx Th., 2004, Impact des migrations internes sur le vieillissement des populations locales: les communes belges de 1992 à 2002, communication présentée au XIIIe colloque national de démographie intitulé « Reproduction et renouvellement des populations », 11-14 mai 2004, Dijon, 21 p.

-9-


Evolutie van de gemiddelde leeftijd, Evolution de l'age moyen, 2001 - 20062001-2006

Gemiddelde leeftijd 2006 – Age moyen 2006 - age moyen 2001 gemiddelde leeftijd 2001 2 6 , 1 7 2 , 0 6 2 , 0 9 1 , 0 2 , 0 9 5 , 0 6 , 0 8 0 , 1 9 0 , 1 9 9 , 2 Weinig bevolkte wijk quartier peu peuplé

0

1

2 km

Source: DGSIE, registre national 2001, Bron: Rijksregister 2006 Bron:ADSEI, ADSEI, Rijksregister 2001, 20062006

Cartographie: IGEAT,ULB ULB Cartografie : IGEAT,

Kaart II-3: Vijfjarige evolutie van de gemiddelde leeftijd per wijk van 2001 tot 2006. In de blauwe wijken daalt de gemiddelde leeftijd en is sprake van een verjonging; in de rode wijken stijgt de gemiddelde leeftijd. Bron: ADSEI & Rijksregister.

Tot slot, zien we van 2001 tot 2006 een nieuwe evolutie (kaart I-3). De meeste wijken zetten hun verjonging voort, maar nu zien we een noordwest/zuidoost-tegenstelling verschijnen tussen de wijken. De eerste groep wijken wordt gekenmerkt door een grote verjonging van de bevolking, terwijl de tweede groep, met name de randwijken, een lichtjes verouderende bevolking heeft. Het verjongingsproces lijkt niet af te nemen, maar na een mutatiefase zien we een herverdeling van de rol die de Brusselse wijken spelen in de levenscyclus van de bewoners. Over de hele periode 1981-2006 is er een lichte variatie in de ruimtelijke verdeling van de leeftijdsgroepen, met uitzondering van enkele volwassen leeftijdsgroepen, 18-29 jaar en vooral 30-44 jaar en 65 jaar en ouder. Sinds 2001 zien we bovendien een uitbreiding van de ruimte die de jongeren innemen, wat duidt op een vernieuwing van de bevolking, met name in sommige randwijken waar de oudste bewoners in 1981 naar verhouding talrijker aanwezig waren.

I.2. DIVERSIFICATIE VAN DE STRUCTUUR VAN DE HUISHOUDENS Sinds de jaren ’60 worden in de ontwikkelde landen een aantal demografische veranderingen waargenomen die verzameld kunnen worden in de term “tweede demografische transitie”5. Het betreft een daling van de vruchtbaarheid, een toename van het aantal echtscheidingen en het optreden ervan na een kortere huwelijksduur, een uitstelbeweging inzake huwelijk en ouderschap, een toename van ongehuwd samenwonen , meer alleenwonen bij jongeren, en een toename van procreatie bij ongehuwd samenwonenden. De resultaten van deze demografische veranderingen hebben een belangrijke impact gehad op de verdeling van de bevolking naar leeftijd en huishoudenspositie. Zo is het aandeel 5

Lesthaeghe R. & D.J. van de Kaa, 1986, Twee demografische transities ?, in Lesthaeghe & van de Kaa (red.), Groei of Krimp?, Boekuitgave Mens en Maatschappij, Deventer, van Loghum-Slaterus, p. 9-24. -10-


alleenstaanden en ongehuwd samenwonenden op jongere leeftijd fors toegenomen en heeft de toename van het aantal echtscheidingen geleid tot meer éénoudergezinnen met overwegend een vrouwelijk gezinshoofd. Ook in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest hebben deze demografische veranderingen geleid tot een duidelijke herverdeling van de bevolking naar huishoudenspositie: de niet-klassieke huishoudens (alleenstaanden, éénoudergezinnen, ongehuwde koppels met kinderen) kenden de laatste decennia een aanzienlijke toename. De Brusselse situatie wat betreft gezinsvormingspatronen is nochtans complex door de aanwezigheid van een belangrijke groep niet-Belgen. Vooral de Turken en Marokkanen volgen nog eerder het traditionele patroon (vroeg huwen en ouderschap op jonge leeftijd, “relatief” grote gezinnen en veel minder cohabitatie)6. Bij sommige van de demografische veranderingen (ongehuwd samenwonen, procreatie bij ongehuwden en echtscheidingen) is er de laatste jaren sprake van een trendversnelling. De evolutie wordt geïllustreerd met de procentuele afname of toename van de verschillende posities binnen een leeftijdsgroep tussen 1991 en 2006. Een opvallende trend is dat het aantal kinderen jonger dan 4 jaar bij een gehuwd echtpaar met meer dan 12% afgenomen is ondermeer ten voordele van een aangroei van kinderen bij een ongehuwd samenwonend paar (+5,8%) of bij een alleenstaande ouder (+4%). Vooraleer verder in te gaan op de analyse van de evolutie van de huishoudens naar LIPRO-positie (zie bijlage), is het nuttig om kort even een andere dimensie van de huishoudens te beschrijven: de huishoudensomvang. De omvang van huishoudens staat natuurlijk niet los van de algemene evolutie naar type maar verdient wel afzonderlijk te worden omschreven. De omvang van de huishoudens, zowel het gemiddelde als de distributie, is namelijk van groot belang voor de woningmarkt en voor het consumptiepatroon van huishoudens. Het totaal aantal private huishoudens bedroeg in 1981, 1991, 2001 en 2006 respectievelijk 453.778, 460.646, 472.800 en 495.993 eenheden7. De gemiddelde omvang van een privaat huishouden daalde van 2,17 personen in 1981 naar 2,02 personen in 2001. Tussen 2001 en 2006 nam de gemiddelde huishoudensgrootte licht toe tot 2,03 personen. De gezinsverdunning in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is dus gestopt. De grootte van het huishouden is sterk gebonden aan de fase in de levensloop. Thuisverlaters starten vaak als een éénpersoonsgezin. Samenwonen en het krijgen van kinderen zorgen vervolgens voor een toename van het aantal leden in het huishouden. Op oudere leeftijd zal de gezinsgrootte opnieuw afnemen wanneer de kinderen het huis verlaten, de partners scheiden of één van de partners komt te overlijden. Het ruimtelijk patroon van de gemiddelde huishoudensomvang bestaat uit vier homogene zones8 (kaart I-4): •

• •

In het oostelijk deel van de vijfhoek en de aanpalende wijken in oostelijke en zuidelijke richting (Europawijk, Elsene, het oostelijk deel van Sint-Gillis) bedraagt het gemiddeld aantal personen per privaat huishouden meestal minder dan 1,7. De alleenstaanden zijn er dan ook ruim in de meerderheid. Hierbij aansluitend volgt een concentrische zone met een gemiddelde huishoudensomvang van 1,8 à 2 personen in het oosten. Deze ring wordt onderbroken door de allochtone buurten met een sterke oververtegenwoordiging van grote gezinnen in het westen.

6

Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006, Welzijns- en gezondheidsatlas van Brussel-Hoofdstad 2006, Dossiers van het Observatorium, Brussel. 7 Deze cijfers moeten in verband staan met de productie van woningen, ongeveer 4500 per jaar in de eerste helft van de jaren 2000 indien men zich baseert op de goedgekeurde bouwaanvragen. 8 Willaert, D. & P. Deboosere, 2005, Buurtatlas van de bevolking van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bij de aanvang van de 21e eeuw, Dossier nr. 42, Brussels Instituut voor Statistiek en Analyse, Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Brussel.

-11-


•

Een groot deel van de periferie (Ukkel, Sint-Pieters-Woluwe, Neder-over-Heembeek, SintAgatha-Berchem) heeft een groter dan gemiddelde huishoudensgrootte. Hier wonen hoofdzakelijk koppels met kinderen. Gemiddelde omvang van de huishoudens, 2001

Gemiddeld aantal personen per privaat huishouden Brussels gewest: 2,02 ≥ 2,35 2,10 - 2,34 1,93 - 2,09 1,71 - 1,92 < 1,71 weinig bevolkte wijken

N

0

1

2 km

BRON: ADSEI, Algemene socio-economische enquête 2001

CARTOGRAFIE: Interface Demography, VUB

Kaart II-4: Gemiddelde omvang van de huishoudens, 2001 Bron: ADSEI, Socio-economische enquête 2001

1.2.1. TOENAME VAN NIET-KLASSIEKE HUISHOUDENS 1.2.1.1. ALLEENSTAANDEN De lage gemiddelde huishoudensgrootte is het resultaat van de sterke oververtegenwoordiging van alleenstaanden: de helft van de Brusselse private huishoudens bestaat uit éénpersoonshuishoudens. Dat is heel wat hoger dan op nationaal niveau (33%). Tussen 1991 en 2006 is het aantal éénpersoonshuishoudens met 10 percent toegenomen; dat is iets meer dan de stijging van het totaal aantal private huishoudens in die periode (+8%). Het aandeel van de éénpersoonshuishoudens nam daardoor toe van 48,4% in 1991 naar 49,8% in 2006. De grootste evolutie van het aandeel éénpersoonshuishoudens vond evenwel plaats tussen 1981 en 1991 (stijging met bijna 7 procentpunt). Huishoudens bestaande uit 2, 3 en 4 personen maakten in 2006 respectievelijk 24, 11 en 8% van het totaal aantal private huishoudens uit. De grootste veranderingen traden ook hier op tussen 1981 en 1991. Na 1991 bleef het aandeel huishoudens met twee, drie of vier personen ongeveer hetzelfde (figuur I-3). De proportie grote huishoudens (5 personen of meer) is met minder dan 7% relatief beperkt. Ze zijn het talrijkst in wijken met veel Turken en Marokkanen9 van Anderlecht, Sint-Jans-Molenbeek, SintJoost-ten-Node en Schaarbeek. Het aantal grote huishoudens is tussen 1991 en 2006 met bijna één 9

Het gaat hier over de oorsprong, die niet noodzakelijk beantwoordtaan de huidige nationaliteit.. -12-


vijfde toegenomen. Dit is niet enkel het gevolg van het stijgend aantal kinderen, maar ook van een toename van de huishoudens met meer dan 1 familiekern en met drie generaties.

Figure II-3: private huishoudens naar huishoudensomvang in het BHG (procentuele verdeling), 1/3/1981, 1/3/1991, 1/10/2001 1/10/2001 en 1/1/2006 Op het histogram geeft elke kleur de verdeling van de huishoudens volgens grootte voor een gegeven jaar. De staafjes van één groep corresponderen met de grootte van een bepaald huishouden. Wanneer men die staafjes vergelijkt, dan kan men de evolutie van een bepaalde categorie van huishoudens in de tijd volgen. Bron: Volkstellingen en Rijksregister.

De singles jonger dan 30 jaar maken iets minder dan 10% van het totaal aantal private huishoudens uit. De grootste concentraties jonge alleenstaanden komen voor in het stadscentrum en aanpalende buurten langs de Louizalaan, Rooseveltlaan en Generaal Jacqueslaan (campussen ULB en VUB) en langs de Wet- en Belliardstraat. Hoe verder van deze centrale zone, hoe lager de proportie. Uitzonderingen daarop vormen de wijk Kapelleveld (Sint-Lambrechts-Woluwe met UCL), Vogelenzang (Anderlecht met CERIA en ULB-Erasme) en – zij het in mindere mate – Bosvoorde-centrum (kaart I-5).

-13-


Eénpersoonshuishoudens jonger dan 30 jaar, 2001

Aantal éénpersoonshuishoudens jonger dan 30 jaar per 100 private huishoudens Brussels gewest: 9,4 ≥ 13,3 9,3 - 13,2 6,4 - 9,2 4,3 - 6,3 < 4,3 weinig bevolkte wijken

N

0

1

2 km



Kaart II-5: ruimtelijke verdeling van de singles jonger dan 30 jaar in 2001 Bron : ADSEI, socio-economische enquête 2001

Eénpersoonshuishoudens ouder dan 30 jaar, 2001

Aantal éénpersoonshuishoudens ouder dan 30 jaar per 100 private huishoudens Brussels gewest: 40,3 ≥ 49,7 43,2 - 49,6 38,1 - 43,1 33,7 - 38,0 < 33,7 weinig bevolkte wijken

N

0

1

2 km



Kaart II-6: ruimtelijke verdeling van de singles ouder dan 30 jaar in 2001 Bron : ADSEI, socio-economische enquête 2001 -14-


Eénpersoonshuishoudens (65 jaar en ouder), 2001

Aantal éénpersoonshuishoudens van 65 jaar en ouder per 100 private huishoudens Brussels gewest: 13,8 ≥ 18,3 15,0 - 18,2 12,3 - 14,9 9,6 - 12,2 < 9,6 weinig bevolkte wijken

N

0

1

2 km



Kaart II-7: ruimtelijke verdeling van de singles ouder dan 64 jaar in 2001 Bron : ADSEI, socio-economische enquête 2001

De grootste groep alleenstaanden is ouder dan 30 jaar. Zij maken maar liefst 40% van de Brusselse huishoudens uit. Zij wonen nog steeds hoofdzakelijk in het centrum van de stad, maar de concentrische zones met geleidelijk afnemende proporties komen nu niet meer zo duidelijk tot hun recht (kaart I-6). Dat is voor een deel het gevolg van het fundamenteel verschillend spreidingspatroon van bejaarde (65+) alleenstaanden (als gevolg van de langere levensverwachting zijn dit voornamelijk vrouwen). De hoogste proporties zijn nu gesitueerd in een cirkelvormige zone rond de 19de-eeuwse wijken. Drie wijken in de vijfhoek (Stalingrad, Marollen en Martelaars ) hebben een bovengemiddeld percentage en vormen hierop dan ook een uitzondering (kaart I-7). 1.2.1.2. EENOUDERGEZINNEN In het Brussels Hoofdstedelijke Gewest was in 2001 één op de tien private huishoudens een éénoudergezin. Dat is iets minder dan in Wallonië (11% éénoudergezinnen) maar beduidend meer dan in Vlaanderen (7,5%). Op tien jaar tijd (1991-2001) zijn er in het Brussels Hoofdstedelijke Gewest meer dan 5.000 éénoudergezinnen bijgekomen. Het totale aantal (48.105) komt daarmee in de buurt van de 50.000. Les familles monoparentales ont dans la plupart des cas (87%) comme personne de référence une mère et sont issues essentiellement de séparations ou divorces. La proportion de femmes référents de ce type de ménage passe, entre 1981 et 2006, de 13,3 à 18,3% pour les 35-39 ans et de 13,2 à 22% pour les 40-44 ans. Binnen het BHG zijn de éénoudergezinnen ondervertegenwoordigd in de zone waar veel alleenstaanden wonen (de vijfhoek en de omgeving van de Louiza- en de Tervurenlaan), maar vrij gelijkmatig verspreid in de rest van de stad (kaart I-8).

-15-


Eénoudergezinnen, 2001

Aantal éénoudergezinnen per 100 private huishoudens Brussels gewest: 10,2 ≥ 12,2 10,7 - 12,1 9,5 - 10,6 7,7 - 9,4 < 7,7 weinig bevolkte wijken

N

0

1

2 km



Kaart II-8: ruimtelijke verdeling verdeling van eenoudergezinnen in 2001 Bron : ADSEI, socio-economische enquête 2001

Alleenstaande moeders van 20 tot 29 jaar, 2001

Aandeel t.o.v. alle 20 tot 29-jarige vrouwen (%) Brussels gewest: 5,8 ≥ 9,1 6,6 - 9,0 4,9 - 6,5 3,0 - 4,8 < 3,0 weinig bevolkte wijken

N

0

1

2 km



Kaart II-9: ruimtelijke verdeling van alleenstaande moeders van 20 tot 29 jaar in 2001. Bron : ADSEI, socio-economische enquête 2001 -16-


Beperken we de éénoudergezinnen tot de 20 tot 29-jarige alleenstaande moeders dan vallen vooral de lagere proporties in bijna het gehele zuidoosten van het gewest op. De percentages jonge alleenstaande moeders zijn doorgaans hoog in sociale woonwijken zoals de statistische sectoren Messidor (Vorst), Ieder Zijn Huis en Germinal (Evere), Gemeentelijk Stadion met de sociale huisvestingsmaatschappij de Elsense Haard (Elsene), en Kapelleveld (Sint-Pieters-Woluwe)10. Op wijkniveau worden de sociale wijken samengevoegd met andere buurten en zijn daardoor minder zichtbaar op de kaart. Toch is het duidelijk dat de hogere waarden in de wijken Dries en Kriekenput/Homborg/Verrewinkel in het welvarende zuidoostelijk kwadrant van het gewest beïnvloedt worden door de aanwezigheid van sociale woonwijken (kaart I-9).

1.2.2. NIEUWE SAMENLEVINGSVORMEN VAN KOPPELS 1.2.2.1. ‘HOTEL MAMA’-GENERATIE EN ECONOMISCHE STRATEGIEËN Het percentage 25 tot 29-jarigen die na het beëindigen van hun opleiding nog bij hun ouders inwonen stijgt. Bijna 1 op de 6 personen in die leeftijdsgroep is in dat geval. Het langer blijven wonen in het ouderlijk huis houdt verband met een vertraagde economische onafhankelijkheid, als gevolg van een verlengde studieduur, werkloosheid, tijdelijk werk, de hoge kostprijs van het wonen, enz. Hierbij hoort ook nog het “gulden nest”-syndroom van jongvolwassenen die verkiezen te blijven inwonen bij hun meer begoede ouders. Thuiswonenden van 25 tot 29 jaar, 2001

Aandeel t.o.v. alle 25 tot 29-jarigen (%) Brussels gewest: 16,3 ≥ 28,2 21,0 - 28,1 17,4 - 20,9 13,1 - 17,3 < 13,1 weinig bevolkte wijken

N

0

1

2 km



Kaart II-10: 10: ruimtelijke verdeling van thuiswonenden van 25 tot tot 29 jaar in 2001 Bron : ADSEI, socio-economische enquête 2001

10

Willaert, D. & P. Deboosere, 2005, Buurtatlas van de bevolking van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bij de aanvang van de 21e eeuw, Dossier nr. 42, Brussels Instituut voor Statistiek en Analyse, Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Brussel.

-17-


Vooral in het welvarende zuiden en oosten van de agglomeratie ligt het aandeel thuiswonenden hoog. Het verlengd thuiswonen kan hier in verband worden gebracht met een verlengde studieduur en het “gulden nest”-syndroom. Er is eveneens een oververtegenwoordiging in een deel van de westelijke en noordelijke periferie, en in een aantal wijken rond de binnenstad waar veel allochtonen wonen. Niet alleen wonen zij minder alleen of wonen ze minder samen buiten het huwelijk dan autochtonen, hun hoge werkloosheidsgraad kan de financiële zelfstandigheid op jonge leeftijd bovendien verhinderen (kaart I-10).

1.2.2.2. KOPPELS ZONDER KINDEREN De kaart op wijkniveau van de (zowel gehuwde als niet-gehuwde) koppels zonder kinderen toont een ruimtelijk patroon dat volledig tegengesteld is aan dat van de alleenstaanden: hoe verder van het centrum, hoe hoger het aandeel van dit huishoudenstype (kaart I-11). In vergelijking met de kaart van de alleenstaanden, ligt het zwaartepunt met de laagste proporties wel iets meer naar het noordwesten, omdat de arme sikkelvormige zone rond de vijfhoek eveneens relatief weinig koppels zonder kinderen telt. Eén centraal gelegen wijk (Koningswijk) volgt dit patroon niet en heeft meer dan 23% koppels zonder kinderen. In deze wijk wonen echter maar een zeer beperkt aantal private huishoudens (149 in 2001). Gehuwde en ongehuwde koppels zonder kinderen, 2001

Aantal koppels zonder kinderen per 100 private huishoudens Brussels gewest: 17,4 ≥ 22,9 19,8 - 22,8 16,5 - 19,7 12,7 - 16,4 < 12,7 weinig bevolkte wijken

N

0

1

2 km



Kaart II-11: 11: ruimtelijke verdeling van gehuwde en nietniet-gehuwde koppels zonder kinderen in 2001. Bron : ADSEI, socio-economische enquête 2001

Het ruimtelijk patroon van het aandeel samenwonenden van 25 tot 29 jaar dat niet gehuwd is illustreert mooi het zeer beperkte aantal niet-Europese vreemdelingen in een nieuwe samenlevingsvorm: de sikkelvormige zone rond de pentagoon met een oververtegenwoordiging van Turken en Marokkanen heeft veruit de laagste cijfers.

-18-


Ongehuwd samenwonende mannen van 25 tot 29 jaar, 2001

Aandeel t.o.v. alle 25 tot 29-jarige mannen die samenwonen (%) Brussels gewest: 39,7 ≥ 54,5 47,6 - 54,4 40,0 - 47,5 25,8 - 39,9 < 25,8 weinig bevolkte wijken

N

0

1

2 km



Kaart II-12: 12: ruimtelijke verdeling van ongehuwd samenwonende mannen van 20 tot 29 jaar in 2001. Het tellen van het aantal mannen (of vrouwen, wat ook een mogelijke keuze was geweest) komt meestal overeen met het tellen van het aantal koppels, want men telt één van de twee leden van het koppel, niet alle twee. Bron: ADSEI, Sociaaleconomische enquête

De wijken met het hoogste aandeel ongehuwd samenwonenden in de leeftijdsgroep 25 tot 29 jaar zijn gelegen in de gemeenten Sint-Gilles, Elsene en Ukkel. Ook een aantal wijken in het centrum (Begijnhof, Grote Markt) en in de periferie (bvb. Oudergem-Centrum, Leopold III, Terdelt, Reyers, Neerpede, Frans Hospitaal en Villa's van Ganshoren) behoren tot de hoogste klasse (kaart I-12).

1.2.2.3. KOPPELS MET KIND Het concentrisch patroon van de koppels zonder kinderen is voor een deel ook bij de koppels met kinderen aanwezig. De symmetrie wordt echter doorbroken door de wijken ten westen en noorden van de binnenstad waar veel allochtonen (voornamelijk Turken en Marokkanen) wonen. Bij deze bevolkingsgroep komen de nieuwe samenlevingsvormen (ongehuwd samenwonen, alleenwonen, bewust kinderloos blijven) immers minder frequent voor, en blijft het traditionele patroon van gezinsvorming (huwen gevolgd door het krijgen van kinderen op jonge leeftijd) belangrijker (kaart I13).

-19-


Gehuwde en ongehuwde koppels met kinderen, 2001

Aantal koppels met kinderen per 100 private huishoudens Brussels gewest: 21,1 ≥ 27,2 24,2 - 27,1 20,0 - 24,1 16,3 - 19,9 < 16,3 weinig bevolkte wijken

N

0

1

2 km



Kaart II-13: 13: ruimtelijke verdeling van gehuwde en ongehuwde koppels met kinderen in 2001. Bron : ADSEI, socio-economische enquête 2001

I.3. EEN MEER KOSMOPOLITISCHE STAD In 2006 heeft het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 27% niet-Belgische inwoners. Ook hier is er een grote variatie tussen de wijken: van 8% in Neerpede tot 55% in de Europese wijk. We zien de klassieke tegenstelling centrum-rand, met deze keer een centrum dat iets afwijkt naar het oosten, vanuit de Vijfhoek naar de Europese wijken en Matonge. Er zijn drie aantrekkelijke zones voor buitenlanders: de wijken in de buurt van het Jubelpark waar het effect van de nabijheid van de Europese instellingen speelt, de wijken in de buurt van de universiteiten en de wijken in de buurt van het kanaal waar een meerderheid van bewoners uit Noord-Afrika woont (kaart I-14). Hierbij merken we op dat deze gegevens, tenzij anders vermeld, betrekking hebben op de opgegeven nationaliteit en niet op de oorspronkelijke nationaliteit. Uiteraard leidt dat in termen van aantallen tot een onderschatting van de bevolking van buitenlandse origine, want “Zoals in de meeste Europese landen het geval is, volstaat het gebruik van alleen het criterium ‘huidige nationaliteit’ niet om de bevolking van buitenlandse afkomst te identificeren, vooral als gevolg van de liberalisering sinds een twintigtal jaar van de voorwaarden om de Belgische nationaliteit te verwerven of toe te kennen”11. De ruimtelijke verdeling van de buitenlandse bevolking heeft echter directe gevolgen op het gebied van opleiding, arbeidsmarkt en politieke vertegenwoordiging. Deze ruimtelijke verdeling wordt eveneens gemarkeerd door een zekere inertie, ook al impliceert de diversificatie van de herkomst grote veranderingen.

11

Eggerickx Th., 2008, « La localisation spatiale des immigrants internationaux récents en Belgique » in Atlas de Belgique – démographie (komende). -20-


Buitenlandse bevolking, 2006 Population étrangère, 2006

Part des habitants de nati onali té Bevolkingsgedeelte met een buitenlandse étrangère dans l a populati on (%) nationaliteit (%) 5 5 7 3 7 3 2 3 1 3 6 2 5 2 8 1 7 1 8

quartier peu peuplé Weinig bevolkte wijk

0

1

2 km

Source: DG SIE, registre n ational Bron: Rijksregister 2006 Bron:ADSEI, ADSEI, Rijksregister 200620 06

Cart ographie:: IGEAT, Cartografie IGEAT, ULB ULB

Kaart II-14: bevolkingsgedeelte met een buitenlandse nationaliteit per wijk in 2006. Bron: ADSEI, Rijksregister.

2006

année jaar

2001

1991

1981

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

EU12 des 12 Europe

Nieuwe Europese landen Nouveaux pays européens

OCDE OESO

Noord-Afrika Afrique du Nord

Turkije Turquie

Zwart Afrika Afrique noire

100%

Anderenationalités nationaliteiten Autres

Figuur II-4: verdeling van buitenlanders volgens nationaliteit in 1981, 1991, 2001 en 2006. Bron: volkstellingen en Rijksregister.

-21-


In 1981 en 1991 bevinden de wijken met het grootste aandeel buitenlanders zich in de arme sikkel, in het noorden en het westen van de Vijfhoek, van Sint-Joost-Centrum tot Laag-Vorst. In 2006 komen hierbij de wijken aan de andere kant van de Vijfhoek, langs de Louizalaan en naar het Jubelpark. Deze evolutie wordt vooral verklaard door het naturalisatieproces binnen bepaalde nationaliteiten (NoordAfrika, Turkije, zwart Afrika) en door de versterking van de Europese instellingen, die Brussel meer een rol van hoofdstad en multiculturele stad geeft. Brussel zet zijn internationalisering en zijn culturele diversificatie dus voort, maar aangezien veel migranten de Belgische nationaliteit hebben verworven, is deze evolutie niet altijd in de cijfers te zien. De verdeling op basis van de oorspronkelijke nationaliteit van de eerste en tweede generatie migranten geeft het beeld van een multiculturele, internationale stad. De Marokkaanse gemeenschap is zeker de belangrijkste minderheid geworden, maar de aankomst van migranten uit Oost-Europa en van vluchtelingen uit een groot aantal landen uit het zuidelijk halfrond blijft toch zorgen voor een grote diversificatie. Daarnaast trekt Brussel, in het kielzog van de internationale instellingen, ook veel hooggekwalificeerde migranten aan uit de Europese Unie en Noord-Amerika (figuure I-4).

1.3.1. BEHOUD VAN DE HISTORISCHE IMMIGRANTENWIJKEN De locatieschema’s van de Turken en de Maghrebijnen komen redelijk overeen. De Turken zijn geconcentreerd in enkele wijken tussen het kanaal en het station van Schaarbeek, terwijl de immigranten uit Noord-Afrika zijn verspreid over de hele arme sikkel. De Turkse aanwezigheid lijkt nauwelijks te veranderen tussen 1991 en 2006. We zien alleen een uitbreiding naar de noordelijke wijken van Sint-Joost. Daarentegen wordt de aanwezigheid van inwijkelingen uit Noord-Afrika sterker in de wijken waar ze al gevestigd waren in 1991, maar ook verder, naar wijken die meer in het westen liggen, van Anderlecht-Centrum tot Houba. Maar het opvallendste fenomeen voor de twee groepen is hun vermindering in aantal in 2001, vooral als gevolg van de naturalisatiemaatregelen (figuur I-4 en kaart van nationaliteiten – Noord-Afrika en Turkije – op de website van de wijkmonitoring). De landen uit zwart Afrika (met een meerderheid van immigranten uit oude Belgische kolonies en in het bijzonder Congolezen) hebben een zeer diffuse verspreiding, die hoofdzakelijk te maken heeft met de maatschappelijke heterogeniteit van de groep: “De samenstelling van deze groep is heel gevarieerd; er zijn zowel rijken als studenten of politieke vluchtelingen. De Zaïrezen in België zijn gemiddeld goed opgeleid. De leeftijdsstructuur van de bevolking is heel jong, ze leven in verschillende soorten woningen (van ‘zonder comfort’ tot ‘zeer comfortabel’) en ze hebben een oververtegenwoordiging van werklozen”12. Bovendien is dit diffuse karakter constant in de tijd en telt deze groep geen grote aantallen.

1.3.2. TOENAME VAN EUROPESE IMMIGRANTEN IN HET OOSTEN De verdeling van de buitenlanders uit de 12 eerste landen van de Europese Unie is een diffuus model, dat geleidelijk evolueert naar een concentratie in bepaalde wijken. In 1981 vinden we Europese nationaliteiten in bijna alle wijken, maar iets minder sterk in de wijken ten westen van de arme sikkel. Ze zijn ook redelijk geconcentreerd (meer dan 30% van de bevolking) in de wijken ten zuiden van de Vijfhoek, tussen het kantaal en het Zoniënwoud, en uiteraard redelijk sterk in de Europese wijken en de Squares. In 2001 en 2006 wordt hun aanwezigheid versterkt in het hele zuidoostelijke kwadrant van het Brussels Gewest. In deze wijken zijn eveneens de burgers uit de OESO-landen geconcentreerd. De verdeling van de 15 recent aangesloten landen is heel verschillend. Van 1981 tot 2001 zijn ze heel weinig vertegenwoordigd. Hun aanwezigheid is marginaal en heel diffuus (minder dan 2% van de bevolking in de wijk waar ze het meest vertegenwoordigd zijn). In 2006, na de toetreding van hun 12

Eggerickx Th., Poulain M. et Kesteloot Ch., 2002, La population allochtone en Belgique, Monographie 3 du recensement de la population de 1991, INS-SSTC, Bruxelles, 259 p.

-22-


land, zien we een toename van hun aanwezigheid in bepaalde wijken, van de Europese wijk tot Gulledelle. Hun officiële aantallen blijven laag, maar hun aanwezigheid neemt toe. Deze toename geldt niet voor de Polen, voor wie België al een favoriete bestemming was.

-23-


II. LEVENSOMSTANDIGHEDEN BEVOLKING

VAN

DE

BRUSSELSE

II.1. INKOMENSVERSCHILLEN BLIJVEN BESTAAN II.1.1. HET BELASTBARE INKOMEN OP DE BELASTINGAANGIFTE GEEFT GEEN VOLLEDIG BEELD VAN DE KOOPKRACHT Het inkomen dat is vermeld in de belastingsstatistieken13 stemt niet exact overeen met het reëel beschikbare inkomen van huishoudens. De gepubliceerde statistieken hebben betrekking op het belastbare netto inkomen. Dat bestaat uit alle netto inkomsten (inkomsten uit vastgoed en kapitaal, beroepsinkomsten en diverse inkomsten), verminderd met de aftrekbare onkosten. Lage inkomens vallen onder de belastingsgrens, worden niet opgenomen in het belastingssysteem en tellen dus niet mee in de statistieken. Sinds belastingjaar 2005 (inkomsten 2004) heeft de FOD Financiën echter besloten om sommige categorieën van lage inkomens wel op te nemen. Dat heeft invloed op de globale inkomensvolumes in bepaalde wijken. Aan het andere uiterste van de schaal worden sommige hoge inkomens niet belast omdat ze behoren tot een specifiek belastingssysteem, zoals het geval is voor sommige werknemers met functies in het kader van de Europese Unie. De gegevens waarop de belastingsstatistieken zijn gebaseerd, worden via de belastingaangifte verzameld op het niveau van de ‘fiscale huishoudens’. Deze huishoudens kunnen bestaan uit één persoon (zonder of met kinderen) of een gehuwd koppel (zonder of met kinderen). Een wijk met een groot aandeel alleenstaanden heeft dus een groter aantal aangiften dan een wijk met hetzelfde aantal bewoners die in grotere huishoudens leven. Gehuwd zijn leidt tot een hogere inkomstenaangifte, omdat de inkomsten van beide partners in één aangifte worden opgeteld, terwijl niet-gehuwde samenwonenden twee afzonderlijke aangiften invullen. De berekeningseenheid heeft dus effect op een vergelijking in de tijd. Zo is de wetgeving intussen veranderd, met name voor de gemeenschappelijke aangifte van gehuwde koppels. Maar ook de toename van niet-gehuwde koppels in de loop van de tijd heeft invloed op het aantal aangiften. Daarom is het beter om op het niveau van de wijken te rekenen met het gemiddelde inkomen per inwoner in plaats van het gemiddelde inkomen per aangifte om een betere vergelijking in de tijd te kunnen maken. Bij gebrek aan andere betrouwbare bronnen blijft het inkomen zoals dat in de belastingstatistieken is gedefinieerd een interessante indicator om op ruimtelijk niveau te bestuderen, indien men rekening houdt met de beperkingen. De representativiteit van de belastingstatistieken is niet ruimtelijk neutraal. De zones met de minst betrouwbare representativiteit liggen in de eerste kroon en weerspiegelen twee verschillende soorten maatschappelijke situaties. In het westen betreft het hoofdzakelijk huishoudens met een laag inkomen, waarvan de belastingaangifte niet wordt verrekend, omdat de inkomens onder de belastingdrempel liggen. De belastbare inkomens in die zones worden dus overschat doordat er te weinig aangiften zijn. In het oosten gaat het vooral om de sterke aanwezigheid van alleenstaanden, studenten en internationale functionarissen.

II.1.2. DE KLOOF TUSSEN DE WIJKEN BLIJFT IN STAND EN WORDT DIEPER TUSSEN HUISHOUDENS De stijging tussen 1993 en 2005 van het gemiddelde inkomen per bewoner zonder inflatiecorrectie lijkt misschien spectaculair (figuur II-1a). Maar in vergelijking met de landelijke evolutie is de evolutie in het Brussels Gewest niet gunstig14. We zien een vermindering van de belastinggrondslag in het Brussels Gewest zonder dat de sociale uitgaven verminderen, aangezien de kansarme bevolkingsgroepen in Brussel geconcentreerd blijven. 13

Depuis 1993, des statistiques de revenus provenant de l’administration fiscale sont publiées et largement diffusées par le SPF Economie – Direction générale Statistique, à l'échelle des secteurs statistiques 14 Deboosere P., Eggerickx T., Van Hecke E., Wayens B. (2009) "La population bruxelloise: un éclairage démographique (note de synthèse n°3 des états généraux de Bruxelles)", Brussels studies, EGB3, pp. 1-16 -24-


Q60% Q50% 12.000

0,5

Q40%

10.000

0,4

Q20% 8.000

0,3

c. var.

6.000

0,2

4.000

0,1

2.000

0 1990

1995

2000

2005

0,5

Q80% Q60% Q50% Q40%

40

30

0,3

20

0,2

c. var. 10

0,1

0

0

1980

2010

1985

1990

0,6

Q80%

taux d'activité féminin (%) Vrouwelijke activiteitsgraad (%)

60

0,5

Q60% Q50% Q40%

50

0,4

Q20%

40

0,3

30

0,2

c. var.

20

0,1

10

0,0 1995

2005

2000

2005

0,6

25

0,5

c. var.

Q80% 20

0,4

Q60%

15

Q40% 10

0,2

Q20%

5

0,1

0

0,0

1980

2010

1985

1990

1995

2000

2005

2010

année jaar 1,0

Densiteit werklozen 1.200

0,9

0,8

Dichtheid van werklozen (n. /km²)

1.000

800

0,7

Q60%

600

0,6

Q50% Q40%

400

200

0,5

0,4

Q20%

0

0,3 1985

1990

1995

2000

2005

Hoger opgeleiden 0,6

Q80% 40

0,5

Q60% c. var. 30

0,4

Q50% Q40%

20

0,3

Q20%

10

0,2

0 1980

2010

jaar année

0,7

50

Aandeel opgeleiden (%) (%) part des hoger diplomés du supérieur

c. var. Q80%

coéfficient de variation entre les quartiers (écart-type/moyenne) Variatiecoëfficient tussen de wijken (standardafwijking/rekenkundige gemiddelde)

60

densité de chômeurs (nb./km²)

0,3

Q50%

jaar année 1.400

1980

2010

Werkloosheidsgraad

Werkloosheidsgraad taux de chômage(%) (%)

70

coéfficient de de variation les quartiers (écart-type/moyenne) Variatiecoëfficient tussen wijkenentre (standardafwijking/rekenkundige gemiddelde)

Vrouwelijke activiteit

1990

2000

30

0,7

1985

1995

année jaar

année jaar 80

1980

0,4

Q20%


1985

Werkinkomen 50

0,1 1985

1990

1995

2000

2005


1980

0,6

coéfficient de variation les quartiers (écart-type/moyenne) Variatiecoëfficient tussen de wijkenentre (standardafwijking/rekenkundige gemiddelde)

0,6

Aandeel part + 18-jarige inwoners metans begunstingden een werkinkomen des habitants de 18 et plus ayant van un revenu du travail (%)(%)

Inkomen per inwoner 14.000

revenuinkomen moyen par Gemiddeld perhabitant inwoner(EUR) (EUR)

60

0,7

Q80%

coéfficient de variation (écart-type/moyenne) Variatiecoëfficient tussen de wijken (standardafwijking/rekenkundige gemiddelde)

16.000

2010

jaar année

Figuur IIII-1: evolutie van de kwantielen en de variatiecoëfficiënt van de indicatoren voor de sociaaleconomische situatie: gemiddeld inkomen per inwoner (a), aandeel begunstigden van een werkinkomen (b), vrouwelijke activiteitsgraad (c), (c), werkloosheidsgraad (d), percentage werklozen (e) en aandeel hoger opgeleiden (f). De kwantielen corresponderen met de waarden van de indicator voor de wijken en zijn in stijgende lijn geordend. Ze stemmen overeen met 20%, 40%, 50%, 60% en 80% van de observaties. Zo is de waarde van de kwantiel 20% de waarde waaronder 20% van de wijken met de laagste indicatorwaarde ligt. De kwantiel

-25-


50% is de waarde waaronder 50% van de wijken ligt, dat is de mediaan. Kwantielen hebben het voordeel dat ze niet worden beïnvloed door extreme waarden en afwijkende gevallen. Het verschil tussen de kwantielen geeft een visuele spreidingsmaat van de indicatorwaarden. De variatiecoëfficiënt is een spreidingsmaat van de observaties. Het is de deling van de standaardafwijking door het rekenkundige gemiddelde. Deze maatstaf voor de verspreiding is gemakkelijker te begrijpen dan de standaardafwijking omdat hij niet afhankelijk is van de amplitude van de mogelijke waarden en een goede representatie van de werkelijkheid geeft. Zonder eenheid kan de spreiding van de verschillende variabelen gemakkelijk vergeleken worden. Hoe dichter de waarde van deze indicator de 0 benadert, hoe relatief kleiner de spreiding van de waarden van de wijken is. In tegenstelling tot de visuele vergelijking van de waarden van de verschillende kwantielen, integreert de variatiecoëfficiënt de variatie in het rekenkundige gemiddelde zodat variabelen met uiteenlopende gemiddelden vergeleken kunnen worden. Wanneer men dezelfde indicator in de tijd volgt, dan kan de variatiecoëfficiënt de absolute evolutie van de verschillen tussen wijken (de interkwartiele afwijking) aanvullen met een relatieve spreidingswaarde. Er is geen verbinding tussen de punten die de meest recente situaties aangeven, omdat er een verandering in het brontype was (eigen verklaring via de volkstellingen van 1981, 1991 en 2001, daarna administratieve databanken). Bronnen: volkstellingen, Sociaaleconomische enquête en Kruispuntbank van de Sociale Zekerheid.

Er zijn zeer grote absolute verschillen tussen wijken binnen hetzelfde gewest. Het verschil tussen de waarde waaronder 20% van de armste wijken ligt (Q20%) en de waarde waarboven 20% van de rijkste wijken ligt (Q80%), stijgt van 4477 euro in 1993 naar 5848 euro in 2005. Het relatieve verschil tussen de wijken houdt rekening met de globale stijging van de inkomens en lijkt te stagneren of zelfs iets te dalen (de variatiecoëfficiënt gaat van 0,32 naar 0,27), maar de inkomenskloof tussen de wijken blijft groot (figuur II-1a). Deze daling van het verschil tussen de wijken in de afgelopen jaren kan het resultaat zijn van een betere aangifte van de lage inkomens. Daarnaast mogen we niet vergeten dat we hier gemiddelden per wijk vergelijken en niet per persoon. De interpretatie van dit soort gegevens is moeilijk. Een stijging van het gemiddelde inkomen per wijk kan wijzen op een verbetering in de situatie van de oorspronkelijke bewoners, maar evengoed op de vervanging van een deel van hen door nieuwkomers met een hoger inkomen, als gevolg van een grotere heterogeniteit van de inkomens in de wijk. Op individueel niveau toont de evolutie van de inkomenspreiding tussen huishoudens dat de zeer relatieve stijging in Brussel niet ten goede komt aan de armste huishoudens (tabel II-1). De geobserveerde stijging van het gemiddelde inkomen per inwoner in de armste wijken vloeit dus niet noodzakelijkerwijs voort uit een inkomensstijging bij de armste inwoners, maar kan net zo goed het resultaat zijn van een differentiële immigratie ten gunste van (minstens iets) beter gestelde huishoudens. % van het totale aangegeven belastbare netto inkomen 1de + 2de deciel van 5 eerste decielen van de 9de + 10de deciel van de aangiften aangiften de aangiften 2004 2003 2002 1998 1992 1988 1982

3,9 5,0 5,1 5,3 5,9 5,3 5,9

20,2 22,1 22,3 23,1 24,0 23,7 24,4

50,4 48,7 48,4 47,1 46,0 45,8 45,0

Tabel IIII-1: concentratie van de inkomens volgens het gemiddelde inkomen op basis van de persoonlijke aangifte, in het Brussels Gewest (1982(1982-2005). In 2004 is 50% van het netto belastbare inkomen in het bezit van 20% van de fiscale huishoudens. Op individueel niveau zien we duidelijk een stijgende concentratie van de inkomens bij de rijkste fiscale huishoudens Bron: FOD Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie - uitgave ‘Levensstandaard. Fiscale statistiek van de inkomens’.

-26-


II.1.3. INKOMENSSTIJGING IN DE EERSTE OOSTELIJKE KROON In 2005 zijn de laagste belastbare inkomens geconcentreerd in het westen van de Vijfhoek en in het westelijke gedeelte van de eerste kroon, waardoor ze een ‘sikkel’ vormen rond de Vijfhoek (tussen het lage gedeelte van Sint-Gillis in het zuiden en Laken, Schaarbeek en Sint-Joost in het noorden, via het oosten van Anderlecht en Molenbeek, meestal de ‘arme sikkel’ genoemd). Overigens zijn er nog lagere inkomensniveaus in de sociale huisvestingswijken in de tweede kroon, maar die zijn minder waarneembaar doordat ze zijn opgenomen in ‘monitoring districts’. Dat is het geval voor de Modelwijk in Laken, het Peterbos in Anderlecht en Homborch in Ukkel. Daarbij mag men uiteraard niet vergeten dat het inkomensniveau een criterium is voor de toewijzing van een sociale woning en dat het dus normaal is dat de laagste inkomens zijn geconcentreerd in de sociale huisvesting (kaart II1). De geografische verspreiding van het gemiddelde inkomen per inwoner is representatief voor de twee grote kloven die door het Brussels Gewest lopen. De eerste kloof loopt tussen enerzijds de dichtbevolkte en grotendeels volks gebleven wijken in en rondom het centrum en anderzijds de meer naar de rand toe gelegen wijken, met een minder dichte bebouwing en de bewoners uit de middenklasse en hogere klasse die nog in het Gewest wonen. De tweede kloof loopt tussen het oosten en het westen van de stad15. Gemiddeld inkomen per inwoner, Revenu moyen par habitant, 2005 2005

Gemiddeld inkomen per inwoner Revenu moyen par habitant (ratio) (indice) Brusselsbruxelloise: Gewest : 1,00 Région 1,00

1,28 1,12 1,01 0,78 0,39 -

2,33 1,27 1,11 1,00 0,77

Weinig bevolkte wijk quartier peu peuplé

0

1

2 km

Bron: Rijksregister BronADSEI, : ADSEI, belastingsstatistieken Source: DGSIE, statistiques2006 fiscales

Cartografie : IGEAT, Cartographie: IGEAT, ULB ULB

Kaart Kaart IIII-1: gemiddeld inkomen per inwoner in 2005. Het gemiddelde inkomen per inwoner van elke wijk wordt uitgedrukt naar ratio van het gemiddelde inkomen per inwoner van het Gewest. Wijken met een waarde dichtbij 1 zijn dus wijken waar het gemiddelde inkomen per inwoner dichtbij het gewestelijke gemiddelde van 2005 ligt. Bron: ADSEI, belastingsstatistieken

15

Wayens B. (2009) "Territorialiteit en wijken : ontstaan en (re)productie van het stadsmozaïek”, blz. 81-103 in Maufroy L. (ed.) Brussel (over) 20 jaar, Agentschap voor Territoriale Ontwikkeling, Brussel. -27-


Gemiddeld inkomen per inwoner, Revenu moyen par habitant, 1993 1993

Revenu moyen par habitant Gemiddeld inkomen per inwoner (indice) (ratio)

Région bruxelloise: 1,00 Brussels Gewest : 1,00 1,28 1,12 1,01 0,78 0,34 -

2,33 1,27 1,11 1,00 0,77


0

1

2 km

Source: Bron: Rijksregister statistiques 2006 fiscales BronADSEI, :DGSIE, ADSEI, belastingsstatistieken

Cartographie: Cartografie : IGEAT, IGEAT, ULB ULB

Kaart IIII-2: gemiddeld inkomen per inwoner in 1993. Het gemiddelde inkomen per inwoner van elke wijk wordt uitgedrukt naar ratio van het gemiddelde inkomen per inwoner van het Gewest. Wijken met een waarde dichtbij 1 zijn dus wijken waar het gemiddelde inkomen per inwoner dichtbij het gewestelijke gemiddelde van 1993 ligt. Bron: ADSEI, belastingsstatistieken

In de evolutie van de geografische verspreiding van het gemiddelde inkomen per inwoner zien we sinds begin jaren negentig een samentrekking van het gebied dat wordt gekenmerkt door de inkomens die het meest onder het regionale gemiddelde liggen. In 1993 vormen het centrum en de hele eerste kroon een gebied met lage inkomens (kaart II-2). Tien jaar later is het beeld grondig gewijzigd. In het oosten van de eerste kroon en de noordoostelijke helft van de Vijfhoek is het gemiddelde inkomen per inwoner aanzienlijk gestegen, terwijl de arme sikkel ontstaat door een duidelijk grotere dichotomie tussen oost en west (kaart II-1 & II-3). Deze dichotomie is ook te zien in de tweede kroon, waar de inkomensstijging groter is in het zuidoostelijke kwadrant dan in de middenklassewijken in het westen. De stijging van het gemiddelde inkomen per inwoner op wijkniveau in de Vijfhoek en de oostelijke eerste kroon gebeurt op plaatsen die eerst tot de armste behoorden. Er zijn bovendien intensieve migratiestromen. Tegenwoordig zijn deze wijken ook aantrekkelijk voor jonge volwassenen en sommige internationale werknemers. In die context correspondeert de stijging van het gemiddelde inkomen per inwoner in deze wijken met een stijging van de interne inkomensverschillen als gevolg van een mutatie in de sociologische structuur (nieuwkomers met een hogere sociaaleconomische status).

-28-


Evolutionvan de het l'indice revenu moyen par habitant, - 2005 Evolutie ratiodu van gemiddelde inkomen per1993 inwoner, 1993-2005

Différence entre indices des revenus Verschil tussen ratios van gemiddelde moyens par habitant 2005 et 1993 inkomen per inwoner 2005 en 1993 7 7 3 5 , 0 5 1 3 , 0 9 4 1 3 , 0 6 3 0 2 , 0 5 3 0 2 , 0 9 1 1 1 , 0 8 1 1 1 , 0 3 9 5 1 , 0 4 9 5 1 , 0 3 5 7 4 , 0 Weinig bevolkte wijk quartier peu peuplé

0

1

2 km

Bron: Rijksregister BronADSEI, : ADSEI, belastingsstatistieken Source: DGSIE, statistiques2006 fiscales

Cartografie : IGEAT, Cartographie: IGEAT,ULB ULB

Kaart IIII-3: evolutie van het relatieve niveau van het gemiddelde inkomen per inwoner tussen 1993 en 2005. Op elke datum wordt het gemiddelde inkomen per inwoner van elke wijk uitgedrukt naar ratio van het gemiddelde inkomen per inwoner van het Gewest. Vervolgens berekenen we het verschil in dit cijfer tussen 2005 en 1993. De waarneembare evoluties op de kaart zijn dus gecorrigeerd naar de gemiddelde stijging van het inkomen per inwoner van het Gewest. Met andere woorden, we kunnen zien of de evolutie van een wijk meer of minder gunstig is dan de evolutie in het Gewest. Ligt de waarde van een wijk in de buurt van 0, dan is het gemiddelde inkomen van de wijk even snel gestegen als het gewestelijke gemiddelde. Bij een negatief cijfer is de stijging minder snel dan het gewestelijke gemiddelde en bij een positief cijfer is de stijging sneller dan het gewestelijke gemiddelde. We benadrukken dat deze kaart alleen de evoluties weergeeft en moet worden geanalyseerd in vergelijking met de kaart van het inkomensniveau. Bron: ADSEI, belastingsstatistieken

II.1.4. MINDER DAN DE HELFT VAN DE VOLWASSENEN HEEFT EEN INKOMEN UIT ARBEID De inkomens kunnen in een andere vorm worden geanalyseerd dan strikt kwantitatief. De analyse van de inkomensbronnen verstrekt een bijkomend, eerder kwalitatief perspectief. Daartoe hebben we gebruikgemaakt van gegevens over de positie op de arbeidsmarkt, waarmee we de werkers op een relatief vergelijkbare manier kunnen identificeren tussen 1981 en 2005. Het aandeel +18-jarigen met een arbeidsinkomen geeft een ruwe benadering van de oorsprong van het inkomen, waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen de beroepsbevolking en alle anderen (werklozen, huismoeders en -vaders, gepensioneerden, jongeren in het niet-verplichte onderwijs), van wie wordt aangenomen dat zij op een of andere manier een vervangingsinkomen hebben. Deze indicator moet eenvoudig blijven om de evolutie in de tijd te kunnen bestuderen en daarom houdt hij voor de actieve bevolking geen rekening met de variaties in salaris volgens het opleidingsniveau, anciënniteit of bedrijfssector

-29-


Arbeidsinkomen, Revenus du travail,2005 2005

Part des bénéficiaires de revenus du travail Aandeel begunstigden van een (% des plus de 18 ans) werkinkomen (% van de +18-jarigen) Région 41,5 Brusselsbruxelloise: Gewest : 41,5

46,3 43,5 40,0 36,5 27,4 -

55,6 46,2 43,4 39,9 36,4


0

1

2 km

Bron: BronADSEI, : BCSS KSZS Rijksregister 2006 Source:


Kaart IIII-4: aandeel +18+18-jarigen met een arbeidsinkomen in 2005. Bron: KSZS.

De huidige zone met lage waarden wordt in 2001 gekenmerkt door een sterke ondervertegenwoordiging van werkers, een groot aandeel werklozen en veel mensen met een vervangingsinkomen. Deze zone bestrijkt het grootste gedeelte van de arme sikkel in het Brussels Gewest. De jonge bevolking verklaart het kleine aandeel gepensioneerden. In de westelijke tweede kroon is wel een grote aanwezigheid van gepensioneerden, maar het grotere aandeel werkers wordt verklaard door een minder sterke tendens bij jongeren om een hogere opleiding te volgen dan in het zuidoostelijke kwadrant en door een relatief hoge activiteitsgraad, vooral bij vrouwen (kaart II-4). In het zuidoostelijke kwadrant beperken de relatieve lage werkloosheid en het kleinere aandeel gepensioneerden de intra- of extrafamiliale vervangingsinkomens, hoewel er een groter aandeel jonge volwassenen studeert. We mogen echter niet uit het oog verliezen dat de ruimtelijke variaties tussen wijken relatief klein zijn, want de variatiecoëfficiënt schommelt tussen 0,11 en 0,14. De daling in de orde van grootte van 5% van het aandeel arbeidsinkomen dat we sinds 1981 observeren is relatief homogeen verspreid, met uitzondering van de wijken waar het aandeel van het arbeidsinkomen al laag was in 1991 en waar de daling iets minder waarneembaar is (figuur II-1b).

II.2. WERKLOOSHEID IS STRUCTUREEL GEWORDEN Met een werkloosheid van iets meer dan 20% van de beroepsbevolking in 2007 zit het Brussels Gewest een stuk boven het landelijke gemiddelde (12%) en zelfs boven Wallonië (16%). Strikt economisch gesproken is de evolutie in termen van toegevoegde waarde en banencreatie in de hele Brusselse regio al ruim tien jaar gunstiger dan het Belgische gemiddelde16. Toch stijgt de werkloosheid sinds 1981 zeer duidelijk en maar een heel klein beetje minder in de jaren negentig en 2000. 16

De globale cijfers zijn hier ontleend aan de enquête naar de arbeidskrachten. -30-


25

taux de chômage administratif administratieve werkloosheidsgraad

20

15

10

5

0 1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

jaar année Brussel Bruxelles

Wallonië Wallonie

België Belgique

Vlaanderen Flandre

Figuur IIII-2: administratieve administratieve werkloosheid, werkloosheid, 19861986-2007. De administratieve werkloosheid wordt berekend door de verhouding van het aantal niet-werkende werkzoekenden (NWW) die zijn ingeschreven bij de gewestelijke arbeidsbureaus ten opzichte van de totale beroepsbevolking. De groep van NWW’s bestaat uit verschillende categorieën werklozen, namelijk werklozen met een uitkering, jongeren in hun wachtperiode en de andere werkzoekenden (die zich vrijwillig of verplicht hebben ingeschreven). Deze categorieën stemmen zo goed mogelijk overeen met de normen van de IAO (Internationale Arbeidsorganisatie). De beroepsbevolking bestaat uit zowel werkende als werkzoekende bewoners. De methodologie om de beroepsbevolking te tellen kan variëren per organisatie. Het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid gebruikt, naar het voorbeeld van de FOD Tewerkstelling en de NBB, de cijfers van de werkende beroepsbevolking die worden berekend door de NBB (Nationale Bank van België, nationale rekeningen tewerkstelling). Bronnen: FOD Tewerkstelling, ACTIRIS VDAB, Forem, berekeningen Observatorium Werkgelegenheid.

Naast de kenmerken die de werkzoekenden kwalificeren, zijn er nog drie andere elementen die een verklaring bieden voor deze discrepantie tussen enerzijds waardeproductie en banencreatie, en anderzijds een hoge werkloosheidsgraad: •

Ten eerste worden de arbeidsplaatsen in het Brussels Gewest voor een groot gedeelte ingenomen door niet-Brusselaars: 55% van de banen in Brussel wordt toegekend aan nietBrusselaars17.

17

Brussels Observatorium van de Arbeidsmarkt en de Kwalificaties, 2003, Evolutie van de Brusselse arbeidsmarkt : tussen dynamisme en dualiteit, BGDA, 168 p. -31-


•

•

Vervolgens hebben de sterkst groeiende sectoren zich ontwikkeld in de randgemeenten van Brussel en niet binnen de administratieve grenzen van het Brussels Gewest. Want wanneer we het eens zijn over de definitie van het Brusselse stedelijke gebied, dan zien we dat de gunstige evolutie in de Brusselse tewerkstelling vooral ten goede kwam aan een ‘morfologisch’ Brussel, met inbegrip van de randgemeenten. Maar de taalkundige barrières en de ontoereikendheid van het openbaar vervoer zijn nadelig voor de toegang tot de werkgelegenheid in de Vlaamse rand voor de Brusselse inwoners die hoofdzakelijk Franstalig zijn. Tot slot vloeit de stijging in de arbeidsvraag sinds de jaren negentig voort uit de stijging van de bevolking door het positieve migratiesaldo en uit de continue toename van de vrouwelijke activiteitsgraad. Deze stijging is meer merkbaar in de wijken met een groot aandeel bevolking afkomstig uit migratie, omdat de migratievrouwen van de eerste generatie in het verleden weinig aanwezig waren op de arbeidsmarkt.

II.2.1. SPREIDING VAN DE WERKLOOSHEID MAAR NIET MINDER VERSCHILLEN TUSSEN WIJKEN Binnen het Brussels Gewest toont de huidige geografie van de werkloosheid een tegenstelling met enerzijds de arme sikkel (van Sint-Gillis tot Sint-Joost via Laag-Molenbeek) en anderzijds de sociale huisvestingswijken in het zuidoostelijke kwadrant van de tweede kroon (Ukkel, WatermaalBosvoorde, Oudergem, Sint-Pieters-Woluwe en Sint-Lambrechts-Woluwe). De rest van het Gewest, met inbegrip van het westen van de tweede kroon en de wijken in het zuidoostelijke kwadrant van de eerste kroon, vertoont een tussenliggend profiel (kaart II-7). De geografische evolutie van de werkloosheid sinds 1981 laat zien dat dit fenomeen zich, parallel met de stijging van het gewestelijke cijfer, snel heeft verspreid over het gebied, vanuit de arme sikkel en in bredere zin de eerste kroon, meer specifiek naar het westen en het noorden. Het is echter belangrijk om te benadrukken dat de ruimtelijke spreiding van de werkloosheid niet gepaard gaat met een substantiële vermindering van de verschillen tussen de wijken in de loop van de tijd: de werkloosheid is overal evenveel gestegen, maar meer op de plaatsen waar in 1981 al een hoge werkloosheid was. Deze stijging en spreiding verlopen snel tussen 1981 en 1991, maar vertragen tussen 1991 en nu (figuur II-1d en kaart II-5, II-6 en II-7). VERGELIJKBAARHEID VAN DE GLOBALE WERKLOOSHEID EN PER WIJK De werkloosheidscijfers per wijk zijn afkomstig van de volkstellingen of meer recent van de Kruispuntbank voor de Sociale Zekerheid. De werkloosheidsgraad wordt gedefinieerd als de verhouding (werklozen) / (werklozen + werkende beroepsbevolking), zonder onderscheid in leeftijd. De referentiegroep van de bevolking in de noemer is een benadering van de beroepsbevolking en sluit met name studenten uit. Het statuut is in het kader van de volkstellingen van 1981 en 1991 en van de Sociaaleconomische enquête van 2001 afgeleid uit de individuele verklaringen van de respondenten, onafhankelijk van hun administratieve statuut. De schatting van de werkloosheidsgraad per wijk en dus van de verschillen tussen wijken is redelijk goed op de verschillende data, maar de gewestelijke werkloosheidsgraad wordt in deze benadering beïnvloed door de non-respons. Bovendien zijn de gegevens van de KSZ over de werknemers gebaseerd op de gegevens van de Belgische sociale zekerheid (waarin de werknemers van internationale organisaties en de grenswerkers niet zijn inbegrepen). Daardoor wordt de beroepsbevolking volgens deze bron eveneens in hoge mate onderschat in het Brussels Gewest. De werkloosheidscijfers die zijn gebaseerd op de volkstellingen en de KSZ worden dus volgens een andere methodologie berekend dan de ‘klassieke’ administratieve werkloosheidscijfers, die zijn gebaseerd op de UGW (uitkeringsgerechtigde werkzoekenden, in Brussel geregistreerd door Actiris). We moeten dus de voorkeur geven aan het administratieve werkloosheidscijfers voor een vergelijking in de tijd van de gemiddelde werkloosheid in het Gewest en de cijfers uit de volkstellingen of de KSZ eerder gebruiken in het kader van een ruimtelijke benadering. De gewestelijke gemiddelden op de wijkkaarten zijn dus zuiver indicatief. De schijnbare daling van het gewestelijke werkloosheidscijfer -32-


tussen 1991 en 2001, die is gebaseerd op de gegevens uit de volkstellingen, wordt niet bevestigd door de curven van de administratieve werkloosheidscijfers (zie figuur II-2). Dat doet echter geen afbreuk aan de verschillen tussen de wijken, omdat de gebruikte maat (de variatiecoëfficiënt) het effect van kleine variaties op globaal niveau neutraliseert. Taux Werkloosheidsgraad, de chômage, 19811981

Part des chômeurs Aandeel werklozendans in dela population active beroepsbevolking

Région 9,8 Brusselsbruxelloise: Gewest : 9,8 23,4 - 35,0 16,6 - 23,3 13,5 - 16,5 11,0- 13,4 2,5 - 10,9 Weinig bevolkte wijk quartier peu peuplé

0

1

2 km

Bron: Rijksregister 2006 BronADSEI, : INS, NIS, recensement volkstelling 1981 Source: 1981


Kaart IIII-5: werkloosheid in 1981. Bron: Volkstelling

-33-


Werkloosheidsgraad, 1991 Taux de chômage, 1991

Part des chômeurs dans la Aandeel werklozen in de population active beroepsbevolking

Région bruxelloise: 20,6 Brussels Gewest : 20,6 23,4 - 35,0 16,6 - 23,3 13,5 - 16,5 11,0- 13,4 4,0 - 10,9 Weinig bevolkte wijk quartier peu peuplé

0

1

2 km

Bron: Rijksregister 2006 BronADSEI, : NIS, Source: INS,volkstelling recensement


Kaart IIII-6: werkloosheid in 1991. Bron: Sociaaleconomische enquête.

Taux de chômage, 2001 Werkloosheidsgraad, 2001

Part des werklozen chômeurs dans Aandeel in de la population active beroepsbevolking

Région bruxelloise: 18,3 Brussels Gewest : 18,3 23,4 - 42,0 16,6 - 23,3 13,5 - 16,5 11,0- 13,4 4,0 - 10,9 Weinig bevolkte wijk quartier peu peuplé

0

1

2 km

Source: DGSIE, ESE Bron: Rijksregister 2006 BronADSEI, : ADSEI, Sociaaleconomische enquête


Kaart IIII-7: werkloosheid in 2001. Bron: Sociaaleconomische enquête.

-34-


Onafhankelijk van de hoogte, kan de werkloosheid verschillende bevolkingsgroepen treffen en op grond daarvan leiden tot verschillende sociaaleconomische situaties. Daarom is het nuttig om het profiel van de werklozen te onderzoeken, met name hun leeftijd en geslacht, maar ook het deel van de stad waar ze wonen18. Uit de vergelijking van de leeftijdspiramiden, tussen de grote zones van het Gewest, maar ook tussen verschillende tijdstippen (2001 to. 1991), blijkt niet alleen een globale verjonging van de werklozen (figuur II-2, Brussels Hoofdstedelijk Gewest), maar we zien ook grote verschillen in het profiel tussen de wijken. Een jongere en iets mannelijkere werkloosheid zien we in de arme sikkel in Brussel (figuur II-2, westelijke centrale zone) met een bijzonder sterke oververtegenwoordiging van de leeftijdsklassen van jonger dan 20 jaar tot 35 jaar voor de mannen. Naast de moeilijkheden die jongeren ondervinden om in te treden op de arbeidsmarkt, kampen deze wijken met de effecten van een jonge leeftijdsstructuur, die te maken heeft met een relatief hoge voortplantingsgraad (hoewel die daalt) en met het ter plaatse blijven van gezinnen met kinderen. Daarnaast is het gewicht van de mannen verbonden met de lage activiteitsgraad van de vrouwen in deze wijken, waardoor het aandeel van de vrouwen in de werkloosheidscijfers gedeeltelijk wordt geminimaliseerd. Maar de jonge vrouwen gaan zich steeds meer aanbieden op de arbeidsmarkt, zoals blijkt uit het grotere aandeel (jonge) vrouwen onder de werklozen in 2001 dan in 1991. De verjonging van het profiel van de werklozen is heel duidelijk waarneembaar in dit kansarme gedeelte van de stad. Het dichtbevolkte oostelijke stadsgedeelte (figuur II-2, oostelijke centrale zone) heeft een vergelijkbaar profiel, maar met een verschil in leeftijd: de werkloosheid van de 20-24-jarigen is minder groot. Deze situatie is met name te verklaren door het feit dat actieve, stedelijke jongeren die op een leeftijd zijn om te gaan werken, vaker verder studeren na hun middelbare school en pas op latere leeftijd intreden op de arbeidsmarkt. De vermindering van het aantal werklozen in deze leeftijdsgroep tussen 1991 en 2001 illustreert de toename van dit fenomeen in dit gedeelte van de stad waar een hogere opleiding vaker voorkomt.

18

De gebruikte onderverdeling van het gebied wordt gedefinieerd in de woordenlijst bij de term ‘Ruimtelijke structuur van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest’. -35-


Westelijke Zone centrale centrale ouestzone

Zone occidentale Westelijke zone 60 ans et plus

60 ans et plus

55-59

55-59

50-54

50-54

45-49

45-49

40-44

40-44

35-39

35-39

30-34

30-34

25-29

25-29

20-24

20-24

<20 0,15

0,10

0,05

0,00

<20 -0,05

-0,10

-0,15

0,15

0,10

Oostelijke centraleestzone Zone centrale

0,05

0,10

0,05

60 ans et plus

60 ans et plus

55-59

55-59

50-54

50-54

45-49

45-49

40-44

40-44

35-39

35-39

30-34

30-34

25-29

25-29

20-24

20-24

0,00

-0,10

-0,15

0,15

0,10

0,05

0,05

0,00

60 ans et plus

60 ans et plus

55-59

55-59

50-54

50-54

45-49

45-49

40-44

40-44

35-39

35-39

30-34

30-34

25-29

25-29

20-24

20-24

0,00

-0,15

-0,05

-0,10

-0,15

-0,10

-0,15

Région de Bruxelles-Capitale Brussels hoofdstedelijk Gewest

<20 0,10

-0,10

<20 -0,05

Zone orientale externe Externe oostelijke zone

0,15

-0,05

Zone orientale intermédiaire Tussenliggende oostelijke zone

<20 0,15

0,00

<20 -0,05

-0,10

-0,15

0,15

0,10

0,05

0,00

-0,05

Figuur IIII-3: evolutie van de leeftijdspiramide van werklozen. De gekleurde piramide correspondeert met de leeftijdspiramide van de Brusselse werklozen in 2001. De omlijnde piramide is de situatie in 1991. In beide gevallen betreft het een beschrijving van de groep van de werklozen in geslacht en leeftijdsgroep. Dit moet geïnterpreteerd worden als de samenstelling van de werklozen en niet als het aantal werklozen per leeftijdsgroep. De zones worden gedefinieerd in de woordenlijst. Bron: Volkstelling 1991, Sociaaleconomische enquête 2001.

De samenstelling van de werklozen is heel verschillend in de rijke wijken in het zuidoostelijke kwadrant van het Gewest (figuur II-2, oostelijke centrale zone). Hier is de werkloosheid vrouwelijker en ouder, wat wordt verklaard door de verouderde structuur van deze wijken, namelijk de tweede kroon. Daarbij herinneren we wel aan de relatief lage werkloosheid in deze wijken. Deze oververtegenwoordiging geldt dus slechts voor beperkte aantallen. En tot slot, redelijk klassiek, vertonen de middenklassewijken in de westelijke tweede kroon (figuur II-2, westelijke zone) een tussenliggende situatie. We zien ook dat de stijging van de werkloosheid tussen 1991 en 2001 vooral de mannelijke bevolking treft.

-36-


II.2.2. HOGERE OPLEIDINGSNIVEAUS EN TOEGANG TOT WERK Net zoals elders, is ook in Brussel scholing de kern van het werkloosheidsbeleid. Hogere diploma’s moeten de kansen van de lokale economie binnen de internationale concurrentie vergroten en de intrede op de arbeidsmarkt voor iedereen vereenvoudigen. Deze tweede doelstelling is gebaseerd op de vaststelling dat hoe hoger iemands diploma is, hoe meer kansen hij heeft om in betere omstandigheden toe te treden tot de arbeidsmarkt.

II.2.2.1. ALGEMENE VERHOGING VAN HET OPLEIDINGSNIVEAU In Brussel is, net zoals in het hele land, sinds 1991 (en des te meer sinds 1981) sprake van een sterke stijging van het opleidingsniveau. Volgens de enquête naar de arbeidskrachten is het aandeel mensen met een diploma hoger onderwijs binnen de groep van de +15-jarigen gestegen van 20% naar 32,5% van 1991 tot 2005 in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Bij de 25-29-jarigen is dit aandeel gestegen van 38,5% naar 45,5%. Bij de nieuwe generaties beschikt dus bijna een op de twee mensen over een hoger diploma. Die sterke stijging van het opleidingsniveau is het resultaat van de generatiewisseling, waarbij minder opgeleide generaties verdwijnen, en van de continue stijging van het opleidingsniveau binnen dezelfde leeftijdsklasse. Wanneer we de situatie in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest vergelijken met het landelijke gemiddelde, dan zien we gelijklopende evoluties, gekenmerkt door een algemene stijging van het opleidingsniveau. Er zijn echter twee specifieke kenmerken waardoor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zich onderscheidt. Ten eerste, wanneer we alleen kijken naar de jonge generaties, dan zien we dat het aandeel laag opgeleide mensen, met hooguit een diploma lager middelbaar, veel minder gedaald is dan in het hele land. In 2005 bedraagt dat aandeel in Brussel 21,5% van de 25-29-jarigen, tegenover 16,7% op landelijk niveau. Deze situatie wordt verklaard door de concentratie van de meest kansarme jongeren, die kinderen zijn van laag opgeleide ouders. Ten tweede is het globale aandeel universitairen sneller gestegen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest dan in de rest van het land. We zien echter wel een inhaalbeweging in de rest van het land voor de jongste leeftijdsgroep (25-29 jaar): het differentieel van het aandeel hoger opgeleiden is gedaald van 9% naar 3% tussen 1991 en 2005. Er is dus sprake van een relatieve dualisering van het opleidingsniveau in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, dat tegelijkertijd een groter aandeel zeer hoog opgeleide en laag opgeleide bewoners heeft. Deze dualisering is heel karakteristiek voor grote metropolen, waarin men een concentratie vindt van zowel de rijkste bevolkingsgroepen met het meeste menselijke kapitaal, als grote groepen meer of minder kansarme volksklassen, met inbegrip van de verschillende generaties immigranten en hun kinderen. Ondanks de globale stijging van het opleidingsniveau blijven de maatschappelijke kloven heel duidelijk bestaan. De armste huishoudens met het kleinste culturele kapitaal zijn geconcentreerd in de goedkoopste en slechtste wijken van de stad. Het percentage schoolverlaters is er hoger dan elders. In de armste wijken is het selectieproces om een universitair diploma te verwerven bijzonder streng. Ten eerste is de kans minder groot dat de jongeren een diploma hoger middelbaar onderwijs halen, waarmee ze toegang krijgen tot de universiteit. Van degenen die het diploma halen, gaan er minder een hogere opleiding volgen. Bovendien kiezen ze eerder hogescholen, die minder prestigieus zijn dan de universiteit. En tot slot is er een grotere kans dat deze jongeren hun diploma niet halen19.

19 Baye, A. et coll., 2009. Les indicateurs de l'enseignement 2008, Brussel: Ministerie van de Franse Gemeenschap - ETNIC., met name de indicatoren 8: Sociaaleconomische verschillen in lager en middelbaar onderwijs, 20: Percentage in het hoger onderwijs, 28: Kans op slagen, blijven zitten en opgave bij studenten van de 1ste generatie in het hoger, niet-universitair onderwijs, 29: Kans op slagen, blijven zitten en opgave bij studenten van de 1ste generatie in het hoger universitair onderwijs.

-37-


Hoger opgeleiden, 20012001 Diplomés du supérieur,

Part des diplomés du supérieur Aandeel hoger opgeleiden (% population non-étudiante) (% niet-studenten)

Région bruxelloise: 30,4 Brussels Gewest : 30,4 43,3 - 57,1 35,2 - 43,2 26,0 - 35,1 17,4 -25,9 5,9 - 17,3 Weinig bevolkte wijk quartier peu peuplé

0

1

2 km

Bron: Rijksregister 2006 BronADSEI, : ADSEI, Sociaaleconomische enquête Source: DGSIE, ESE

Cartografie : IGEAT, ULB Cartographie: IGEAT, ULB

Kaart IIII-8: aandeel met een hoger diploma (universitair en nietniet-universitair) in 2001. Bron: Sociaaleconomische enquête.

De kaart van het aandeel hoger opgeleiden in 2001 toont een sterke oost-westtegenstelling in het opleidingsniveau (kaart II-8). Het hele zuidoostelijke kwadrant onderscheidt zich door een oververtegenwoordiging van het hoger onderwijs. Deze homogeniteit wordt alleen doorbroken door enerzijds de Maalbeekvallei – die vroeger een duidelijk arbeidersstempel had – en de wijken die grenzen aan Etterbeek en anderzijds de sociale huisvestingswijken, die minder zichtbaar zijn in het stramien van de ‘monitoring districts’. De westelijke rand karakteriseert zich eveneens door een meer gemiddeld opleidingsniveau: er zijn relatief minder hogere diploma’s. Aan de kanaalzone vinden we de bevolking met het laagste opleidingsniveau. Ondanks de grote stijging van het opleidingsniveau blijft dit beeld al decennia lang overeind. De absolute verschillen tussen de wijken lijken in stand te blijven, ook al hebben ze (relatief) lagere variatiecoëfficiënten, als gevolg van de algemene stijging (figuur II-1f). Maar we wijzen daarbij op de specifieke kenmerken van de Vijfhoek, zowel in dit geval als op talloze andere kaarten (kaart II-9).

-38-


Evolution du taux de diplomation du supérieur, 1981 - 2001 Evolutie van het aandeel hoger opgeleiden, 1981-2001 Evolutie van het aandeel hoger opgeleiden Evolution du taux de diplomation du supérieur (ratio van het regionale (en indice de la moyenne régionale) gemiddelde) 6 7 , 0 6 2 , 0 5 2 , 0 8 0 , 0 7 0 , 0 6 1 , 0 7 1 , 0 7 4 , 0 8 4 , 0 6 9 , 0 Weinig bevolkte wijk quartier peu peuplé

0

1

2 km

Bron: Rijksregister 2006 BronADSEI, : NIS, volkstellingen 1981 en 2001 Source: INS, recensements 1981 et 2001


Kaart IIII-9: evolutie van het aandeel hoger opgeleiden tussen 1991 en 2001. Op elke datum wordt het aandeel hoger opgeleiden uitgedrukt naar ratio van het gemiddelde aandeel hoger opgeleiden op gewestelijke schaal. Vervolgens berekenen we het verschil in dit cijfer tussen 2001 en 1981. De waarneembare evoluties op de kaart zijn dus gecorrigeerd met het hoge gemiddelde van hoger opgeleiden in het Gewest. We kunnen dus aangeven of de evolutie van een wijk meer of minder gunstig is dan de gewestelijke evolutie. Wanneer de waarde van een wijk dichtbij 0 ligt, dan is het aandeel hoger opgeleiden in deze wijk op hetzelfde tempo gestegen als het gewestelijke gemiddelde. Bij een negatieve waarde is de stijging minder snel dan het gewestelijke gemiddelde. Een positieve waarde duidt op een snellere stijging dan het gewestelijke gemiddelde. Bron: Volkstelling en Sociaaleconomische enquête.

II.2.2.2. HOGERE OPLEIDINGSNIVEAUS EN TOEGANG TOT WERK De hoge werkloosheid in de wijken van de arme sikkel wordt traditioneel verklaard door het veel lagere gemiddelde opleidingsniveau, met een zeer groot aandeel mensen die hooguit een diploma lager middelbaar hebben, terwijl het opleidingsniveau grote invloed heeft op de kansen op werk. Dit verband tussen opleidingsniveau en werk, of tenminste de automatische koppeling daarvan, stelt echter twee problemen. Ten eerste heeft de grote stijging van het opleidingsniveau in de laatste twintig jaar niet geleid tot een daling van de werkloosheid. Dat geldt voor het hele Brusselse grondgebied en niet alleen meer in de armste wijken van de stad. Maar het is niet kenmerkend voor Brussel, want we kunnen bewijzen dat er nauwelijks een correlatie bestaat tussen het opleidingsniveau en de werkloosheid in de grote Europese steden. Ten tweede is een globaal beleid, dat alleen gericht is op de stijging van het opleidingsniveau, niet in staat om de sterke maatschappelijke en ruimtelijke ongelijkheden af te zwakken. Zo is het in de kansarme wijken niet alleen veel moeilijker om een diploma te halen, maar we kunnen ook aantonen dat de hoge werkloosheidscijfers in de armste wijken niet alleen te maken heeft met een ontoereikend opleidingsniveau. Ze zijn ook het resultaat van een plaatselijk effect, dat in de loop van de jaren -39-


negentig is versterkt: bij een gelijk diploma is het verschil in werkloosheid tussen de wijken groter geworden (tabel II-2).

Arme sikkel

Werkloosheid bij de beroepsbevolking met ten hoogste een diploma lager middelbaar (%) Werkloosheid bij de beroepsbevolking met een diploma hoger onderwijs (%)

Rest van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

1991

28,1

15,8

2001

39,1

21,8

+11,1

+6,0

1991

14,4

6,3

2001

21,7

9,5

Evolutie

+7,3

+3,2

Evolutie

Tabel IIII-2. Evolutie van de werkloosheid werkloosheid per opleidingsniveau in de arme sikkel en de rest van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, tussen 1991 en 2001 Bron: Volkstelling, NIS 1991; Sociaaleconomische enquête, NIS 2001.

II.2.3. STEEDS MEER VROUWEN OP DE ARBEIDSMARKT Over het algemeen is de activiteit van vrouwen tussen 18 en 64 jaar lager dan die van de mannen20. Het patriarchale model zwakt af, maar blijft overheersen in het gedrag van de gezinnen. Wanneer vrouwen ervoor kiezen om te werken, dan wordt hun loopbaan vaak onderbroken op het moment dat hun kinderen geboren worden, ten minste gedurende enkele jaren. Dit onderscheid tussen mannen en vrouwen is niet typerend voor Brussel, want we zien het op zowel landelijke als Europese schaal21. We moeten echter constateren dat er sinds 1981 een duidelijke stijging in de activiteit van vrouwen is en dat dit waarschijnlijk de grootste drijvende kracht achter de stijging van de activiteit is. De globale activiteit in Brussel blijft over het algemeen behouden en dat komt vooral doordat de stijging van de vrouwelijke activiteit een tegenwicht biedt voor het effect van de langere opleiding en de vroegtijdige verlating van de arbeidsmarkt. We onderlijnen eveneens dat er in de laatste tien jaar een stijging van de werkgelegenheid in het Brussels Gewest is, terwijl de werkloosheid blijft toenemen. Deze situatie kan alleen worden verklaard, zoals elders in het land, door een toename van de beroepsbevolking en dus de facto een stijging van de vrouwelijke activiteit. Als we geen rekening houden met de globale demografische evoluties die het relatieve belang van de leeftijdsgroep van 18-65 jaar beïnvloeden, dan wordt de ruimtelijke variatie in de activiteit grotendeels verklaard door de aanwezigheid van vrouwen op de arbeidsmarkt. Daarom zullen we het vooral hebben over de evolutie en de geografie van de vrouwelijke activiteit.

20 Activiteit moet hier breed opgevat worden, namelijk werk hebben of werk zoeken. Dit activiteitscijfer neemt als referentie de bevolking op beroepsleeftijd, die meestal wordt gedefinieerd als ouder dan 18 jaar en jonger dan 65 jaar, wat overeenkomt met de leeftijd waarop men het meest in aanmerking komt om te werken, hetzij omdat men zijn opleiding heeft voltooid, hetzij omdat men nog niet gepensioneerd is. 21 Brussels Observatorium van de Arbeidsmarkt en de Kwalificaties, 2003, Evolutie van de Brusselse arbeidsmarkt : tussen dynamisme en dualiteit, BGDA, 168 p.

-40-


Vrouwelijke activiteitsgraad, Taux d'activité féminin, 2001 2001

Taux d'activité féminin Vrouwelijke activiteitsgraad (% des 18-64 ans) (% 18 tot 64-jarigen) Région bruxelloise: 58,8 Brussels Gewest : 58,8

64,8 - 79,0 61,6 - 64,7 58,4 - 61,5 53,3 - 58,3 39,0 - 53,2 Weinig bevolkte wijk quartier peu peuplé

0

1

2 km

Bron: Source: DGSIE, Rijksregister ESE 2006 BronADSEI, : ADSEI, Sociaaleconomische enquête


Carte IIII-10: vrouwelijke activiteitsgraad in 2001 Actief zijn is de bereidheid hebben om zich op de arbeidsmarkt te presenteren. De groep actieve bewoners bestaat dus uit het aandeel werkers (de werkende beroepsbevolking) en werklozen (de niet-werkende beroepsbevolking) in de bevolking op beroepsleeftijd. Bron: Sociaaleconomische enquête

In 2005 was de laagste vrouwelijke activiteit, zoals te verwachten, te vinden in de arme sikkel (kaart II-10). Daar heeft het gedrag van de vrouwen die afkomstig zijn uit de migratie zeker veel mee te maken, want zij zijn minder vaak actief op de arbeidsmarkt. Niettemin verandert dit net zoals elders in de loop van de generaties, maar zonder dat dit leidt tot een netto inhaalbeweging tussen 1991-2001. Uit het onderzoek per leeftijdsgroep van de relatief hoge activiteit van jonge vrouwen in de arme sikkel in 2001 kunnen we vermoeden dat dit specifieke kenmerk van migrantenvrouwen geleidelijk zal afzwakken. We zien eveneens, zowel voor mannen als voor vrouwen, een hogere activiteit bij de jongeren onder 25 jaar in de arme sikkel dan in de rest van het Gewest. Dat is het gevolg van de tendens bij jongeren in de arme sikkel om sneller de school te verlaten dan hun leeftijdsgenoten in rijkere wijken en op jongere leeftijd op de arbeidsmarkt te treden. Deze laatste vaststelling illustreert – als dat al nodig is – nog eens de cruciale rol van de vrouwelijke activiteit in de definitie van de globale activiteit: ondanks een vroegtijdige toetreding tot de arbeidsmarkt van sommige groepen blijft de activiteit in de arme sikkel tot de laagste behoren, vooral door de lage activiteit bij vrouwen. De gemiddelde activiteit komt vooral voor in het zuidoostelijke kwadrant van de tweede kroon en meer in het bijzonder in de meest gewaardeerde gedeelten: Sint-Pieters-Woluwe, de wijk van het Observatorium, de huizenblokken langs de Rooseveltlaan. Dit is het resultaat van het fenomeen van eenverdieners, dat voorkomt in huishoudens waar het inkomen van één partner voldoende financieel comfort garandeert. Deze twee naast elkaar bestaande spreidingsmechanismen en de ruimtelijke variatie in het verder studeren na 18 jaar zorgen ervoor dat het verschil in activiteit tussen de wijken kleiner is. De variatiecoëfficiënt varieert tussen 0,11 en 0,13 (figuur II-1c). Behalve in de arme sikkel en de zeer bevoorrechte zones lijkt het tweeverdienersmodel zich te veralgemenen. Deze evolutie loopt iets voorop in de middenklassewijken in het westen en het noordoosten.

-41-


II.3.

HUISVESTING VERBETERT, MAAR PROBLEMEN OVERBEVOLKING EN TOEWIJZING DUREN VOORT

MET

De kwaliteit of het comfort van de woningen kan niet worden gemeten aan de hand van één comfortelement alleen. Daarom werden er al bij de vorige tellingen synthetische indicatoren opgemaakt die meerdere comfortelementen tegelijk beschouwen. Daartoe werden de woningen onderverdeeld in woningen met groot comfort, middelmatig comfort, klein comfort en zonder klein comfort. Klein comfort houdt in dat een woning minimaal beschikt over een privaat toilet met waterspoeling en een badkamer. Woningen met middelmatig comfort hebben daarbovenop nog centrale verwarming. Groot comfort vereist, naast deze elementen, ook de aanwezigheid van een keuken van min 4 m², een vaste telefoonaansluiting en het bezit van een wagen. In 2001 valt immers bijna de helft van de woningen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest onder de categorie groot comfort. Wanneer de auto, die strikt genomen niet tot het woningcomfort behoort, niet wordt meegerekend, gaat het zelfs om 70%22.

II.3.1. MEER BASISCOMFORT Tussen 1981 en 2001 is er gemiddeld een sterke verbetering van het comfort observeerbaar. Maar deze evolutie in positieve zin geldt niet voor alle wijken in dezelfde mate. Voor een aantal elementen van klein comfort, zoals de aanwezigheid van een badkamer, zien we een sterke inhaalbeweging van die wijken met het kleinste aandeel. Inderdaad, de wijken met het grootste aandeel badkamers kenden reeds een erg hoge gemiddelde waarde in het begin van de beschouwd periode, zodat de stijging vooral spectaculair is bij de lagere percentielen (figuur II-3b). Voor een element van middelmatig comfort, de aanwezigheid van centrale verwarming, is deze inhaalbeweging al veel minder uitgesproken23 (figuur II-3a). Wanneer de oppervlakte per inwoner wordt beschouwd, zien we echter een omgekeerde evolutie: de spreiding tussen de wijken met de kleinste oppervlakte per inwoner en die met de grootste oppervlakte per inwoner neemt nog toe (figuur II-3c, kaarten II-11 en II-12).

22

Gezien de daling van het aantal vaste telefoonaansluitingen werd het bezit van een mobiele telefoon hier gelijkgesteld met een vaste telefoonaansluiting. Wanneer enkel de vaste telefoonaansluiting wordt beschouwd, is er sprake van een stabilisering van het percentage woningen met groot comfort t.o.v. 1991. Het gaat dan om 42% en om 59% wanneer het bezit van een auto niet wordt meegerekend. Zie ook: - Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006, Welzijns- en gezondheidsatlas van Brussel-Hoofdstad 2006, Dossiers van het Observatorium, Brussel. - Vanneste D., Thomas I., Goossens L., De Decker P., Laureys J., Laureyssen I., Querriau X., Vanderstraeten L., Wevers W., Woning en woonomgeving in België: Sociaal-Economische Enquête 2001, Monografie 2, Brussel: Federaal wetenschapsbeleid. 23 De variatiecoëfficiënt daalt wel sterk, maar dit is mede het gevolg van het stijgende gemiddelde. De variatiecoëfficiënt is immers omgekeerd evenredig met het gemiddelde. -42-


Q80% 0,6

Q60% Q50% Q40%

80

0,5

70

0,4

Q20%

60

0,3

50

0,2

c. var. 40

0,1

30

0

1980

1985

1990

1995

2000

2005

0,7

Q80% Q60% Q50% Q40%

Badkamer

Q20%

90

80

0,5

70

0,4

60

0,3

50

0,2

40

0,1

c. var. 30 1980

2010

0 1985

1990

0,6

Aandeel eigenaars superficie de logement par(%) habitant (m²)

Q80% 40

0,5

Q60% Q50% Q40%

35

Q20%

30

25

0,4

0,3

0,2

c. var.

20

0,1

15

0 1995

2005

2010

2000

2005

0,6

Eigenaars

Q80%

50

Gemiddelde oppervlakte per de inwoner (m²) part des ménages propriétaires leur logement (%)

45

coéfficient dede variation les quartiers (écart-type/moyenne) Variatiecoëfficient tussen wijkenentre (standardafwijking/rekenkundige gemiddelde)

Oppervlakte

1990

2000

60

0,7

1985

1995

année jaar

jaar année 50

1980

0,6

2010

Q50%

40

0,4

Q40% c. var. 30

0,3

Q20%

20

0,2

10

0,1

0 1980

jaar année

0,5

Q60%

0 1985

1990

1995

2000

2005

2010

coéfficient dede variation les quartiers (écart-type/moyenne) Variatiecoëfficient tussen wijken entre (standardafwijking/rekenkundige gemiddelde)

part des logements du chauffage central Aandeel woningen équipés met centrale verwarming (%)(%)

90

100


Centrale verwarming

woningen met een badkamer partAandeel des logements disposant d'une salle de(%) bain (%)

0,7

coéfficienttussen de variation entre les quartiers (écart-type/moyenne) Variatiecoëfficient de wijken (standardafwijking/rekenkundige gemiddelde)

100

année jaar

Figuur IIII-4: evolutie van de kwantielen en van de variatiecoëfficiënt van de huisvestingsindicatoren: aanwezigheid van een badkamer (a), centrale verwarming (b), gemiddelde oppervlakte per bewoner (c), gedeelte van de de woning dat wordt bewoond door de eigenaar (d). De kwantielen corresponderen met de waarden van de indicator voor de wijken en zijn in stijgende lijn geordend. Ze stemmen overeen met 20%, 40%, 50%, 60% en 80% van de observaties. Zo is de waarde van de kwantiel 20% de waarde waaronder 20% van de wijken met de laagste indicatorwaarde ligt. De kwantiel 50% is de waarde waaronder 50% van de wijken ligt, dat is de mediaan. Kwantielen hebben het voordeel dat ze niet worden beïnvloed door extreme waarden en afwijkende gevallen. Het verschil tussen de kwantielen geeft een visuele spreidingsmaat van de indicatorwaarden. De variatiecoëfficiënt is een spreidingsmaat van de observaties. Het is de deling van de standaardafwijking door het rekenkundige gemiddelde. Deze maatstaf voor de verspreiding is gemakkelijker te begrijpen dan de standaardafwijking omdat hij niet afhankelijk is van de amplitude van de mogelijke waarden en een goede representatie van de werkelijkheid geeft. Zonder eenheid kan de spreiding van de verschillende variabelen gemakkelijk vergeleken worden. Hoe dichter de waarde van deze indicator de 0 benadert, hoe relatief kleiner de spreiding van de waarden van de wijken is. In tegenstelling tot de visuele vergelijking van de waarden van de verschillende kwantielen, integreert de variatiecoëfficiënt de variatie in het rekenkundige gemiddelde zodat variabelen met uiteenlopende gemiddelden vergeleken kunnen worden. Wanneer men dezelfde indicator in de tijd volgt, dan kan de variatiecoëfficiënt de absolute evolutie van de verschillen tussen wijken (de interkwartiele afwijking) aanvullen met een relatieve spreidingswaarde. Bron: Volkstellingen en Sociaaleconomische enquête

-43-


Superficie desvan logements, 2001 2001 Oppervlakte de woningen,

Surface par habitant (m2)(m2) Oppervlakte per inwoner Brusselsbruxelloise: Gewest : 36,2 Région 36,2 7 , 0 3 6 , 1 2 0 , 5 3 8 , 0 3 7 , 8 3 1 , 5 3 3 , 2 4 8 , 8 3 2 , 1 5 4 , 2 4 Weinig quartier bevolkte peu peuplé wijk

0

1

2 km

Source: recensement 2001 Bron: Rijksregister 2006 BronADSEI, : INS, NIS, volkstelling 2001


Kaart IIII-11: 11: residentiële oppervlakte per inwoner in 2001. Bron: Sociaaleconomische enquête

Evolutie van desuperficie woningendes oppervlakte Evolution de la logements, 1981- 2001

Superficie par habitant Oppervlakte per inwoner (m2 2001 - m2 1981) (m2 2001-m2 1981) 4 1 9 , 8 8 , 8 9 , 5 8 , 5 6 , 3 5 , 3 6 , 0 5 , 0 2 , 2 Weinig bevolkte wijk quartier peu peuplé

0

1

2 km

Bron: Rijksregister 1981 2006 BronADSEI, : NIS, 1981 et en2001 2001 Source: INS, volkstellingen recensement


Kaart IIII-12: 12: evolutie van de residentiële oppervlakte per inwoner tussen 1981 en 2001. Bron: Volkstelling en Sociaaleconomische enquête -44-


II.3.2. PROBLEMATISCHE COMFORTVERSCHILLEN We zien dus een egalisatie voor een aantal elementen van klein comfort, maar dit is minder of zelfs helemaal niet het geval wanneer andere comfortelementen worden beschouwd. Om een synthetisch beeld te verkrijgen van de evolutie van de kwaliteit van de woningen in de verschillende wijken, werd bovenstaande synthese-indicator berekend voor de jaren 1981 en 1991 en 200124. Wij hebben een indicator opgesteld die verschillende relevante comfortelementen opneemt die zowel bij de telling van 1981, 1991 als 2001 beschikbaar waren en waarvan de vraagstelling ook grotendeels ongewijzigd bleef. Het gaat om de aanwezigheid van een badkamer, van centrale verwarming, van een keuken, en van een vaste telefoonaansluiting. Ondanks de toename van het gebruik van mobiele telefoons blijft deze variabele belangrijk. De aanwezigheid van een vaste telefoonaansluiting vertoont nog steeds een sterke correlatie met een reeks andere comfortvariabelen. Bovendien wordt de mobiele telefoon door een deel van zijn gebruikers gehanteerd als passieve ontvanger, waardoor het ontbreken van een vaste telefoonaansluiting nog steeds wijst op een reële beperking van communicatiemiddelen en dus op sociaal isolement25. In die context is het opvallend dat het aandeel vaste telefoonaansluitingen in België nog steeds stijgt, maar daalt in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Daarnaast werd een variabele toegevoegd over de wijze van verwarming. Meer bepaald duidt het verwarmen van een woning met steenkool of butaan-/propaangas op een erg laag comfort. Gezien het gebruik van butaan-/propaangas niet bij alle tellingen werd bevraagd, werd alleen het gebruik van steenkool als comfortelement gebruikt. Tenslotte werd de gemiddelde oppervlakte per inwoner en het gemiddeld aantal woonvertrekken per inwoner gebruikt. Dit vormt een vanzelfsprekend onderdeel van het woningcomfort, en wijst tegelijkertijd op de mogelijkheid om zich als individu te isoleren in het huishouden. Een beperkte ruimte kan gevolgen hebben voor schoolwerk of andere activiteiten waarvoor enige concentratie vereist is. Er is inderdaad een relatie vastgesteld met de mislukkingsratio’s van de kinderen op school26. De synthese-indicator betrekt alle genoemde variabelen, maar geeft ze een enigszins verschillende weging. Hoe meer een variabele correleert met de synthese-indicator (in positieve of negatieve zin), hoe sterker de variabele de indicator bepaalt (zie bijlage). Deze synthese-indicator heeft een gemiddelde van 0. Een hogere waarde wijst op een hoger comfortniveau dan gemiddeld en een lagere waarde op een lager comfortniveau dan gemiddeld. De kaart geeft de waarde van deze syntheseindicator per wijk in 2001(kaart II-13). De woningen met het grootste comfort bevinden zich in de periferie van het gewest, voornamelijk in zuidoostelijke richting. Historisch is de rijkere bevolking in deze zone gehuisvest en vanaf de jaren 1950 zijn suburbane ontwikkelingen hier erg uitgesproken (Vandermotten et al., 2006). De woningen in de 19de eeuwse arbeiderswijken en langs de oude industrie-as langs de Zenne bieden het minste comfort. Tussen beide gebieden in zien we een intermediair comfortniveau. In de periferie vallen enkele wijken op met een beduidend lager comfortniveau dan hun omgeving. Hier gaat het om nog niet gerenoveerde sociale woonwijken, zoals de tuinwijk Bon Air in Anderlecht. Afgezien van de vaste telefoonaansluitingen gaat het bezit van alle gebruikte comfortelementen die wijzen op een hoog comfortniveau in stijgende lijn, en het gebruik van steenkool gaat in dalende lijn27. Het gaat hier telkens om percentages van het totaal aantal woningen waarvan de aan- of afwezigheid van het comfortelement bekend is. Zeker in 2001 is het 24

De synthese-indicator werd zo opgesteld dat de gemeenschappelijke spreiding van de beschouwde variabelen in 1981 in deze ene indicator wordt samengevat. Op die manier kon 75 % van de oorspronkelijke informatie worden behouden. Dezelfde synthese-indicator werd vervolgens berekend voor het jaar 1991 en het jaar 2001. 25 Kesteloot C. & Meys S. (2008), Atlas van achtergestelde buurten in Vlaanderen en Brussel, studie uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse interprovinciale werkgroep sociale planning. 26 Surkyn J., Willaert D., Marissal P., Wayens B. & Charles J. (2007), Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest als woonomgeving, structuur en vooruitzichten. Studie uitgevoerd in opdracht van mevrouw Dupuis, Staatssecretaris Huisvesting van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. 27 Het aantal vertrekken per inwoner daalt wel tussen 1981 en 1991. Dit kan deels te maken hebben met een licht gewijzigde vraagstelling. In 2001 werden ook keukens geïntegreerd in een ander vertrek bevraagd, wat voorheen niet het geval was. Deze geïntegreerde keukens zijn opgenomen in bovenstaande cijfers. Zonder deze keukens zou er, t.o.v. 1991, een daling waarneembaar zijn van bijna 10%. Dit lijkt er op te wijzen dat geïntegreerde keukens voorheen ook al werden opgegeven als zijnde een aparte keuken.

-45-


aantal onbekenden relatief groot. Het percentage onbekenden ligt in dat jaar, voor de beschouwde variabelen, tussen 16% en 20%. Er moet op worden gewezen dat het gemiddelde van de synthese-indicator in elk van de drie jaren opnieuw nul bedraagt; een hogere waarde wijst op een hoger comfortniveau dan gemiddeld in dat jaar en een lagere waarde op een lager comfortniveau dan gemiddeld in dat jaar. Het gaat dus om de afwijking t.o.v. de gemiddelde situatie in dat jaar. Dit betekent dat een wijk die in positieve (of negatieve) zin evolueert, haar comfortniveau ziet stijgen (of dalen) relatief t.o.v. de andere wijken. Synthese-indicator voor dequalité kwaliteit de woningen, 2001 Indicateur synthétique de la du van logement, 2001

PCA-scores Scores ACP 1 3 6 , 2 0 0 , 0 9 9 , 0 0 5 , 0 1 0 , 0 0 0 , 1 1 5 , 0 0 6 , 1 1 0 , 1

quartier peu peuplé Weinig bevolkte wijk

0

1

2 km

Bron: Rijksregister 2006 BronADSEI, :INS, NIS,recensement volkstelling 2001 Source: 2001


Kaart IIII-13: 13: SyntheseSynthese-indicator voor de kwaliteit van de woningen, 2001. De scores corresponderen met de positie van elke wijk op een nieuwe synthetische variabele die is opgesteld door de Principale Componentenanalyse (PCA), die de 7 kwaliteitsvariabelen van een woning op één as uitzet (centrale verwarming, badkamer, keuken, vaste telefoon, oppervlakte en het aantal kamers per bewoner, verwarming op kolen). De negatieve blauwe scores duiden op een relatief slechte kwaliteit, de rode positieve scores op een relatief goede kwaliteit. Bron: Sociaaleconomische enquête

Wanneer de evolutie tussen 1981 en 2001 wordt beschouwd, zijn twee processen zichtbaar. Enerzijds is er, door nieuwbouw en renovatie, een relatieve verbetering in een reeks van perifere wijken waar het comfortniveau al relatief goed was. Anderzijds is er een comfortverbetering in erg centrale wijken, meer bepaald binnen de vijfhoek en ten zuiden en zuidoosten daarvan, via afbraak/nieuwbouw en renovatie. Het gaat daarbij om wijken met oorspronkelijk een slechtere woonkwaliteit, maar niet om wijken met de slechtste woonkwaliteit. Deze wijken gaan er relatief gesproken meestal nog op achteruit. De evolutie tussen 1981 en 1991 is echter verschillend van die tussen 1991 en 2001. Meer bepaald is er binnen de centrale wijken een duidelijke verschuiving naar het westen waarneembaar, van Etterbeek en Elsene naar Sint-Gillis in het zuiden, en van het centrum van de vijfhoek tot het westen van de vijfhoek, die soms doorloopt tot over het kanaal (kaart II-14).

-46-


Evolutie de synthese-indicator kwaliteit van de woningen, 1981-2001 Evolutionvan de l'indicateur synthétiquevoor de lade qualité du logement, 81-01

Verschil PCA-scores Scores ACP 5 1 , 0 3 8 , 0 5 0 , 0 4 1 , 0 5 0 , 0 4 0 , 0 5 1 , 0 6 0 , 0 5 0 , 1 6 1 , 0 Weinig bevolkte wijk quartier peu peuplé

0

1

2 km

Source: INS,volkstellingen recensements 1981 en et 2001 Bron: Rijksregister 2006 BronADSEI, : NIS, 1981 2001


Kaart IIII-14. 14. Evolutie van de synthesesynthese-indicator voor de kwaliteit van de de woningen, 19811981-2001. De negatieve waarden (in het blauw) corresponderen met de wijken waar de stijging van het woningcomfort minder snel is dan de gewestelijke trend. De comfortverbeteringen die sterker zijn dan de gewestelijke trends komen overeen met positieve waarden (in het rood). Bron: Volkstelling en Sociaaleconomische enquête

II.3.3. GROTER AANDEEL EIGENAARS IN DE EERSTE KROON De eigendomsstructuur van de woningen in het Brussels Hoofdstedelijk gewest vertoont een duidelijke concentrisch patroon. De kaart toont het aandeel eigenaars-bewoners in 2001, en vormt daarmee het spiegelbeeld van de kaart van het aandeel huurders (kaart II-15). In het centrum en de 19de eeuwse gordel vindt men het kleinste aandeel eigenaarswoningen. Het gaat vooral om oude 19de eeuwse eengezinswoningen die als dusdanig worden verhuurd ofwel in de loop der jaren, met de suburbanisatie van hun eigenaars, zijn onderverdeeld in huurappartementen28. In de periferie vinden we het grootste aandeel eigenaarswoningen, die vanaf de jaren 1950 in het kader van suburbanisatie en eigendomsverwerving zijn gebouwd. Toch zijn er hier enkele wijken die sterk contrasteren met hun omgeving en een erg laag aandeel eigenaars kennen. Het gaat om perifere, vaak grootschalige, sociale woonprojecten. De volgende sociale woonwijken zijn daarbij opvallend: Moortebeek-Peterbos en Bon Air in Anderlecht, Kappelleveld in Sint-Lambrechts-Woluwe, Ganshoren Villas in Ganshoren en de wijk de drie Linden in Watermaal-Bosvoorde, waarin de sociale woonwijk Logis-Floréal ligt. Het gaat meestal om tuinwijken. Alleen Peterbos in Anderlecht en de Villas in Ganshoren zijn hoogbouwcomplexen. In het stadscentrum, waar hoogbouw domineert binnen de sociale woonmarkt, kent alleen de Marollenwijk meer dan een derde sociale woningen.

28

Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006, Welzijns- en gezondheidsatlas van Brussel-Hoofdstad 2006, Dossiers van het Observatorium, Brussel.

-47-


Eigenaars, 2001 Propriétaires, 2001

Part de propriétaires (%) Aandeel eigenaars (%) Région bruxelloise: 41,4 Brussels Gewest : 41,4 4 , 9 2 5 , 9 8 , 7 3 5 , 9 2 1 , 5 4 9 , 7 3 0 , 5 5 2 , 5 4 9 , 2 7 1 , 5 5 Weinig bevolkte wijk quartier peu peuplé

0

1

2 km

Bron: Rijksregister 2006 Source: BronADSEI, : INS, NIS, recensement volkstelling 2001 2001


Kaart IIII-15: 15: Aandeel eigenaars in 2001. Bron : Socio-economische enquête

Evolutionvan desde propriétaires, 1981-1991 Evolutie eigenaars, 1981-1991

Part des propriétaires en 1991 (%) Aandeel eigenaars in 1991 (%)- part des propriétaires en 1981 (%) aandeel eigenaars in 1981 (%) 0 0 , 4 < 0 0 , 6 1 0 , 4 0 0 , 8 1 0 , 6 0 0 , 0 1 1 0 , 8 0 0 , 0 1 = > Weinig bevolkte wijk quartier peu peuplé

0

1

2 km

Bron: Rijksregister 1981 2006 BronADSEI, : NIS, 1981 et en1991 1991 Source: INS, volkstellingen recensement


Kaart IIII-16. 16. Evolutie van het aandeel eigenaars, 19811981-1991. Bron: volkstellingen

-48-


Het aandeel eigenaars stijgt sterk in de periode 1981-2001. In 1981 werd 31% van de woningen bewoond door de eigenaar, in 1991 was dat al 39% en in 2001 41,5 %. De groei heeft zich dus vooral in het eerstgenoemde decennium voorgedaan. Er zijn daarbij geen grote verschillen tussen de wijken met het kleinste aandeel eigenaars en die met het grootste aandeel29 (figuur II-3d). De kaart geeft de ruimtelijke evolutie weer van het aandeel eigenaars tussen 1981 en 1991, het decennium waarin het aandeel eigenaars het sterkst groeide (kaart II-16). Daarbij is vooral de uitgesproken stijging van het aandeel eigenaars in de 19de eeuwse gordel opvallend, en meer bepaald in het noordelijke en westelijke gedeelte ervan. Dit is de zone met het laagste wooncomfort, die bovendien relatief gezien geen verbetering kende. Dit wijst op het fenomeen van noodkoop, dat vooral door de Turken vanaf het midden van de jaren 1980 is toegepast om in hun buurt te kunnen blijven wonen en zich zo te kunnen verzekeren van de toegang tot de in hun buurt opgebouwde sociale netwerken. Door de oude en slecht onderhouden huurwoningen te kopen, konden ze de stijgende huurprijzen neutraliseren door stabiele leningaflossingen. Voor de noodzakelijke renovatiewerken was vaak geen geld meer over zodat er ondanks het eigendom toch een beperkte woonkwaliteit blijft30 hoewel de analyse van het wooncomfort er wel op wijst dat zij een aantal kleine comfortelementen hebben kunnen integreren. De aankoop van huizen in de 19de eeuwse gordel door migrantengezinnen was reeds zichtbaar in de jaren 1970. De ontwikkelingen in het zuiden en het oosten van Brussel waren toen meer verbonden met vroege gentrificatie31, wat ook in de jaren 1980 het geval lijkt. Tenslotte is er nog een sterke groei van het aandeel eigenaarswoningen in een aantal perifere wijken, vaak tengevolge van nieuwe ontwikkelingen. Een afname van het aandeel eigenaars is er alleen in enkele perifere wijken waar op het eind van de jaren 1970 en in het begin van de jaren 1980 nog sociale woningen zijn gebouwd. Het gaat meer bepaald om Vogelenzang in Anderlecht en Kapelleveld in Sint-Lambrechts-Woluwe. Gezien de groei van het totaal aantal woningen in deze wijken gaat dit echter niet samen met een afname van het absoluut aantal eigenaarswoningen. De evolutie tussen 1991 en 2001 contrasteert sterk met die van het decennium ervoor. Enerzijds is de groei van het aandeel eigenaars veel minder groot en minder algemeen, zodat de evolutie over de twee decennia samen sterk lijkt op die van het eerste decennium (kaart II-17). Anderzijds concentreert de groei zich in deze periode vooral in de wijken rond de 19de eeuwse gordel, voornamelijk in het noorden, het westen en het zuiden. Het gaat meestal om wijken met een gemiddeld niveau van wooncomfort. Deze geografie lijkt een bevestiging van het proces waarbij de tweede en derde generaties van arbeidsmigranten woningen kopen in deze tweede gordel, om zo te ontsnappen aan de overbevolking en slechte woonomstandigheden in de 19de eeuwse gordel32. Zoals gesteld gaat het hier echter om een veel minder uitgesproken ontwikkeling dan in de periode 1981-1991. In de centrale wijken is er alleen een relatief sterke positieve evolutie in de weinig bevolkte koningswijk en in het noordwesten van de vijfhoek, waar dat samengaat met een sterke comfortverbetering in deze periode. In de meeste centrale wijken is er echter een beperkte groei of zelfs een afname van het aandeel eigenaars, wat niet los kan gezien worden van nieuwe woonprojecten, vaak op de private huurmarkt. In absolute termen is er vaak immers slechts een beperkte of geen daling te zien van het aantal eigenaars. De beperkte groei in de welgestelde zuidoostelijke wijken, die ook al in het vorige decennium zichtbaar was, heeft te maken met het reeds grote aandeel eigenaars in 1981, die bovendien een relatief grote woonstabiliteit vertonen. De recente afname kan verbonden zijn met het te huur stellen van deze woningen door huishoudens die hetzij verder suburbaniseren, hetzij terugkeren naar de centrale stad wanneer de kinderen het huis uit zijn. Deze evolutie wordt mogelijk versterkt door de verdere groei van de vraag van internationale werknemers, verbonden met de ontwikkeling van de Europese 29

Omwille van het stijgende gemiddelde vertoont de waarde van de variatiecoëfficiënt wel een dalende trend. Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006, Welzijns- en gezondheidsatlas van Brussel-Hoofdstad 2006, Dossiers van het Observatorium, Brussel. 31 Kesteloot C. (1985), L’évolution du mode d’occupation des logements à Bruxelles entre 1970 et 1981, Revue Belge de Géographie, 109 (4), pp. 227-234. 32 Kesteloot C. (2005), Le logement des minorités à Bruxelles, in Delwit P., Rea A. & Swyngedouw M., Bruxelles, ville ouverte, Paris: l’Harmattan, pp. 19-36. 30

-49-


instellingen, die reeds in de jaren 1970 merkbaar was33. Deze vraag heeft ongetwijfeld ook impact in de meer centrale wijken in de buurt van de Europese instellingen. Evolutie van eigenaars, 1991-2001 Evolution des de propriétaires,

Part des eigenaars propriétaires en 2001 (%) Aandeel in 2001(%)- part des propriétaires en(%) 1991 (%) aandeel eigenaars in 1991 0 0 , 0 < 0 0 , 2 1 0 , 0 0 0 , 3 1 0 , 2 0 0 , 4 1 0 , 3 1 0 , 4 = > Weinig bevolkte wijk quartier peu peuplé

0

1

2 km

Bron: Rijksregister 2006 BronADSEI, :INS, NIS,recensement volkstellingen 1991eten 2001 Source: 1991 2001


Kaart IIII-17. 17. Evolutie van het aandeel eigenaars, 19911991-2001. Bron : volkstelling en socio-economische enquête

Er werd reeds gewezen op het feit dat een daling van het aandeel eigenaars niet noodzakelijk ook een afname van het absoluut aantal eigenaars betekent. Gemiddeld genomen is er immers een groei in het totale huisvestingsaanbod. Wat de huurders betreft, is er in absolute aantallen echter wel een daling waar te nemen. In de periode 1981-1991 kwamen er 38000 eigenaars bij, en verdwenen er meer dan 31000 huurders34. In de periode 1991-2001 kwamen er 15500 eigenaars bij, en verdwenen er 3500 huurders35 . Dit betekent dat, ondanks de groei van het totaal aantal woningen, er een inkrimping is van de private huurmarkt. Door het relatief kleine aanbod van sociale huurwoningen, is dit het segment waar arme huishoudens op terugvallen, gezien deze groep financieel niet in staat is een huis te verwerven. Hun mogelijkheden op de huisvestingsmarkt wordt dus ernstig ingeperkt.

33

Kesteloot C. (1985), L’évolution du mode d’occupation des logements à Bruxelles entre 1970 et 1981, Revue Belge de Géographie, 109 (4), pp. 227-234. 34 Daarbij werd de ratio eigenaars/huurders voor de woningen waarvan de bewoningstitel bekend was ook toegepast op de onbekenden. Het aantal onbekenden is vooral groot in 2001, waar het gemiddeld 17% van de woningen betreft. Deze strategie houdt mogelijk een lichte onderschatting in van het aantal huurders. De kans op niet of slecht ingevulde formulieren is groter onder deze groep, onder meer omwille van de grotere geografische mobiliteit. 35 De stijging van het aantal eigenaars geldt voor alle gemeenten in beide periodes. De daling van het aantal huurders geldt eveneens in alle gemeenten over de gehele periode, maar hier zijn er wel afwijkingen in de onderscheiden decennia, voornamelijk in de periode 1991-2001. Enerzijds zijn er enkele gemeenten in de zuidoostelijke periferie waar het totaal aantal huurders stijgt (Sint-Lambrechts-Woluwe in 1981-1991 en Sint-Pieters-Woluwe en Watermaal-Bosvoorde in 1991-2001). Anderzijds is er een stijging van het totaal aantal huurders in de periode 1991-2001 in een aantal meer centrale gemeenten (Brussel, Etterbeek, Vorst, Sint-Gillis, Sint-Joost-ten-Node en Schaarbeek). -50-


III. BRUSSEL TUSSEN BLIJVERS EN MIGRANTEN III.1. BLIJVEN OF VERHUIZEN Verhuizen doen we om verschillende motieven. Deze motieven kunnen onderverdeeld worden in drie grote categorieën: • •

•

Gaan studeren en vooral werk vinden, geven soms aanleiding tot een binnenlandse migratie over grotere afstand. Deze verhuisbeweging is niet noodzakelijk verbonden met de kenmerken van de woning. Belangrijker is een transitie in onze leefsituatie die ons aanzet om te zoeken naar een andere woning en/of woonomgeving. Voorbeelden van die transities zijn het verlaten van de ouderlijke woning, het samen gaan wonen in een vaste relatie, gezinsuitbreiding en het verbreken van een relatie. De derde categorie is ingegeven door woonaspiraties als dusdanig: het verlangen naar een bepaald type woning of woonomgeving. De wens om een koopwoning te verwerven, het zoeken naar een huur- of koopwoning met een tuin, of gewoon het zoeken naar een meer aangepaste of meer comfortabele woning zijn hier typische uitingen van.

Zowel de motivatie als de aanleiding om te verhuizen (en soms om te migreren) staan doorgaans niet los van elkaar. Integendeel, cruciale gebeurtenissen in de levenscyclus van familievorming en tewerkstelling gaan vaak samen en vormen doorgaans een aanzet om te zoeken naar een meer aangepast type woning (qua ligging, comfort, woonruimte,...). Tegenover deze positief geformuleerde motieven staat de gedwongen verhuis. Het einde van een huurcontract, het onbewoonbaar verklaren of afbreken van een pand, de onmogelijkheid om nog langer de huur te betalen of de afbetaling te voldoen zijn hier typische voorbeelden van. Vaak vormen belangrijke transities - waar men dan niet echt voor gekozen heeft - opnieuw de aanzet tot de verhuisbeweging: het verliezen van werk, een echtscheiding, ziekte en overlijden van een partner,... Ook hier kan een verhuis een migratie met zich meebrengen. Om het plaatje volledig te maken moeten we hier nog aan toevoegen dat “niet verhuizen” evenzeer zowel keuze als dwang kan zijn. Als we sociale inertie even buiten beschouwing laten en ervan uitgaan dat ons gedrag gestuurd wordt door bewuste keuzes, kan men ervan uitgaan dat wie blijft wonen in een bepaalde woning of in een bepaalde wijk ofwel hiervoor kiest, ofwel niet in de mogelijkheid verkeert om te verhuizen. Verhuizen is met andere woorden het resultaat van een complexe interactie tussen de ruimtelijke en woonfysische omgeving enerzijds en de kenmerken van de bevolking anderzijds. In die zoektocht naar een nieuwe woning en woonomgeving heeft suburbanisatie in de afgelopen halve eeuw een centrale plaats ingenomen. De droom van een ruime woning in een groene omgeving – vaak tegen een betere prijs – was gemakkelijker buiten de stad te realiseren. De toegenomen mobiliteit heeft de randstedelijke gebieden steeds verder doen uitdijen. Voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest hebben de gewestgrenzen het suburbanisatieproces doorkruist. Suburbanisatie is sinds enkele decennia bijna steeds een migratie geworden in de zin dat een administratieve grens wordt overgestoken. Door de toenemende druk op de Brusselse woningmarkt is de suburbanisatie bovendien ruimtelijk steeds verder van Brussel gesitueerd. Voor veel Brusselaars wordt een verhuisbeweging naar een nieuwe (koop)woning dan ook een vertrek uit het Brussels gewest. Vertrekken uit Brussel heeft niet alleen een grote invloed op de vertrekkers zelf (de keuze voor een nieuwe woning impliceert vaak een ander levensritme, met veel pendel). Het heeft ook belangrijke implicaties voor de uitbouw van een duurzame leefomgeving, voor het gebruik van de schaarse ruimte, voor de mobiliteit in het algemeen en voor de financiële draagkracht van het Brussels gewest.

-51-


De analyse van de verhuisbewegingen en migratiestromen naar en van het gewest helpen ons inzicht te verwerven op de grote uitdagingen waar het gewest voor staat: suburbanisatie of stedelijk wonen, ruimtelijke segregatie naar inkomen en/of land van herkomst, modernisatie en renovatie van de centrale wijken. Om die verhuisbewegingen en migratiestromen te interpreteren reiken de vorige onderdelen van de analyse de nodige elementen aan. De demografische dynamiek vormt het basisstramien, maar het zijn de sociale kenmerken van de populatie die de verschillende wijken van het Brussels gewest inkleuren. De buurtkenmerken en de beschrijving van de kwaliteit van het woningbestand naar wijken vormen het canvas waarop verhuizing en migratie plaatsvinden.

III.1.1. EEN AANZIENLIJK DEEL BLIJVERS Van de in 1991 aanwezige Brusselaars zijn er in 2001 116.068 overleden; 608.122 zijn in Brussel blijven wonen. De overigen wonen in 2001 buiten het gewest: 75.650 in Vlaanderen, 72.093 in Wallonië en 79.983 in het buitenland. Van diegenen die nog steeds in Brussel gehuisvest zijn, woont 60% (366.349) in dezelfde wijk (misschien zijn ze verhuisd, maar hun nieuwe woning ligt binnen de grenzen van dezelfde wijk). En bijna 40% zijn verhuisd naar een andere wijk binnen het gewest. Dit betekent dat indien we niet alle verhuisbewegingen nemen, maar alleen deze die de grens van de wijk overschrijden, er nog net meer mensen binnen Brussel zijn verhuisd naar een andere wijk, dan er het gewest hebben verlaten. Woont in dezelfde wijk

Aandeel personen aanwezig in 1991 die in 2001 in dezelfde wijk wonen (%) Brussels gewest: 43,8 ≥ 51,3 46,4 - 51,2 41,8 - 46,3 34,2 - 41,7 < 34,2 weinig bevolkte wijken

N

0

1

2 km

BRON: ADSEI, Algemene socio-economische enquête 2001 en volkstelling 1991


Kaart IIIIII-1: aandeel personen aanwezig in 1991 die in 2001 in dezelfde wijk wonen. Bron: Volkstelling en Sociaaleconomische enquête

Op het totaal nog in leven zijnde Brusselaars uit 1991 gaat het om 43,8% die relatief honkvast in dezelfde omgeving zijn blijven wonen (kaart III-1). Tot de meest stabiele wijken met ruim meer dan -52-


50% blijvers behoort zowat de volledige buitenkrans van het gewest. Wijken met de grootste mobiliteit liggen binnen de vijfhoek, en in de aangrenzende wijken van het zuid-oostelijke kwadrant, met uitlopers tot aan de universiteiten VUB-ULB. Daaromheen vormt zich een concentrische zone met tussenliggende cijfers waartoe zowel de achtergestelde wijken behoren als de verderop liggende wijken van het zuid-oostelijke kwadrant. Opmerkelijk is de hoge stabiliteit in sommige wijken van Schaarbeek en Sint-Joost die enigszins deze kring doorbreken.

III.1.2. VERHUIZEN, MAAR WAARHEEN ? III.1.2.1. NAAR EEN ANDERE WIJK IN BRUSSEL De wijken met het hoogst aantal verhuisbewegingen naar een andere Brusselse wijk (kaart III-2) vormen bijna het spiegelbeeld van de eerste kaart (kaart III-1). Er is een duidelijk concentrisch patroon aanwezig met steeds lagere percentages naarmate de wijk verder van het centrum af ligt. Binnen de kernzone kan ook een onderscheid worden gemaakt tussen een westelijk en een oostelijk deel. Het westelijk deel van de kern, dat grotendeels samenvalt met de achtergestelde wijken, behoort tot de zone met het grootste aantal verhuisbewegingen naar een andere wijk binnen Brussel. Verhuisd naar een andere Brusselse wijk

Aandeel personen aanwezig in 1991 die in 2001 in een andere wijk in het gewest wonen (%) Brussels gewest: 28,9 ≥ 35,6 29,8 - 35,5 25,2 - 29,7 21,3 - 25,1 < 21,3 weinig bevolkte wijken

N

0

1

2 km



Kaart IIIIII-2: aandeel personen aanwezig in 1991 die in 2001 in een andere wijk in het gewest wonen. Bron : ADSEI, socio-economische enquête en volkstelling

III.1.2.2. NAAR HET BUITENLAND De internationale migratie (verhuis over de staatsgrenzen heen) wordt gedomineerd door het zuidoostelijke kwadrant, met een uitloper tot in het oostelijk deel van de vijfhoek. Dit zijn de wijken waar ook het grootste aantal Europese migranten verblijft. Hier komt een patroon tot uiting dat de internationale bindingen van de hoofdstad toont als resultante van de aanwezigheid van buitenlandse -53-


studenten, Europese ambtenaren en rijkere Europese burgers. De armere wijken in de halvemaanvormige zone van Sint-Gilles tot aan Schaarbeek hebben een minder intense uitwisseling met het buitenland. De wijken daarrond (in het noorden en het westen) hebben de laagste uitwisseling met het buitenland (kaart III-3).

Verhuisd naar het buitenland

Aandeel personen aanwezig in 1991 die in 2001 in het buitenland wonen (%) Brussels gewest: 9,6 ≥ 17,4 10,3 - 17,3 7,0 - 10,2 4,8 - 6,0 < 4,8 weinig bevolkte wijken

N

0

1

2 km



Kaart IIIIII-3: aandeel personen aanwezig in 1991 die die in verhuisd naar het buitenland. Bron: Algemene socio-economische enquête en volkstelling

III.1.2.3. NAAR DE REST VAN BELGIË De verhuisbewegingen naar Vlaanderen en Wallonië (kaart III-4) zijn gedomineerd door geografische nabijheid en wellicht deels door taal. Maken we abstractie van die regionale verdeling dan zien we een concentrisch patroon dat onderbroken wordt door de zuid-oostelijke kwadrant. De buitenwijken hebben de grootste uitwisseling met de verdere rand rond Brussel. In de zuid-oostelijke kwadrant die veel meer internationaal georiënteerd is qua migratie vallen wel een aantal wijken op met hoge migratiecijfers naar Vlaanderen of Wallonië. Het lijkt vooral om iets minder begoede wijken te gaan en duidt wellicht op verhuisbewegingen van (ex-)studenten. Ook in het oosten van de vijfhoek vallen een aantal wijken in die zin op. Dit algemeen beeld van de emigratie uit de stad houdt uiteraard geen rekening met de aankomst van nieuwe immigranten, gezien we hier enkel nagaan wie de blijvers zijn en wie uit de stad vertrekt. In het algemeen, zoals uit verdere analyse blijkt, is er wel enig parallelisme voor wat de voornaamste regio’s van emigratie en immigratie betreft. In het noordelijk en noordwestelijk deel van Brussel gebeurt de uitwisseling eerder met Vlaanderen, in het zuidelijk en zuidwestelijk deel eerder met Wallonië, en in het zuidoostelijke kwadrant vooral met het buitenland. Tegelijk valt ook een concentrische beweging op waarbij het centrum veel nieuwkomers opneemt en dan als het ware deels

-54-


doorschuift naar de gemeenten van de twee kroon. Hieronder zullen we ons evenwel concentreren op de factoren die samenhangen met het vertrek uit Brussel. Verhuisd naar Vlaanderen of Wallonië

Aandeel personen aanwezig in 1991 die in 2001 in Vlaanderen of Wallonië wonen (%) Brussels gewest: 17,7 ≥ 21,4 19,2 - 21,3 17,3 - 19,1 15,2 - 17,2 < 15,2 weinig bevolkte wijken

N

0

1

2 km



Kaart IIIIII-4: aandeel personen aanwezig in 1991 die in verhuisd naar Vlaanderen of Wallonïe. Bron: Algemene socio-economische enquête en volkstelling

III.1.2.4. DE BESTEMMINGEN ZIJN AFHANKELIJK VAN HET SOCIAALECONOMISCHE PROFIEL VAN DE WIJK Wanneer we de socio-economische kenmerken van de wijken koppelen aan de migratiepatronen, dan komen we tot een kaartbeeld waarbij we het gewest in vijf regio’s kunnen opdelen. Om de consistentie met ander onderzoek te garanderen nemen we hier de indeling over die is aangemaakt in het kader van vroegere studies36. De bevolking op basis van deze indeling is gelijkmatig ingedeeld, met uitzondering van de minder dicht bevolkte rijkere residentiële wijken in het zuidoostelijke kwadrant. Voor elke zone wordt het totaal aantal bewoners weergegeven in 1991 en de procentuele verdeling van de bestemming van de inwoners van de zone in 2001, na aftrek van de personen die in 2001 al overleden waren. Het totale bevolkingscijfer van de vijf zones ligt iets lager dan het totaal aantal inwoners van het gewest door het uitsluiten van de dunbevolkte wijken (tabel III-1).

36

Surkyn J., Willaert D., Marissal P., Wayens B. & Charles J. (2007), Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest als woonomgeving, structuur en vooruitzichten. Studie uitgevoerd in opdracht van mevrouw Dupuis, Staatssecretaris Huisvesting van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. La subdivision de l'espace utilisée est définie dans le glossaire, à l'item "Structure spatiale de la Région de Bruxelles-Capitale".

-55-


Westelijke zone

Bestemming in 2001 Zelfde zone

Brusselse bevolking in 1991 Tussenliggende Centrale zone Centrale zone oostelijke zone (west) (oost)

Externe oostelijke zone

%

66,7

54,9

46,7

57,0

53,5

Andere zone in Brussel

%

7,9

22,8

21,3

15,3

14,9

Vlaanderen

%

12,8

8,0

6,9

8,9

7,2

Wallonië

%

8,1

6,1

9,7

10,5

9,4

Buitenland

%

8,1

15,3

8,2

14,9

Totaal migranten

%

4,4 100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

Sterfgevallen

nb.

32875

19540

23078

25524

14631

Totaal in 1991

nb.

231246

207071

188476

194108

126536

Tabel IIIIII-1a: Brusselaars woonachtig in Brussel in 1991 opgedeeld naar verblijfplaats in 2001 Bron: Volkstelling en Sociaaleconomische enquête

Oostelijke zone Afkomst Al aanwezig in 1991

Brusselse bevolking in 2001 Tussenliggende Centrale zone Centrale zone oostelijke zone (west) (oost)

Externe oostelijke zone

%

54,7

48,5

40,2

48,7

47,4

Andere zone van Brussel

%

16,3

9,4

13,3

18,0

14,2

Vlaanderen

%

5,2

2,7

4,5

3,9

4,6

Wallonië

%

3,4

2,8

7,0

5,1

5,4

Buitenland

%

18,6

24,0

12,2

17,0

Geboren na 1991

%

7,7 12,6

17,9

10,9

12,1

11,3

Totaal

%

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

241968

212046

191867

197568

126370

Totaal in 2001

nb.

Tabel IIIIII-1b: Brusselaars woonachtig in Brussel in 2001 opgedeeld naar verblijfplaats verblijfplaats in 1991 Bron: Volkstelling en Sociaaleconomische enquête

De tabellen synthetiseren het cartografisch beeld. Ze tonen duidelijk de gelijkenissen en de verschillen aan tussen de zones. De zone ten westen van het kanaal buiten de achtergestelde wijken manifesteert zich als de meest stabiele woonzone. Bijna 66,7% van de bewoners wonen er nog steeds en de oorspronkelijke bevolking uit 1991 vormt er in 2001 nog altijd een meerderheid. Het is tegelijk de zone die de meeste uitwisseling heeft met Vlaanderen. Bijna 13% van de bewoners is er uitgeweken naar Vlaanderen. De geografische ligging speelt daarin uiteraard ook een rol (tabel III-1a). Wat de immigratie uit Vlaanderen betreft is het verschil met de andere zones minder uitgesproken. Het is wel de zone met de uitgesproken laagste internationale migratie. Hoewel deze zone de grootste bevolking telt, is het aantal internationale migranten er in absolute cijfers zelfs lager dan in alle andere zones. Anderzijds neemt ze in absolute aantallen het grootste aantal Brusselaars op. In procenten ligt ze daarbij heel dicht bij de oostelijke zone die het grootste aandeel van haar nieuwe bewoners uit de rest van het gewest haalt.

-56-


De zone Centrum-Oost vertoont de laagste woonstabiliteit met nog slechts 40% van de oorspronkelijke bewoners uit 1991. Het is ook de zone met veruit de grootste internationale uitwisseling. Ongeveer een vierde van de bewoners is er na 1991 geïmmigreerd vanuit het buitenland. Dit is meer dan het dubbele dan in het gewest in zijn geheel (9,6%). Samen met de rijkere residentiële wijken in de zuid-oostelijke zone is dit ook het gebied van waaruit het grootste aantal personen terug naar het buitenland is vertrokken (15%). De zone kent meerdere buurten met een gentrificatietendens en is vooral gekenmerkt door een hoog aantal studenten en personen die tewerk gesteld zijn bij de Europese instellingen. Het is ook de zone met de kleinste aangroei door geboorte. Voor het oosten van het gewest kan een onderscheid worden gemaakt tussen de rijke residentiële buurten en de rest van de oostelijke zone die samen de Centrum-Oostzone omsluit. Het aantal oorspronkelijke bewoners uit 1991 ligt voor beide zones dicht bij het gewestelijke gemiddelde. Het belangrijkste verschil tussen beide zones ligt in de grotere uitwisseling met het buitenland van de rijkere residentiële zone: 15% (versus 8%) is uit die zone naar het buitenland vertrokken en 17% (versus 12%) is er in 2001 afkomstig uit het buitenland. Dit wordt vooral gecompenseerd doordat de rijkere zone binnen het oostelijk deel van het gewest een lagere uitwisseling kent met de rest van het gewest. De klassieke halvemaanszone van de achtergestelde wijken ten westen van het centrum wijkt qua stabiliteit niet sterk af van het gemiddelde van het gewest. De uitwisseling met het buitenland ligt er vrij hoog, vergelijkbaar met de rijkere residentiële zone, maar wel nog heel wat lager dan in de zone Centrum-Oost. De zone wijkt vooral af door haar lage aantrekkingskracht voor de binnenlandse migratie. Ze telt aanzienlijk minder inwoners die afkomstig zijn van de rest van Brussel of die vanuit Vlaanderen en Wallonië migreerden dan de overige Brusselse wijken. Samen met Centrum-Oost is het wel de zone van waaruit het grootste aantal Brusselaars uitwijken naar de rest van het gewest. Ze onderscheidt zich eveneens door het grootste aantal nieuwe Brusselaars door geboorte.

III.2. NIEUWKOMERS EN VERTREKKERS PER ZONE III.2.1. NIEUWKOMERS EN VERTREKKERS VAN VERSCHILLENDE LEEFTIJDEN, MET VERSCHILLENDE BESTEMMINGEN De migratiebalans (het saldo tussen nieuwkomers en vertrekkers) per leeftijdsgroep onderstreept de rol van de stad, en van Brussel in het bijzonder, in de levenscyclus van mensen. Wanneer we kijken naar de verdeling per leeftijdsgroep van de migranten, dan zien we dat immigranten (van alle herkomsten) een profiel van jonge volwassene hebben (de modale waarde is 20-24 jaar), terwijl emigranten een ouder profiel hebben (modale waarde 25-29 jaar). Het verschil is nog groter als we uitwisselingen met het buitenland uitsluiten (figuur III-1).

Immigranten

Emigranten

Immigranten

Emigranten

Figuur IIIIII-1: Verdeling per leeftijd van immigranten en emigranten van alle herkomsten en bestemmingen (a) en naar Vlaanderen en Wallonië (b), 20012001-2006. Bron: Rijksregister

De verschillen op gewestelijk niveau maskeren grotere discrepanties op subgemeentelijk niveau. Zo hebben we na de analyse van nieuwkomers en vertrekkers vijf vooraf bepaalde zones onderscheiden in

-57-


Brussel37. De migratie buiten het Gewest werd op de volgende manier uitgedrukt: de uitwisselingen met de rest van het Brusselse stadsgewest, gedefinieerd volgens de typologie van stadsgewesten38, met andere Vlaamse gemeenten, met andere Waalse gemeenten en met het buitenland. Op elke leeftijd zien we dat de migratiestromen hoofdzakelijk binnen dezelfde zone plaatsvinden. Dit effect is duidelijker zichtbaar in de zone van de arme sikkel en in het westelijke gedeelte van de stad (met bijvoorbeeld respectievelijk 21,7% en 32,4% adreswijzigingen tussen 2001 en 2006 met dezelfde zone als bestemming voor de 30-44-jarigen), waarbij er veel uitwisselingen plaatsvinden tussen deze twee zones. Als we bovendien geen rekening houden met de uitwisselingen met de rest van het stadsgewest, met name de Vlaamse en Waalse buurgemeenten van Brussel die daartoe behoren, dan zien we dat er weinig uitwisselingen zijn met andere gemeenten van deze twee gewesten. Behalve deze algemene opmerkingen die gelden voor elke leeftijdsgroep, zien we specifieke kenmerken die te maken hebben met de levenscyclus (tabel III-2). Tussen 2001-2006 emigreren jongeren tussen 18 en 29 jaar vooral naar de centrale zone (bijna 15,6% van de migratie uit de externe oostelijke zone gaat naar de oostelijke centrale zone, terwijl dit cijfer bijna 2 keer lager is voor oudere leeftijdsgroepen). Ze gaan er wonen op zoek naar een goedkopere woning en in een zone waar er veel huurwoningen zijn. Alleen jonge volwassenen die uit de zone van de arme sikkel komen, verhuizen naar de westelijke zone. Dat is overigens een populaire bestemming voor alle emigranten uit deze zone, ongeacht de leeftijd. De mensen die de randwijken verlaten (westelijke stad, de rijke zone van het zuidoostelijke kwadrant en de rijke oostelijke zone buiten het kwadrant) emigreren vaak naar de rest van het stadsgewest, wat niet het geval is voor de mensen die vertrekken uit de zone van de arme sikkel of de centrale zone. Hier observeren we dus een sociale en ruimtelijke classificatie in de emigratie naar de randstedelijke gebieden. Wanneer we kijken naar de nieuwkomers (mensen die tussen 2001 en 2006 in de wijk komen wonen), dan zien we een oververtegenwoordiging van mensen uit het buitenland, vooral in de zone van de arme sikkel en in de centrale zone. Met uitzondering van de immigranten in de zone van de arme sikkel, is een relatief groot aandeel van de nieuwkomers afkomstig uit het stadsgewest en in mindere mate uit andere Waalse gemeenten. Brussel bevestigt dus zijn aantrekkelijkheid voor jonge volwassenen uit de rest van het land. Als we kijken naar de uitwisselingen binnen de stad, dan zijn de centrale wijken (de zone van de arme sikkel en de centrale zone) het meest populair. Vanaf 30-44-jaar (in 2001) zien we grote veranderingen in de migratiestromen. De vertrekkers zijn duidelijk georiënteerd naar de andere gemeenten van het stadsgewest. De meer afgelegen Vlaamse en Waalse gemeenten zijn minder aantrekkelijk. Deze uitwisselingen passen in de randstedelijke dynamiek naar gemeenten die dichtbij de stad liggen. Het zuidoostelijke kwadrant blijkt de populairste bestemming voor emigranten van deze leeftijd die afkomstig zijn uit andere wijken (tussen 11,2% en 14,6% van de nieuwkomers is afkomstig uit de meer centrale wijken in het oosten van het Gewest). Vanaf 45-54 jaar en nog meer bij de 55-69-jarigen worden de centrale wijken verlaten. De 45-54jarigen gaan minder naar de rest van het stadsgewest dan de jongere leeftijdsgroepen. Dat effect is nog sterker voor de volgende leeftijdsgroep, die meer naar het buitenland vertrekt (meer dan 20% van de bestemmingen op deze leeftijd, behalve voor de westelijke zone -16,1%-). In dat geval betreft het verhuizingen na de pensionering, naar de kust, de Ardennen en het buitenland, evenals de terugkeer naar het land van herkomst bij de inwoners die afkomstig zijn uit het buitenland. Zo zien we, naarmate de leeftijd vordert, een verschuiving van de aantrekkelijke zones van het centrum naar de rand. Op alle leeftijden lijkt het moeilijker om een wijk in de zone van de arme sikkel te verlaten dan een andere wijk.

37

De gebruikte onderverdeling van het gebied wordt gedefinieerd in de woordenlijst bij de term ‘Ruimtelijke structuur van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest’. 38 Van der Haegen, H., E. Van Hecke & G. Juchtmans (1996), De Belgische stadsgewesten 1991, Statistische Studiën, 104, Nationaal Instituut voor de Statistiek. -58-


Westelijke Centrale (west) Centrale (oost)

Tussenliggende oostelijke zone

Zone in 2006 (bestemming) Externe Stadsgebied oostelijke zone

Vlaanderen

Wallonië

Buitenland

Totaal

26,5% 12,2% 13,8% 22,5% 20,8%

2,6% 3,2% 2,4% 2,2% 1,4%

6,2% 4,7% 5,5% 6,1% 5,0%

10,2% 13,4% 26,3% 15,9% 22,7%

100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

1,8% 1,7% 6,8% 8,0% 14,9%

30,0% 14,6% 14,9% 25,3% 23,8%

2,9% 3,0% 2,0% 2,2% 1,3%

5,9% 4,7% 3,9% 5,2% 3,6%

12,1% 17,5% 29,7% 21,3% 32,7%

100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

3,5% 8,4% 9,7% 17,9% 11,2%

1,4% 1,8% 7,0% 8,6% 13,9%

21,1% 11,9% 11,1% 18,0% 16,3%

4,4% 3,0% 2,6% 2,8% 2,0%

6,8% 5,8% 5,7% 6,5% 4,1%

20,5% 23,5% 35,1% 27,2% 39,9%

100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

1,6% 5,4% 12,5% 5,4% 6,6%

1,9% 5,9% 8,5% 13,5% 8,0%

1,3% 1,0% 5,6% 5,7% 11,0%

13,9% 8,9% 9,5% 12,4% 12,0%

5,7% 3,0% 3,1% 4,5% 3,9%

5,8% 4,2% 5,2% 6,6% 5,5%

40,6% 42,1% 45,4% 44,2% 49,6%

100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

Westelijke Centrale (west) Centrale (oost)

Tussenliggende oostelijke zone

Vlaanderen

Wallonië

Buitenland

Totaal

Leeftijd

Zone in 2001

18-29

Westelijke 33,0% Centrale (west) 21,1% Centrale (oost) 7,1% Tussenliggende oostelijke zone 7,7% Externe oostelijke zone 3,7%

8,7% 24,6% 8,6% 7,2% 3,0%

5,7% 9,6% 19,7% 13,7% 15,6%

5,1% 9,7% 11,1% 17,7% 14,3%

2,0% 1,4% 5,5% 7,3% 13,5%

30-44


7,4% 21,7% 7,7% 5,4% 1,8%

3,6% 8,9% 17,9% 8,8% 8,5%

4,0% 8,7% 11,0% 17,2% 10,9%

45-54


6,0% 18,6% 6,6% 3,7% 1,3%

3,8% 9,0% 16,4% 8,8% 8,9%

55-69


3,6% 13,7% 5,2% 2,6% 0,9%

Zone in 2001 (oorsprong) Externe Stadsgebied oostelijke zone

Leeftijd

Zone in 2006

18-29

occidentale centrale (ouest) centrale (est) orientale intermédiaire orientale externe

24,1% 5,8% 2,8% 4,4% 3,3%

18,6% 19,8% 5,7% 10,0% 2,8%

6,9% 7,6% 12,9% 12,5% 11,8%

5,2% 4,4% 6,3% 14,0% 11,0%

1,5% 1,1% 4,4% 6,9% 12,5%

10,7% 5,0% 10,2% 11,9% 15,9%

2,9% 4,7% 4,2% 2,8% 3,0%

4,6% 3,9% 7,8% 7,1% 7,3%

25,5% 47,6% 45,8% 30,4% 32,5%

100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

30-44


7,2% 3,1% 29,9% 4,6% 2,9%

22,2% 8,3% 18,7% 10,6% 2,7%

10,2% 21,5% 7,6% 17,4% 14,6%

4,7% 6,9% 5,3% 17,6% 11,2%

1,1% 4,6% 1,4% 7,8% 14,6%

3,8% 6,0% 10,3% 9,0% 9,4%

2,6% 2,3% 2,2% 1,6% 1,4%

2,5% 2,8% 2,9% 2,9% 2,4%

45,7% 44,5% 21,7% 28,4% 40,9%

100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

45-54


34,7% 8,4% 4,3% 4,8% 2,6%

16,9% 23,3% 9,0% 10,2% 3,0%

7,1% 10,5% 20,7% 14,7% 14,2%

6,2% 4,6% 8,6% 21,1% 13,6%

1,8% 1,2% 6,9% 10,4% 17,5%

12,7% 4,4% 7,8% 11,0% 12,5%

2,1% 2,2% 1,7% 1,8% 1,6%

2,9% 2,3% 2,7% 3,1% 2,7%

15,7% 43,2% 38,4% 22,9% 32,3%

100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

55-69


36,5% 8,0% 3,6% 4,3% 4,5%

18,5% 24,5% 10,0% 10,8% 2,7%

6,1% 9,6% 24,1% 16,3% 16,1%

5,3% 4,1% 9,0% 22,3% 14,2%

1,7% 1,0% 7,5% 9,0% 18,6%

11,1% 3,8% 8,5% 11,5% 16,9%

2,0% 1,5% 2,1% 2,3% 2,4%

2,7% 2,3% 3,3% 3,3% 4,5%

16,1% 45,1% 32,0% 20,1% 20,2%

100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

Tabel IIIIII-2: Nieuwkomers (a) en vertrekkers (b) per leeftijd en per zone, volgens herkomst en bestemming, 2001--2006 2001 Bron: Rijksregister

III.2.2. LAGERE EMIGRATIE VANUIT DE ARME SIKKEL BUITEN BRUSSEL De emigratiecijfers per leeftijd per zone werden uitgesplitst naar bestemming: of men binnen Brussel emigreerde of buiten de stad. Daaruit bleek een duidelijke lagere emigratie buiten Brussel voor de inwoners van de arme sikkel. Die vaststelling geldt evengoed voor de recente periode als voor de jaren 1991-1996. Over het algemeen zijn de emigratiecijfers van die twee periodes redelijk gelijk. Er is een verschil in het cijfer per leeftijd tussen de twee periodes, wat erop kan wijzen dat mensen met name om economische redenen een migratie uitstellen. We moeten hier echter heel voorzichtig blijven, want het meest opmerkelijke gegeven is de vermindering van de emigratie naar zowel een andere wijk binnen Brussel als buiten Brussel, met uitzondering van het zuidoostelijke kwadrant, waar de (met name economische) obstakels voor emigratie die in de andere wijken een rol spelen niet ter zake doen.

-59-


III.2.3. TWEE VERSCHILLENDE MIGRATIESYSTEMEN IN DE STAD VOOR BUITENLANDERS Net zoals de leeftijd, speelt ook de nationaliteit van de migranten een belangrijke rol in de keuze van een bestemming. We hebben hier twee groepen van nationaliteiten onderscheiden: alle Europeanen samen (27 landen) en de Turken en Maghrebijnen. Deze keuze is gebaseerd op het grote aantal inwoners van deze twee groepen en op hun locatie in de stad. Uit de tellingen op basis van het rijksregister tussen 2001 en 2006 blijkt dat Europeanen die hun wijk verlaten hoofdzakelijk naar het buitenland verhuizen. Dat geldt voornamelijk voor de mensen die in 2001 in de centrale zone of in een van de twee oostelijke zones woonden. Het correspondeert met het profiel van de welgestelde Europeanen. De tweede bestemming buiten de stad is het stadsgewest. De andere gemeenten (die buiten het stadsgewest liggen) in Wallonië en nog meer in Vlaanderen trekken slechts zeer weinig Europeanen uit Brussel aan. Wanneer ze binnen de stad verhuizen, dan zien we opnieuw die tendens om de voorkeur te geven aan de zone waar ze al in 2001 woonden, met uitzondering van de arme sikkel, die men verlaat voor de westelijke stad. Daartegenover verlaten Turken en Maghrebijnen de stad heel weinig. Binnen de stad beperken ze zich meer tot hun zone dan de Europeanen. Zo blijft 33% van de mensen die verhuizen vanuit de zone van de arme sikkel binnen dezelfde zone. Wanneer ze de westelijke stad verlaten, dan gaan ze naar de zone van de arme sikkel, en wanneer ze de oostelijke wijken verlaten, dan gaan ze naar de centrale zone. Zo zijn de mogelijkheden om te verhuizen meer of minder beperkt afhankelijk van de wijk van herkomst en de nationaliteit, vooral in termen van de bestemming. De cijfers van de nieuwkomers volgens hun woonplaats in 2001 zijn nog sterker: 60% van de Turken en de Maghrebijnen die naar de zone van de arme sikkel verhuizen, woonden daar al in 2001, terwijl dit cijfer maar 33% bedraagt voor de Europeanen. De stad lijkt dus bepaalde categorieën van personen op te sluiten door de mogelijkheden te beperken. Maar is dat een vrijwillige beperking (men beslist om in zijn eigen groep te blijven) of een gedwongen beperking, omdat mobiliteit een recht is dat je duur betaalt? Waarschijnlijk treden deze twee fenomenen naast elkaar op en versterken ze elkaar.

III.3. VANUIT HET STANDPUNT VAN DE HUISHOUDENS: WELKE WOONKEUZES BIJ EEN VERANDERING VAN SAMENSTELLING? In de volgende paragrafen ligt de nadruk op het verschil tussen verhuizen naar het buitengebied (buiten het Brussels gewest), of het blijven wonen in de stad. We maken een onderscheid tussen de internationale migraties en de interne migratie naar Vlaanderen of Wallonië. Internationale migratie, om welke reden dan ook, impliceert vanzelfsprekend het vertrek uit de stad, althans als permanente verblijfsplaats. Hoewel men ook naar Vlaanderen of Wallonië kan verhuizen om de pendel te reduceren en dichter bij het werk te wonen, blijkt dit voor een overgrote meerderheid van de binnenlandse emigratie niet het geval te zijn. Een beleid dat stadsvlucht tegengaat, en in het geval van Brussel ook het vertrek uit het gewest afremt, moet inzicht hebben in de factoren die daarin een rol spelen. Door het bilan van de transities op het vlak van huishoudenssamenstelling, wonen en eventueel werken op verschillende tijdstippen op te maken, kunnen we proberen die factoren in beeld te brengen en te kwantificeren. De tijdsopnamen liggen 10 jaar van elkaar af, een vrij lange periode die evenwel toelaat om een relatief globaal bilan te op maken van de evolutie doorheen een deel van de levenscyclus. De analyse maakt gebruik van de gegevens van de volkstellingen van 1991 en 2001 (sociaaleconomische enquête 2001). De volkstellingen vormen de enige opnamemomenten waarbij we verblijf en migratie kunnen koppelen aan de demografische en socio-economische kenmerken van de bevolking. We vertrekken van de inwoners van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in 1991: wie woonde toen in het gewest en wat waren zijn of haar kenmerken? Vervolgens gaan we na of die personen in 2001 nog in het Brussels gewest verblijven of zijn uitgeweken. We onderzoeken of de -60-


kenmerken van de blijvers en de vertrekkers ons meer inzicht kunnen verschaffen in de motieven en de factoren die bijdragen tot een keuze (of een dwang) om in Brussel te blijven of om het gewest te verlaten. Gezien de verandering in leefsituatie vaak de directe motivatie, zoniet de meest voorkomende aanleiding vormt om te verhuizen, neemt de transitie naar een andere samenleefvorm een vooraanstaande plaats in bij het ontstaan van de migratiepatronen in het gewest. De overgang tussen het ouderlijk huis en een eigen woning, tussen alleenstaand en samenwonend, tussen een partnerrelatie zonder en met kinderen vormen de belangrijkste transities waar een verhuisbeweging mee gepaard gaat. Voor de meeste mensen gebeurt deze transitie na de leeftijd van 18 jaar, en is men relatief gesetteld eenmaal de 40 jaar bereikt. In deze paragraaf zullen we ons dan ook vooral op deze bevolkingsgroep concentreren. De startbevolking is samengesteld uit de jongeren van 14 tot en met 29 jaar in 1991. In 2001 hebben ze een leeftijd bereikt tussen 25 en 39 jaar. Dit betekent dat de meesten afgestudeerd zijn en de kans hebben gehad om de belangrijkste transities van samenleefvorm te doorlopen. In 1991 woonden er in het Brussels gewest 953.813 personen. 215.700 onder hen waren 14 tot 29 jaar oud. Daarvan zullen er in de daaropvolgende tien jaar 2.083 overlijden. Van de 213.617 personen die in 2001 nog in leven zijn, wonen er ongeveer twee derden nog steeds in Brussel. De overigen zijn intussen in ongeveer gelijke mate uitgeweken naar Vlaanderen, Wallonië of het buitenland. Uiteraard is ons blikveld beperkt door twee tijdstippen te nemen met een interval van 10 jaar. In die tussentijd kunnen mensen heel wat tussenliggende transities meemaken. Bijvoorbeeld kunnen een aantal van de uitwijkelingen naar Vlaanderen of Wallonië tijdelijk ook in het buitenland verblijven of kunnen mensen overlijden nadat ze migreerden naar het buitenland. Voor deze analyse is de bevolking in dunbevolkte wijken (6.376 personen in 1991) uitgesloten, om redenen van privacy en harmonisatie met de cartografische output. In de leeftijdsgroep 14-29 jaar betreft het 1.457 personen die wegvallen. Mannen

Vrouwen

West

23.346

23.527

Centrum-West

27.804

26.765

Centrum-Oost

22.314

23.124

Intermediaire Oost

19.815

20.352

Residentiële Oost

12.447

12.686

Totaal

105.726

106.454

Tabel IIIopgenomen, pgenomen, naar geslacht en zone III-3: Brusselaars tussen 14 en 29 jaar die in de analyse worden o van verblijf in 1991. Bron: Socio-economische enquête

De residentiële wijken hebben de minst omvangrijke bevolking (tabel III-3). De vier andere delen van de stad omvatten een vrij gelijk aantal inwoners. Bovendien is de jongere bevolking ook nog iets sterker ondervertegenwoordigd in de residentiële wijken. De indeling maakt gebruik van de typologie zoals uitgewerkt voor de analyse van bewoning in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest waarbij rekening werd gehouden met de migratiepatronen en met de socio-economische samenstelling van de buurt39. 39

Surkyn J., Willaert D., Marissal P., Wayens B. & Charles J. (2007), Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest als woonomgeving, structuur en vooruitzichten. Studie uitgevoerd in opdracht van mevrouw Dupuis, Staatssecretaris Huisvesting van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Voir glossaire pour la définition des zones, à l'item "Structure spatiale de Région de Bruxelles-Capitale". -61-


Om de transitie in leefsituatie in kaart te brengen maken we gebruik van de Lipro-typologie (zie bijlage). Het toekennen van een huishoudenspositie als een individueel kenmerk heeft het voordeel dat we de overgang naar een nieuwe huishoudenspositie kunnen beschouwen als een transitie dat het individu doormaakt. Vertrekkend van de huishoudenspositie van 1991 bepalen we voor elke Brusselaar de huishoudenspositie in 2001. Dit geeft in totaal 144 combinaties waaronder 12 die een status-quo inhouden. Om het aantal combinaties te reduceren maken we geen onderscheid naar de verschillende huishoudenstypes waartoe men als kind kan behoren (inwonend bij gehuwde ouders, bij ongehuwde ouders of bij een alleenstaande ouder). Om het overzicht verder te vereenvoudigen houden we enkel rekening met de meest frequent voorkomende combinaties en groeperen we alle overige in een restgroep. We houden geen rekening met wie naar het buitenland is vertrokken (26.454 personen in deze leeftijdsgroep). We kennen hun huishoudenspositie niet in 2001 en kunnen dus ook geen transities berekenen. Gezien we hier de kans bestuderen om gegeven een bepaalde huishoudenstransitie al dan niet in Brussel te blijven wonen, is deze groep niet relevant. Tabel III-4 geeft een overzicht van de groepen die we opnemen in de analyse. Deze omvatten 25 huishoudenstransities waarvan de kleinste groep bijna 1000 personen telt en die samen meer dan 90% van alle transities in de betrokken leeftijdsgroep vertegenwoordigen. Een klein aantal combinaties domineren: 22.887 personen waren in 1991 als kind inwonend bij één of bij beide ouders en zijn dit in 2001 nog steeds. Ongeveer even belangrijk is de groep die van een kindpositie overging naar wonen als alleenstaande (22.229). De belangrijkste groep wordt evenwel ingenomen door de overgang van kind naar gehuwde ouder met inwonende kinderen (24.049). Voegen we daar nog diegenen aan toe die in 1991 gehuwd waren en reeds kinderen hadden en die in 2001 nog steeds tot de gehuwde ouders met inwonende kinderen behoren dan dekken deze 4 transities samen ongeveer 40% van de bevolking in de leeftijdsgroep 14-29. De laatste kolom van tabel III-4 geeft de omvang van de groep in absolute aantallen weer. De verdeling van de transities in de verschillende woonzones is sterk socio-economische en cultureel bepaald. Wie langer studeert, stelt samenwonen en huwen uit. Wie in het kader van huwelijksmigratie huwt doet dit doorgaans op jongere leeftijd en zal bovendien per definitie huwen en niet samenwonen. Er is nogal wat variatie in de intensiteit van bepaalde transities naar zone. Zo is het opvallend dat de twee zones waar jongeren tien jaar later op de leeftijd van 24-39 jaar nog het vaakst bij de ouders inwonen (c-c) respectievelijk de armste en rijkste zone van het gewest zijn. Overigens zijn dit ook de twee zones waar de meeste transities waar te nemen zijn van kindpositie naar gehuwd met kinderen (cmar+). Hoewel de overgang naar cohabitatie het vaakst voorkomt in de zone Centrum-Oost, is de overgang vanuit de positie cohabitant naar gehuwd met kinderen of samenwonend met kinderen typerend voor de zone West. Dat in de zone Centrum-Oost het grootst aantal transities vanuit de positie single voorkomt heeft uiteraard te maken met de samenstelling van de jongeren in die zone. Hier wonen de meeste jongeren zelfstandig. Het dominant patroon zal dus per definitie in deze zone vertrekken van de positie “alleenstaand”.

-62-


Huishoudenstransitie

West

CentrumWest

Residentiële Oost

Totaal (n)

c-c c-s

0,91 0,96

1,18 0,95

0,85 0,88

0,94 1,1

1,19 1,31

22887 22229

c-mar0 c-mar+

0,99 0,91

1,08 1,3

0,81 0,75

0,99 0,9

1,24 1,16

6773 24049

c-coh0 c-coh+

1,24 1,26

0,56 0,72

0,83 0,79

1,26 1,21

1,43 1,17

7921 7827

s-s s-mar0

0,71 0,76

0,78 0,73

1,89 1,65

0,94 1,12

0,72 0,82

10923 1676

s-mar+ s-coh0

0,77 1,02

0,86 0,66

1,56 1,65

0,98 0,97

0,94 0,72

10324 2070

s-coh+ mar0-s

0,92 1,23

0,74 0,95

1,57 1,07

1,04 0,93

0,79 0,69

4195 1137

mar0-mar0 mar0-mar+

1,37 1,19

0,74 0,75

1,13 1,05

0,93 1,07

0,8 1,04

989 8543

mar+-s mar+-mar+

1,08 1

1,24 1,38

0,85 0,79

1,01 0,92

0,57 0,66

1187 17189

c-h1pa s-h1pa

1,02 0,84

1,26 0,99

0,98 0,89

0,78 0,65

4475 2799

mar0-h1pa mar+-h1pa

1,2 1,15

0,95 1,21

0,81 1,54 1,09 0,81

0,96 0,99

0,67 0,59

1020 2613

h1pa-h1pa coh0-mar+

1,11 1,55

1,19 0,49

1,01 0,99

0,94 1,07

0,44 1,01

2081 1920

coh0-coh+ coh+-coh+

1,52 1,6

0,56 0,78

1,06 0,78

1,13 1,11

0,69 0,52

1145 1085

h1pa-mar+ overige

1,07 1,2

1,28 0,86

0,87 1,02

0,95 1,05

0,56 0,86

1066 17829

43825

49379

36665

35628

20455

185952

totaal N

Centrum- Intermediaire Oost Oost

Tabel IIIIII-4: meest frequent voorkomende huishoudenstransities voor de leeftijdsgroep 1414-29 jaar in de periode 1991 tot 2001. De tabel geeft de relatieve intensiteit van een bepaalde transitie in een zone weer in verhouding tot het voorkomen van die transitie in het gewest. Voor elke zone wordt de verdeling van de transities binnen de zones berekend; vervolgens wordt die verdeling door de percentages voor het geheel van het gewest gedeeld. Waarden hoger dan 1 betekenen dus dat de transitie in deze woonzone meer voorkomen (oranje). De waarden onder de 1 komen in die zone minder vaak voor dan gemiddeld in het gewest (groen). Huishoudenspositie in 1991 en 2001 zonder rekening te houden met de tussenliggende transities. De afkortingen verwijzen naar de lipro-typologie: c: kind inwonend bij de ouders - s: alleenstaand – mar0: gehuwd zonder kinderen – mar+: gehuwd met kinderen – coh0: samenwonend zonder kinderen – coh+: samenwonend zonder kinderen – h1pa: ouder van een éénoudergezin.

III.3.1. LEEFTIJD EN POSITIEVERSCHUIVING IN HET HUISHOUDEN De kans om een bepaalde huishoudenstransitie door te maken is leeftijdsbepaald. Gezien de inperking tot de leeftijdsgroep (14-29 jaar) die in een periode van 10 jaar evolueert tot 24-39 jaar is dit leeftijdseffect redelijk beperkt. Na controle voor leeftijd ondergaan de relatieve transitiekansen een zeer lichte verandering. Het migratiepatroon naar leeftijd is evenwel niet lineair. We moeten bovendien rekening houden met een aantal specifieke kenmerken van de Brusselse bevolking in die leeftijdsgroep: -63-


• •

•

Jongeren tussen 14 en 18 zijn doorgaans in Brussel opgegroeid. Ze zijn vertrouwd met de stad en zullen er wellicht een andere relatie mee hebben dan zij die tijdelijk naar Brussel komen wonen. Vanaf de leeftijd van 18 jaar worden ze vervoegd door een belangrijke groep studenten. Slechts een deel van deze studenten zal overigens officieel worden ingeschreven als inwoner van het gewest. Anderen worden slechts na een tijd ingeschreven; soms na het beëindigen van hun studies wanneer ze besluiten in Brussel te blijven wonen. Een derde groep omvat vooral hoger opgeleide jongeren die in de hoofdstad komen wonen omdat ze er werk gevonden hebben. Een deel van die jongeren kiezen bewust voor Brussel omwille van het grootstedelijk karakter en de algemene socio-culturele omgeving van de hoofdstad.

In elk van deze drie groepen maken we geen onderscheid naar nationaliteit of nationaliteit van oorsprong. Wat die jongeren kenmerkt is het feit dat ze in Brussel zijn opgegroeid, er zijn komen studeren of er zijn komen werken. Hun samenstelling naar nationaliteit van oorsprong is daaraan ondergeschikt. Een vierde groep daarentegen is samengesteld uit jongeren van buitenlandse origine. Een deel hiervan komt uit de andere Europese landen, maar velen zijn ook van buiten Europa afkomstig. Twintigers vormen inderdaad de belangrijkste leeftijdsgroep onder migranten. Franse en Portugese jongeren waren in 1991 de grootste groepen recente migranten (minder dan 5 jaar voor 1991 geïmmigreerd). Jongeren van buiten Europa waren in 1991 nog overheersend afkomstig uit Marokko en, in mindere mate, Turkije. De kans op emigratie zal in sterke mate bepaald worden door de groep waartoe men bij aanvang behoort. Het is dus aangewezen om bij een meer diepgaande studie voor elke groep afzonderlijk een analyse te maken van het migratietraject eigen aan elk profiel. In een eerste verkennende analyse zullen we al deze groepen hier samen nemen. Wellicht is dit niet de meest aangewezen aanpak om tot duidelijke conclusies te komen, maar het laat toe om een eerste algemeen beeld te vormen. Tabel III-5 geeft een overzicht van het percentage jongeren uit 1991 dat tien jaar later in Brussel is blijven wonen en het aandeel dat naar Vlaanderen of Wallonië is uitgeweken naar huishoudenstransitie en naar leeftijd. Huishoudenstransities vormen zonder twijfel de belangrijkste reden, zoniet de belangrijkste aanleiding, tot verhuizen en dus mogelijk tot migreren. Leeftijd is anderzijds de meest evidente maatstaf om de evolutie over de levenscyclus te volgen. Na 10 jaar woont 71% van de Brusselaars tussen 14 en 29 jaar nog in Brussel en is 29% uitgeweken naar een ander gewest. De variatie naar huishoudenstransitie en naar leeftijd is echter aanzienlijk zoals in tabel III-5 geïllustreerd. Het emigratiepatroon van de 14 tot 29-jarigen stijgt met de leeftijd. Wie jonger was dan 18 jaar in 1991 heeft de kleinste kans op emigratie. Vervolgens stijgt de proportie migranten evenredig met de leeftijd om een maximum te bereiken bij diegenen die 24 waren in 1991. Vanaf 25 jaar neemt de kans om 10 jaar later het gewest te hebben verlaten terug af. Brusselaars die in 1991 29 jaar oud waren en in België zijn gebleven, wonen 10 jaar later, op de leeftijd van 39 jaar, meestal nog in Brussel (68,8%). Een minderheid (31,2%) heeft Brussel verlaten voor Vlaanderen of Wallonië. De verhouding tussen beide percentages kan ook gelezen worden als een kansverhouding. Wanneer we een louter toevallige Brusselaar ontmoeten van 29 jaar dan zal hij gegeven dat het tijdsverloop 1991-2001 typisch is voor elke andere periode, 10 jaar later 2,2 kansen tegen 1 nog in Brussel wonen. We zien dat die kansen lager liggen bij een 24 jarige Brusselaar en behoorlijk hoger bij een 14-jarige Brusselaar. In het laatste geval is er ongeveer 5,5 keer meer kans dat hij 10 jaar later nog steeds in Brussel woont dan dat hij is uitgeweken naar de andere gewesten (84,5/15,6). Een 14-jarige Brusselaar heeft m.a.w. na 10 jaar, in vergelijking met een 29-jarige Brusselaar, ongeveer 2,45 keer meer kans om nog in Brussel te wonen en een 29-jarige heeft omgekeerd 2,45 keer meer kans dan de 14-jarige om Brussel voor een ander gewest te hebben ingeruild.

-64-


Huishoudenstransitie

Regio van verblijf in 2001 Brussel

rest België

leeftijd

Regio van verblijf in 2001 Brussel

rest België

c-s

87,1

12,9

14

84,4

15,6

c-c c-mar0 c-mar+

91,2 71,1 64,1

8,8 29,0 35,9

15 16 17

83,1 81,6 78,9

16,9 18,5 21,1

c-coh0 c-coh+

68,4 59,0

31,6 41,0

18 19

76,7 74,2

23,3 25,8

s-s s-mar0

83,0 57,6

17,0 42,4

20 21

72,7 70,8

27,4 29,2

s-mar+ s-coh0

51,1 57,0

48,9 43,0

22 23

68,3 66,6

31,7 33,4

s-coh+ mar0-s

52,6 75,7

47,4 24,3

24 25

64,4 64,9

35,6 35,1

mar0-mar0 mar0-mar+

61,9 52,9

38,1 47,1

26 27

64,9 66,2

35,1 33,8

mar+-s mar+-mar+

78,4 69,3

21,7 30,7

28 29

65,9 68,8

34,1 31,2

c-h1pa s-h1pa

80,3 71,9

19,8 28,1

mar0-h1pa mar+-h1pa

67,9 74,6

32,1 25,4

h1pa-h1pa coh0-mar+

76,7 44,5

23,4 55,5

coh0-coh+ coh+-coh+

56,2 58,9

43,8 41,1

h1pa-mar+ Rest

57,6 64,2

42,4 35,8

Totaal

71,0

29,0

totaal

71,0

29,0

Tabel IIIIII-5: Regio van verblijf in 2001 naar type huishoudenstransitie en naar leeftijd. De afkortingen verwijzen naar de lipro-typologie: c: kind inwonend bij de ouders - s: alleenstaand – mar0: gehuwd zonder kinderen – mar+: gehuwd met kinderen – coh0: samenwonend zonder kinderen – coh+: samenwonend zonder kinderen – h1pa: ouder van een éénoudergezin.

III.3.2. BRUSSEL VERLATEN WANNEER HET HUISHOUDEN VERANDERT? Tabel III-5 illustreert voldoende het belang van de huishoudenstransitie in de kans op emigratie. De vraag stelt zich evenwel of die transitie ook nog beïnvloed wordt door andere factoren. Een logistische regressie laat toe om de relatieve kans te berekenen om het gewest te verlaten naar huishoudenstransitie tussen 1991 en 2001 rekening houdend met diverse kenmerken. In een logistische regressie worden de resultaten weergegeven in de vorm van odds ratio’s of een verhouding van conditionele kansverhoudingen. Wanneer we de 29-jarige Brusselaars als referentiegroep nemen dan krijgen voor elke andere groep de hogere of lagere kans om het gewest te verlaten in vergelijking met deze referentiegroep. Een logistische regressie laat ons toe meerdere kenmerken te combineren. De resultaten van een eerste verkennend onderzoek staan in tabel III-6. Tabel III-6 geeft de relatieve kans weer om Brussel te verlaten en naar Vlaanderen of Wallonië te verhuizen in vergelijking met de referentiegroep. De eerste kolom geeft de relatieve kans naargelang -65-


de huishoudenstransitie. Als referentiegroep nemen we de overgang van kind inwonend bij de ouders naar alleenstaand. Alleen wie in 2001 nog steeds als kind inwoont bij de ouders zal vaker in het gewest blijven wonen.

III.3.2.1. HET EFFECT VAN DE LEEFTIJD Het eerste model geeft de relatieve kans weer na controle van geslacht en leeftijd. Geslacht heeft weinig invloed op die relatieve kans. Leeftijd daarentegen wel. Gezien het niet-lineair verloop van leeftijd hebben we de controle op leeftijd als een categorische variabele ingevoerd. Opvallend is wel dat leeftijd bijzonder weinig verklarende kracht blijkt te hebben en nauwelijks invloed uitoefent op de relatieve positie naar huishoudenstransitie. Migratiepatronen blijken minder leeftijdsgebonden als dusdanig en vooral specifiek voor de verschillende stadia van een levenscyclus met zijn eigen huishoudensposities. In model 1 kunnen we vaststellen dat vooral de overgang van een huishoudenspositie zonder kinderen naar een huishoudenspositie met kinderen aanleiding geeft tot een relatief hoog risico op emigratie. De transities met een significant hogere relatieve kans op emigratie omvatten alle overgangen van een huishoudenspositie zonder kinderen naar een huishoudenspositie met kinderen. Wie de stap zet van alleenstaande naar gehuwd met kinderen heeft bijvoorbeeld meer dan 5 keer zoveel kans om tien jaar later het gewest te hebben verlaten dan de referentiegroep. De verschillende soorten transities die overgaan naar een huishoudenspositie met kind zetten wel niet in gelijke mate aan tot emigratie. Voor de overgang van inwonend kind naar gehuwd met kinderen ligt de kans bijvoorbeeld maar 3,6 keer hoger dan de referentiegroep.

III.3.2.2. HET EFFECT VAN HET OPLEIDINGSNIVEAU Wanneer we nu de relatieve kans op emigratie controleren voor socio-demografische karakteristiek uit de census dan krijgen we een idee van de invloed van diverse factoren op de kans om in het gewest te blijven wonen of om het gewest te verlaten. In model 2 wordt naast de controle voor leeftijd en geslacht ook het hoogst behaalde onderwijsniveau opgenomen. Kort samengevat valt het op dat de transitie in huishoudenspositie zeer dominant blijft in de beslissing om het gewest al dan niet te verlaten. Controle voor het hoogst behaald onderwijs waarbij we lager onderwijs als referentiegroep nemen toont dat alle hogere onderwijsniveau’s een grotere relatieve kans hebben om het gewest te verlaten. Dit is niet abnormaal gezien hoger onderwijs een hoger inkomen en een hogere mobiliteit garandeert en dus het suburbanisatieproces beïnvloedt. De relatieve positie van de huishoudenstransities ondergaan echter relatief weinig veranderingen. Diploma speelt een rol; niet zozeer in samenhang met het doormaken van een huishoudenstransitie, maar wel naar het type huishoudenstransities. Alleenstaande ouders komen in het Brussels gewest vaker voor bij lager opgeleiden bijvoorbeeld.

-66-


Explicatieve variabele

Model1 Exp(B)

N

Model2 Exp(B)

Model3 Model3 Exp(B)

Model4 Exp(B)

Model5 Exp(B)

Huishoudenstransitie c-c

22887

0,69

0,68

0,7

0,7

0,74

c-mar0 c-mar+

6773 24049

2,75 3,8

7921 7827

2,66 3,54 3,03 4,56

2,91 3,9

c-coh0 c-coh+

2,83 3,59 3,25 4,56

3,04 4,45

2,9 4,43

3,1 4,56 2,82 4,17

s-s s-mar0

10923 1676

1,15 4,14

1,27 4,25

1,25 4,46

1,34 4,51

1,12 4,23

s-mar+ s-coh0

10324 2070

5,39 4,27

5,55 4,37

5,94 4,51

6 4,56

5,96 3,97

s-coh+ mar0-s

4195 1137

5,05 1,79

5,23 1,96

5,43 1,9

5,51 2,01

4,74 2,01

mar0-mar0 mar0-mar+

989 8543

3,42 4,93

3,69 5,06

3,57 5,16

3,72 5,2

3,72 5,77

mar+-s mar+-mar+

1187 17189

1,55 2,47

c-h1pa s-h1pa

4475 2799

1,63 2,19

1,91 2,95 1,77 2,41

1,72 2,85 1,73 2,43

1,98 3,17 1,81 2,58

1,91 3,75 1,79 2,23

mar0-h1pa mar+-h1pa

1020 2613

2,63 1,89

2,87 2,31

2,81 2,09

2,95 2,39

3,03 2,39

h1pa-h1pa coh0-mar+

2081 1920

1,68 6,98

2,14 6,93

1,88 6,88

2,22 6,8

1,79 6,62

coh0-coh+ coh+-coh+

1145 1085

4,34 3,89

4,32 4

4,39 4,45

3,98 3,77

h1pa-mar+ overige

1066 17829

4,09 3,32

4,47 4,55 5,11 3,67

4,7 3,44

5,43 3,69

5,04 3,39

c-s (*) onderwijsniveau 2001 lager secundair beroepsonderwijs lager secundair technisch onderwijs

22229

1

1

1

1

1

15977 6355

1,13 1,59

1,12 1,49

lager secundair algemeen onderwijs hoger secundair beroepsonderwijs

12134 15385

1,33 1,46

1,25 1,39

hoger secundair technisch onderwijs hoger secundair algemeen onderwijs

11955 18737

1,88 1,83

1,71 1,66

3145 1702

1,68 1,61

1,53 1,49

niet-academisch hoger onderwijs hoger academisch onderwijs 1e cyclus

32099 2833

1,99 1,61

1,74 1,44

hoger academisch onderwijs 2e cyclus doctoraat

28007 1222

1,75 1,9

1,52 1,66

4478 6560

0,84 0,97

0,89 0,97

1437 14342

1,32 1,04

1,16 1,01

9584

1

1

post-secundair onderwijs hoger onderwijs (geen verdere specificatie)

geen formeel onderwijs geen antwoord Leerling of student formulier niet teruggestuurd of <15 jaar lager onderwijs (*)

-67-


Explicatieve variabele

Model1 Exp(B)

N

Model2 Exp(B)

Model3 Exp(B)

Model4 Exp(B)

woonzone woonzone West

43825

1,42

1,42

Centrum-West Centrum-Oost (*)

49379 36665

0,64 1

0,69 1

Intermediaire Oost Residentiële Oost

35628 20455

1,3 1,28

1,28 1,23

nationaliteit bij geboorte Duitsland&Luxemburg

Model5 Exp(B)

770

0,88

Spanje Frankrijk

4752 4294

0,55 0,66

Groot-Brittanië Griekenland

547 2050

0,91 0,43

Italië Nederland

7137 649

0,61 1,38

Turkije Congo

7043 1719

0,15 0,52

21194 232

0,15 0,59

USA&Canada Rest europa

272 650

0,69 0,57

Latijns-Amerika Polen

659 265

0,42 0,65

979 5698

0,27 0,37

1876 125166

0,33 1

Marokko Rest EU

Joegoslavië Rest wereld Portugal België (*) constante

0,17

0,1

0,14

0,09

0,18

Tabel IIIIII-6: Transitie Transitie in huishoudenspositie en relatieve kans op emigratie. Model 1: controle van geslacht en leeftijd Model 2: controle van geslacht, leeftijd en hoogst behaalde onderwijsniveau Model 3: controle van geslacht, leeftijd en woonzone Model 4: controle van geslacht, leeftijd, hoogst behaalde onderwijsniveau en woonzone Model 4: controle van geslacht, leeftijd en nationaliteit bij geboorte Leeswijzer: 24.049 jongeren woonden in 1991 nog bij hun ouders en waren in 2001 gehuwd met kinderen (c-mar+). Deze groep heeft 3,59 keer meer kans om in 2001 in Vlaanderen of Wallonië te wonen dan de referentiegroep die van kind naar single is geëvolueerd en dat ongeacht de leeftijd of het geslacht. Controleren we voor nationaliteit (model 5) dan zien we dat deze kans nog toeneemt tot 4,59. De transitie naar een gehuwd paar met kinderen resulteert doorgaans in een emigratie, maar de verschillen naar nationaliteit blijken hier sterk verschillend te zijn. Marokkaanse jongeren hebben slechts een kans van 0,15 om te emigreren in vergelijking met een Belgische jongere. De combinatie van Marokkaanse nationaliteit en de transitie naar gehuwd met een kind geeft een emigratiekans naar de andere gewesten die ongeveer gelijk is aan die van Belgische jongeren die het ouderlijk gezin verlaten en alleenstaand worden. De afkortingen verwijzen naar de lipro-typologie: c: kind inwonend bij de ouders - s: alleenstaand – mar0: gehuwd zonder kinderen – mar+: gehuwd met kinderen – coh0: samenwonend zonder kinderen – coh+: samenwonend zonder kinderen – h1pa: ouder van een éénoudergezin. (*) referentiegroep met waarde 1

-68-


III.3.2.3. HET EFFECT VAN DE WIJK In model 3 worden de woonzones opgenomen40. De woonzone Centrum-Oost is de referentiegroep. Opmerkelijk is dat alle andere zones een grotere kans op emigratie vertonen. Alleen wie in de armere wijken van Brussel (centrum-west) woonde in 1991 heeft aanzienlijk meer kans om in 2001 nog steeds in het gewest te wonen. Het is natuurlijk niet evident te weten hoe de oorzakelijke verbanden samen hangen, maar wel is het zo dat wie in de zone Centrum-Oost woonde meer kans heeft om tien jaar later nog in Brussel te wonen dan de verder van het centrum liggende zones West en Oost. Wat de armere wijken betreft is het duidelijk dat hier een socio-economische (model 4 combineert zone en onderwijsniveau) en wellicht ook een ethnische component (model 5) van belang is. De analyse is hier niet verder uitgewerkt omdat een goede modellering een diepgaander aanpak vereist en wellicht moet worden overgestapt naar een multilevel analyse. Toch blijkt al duidelijk uit deze eerste benadering dat nationaliteit bij geboorte in 1991 een groot deel van de variantie per wijk verklaart. Jongeren van Marokkaanse of Turkse origine hebben meer dan 5 maal minder kans om Brussel te verlaten dan Belgische jongeren, ongeacht de huishoudenstransitie die ze doormaken. Controle voor de woonzones en, nog veel meer controle voor de nationaliteit bij de geboorte, tonen een vrij sterke invloed op de huishoudenstransities en op de kans op emigratie. Bij de relatieve kans om te emigreren naar nationaliteit hebben alleen Nederlanders een grotere kans om het gewest te verlaten dan wie bij geboorte Belg is.

III.3.2.4. EEN EMPIRISCHE BASIS VOOR VERDER ONDERZOEK De tabel laat toe om voor elke subgroep na te gaan in hoeverre de transitie in huishoudenspositie een emigratie uit het gewest met zich zal meebrengen. De combinatie van de verschillende factoren toont aan dat wanneer een jongere van Marokkaanse origine de huishoudenstransitie van kind naar gehuwde ouder met kinderen doormaakt hij minder kans maakt om te verhuizen buiten het gewest dan een jongere van Belgische origine die single blijft. Woonde die Marokkaanse jongere in de zone west dan ligt die kans op emigratie wel dubbel zo hoog als wanneer hij in 1991 uit de armste woonzone afkomstig is. De resultaten uit tabel III-6 leggen de basis voor verdere analyse. De resultaten vormen een goed uitgangspunt voor de selectie van specifieke doelgroepen zoals afgebakend door sociale achtergrond, transitie of woonwijk. Voor elk van deze doelgroepen kan dan een diepgaander analyse worden uitgevoerd. Zo is het mogelijk om een bepaalde transitie te nemen (thuisverlaters of het krijgen van kinderen) en te toetsen welke variabelen de kans op migratie beïnvloeden. Dit laat toe om voor een aantal pertinente vragen een begin van antwoord te formuleren: welke kenmerken hebben jongeren die ondanks gezinsuitbreiding toch in Brussel blijven? Welke bijkomende buurtkenmerken (groen, tuinen, kwaliteit van de woning,...) voorspellen een hoger aandeel blijvers voor groepen die normaal Brussel verlaten? Uiteraard slaan de vaststellingen hier op de periode 19912001. Veel van deze factoren veranderen echter slechts langzaam en de vrij unieke resultaten die de dataset voor 1991-2001 oplevert kunnen bijzonder leerzaam zijn ook voor het beleid in de komende jaren.

40

De verdeling van de ruimte wordt gedefinieerd in het woordenlijst, item : "Structure spatiale de la Région de BruxellesCapitale". -69-


IV. SOCIAALECONOMISCHE EVOLUTIES VAN WIJKEN EN MIGRATIE: WELKE RELATIE? IV.1. HEDENDAAGSE MIGRATIE IN DE STAD: AANZET TOT SYNTHESE IV.1.1. BRUSSEL, TONEEL VAN DRIE MIGRATIETYPES De verdeling van de verandering van woonplaats tussen 2001 en 2006 uit of naar de Brusselse wijken illustreert goed de belangrijkste migratiekenmerken binnen het stedelijke systeem, namelijk: 1. de intensiteit van de residentiële mobiliteit binnen het Brussels Gewest: ongeveer 45% van de veranderingen van woonwijk tussen 2001 en 2006 vindt plaats binnen het Gewest; wanneer we kijken naar de inwoners, resulteert dat in een mobiliteit tussen Brusselse wijken van 38,7% in vijf jaar; 2. het belang en de asymmetrie van de uitwisselingen met het buitenland, die voor het Gewest resulteren in een mobiliteit van 30,1% en vooral een migratiebalans van +6,8% in vijf jaar; 3. een herverdelende rol op landelijke schaal, met name ten opzichte van de Vlaamse en Waalse rand, wat resulteert in een mobiliteit met de rest van het land van 16,1% in vijf jaar. Er zijn verhoudingsgewijs bijna twee keer meer vertrekken naar de rest van België dan aankomsten uit Vlaanderen of Wallonië (met een migratiebalans van respectievelijk -2,3% en -1,7%). Binnen het Brussels Gewest geldt: hoe verder weg van het centrum, hoe minder intensief de migratie (binnenkomend en vertrekkend). Uit en in de centrale zones (oost en west) vertrekt of arriveert ongeveer 46% van de migranten, terwijl er maar 42% van de bevolking woont. Deze twee centrale gedeelten cumuleren een sterke interne mobiliteit (tussen wijken) en intense migratie-uitwisselingen met andere landen. In de periode 2001-2006 is de migratiebalans voor de meeste zones positief. Ze trekken dus meer bewoners aan dan ze kwijtraken. De meest positieve migratiebalansen zijn te vinden in het centrum (+4,5% voor de westelijke centrale zone), maar ook in de tweede kroon in het westen van het Gewest (+3,7% voor de westelijke zone). Alleen de externe oostelijke zone heeft een globaal deficit (-1,1%). De internationale aantrekkingskracht van het centrum van het Brusselse Gewest wordt verklaard door de aanwezigheid van volkswijken en de functie van Europese hoofdstad, die veel mensen uit het buitenland aantrekken. De wijken in de tweede kroon hebben een positieve migratiebalans met de andere gedeelten van het Brussels Gewest (tot 6,4% van de westelijke zone), terwijl de centrale wijken een negatieve balans vertonen. Deze negatieve balans binnen Brussel is vooral groot voor de arme sikkel (westelijke centrale zone: -7,3%). Twee zones onderscheiden zich door hun zeer positieve migratiebalans ten opzichte van het buitenland. Dat zijn ten eerste de wijken van de arme sikkel en het westen van de Vijfhoek (centrum west, +16,3%), die vooral inwoners trekken uit arme landen die geen deel uitmaken van de Europese Unie. Ten tweede betreft dit de centrale oostelijke zone (+8,8%), waarin met name de Europese wijk gelegen is en waar de balans sterk gedomineerd wordt door de aankomst van immigranten van Europese origine. De meerderheid van de Brusselse wijken verliest inwoners ten voordele van Vlaanderen en Wallonië. Slechts enkele wijken ontsnappen aan deze regel. Voor de balans met Vlaanderen gaat het over het gedeelte ten noorden van de Vijfhoek en de wijken die in de richting van de universitaire hoofdcampus van de VUB liggen. Niettemin is de migratiewinst in deze gevallen heel klein en wordt de negatieve balans van de oostelijke centrale zone (-1,1%) hierdoor slechts een beetje kleiner. Alle

-70-


Brusselse wijken verliezen inwoners aan Wallonië (van -0,8% tot -2,3%). Vanuit dat standpunt is de situatie heel vergelijkbaar met die in Vlaanderen. Het positieve migratiesaldo van de centrale zones is dus hoofdzakelijk het gevolg van de positieve balans met het buitenland, die de duidelijke emigratie naar de rest van het Gewest en het land compenseert. Het positieve saldo van de tussenliggende westelijke en oostelijke zone en het licht negatieve saldo van de externe oostelijke zone zijn hoofdzakelijk het gevolg van de uitwisselingen binnen Brussel uit de centrale gedeelten, die met hun lagere positieve balans met het buitenland de negatieve balans met Vlaanderen en Wallonië compenseren.

IV.1.2. BRUSSEL, EEN VEELZIJDIGE RUIMTE OP MIGRATIEVLAK De intensieve inkomende en uitgaande bewegingen en vooral hun geografie schetsen op schematische wijze de rol die elk gedeelte van het Brussels Gewest speelt in het stedelijke migratiesysteem. 1. Westelijke zone 2. Centrale zone (west) 3. Centrale zone (oost)

5. Externe oostelijke zone 6. Vlaamse rand 7. Rest van Vlaanderen

8. Waalse rand

9. Rest van Wallonië

10. Buitenland

9. Rest van Wallonië

7. Rest van Vlaanderen

6. Vlaamse rand

5. Externe oostelijke zone

4. Tussenliggende oostelijke zone

3. Centrale zone (oost)

2. Centrale zone (west)

1. Westelijke zone

Herkomst (a) en bestemming (b) van bewoners die tussen 2001 en 2006 verhuisd zijn

10. Buitenland

8. Waalse rand

(a) Herkomst

4. Tussenliggende oostelijke zone

(b) Bestemming

Figuur IVIV-1: herkomst en bestemming bestemming van bewoners die tussen 2001 en 2006 verhuisd zijn. Leeswijzer: De hier gebruikte telmethode vergelijkt twee situaties van de bevolking van de wijken op twee data. Wie aan het einde van de periode niet meer in een gegeven wijk woont en niet overleden is, is een emigrant. Wie er niet woonde aan het begin van een periode en niet intussen geboren is, is een immigrant. Wanneer de status van de migranten is gedefinieerd, dan kunnen we nagaan waar de immigranten (emigranten) aan het begin (einde) van de periode wonen. Deze benadering komt dus niet neer op het optellen van de jaarlijkse cijfers van de bevolkingsbewegingen. Wanneer iemand in de loop van 2001 in Brussel aankomt en in 2004 weer weggaat, dan zijn dit vanuit de optiek van de ‘jaarlijkse bewegingen’ twee migraties. Maar in onze vergelijkende benadering van de woonplaatsen is dit geen enkele migrant. Het voordeel van de redenering in termen van ‘migranten’ is dat we ons concentreren op het resultaat. De benadering in termen van migratie heeft de neiging om het fenomeen te versterken. Bij de internationale

-71-


migraties wordt een registerwijziging vermengd met echte internationale migratie, zonder dat het mogelijk is om makkelijk een onderscheid te maken. De grafiek is een matrix die het aantal migranten afzet tegen de zone van herkomst (lijnen) en bestemming (kolommen). De schijven op de grafiek zijn evenredig aan het aantal migranten. De schijven op de diagonaal geven het aantal migranten die tussen 2001 en 2006 naar een andere wijk zijn verhuisd, maar binnen dezelfde zone van de stad. Wanneer we de schijven op één lijn vergelijken, dan krijgen we de ruimtelijke verdeling van de emigranten uit een gegeven zone. Wanneer we de schijven op één kolom vergelijken, dan krijgen we de ruimtelijke verdeling van de immigranten naar een gegeven zone. De onderverdeling in zones wordt voor het Brussels Gewest gedefinieerd in de woordenlijst, bij de term ‘Ruimtelijke verdeling van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest’. Voor de rest van België verwijzen de zones naar de administratieve regio’s en naar de stadsgewesten zoals gedefinieerd door Van Hecke & al. op basis van de Sociaaleconomische enquête 2001. Bron: Rijksregister, extractie UCL-GéDAP, verwerking ULB-IGEAT. Bevolking % Westelijke Centrale zone (west) Centrale zone (oost) Tussenliggende oostelijke zone Externe oostelijke zone Totaal

% in

Intra-zone met een Intra-zone met een andere zone van andere zone van Alle bewegingen Met Wallonië Met buitenland Brussels Gewest Brussels Gewest Met Vlaanderen % out mobiliteitsgraadBalans mobiliteitsgraadBalans mobiliteitsgraadBalans mobiliteitsgraadBalans mobiliteitsgraadBalans mobiliteitsgraadBalans

24,9 21,9 19,8 20,4 13,0

23,3 22,8 23,4 19,0 11,5

22,6 21,9 23,6 19,3 12,6

78,1 86,8 100,9 79,9 78,5

3,7 4,5 3,0 2,0 -1,1

21,8 17,8 16,3 12,9 10,5

0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

17,2 23,6 25,8 24,0 20,5

6,4 -7,3 -3,9 3,2 1,1

10,7 7,3 7,6 8,1 7,4

-3,3 -3,0 -1,1 -2,3 -1,5

6,7 5,2 10,1 8,9 8,6

-2,2 -1,5 -0,8 -2,3 -1,6

21,6 32,9 41,1 26,0 31,5

2,8 16,3 8,8 3,4 0,9

100,0

100

100

84,9

2,8

16,6

0,0

22,1

0,0

8,4

-2,3

7,7

-1,7

30,1

6,8

Tabel VV-1: herkomst en bestemming van bewoners die tussen tussen 2001 en 2006 verhuisd zijn. Zie figuur IV-1 voor de gebruikte methode om de migranten te tellen en de definiëring van de zones. Deze tabel is een aanvulling op de grafiek van de herkomst en bestemming van migranten op wijkniveau via de mobiliteitscijfers, die de intensiteit van de stromen van en naar een gegeven zone geven, niet op absolute wijze maar op basis van de bevolking. De mobiliteitscijfers worden verkregen door de immigranten (binnenkomers) en emigranten (vertrekkers) op te tellen en af te zetten tegen de initiële bevolking van de zone. De migratiebalans wordt gedefinieerd door het verschil tussen de binnenkomsten door immigratie en de vertrekken door emigratie over een periode, ten opzichte van de initiële bevolking van de zone. Deze twee indicatoren kunnen voor elke zone ten opzichte van een andere ruimte worden berekend. De mobiliteitscijfers en migratiebalansen worden aangevuld door het totale migratieaandeel voor elke zone en het aandeel van de Brusselse bevolking die in elke zone woont. Bron: Rijksregister, extractie UCL-GéDAP, verwerking ULB-IGEAT.

De westelijke centrale zone, die hoofdzakelijk correspondeert met de arme sikkel, is de belangrijkste bestemming voor de niet-Europese internationale immigratie. De binnenkomsten zijn voornamelijk afkomstig uit het buitenland of uit direct naburige zones. Vertrekken zijn voornamelijk naar naburige zones, vooral de westelijke zone, de Vlaamse rand en vervolgens het buitenland. Dat duidt op een duidelijke herverdeling van de bevolking: de migratiebalans is negatief met de rest van het Brussels Gewest (-7,3%) en van België (-4,5%) en wordt gecompenseerd door internationale aankomsten (+16,3%). Dat wijst op een ruimtelijke herverdeling, waarschijnlijk van de bevolkingsgroepen die het beste sociaaleconomisch geïntegreerd zijn, met een voorkeur voor de westelijke richting. Voor de arme sikkel betekent dit een constante en omvangrijke vernieuwing van de bevolking die uit het buitenland komt. De westelijke zone (en in zekere mate de Vlaamse randgemeenten in het westen of in de oude industriële gebieden) heeft een positieve migratiebalans met de rest van het Brussels Gewest (+6,4%), wat hoofdzakelijk het resultaat is van de asymmetrische uitwisselingen met de arme sikkel. Dat illustreert goed de integratie van dit gedeelte van de tweede kroon in het ‘westelijke’ migratiesysteem van de stad, temeer omdat de vertrekken met voorkeur naar de Vlaamse rand zijn. Hoewel de twee westelijke zones het terrein zijn van talloze migratiebewegingen, herbergen ze tevens een groot aantal blijvers, want sociaaleconomisch achtergestelde bevolkingsgroepen ondervinden moeilijkheden om deze zones te verlaten. De vaste woonplaats en het hoge percentage migraties binnen de zone zijn het bewijs van de beperking van de bestemmingen die economisch gezien haalbaar zijn. De oostelijke centrale zone vormt de tweede toegangspoort van de stad. In eerste instantie internationaal, want de mobiliteitscijfers met het buitenland zijn de hoogste van het Brussels Gewest -72-


(41,1%). Maar de balans is minder positief dan die van de arme sikkel (8,8% tegenover 16,3%), wat wijst op een meer gemengde en Europese internationale immigratie, met een omvangrijke terugkeer naar het land van herkomst. Dat is uiteraard een effect van de aanwezigheid van de internationale instellingen. Het centrum en de oostelijke eerste kroon vormen ook een geliefde plaats van aankomst voor de nationale migratie, waarbij de gemiddelde tot hoge mobiliteitsgraad met Wallonië (7,6%) en Vlaanderen (10,1%) wordt samengevoegd met een iets minder negatieve migratiebalans (respectievelijk -1,1% en -0,8%). Het Brussels Gewest is een centrum van hoge opleidingen en trekt veel jongeren aan uit de naburige regio’s. De centrale wijken in het oosten, die een hoge mobiliteit kennen, zijn vooral doorgangswijken in de levenscyclus van personen en gezinnen: wijken die mensen verlaten zodra ze de financiële middelen en een reden hebben (samenwoning, eerste kind, enz.). De tussenliggende oostelijke zone is duidelijk geïntegreerd in het ‘oostelijke’ migratiesysteem van de hoofdstad. De balans met de rest van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is positief (+3,2%), als gevolg van de asymmetrische uitwisselingen met de centrale gedeelten van de stad. De externe oostelijke zone heeft een migratieprofiel dat is gericht op de eerste kroon in Brussel en de randstedelijke gebieden. De balans is positief ten opzichte van de andere wijken van het Brussels Gewest, maar de toestroom van internationale migranten compenseert niet de vertrekken naar de Vlaamse of Waalse rand.

IV.2.

HET EFFECT VAN DE MIGRATIE OP SOCIAALECONOMISCHE STRUCTUUR VAN DE WIJKEN

DE

IV.2.1. MIGRATIES HOUDEN DE SOCIALE EN RUIMTELIJKE VERDELING VAN DE STAD IN STAND Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest heeft een zeer duidelijke ruimtelijke structurering van de woonplaats volgens sociaaleconomische status. Deze structuur evolueert weinig in de tijd en bepaalt sinds enkele decennia de ruimtelijke verdeling van de vestiging van nieuwkomers in de hoofdstad. Naast de traditionele arbeiderswijken langs het kanaal is er een concentratie van arme immigranten in de eerste kroon, in de wijken die in de 19de eeuw werden verstedelijkt. De rijkere immigranten, die voortvloeien uit de toename van de internationale functies in Brussel, hebben de voorkeur voor een vestiging in de ‘mooie wijken’ in het zuidoostelijke kwadrant, waardoor ze de aantrekkelijkheid voor mensen met een hoge sociaaleconomische status een permanent karakter geven. Naast de internationale migratie verklaren nog enkele andere elementen het relatief blijvende karakter van de sociaalruimtelijke verdeling van de huidige migratiestromen: •

•

•

•

We constateren dat migratie op elke leeftijd hoofdzakelijk binnen dezelfde zone gebeurt en dus mensen met een relatief vergelijkbaar sociaaleconomisch statuut betreft. Dit effect is nog groter in de zone van de arme sikkel en in de westelijke stad, omdat deze zones bevoorrechte migratie-uitwisselingen onderhouden (zowel intern als onderling). De geografische verdeling van de blijvers (inwoners die niet verhuisd zijn) die relatief aan de rand van het Gewest wonen, toont aan dat het hier gaat om een deel van de bevolking dat over voldoende koopkracht beschikt om een aangepaste woning te kopen in een aangename omgeving. De blijvers zijn ook talrijk in Laag-Molenbeek, Schaarbeek en Sint-Joost, waar sprake is van een relatief weinig intensieve mobiliteit. Maar hier is dit het gevolg van het gebrek aan middelen bij de armste bevolkingsgroep, die nauwelijks reële mogelijkheden heeft om te verhuizen of zich zelfs ‘gedwongen’ ziet om een eigendom te kopen als gevolg van de geleidelijke inkrimping van de huurmarkt. Rijkere Europese buitenlandse immigranten die hun wijk verlaten, gaan vooral naar het buitenland. Dat was hoofdzakelijk het geval voor de mensen die in 2001 in de centrale zone of

-73-


•

in één van de twee oostelijke zones woonden. Wanneer ze migreren binnen de stad, dan zien we een tendens om te verhuizen naar het zuidoostelijke kwadrant. Daartegenover verlaten Turken en Maghrebijnen de stad weinig. Binnen de stad beperken ze zich meer tot de westelijke eerste kroon dan de Europeanen.

Het onderzoek van de stromen tussen de verschillende delen van de agglomeratie toont aan dat de sociaaleconomische kloof tussen de Brusselse agglomeratie en de rand (met inbegrip van de externe delen van het gewestelijke zuidoostelijke kwadrant) groter wordt. Dat is het resultaat van een interne emigratie die een steeds grotere maatschappelijke selectie doorvoert, omdat de toegang tot de randgebieden steeds meer beperkt is tot de welgestelde categorieën van de bevolking. In de praktijk leidt dat tot duidelijk typerende centrifugale stromen aan weerszijden van het kanaal. Ze zijn zwakker en naar het westen gericht in het westelijke gedeelte en sterker en naar het oosten gericht in het oostelijke gedeelte van de stad. Eén zone van het Gewest onderscheidt zich door een radicale verandering van de demografische samenstelling, als gevolg van een gevoelige wijziging van het migratieprofiel tijdens de bestudeerde periode. Dat is het oostelijke centrale deel van het Gewest (een groot gedeelte van de Vijfhoek en het zuidoosten van de eerste kroon), waar de inkomende stromen en de aanwezigheid van jonge volwassenen sterk is toegenomen. Dit is tevens de zone met het relatief hoogste aantal verhuizingen, in de Europese wijk en in de richting van de universiteitscampussen. Zowel de handhaving van de sociaaleconomische dualisering in de migratiestromen als de recente evolutie in het centraaloostelijke gedeelte blijkt op demografisch vlak overeen te stemmen met de complementariteit van de ruimte op het niveau van de levenscyclus van mensen: •

de stad biedt voordelen aan jongeren (opleidingsaanbod, tewerkstelling, cultureel aanbod, huurmarkt) en de huidige organisatie van de rand komt tegemoet aan de wensen van de 30-45jarigen en hun kinderen (met name in termen van beschikbare woonruimte en toegang tot eigendom). Het Brussels Gewest vervult een maatschappelijk rol, die steeds minder verzekerd is in de rand, onder andere als gevolg van het type woningaanbod (weinig of geen sociale woningen, beperkt en sinds de jaren negentig krimpend huuraanbod). Dat verklaart grotendeels de toename en de concentratie van atypische huishoudens in de stad (alleenstaanden, eenoudergezinnen …).

Misschien lijkt het bovenstaande schema heel dichotomisch, maar men mag niet vergeten dat Brussel een stad is waar een grote meerderheid van de bevolking in tussenliggende wijken woont, met een gemiddeld inkomen en een zekere diversiteit in herkomst of leeftijd. Bovendien observeren we, ondanks het voortbestaan van grote sociaalruimtelijke kloven, in 25 jaar tijd grote wijzigingen in de sociaaleconomische situatie van sommige wijken.

IV.2.2. MIGRATIE HEEFT EEN EFFECT OP DE INKOMENSVERDELING BINNEN DE AGGLOMERATIE Op de schaal van de stedelijke agglomeratie, dus voorbij de administratieve grenzen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, hebben het migratieschema en vooral de verrandstedelijking tot gevolg dat de meer welgestelde huishoudens, de ‘tweeverdieners’, het centrale gedeelte van de agglomeratie verlaten, wat overeenkomt met het Brussels Gewest. Dat leidt tot een constante daling van het gemiddelde inkomen van de inwoners van Brussel, in vergelijking met het gemiddelde inkomen in het koninkrijk. Het fiscale gevolg daarvan is een relatieve daling van de inkomsten voor de gemeenten en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De zwakkere stijging van de Brusselse inkomens (en van de fiscale massa) is goed te begrijpen wanneer we de verschillende aspecten van de migratie integreren:

-74-


•

• •

Op nationaal niveau bestaat de inkomende stroom bijna uitsluitend uit jonge mensen, vaak alleenstaand en grotendeels huurders op de privémarkt. De uitgaande stroom bestaat overwegend uit oudere leeftijdsklassen. Dat zijn huishoudens met kinderen, wat resulteert in een negatief migratiesaldo boven 30 jaar en onder 15 jaar. Binnen de internationale migratiestromen is er sprake van een mix. Internationale kaderleden en ambtenaren staan naast immigranten die minder welgesteld zijn, ook al wonen ze niet in dezelfde wijken als ze eenmaal zijn gearriveerd. De toename van het aantal alleenstaanden (dat voortvloeit uit het specifieke stedelijke woningaanbod) en internationale kaderleden heeft een reëel (maar moeilijk te berekenen) effect op de belastingaangiften, via de belastingsdrempels en de vrijstellingen.

Op de schaal van de wijken zien we een inkrimping van de ruimte die wordt gekenmerkt door de laagste inkomens. In 1993 vormden het centrum en de gehele eerste kroon een continue ruimte van lage inkomens. Een decennium later is dat beeld grondig gewijzigd. De arme sikkel vormde zich door een duidelijke versterking van de oost-west-dichotomie. In het oosten van de eerste kroon en een groot gedeelte van de Vijfhoek nam het gemiddelde inkomen per inwoner gevoelig toe. Deze dichotomie is ook te zien in de tweede kroon, waar de stijging van het inkomen in het zuidoostelijke kwadrant groter is dan in de middenklassewijken in het westen. Deze dynamiek staat waarschijnlijk niet los van de migratiebewegingen, om de volgende redenen: •

•

De stijging van het gemiddelde inkomen per inwoner in de wijken van de Vijfhoek en de oostelijke eerste kroon vindt plaats in gebieden die intensieve migratiebewegingen kennen. Het is vooral van belang dat de stijgende aantrekkingskracht bij jonge volwassenen en sommige internationale kaderleden heeft geleid tot een wijziging van de sociaaleconomische structuur van de wijken. We zien dat jonge volwassenen langer in de stad blijven, wat vooral voortvloeit uit de langere studieduur, maar ook omdat het langer duurt voordat ze toetreden op de arbeidsmarkt of een stabiele relatie krijgen. Vooral in het oostelijke deel van de stad zijn de effecten op de inkomens groter, want de jongeren in dit deel van de stad zijn hoger gekwalificeerd en worden minder getroffen door werkloosheid (en waarschijnlijk minder gediscrimineerd bij de aanwerving), hoewel hun potentiële fiscale bijdrage nog niet op zijn maximum zit, omdat ze vaak alleenstaand zijn, een woning huren en een eerder cultureel dan financieel patrimonium hebben.

IV.2.3. MIGRATIES HANDHAVEN DE SPECIFIEKE KENMERKEN VAN DE BRUSSELSE ARBEIDSMARKT We kunnen de handhaving van de hoge werkloosheid in Brussel niet begrijpen zonder de vaststelling dat de vraag en het aanbod van werk binnen het administratieve gewest niet op elkaar afgestemd zijn, zowel kwantitatief als kwalitatief (hoofdzakelijk, maar niet uitsluitend in termen van opleidingsniveau). Een groot gedeelte van de banen die in het Brussels Gewest worden aangeboden wordt vervuld door niet-Brusselaars: 55% van de arbeidsplaatsen in Brussel wordt ingenomen door niet-Brusselaars. We moeten echter vaststellen dat de herkomst van die niet-Brusselse werknemers (het tewerkstellingsbekken) grotendeels overeenkomt met het Brusselse migratiebekken. Met andere woorden, het bekken van waaruit mensen pendelen en het bekken van de woonmigratie lopen ruimtelijk gezien grotendeels door elkaar. Dat staat uiteraard in verband met de migratie: •

•

Een gedeelte van de pendelaars zijn Brusselaars (of in elk geval jonge volwassenen die een bepaalde periode in Brussel hebben doorgebracht) die na hun gezinsuitbreiding naar de rand zijn verhuisd. Het feit dat ze een goede (stabiele) baan in Brussel hebben, is bovendien niet noodzakelijk vreemd aan hun vertrek, zoals blijkt uit de sterke trend bij universitairen om het Gewest te verlaten. De hoge werkloosheid in de wijken van de arme sikkel wordt grotendeels (maar niet volledig) verklaard door het gemiddelde diplomaniveau, dat daar veel lager ligt. Een zeer hoog -75-


•

•

percentage inwoners heeft hoogstens een diploma lager middelbaar, terwijl het diploma van grote invloed is op de kans om werk te vinden. Maar niet alleen het lage opleidingsniveau, maar ook het wonen in de arme sikkel vergroten zeer sterk de kans dat men binnen (het westelijke gedeelte van) het Brussels Gewest migreert. De migratiebewegingen van de arme sikkel naar de westelijke zone doen vermoeden dat zelfs binnen de armste wijken een zekere differentiële migratie bestaat, waarbij de armste bewoners zijn geconcentreerd in de industriële as, terwijl de (iets) meer welgestelde inwoners bijdragen tot de diversiteit van de westelijke stad. Meer fundamenteel gesproken heeft Brussel een concentratie van jonge volwassenen en dus potentiële jonge werklozen die te maken krijgen met de toenemende moeilijkheden om een plaats op de arbeidsmarkt te verwerven.

Bovendien kampt de Brusselse arbeidsmarkt met de culturele erfenis van de oudere migranten, met name de lagere vrouwelijke activiteit in de arme sikkel. Het gedrag van de vrouwen van buitenlandse herkomst draagt daar toe bij: ze zijn minder vaak aanwezig op de arbeidsmarkt. Dat verandert in de loop van de generaties, maar leidt nog niet tot een duidelijke inhaalbeweging tussen 1991-2001. Daarnaast is de activiteit bij zowel mannen als vrouwen onder de 25 jaar hoger in de arme sikkel dan in de rest van het Gewest. Dat wordt verklaard doordat jongeren in de arme sikkel vaak eerder de school verlaten dan in de rijke wijken en op jongere leeftijd intreden op de arbeidsmarkt, maar waarschijnlijk betalen ze daarvoor op termijn de prijs van een minder goede sociaaleconomische positie.

IV.2.4. DE MIGRATIE NAAR DE RAND WORDT ALTIJD GEMOTIVEERD MET EEN WONINGAANBOD DAT WEINIG AANGEPAST IS AAN JONGE GEZINNEN De analyse van de migratiefactoren onderstreept dat de overgang naar gezinnen met kinderen doorweegt in de motivatie om naar de rand te vertrekken. Daarnaast heeft de evolutie van het comfort en de kwaliteit van de woningen duidelijk aangetoond dat de minimale voorzieningen dan wel beter worden, maar dat dit veel minder het geval is in termen van beschikbare plaats. De moeilijkheden worden veroorzaakt doordat de markt meer gespannen is als gevolg van de toename van de bevolking, die rechtstreeks voortvloeit uit de migratie, maar ook door de problemen bij de toewijzing van woningen, die verre van optimaal is, ondanks de vele verhuizingen, als gevolg van de sociaaleconomische differentiëlen.

-76-


ANNEXES SAMENSTELLING VAN DE HUISHOUDENS IN DE LIPRO-TYPOLOGIE Er bestaan verschillende strategieën om de evolutie van huishoudens over de tijd te kunnen bestuderen. Een van de oplossingsstrategieën bestaat erin om de positie die een persoon inneemt in een huishouden als een individueel kenmerk te registreren. De basiseenheid van onderzoek wordt aldus opnieuw het individu. Bij samenstelling van een nieuw huishouden of overgang naar een ander huishouden ondergaat elke persoon binnen het huishouden dan al dan niet een transitie. De positie binnen het huishouden wordt geregistreerd als een persoonlijk kenmerk. In deze studie wordt gebruik gemaakt van de LIPRO-typologie. LIPRO (LIfestyle PROjections) kent twaalf individuele huishoudensposities41: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

CMAR: kinderen bij een gehuwd samenwonend koppel (Child of MARried couple) CUNM: kinderen bij een ongehuwd samenwonend koppel (Child with UNMarried couple) C1PA: kinderen in een éénoudergezin (Child in a 1 PArent household) SING: alleenstaanden (SINGles) MAR0: gehuwd samenwonenden zonder kinderen (MARried, 0 children) MAR+: gehuwd samenwonenden met kinderen (MARried, plus children) UNM0: ongehuwd samenwonenden zonder kinderen (UNMarried, 0 children) UNM+: ongehuwd samenwonenden met kinderen (UNMarried, plus children) H1PA: ouder in een éénoudergezin (Head of a 1 PArent household) NFR: niet-verwante personen die in het huishouden verblijven maar zelf geen huishouden vormen (Non-Family Related) 11. OTHR: overigen (OTHeRs) 12. COLL: collectieve huishoudens

De combinatie van de huishoudensposities vertaalt zich in acht huishoudenstypen: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Alleenstaanden Gehuwde koppels zonder kinderen (+eventueel andere inwonende personen) Gehuwde koppels met kinderen (+eventueel andere inwonende personen) Ongehuwde koppels zonder kinderen (+eventueel andere inwonende personen) Ongehuwde koppels met kinderen (+eventueel andere inwonende personen) Eénoudergezinnen (+eventueel andere inwonende personen) Overige huishoudenstypen Collectieve huishoudens

De LIPRO-posities krijgen echter pas ten volle hun betekenis wanneer ze gebruikt worden in combinatie met leeftijd en geslacht. Bijvoorbeeld spreekt het vanzelf dat een gehuwd koppel zonder kinderen van zestig jaar in een andere fase van de levenscyclus is terecht gekomen dan een gehuwd koppel twintigers zonder kinderen. In de volgende tabellen wordt de bevolking opgesplitst naar leeftijd, geslacht en LIPRO-positie. Het is de combinatie van deze drie elementen die inzicht verschaft in de evolutie van de huishoudens.

41

Van Imhoff, E. & N. Keilman, 1991, LIPRO 2.0 - An application of a dynamic demographic projection model to household structure in the Netherlands, NIDI-CBGS rapport 23, Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut, Den Haag.

-77-


Leeftijd

CMAR

CUNM

C1PA

SING

MAR0

MAR+

UNM0

UNM+

H1PA

NFR

OTHR

COLL

Totaal

0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95+

62,5 62,1 61,4 58,3 39,9 13,9 5,1 2,6 1,9 1,1 0,6 0,3 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

12,6 8,9 6,8 4,6 1,9 0,5 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

19,7 25,7 28,9 30,9 18,2 6,3 2,9 2,4 2,2 2,1 1,8 1,4 0,7 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 2,6 22,9 39,1 37,6 34,9 33,0 32,5 30,4 30,0 29,0 25,7 23,8 24,9 28,5 34,1 44,6 50,0

0,0 0,0 0,0 0,1 3,2 9,2 9,3 6,9 5,6 6,8 12,8 25,5 37,1 46,5 54,8 58,7 56,2 50,5 34,6 22,3

0,0 0,0 0,0 0,0 1,8 10,0 24,5 35,7 40,7 41,9 40,6 30,9 22,6 17,4 11,3 7,3 4,9 3,2 2,4 1,2

0,0 0,0 0,0 0,1 3,8 10,6 8,0 4,1 3,1 3,1 3,4 3,8 3,6 3,3 3,3 2,4 2,4 2,3 1,7 0,8

0,0 0,0 0,0 0,1 0,9 3,0 6,4 7,3 6,9 5,5 3,4 2,0 1,1 0,6 0,3 0,2 0,2 0,0 0,2 0,0

0,0 0,0 0,0 0,0 0,2 0,4 1,1 2,0 3,0 3,9 4,0 3,1 2,4 1,7 1,6 1,5 1,7 1,6 2,4 2,5

3,3 1,9 1,4 1,6 2,4 1,8 1,0 0,7 0,6 0,5 0,6 0,7 1,2 1,7 2,1 1,8 1,3 1,4 1,8 3,3

1,0 1,0 1,2 1,2 4,1 4,9 3,6 3,0 2,5 2,1 1,8 1,5 1,4 1,7 1,4 1,1 1,3 1,4 1,5 0,4

0,9 0,4 0,4 0,5 0,6 0,3 0,3 0,4 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 1,2 1,5 2,1 3,6 5,6 10,9 19,4

36102 30861 29076 28568 31970 42414 44556 42177 37667 32483 28837 26084 19752 17150 15067 12591 9243 3533 1311 242

Totaal

20,3

2,4

9,3

23,9

13,3

18,4

3,6

2,8

1,5

1,4

2,3

0,7

489684

Leeftijd

CMAR

CUNM

C1PA

SING

MAR0

MAR+

UNM0

UNM+

H1PA

NFR

OTHR

COLL

Totaal

0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95+

61,6 62,1 61,4 55,9 28,4 8,1 2,8 1,5 1,0 0,6 0,3 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

13,1 8,8 6,6 4,5 1,4 0,3 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

19,9 25,9 29,1 29,6 13,9 3,7 1,5 1,3 1,1 1,1 1,0 0,8 0,6 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 4,0 21,3 30,0 25,2 20,2 18,2 19,7 24,8 32,4 37,5 40,0 45,2 53,5 60,6 63,1 59,5 55,9

0,0 0,0 0,0 1,1 7,9 10,1 7,8 5,3 5,3 8,3 16,1 27,9 35,3 37,8 36,2 29,2 20,2 10,5 4,3 0,7

0,0 0,0 0,0 0,5 8,6 19,7 32,6 39,7 41,1 39,3 32,4 19,5 11,2 6,7 3,9 2,3 1,3 0,5 0,1 0,0

0,0 0,0 0,0 0,6 6,2 11,5 6,4 3,3 2,5 2,9 3,2 3,4 3,0 2,5 1,9 1,4 1,1 0,7 0,3 0,2

0,0 0,0 0,0 0,1 1,6 4,1 7,5 8,1 6,7 4,3 2,1 0,8 0,3 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 0,3 3,8 7,3 12,7 18,3 22,0 21,6 17,1 10,5 6,0 5,0 4,6 4,3 4,3 4,3 3,7 3,0

3,5 1,8 1,4 1,9 3,3 2,0 1,2 0,7 0,4 0,6 0,9 1,8 2,7 3,8 3,5 3,0 2,2 2,6 2,7 3,0

1,0 1,1 1,2 1,1 3,1 3,0 1,8 1,3 1,2 1,3 1,8 2,0 2,5 2,4 2,4 2,7 2,9 3,2 3,2 4,1

0,9 0,4 0,3 0,3 0,4 0,2 0,3 0,3 0,3 0,3 0,4 0,5 0,7 1,4 2,0 3,7 7,4 15,1 26,2 33,1

35065 29371 27460 28286 35844 45707 43042 38754 35623 33225 30505 28527 22303 20792 20531 20567 18220 9061 4762 1475

Totaal

16,8

2,1

7,6

24,3

12,2

17,1

3,3

2,6

8,7

1,9

1,9

1,4

529120

Tabel vrouwen en Tabel A-1: Brusselse bevolking volgens leeftijd en positie in het huishouden in 2006, mannen (a) en vrouw (b) Source: ADSEI, Rijksregister

-78-


Leeftijd

CMAR

CUNM

C1PA

SING

MAR0

MAR+

UNM0

UNM+

H1PA

NFR

OTHR

COLL

0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95+

-12,6 -14,4 -12,8 -9,2 -4,4 -2,3 -0,6 -0,1 0,3 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

5,8 5,3 4,2 2,8 1,4 0,4 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

4,0 7,4 7,6 6,6 1,4 -0,4 -0,3 0,0 0,2 0,5 0,8 0,6 0,3 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 -0,3 0,7 2,4 2,9 4,5 4,2 5,3 5,3 7,7 6,7 4,2 2,1 -0,9 -3,1 -3,9 0,7 -4,3

0,0 0,0 0,0 0,0 -0,9 -2,4 0,6 0,5 -1,3 -5,1 -8,4 -9,8 -11,2 -12,7 -8,4 -2,3 2,1 8,8 7,3 14,8

0,0 0,0 0,0 -0,1 -1,7 -8,3 -13,2 -13,4 -10,9 -7,7 -3,9 -3,9 -0,3 4,1 2,6 1,6 1,1 1,0 0,6 0,7

0,0 0,0 0,0 0,0 1,2 6,4 5,4 2,3 1,3 1,1 1,3 2,0 1,8 1,4 1,2 0,4 0,2 0,1 -0,2 -1,5

0,0 0,0 0,0 0,0 -0,2 0,3 2,7 4,0 4,5 3,9 2,5 1,4 0,8 0,4 0,2 0,1 0,1 -0,1 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 -0,1 -0,2 -0,2 -0,1 0,4 1,0 0,7 0,5 0,4 0,4 0,4 0,3 -0,5 -1,2 -1,0

1,6 1,0 0,5 0,0 0,6 0,9 0,6 0,4 0,4 0,3 0,4 0,5 0,8 1,2 1,5 1,3 0,6 0,1 -0,6 0,4

0,8 0,7 0,6 0,0 1,7 3,3 2,4 2,1 1,6 1,1 0,8 0,7 0,7 0,9 0,6 0,3 0,5 0,3 0,3 -1,9

0,2 -0,1 0,0 0,2 0,2 -0,2 -0,3 -0,2 -0,2 -0,2 -0,1 -0,1 -0,2 -0,1 -0,2 -0,8 -1,7 -5,7 -7,0 -7,2

Totaal

-3,7

1,4

1,7

2,8

-3,9

-3,6

1,8

1,6

0,2

0,7

1,3

-0,2

Leeftijd

CMAR

CUNM

C1PA

SING

MAR0

MAR+

UNM0

UNM+

H1PA

NFR

OTHR

COLL

0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95+

-13,9 -14,1 -13,6 -8,2 -4,1 -0,7 -0,3 0,1 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

6,1 5,3 4,0 2,8 1,1 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

4,8 7,3 8,4 6,5 0,9 -0,2 -0,3 0,0 -0,2 -0,2 -0,1 -0,1 0,0 -0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 -0,2 -1,2 0,4 3,0 2,2 0,3 -0,3 2,1 5,6 4,4 -1,9 -6,2 -7,1 -5,0 0,6 4,4 9,6

0,0 0,0 0,0 -0,3 -0,9 -1,4 0,9 -0,3 -2,7 -6,2 -9,7 -8,9 -7,7 -3,9 1,5 4,7 6,0 3,4 1,7 0,0

0,0 0,0 0,0 -0,5 -1,9 -9,2 -12,4 -11,2 -7,1 -3,3 -2,1 -3,1 -1,0 0,9 1,0 0,7 0,6 0,2 -0,1 0,0

0,0 0,0 0,0 -0,1 2,1 7,5 4,5 1,8 1,1 1,1 1,5 1,9 1,5 1,0 0,5 0,4 0,3 0,1 0,1 0,1

0,0 0,0 0,0 0,0 -0,1 0,8 3,5 5,1 4,9 3,3 1,8 0,6 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 0,1 0,8 -0,3 -0,8 1,3 3,0 4,9 5,3 2,3 0,0 0,6 0,9 0,9 1,1 0,9 0,1 0,0

1,8 0,8 0,7 0,4 1,9 1,3 0,8 0,4 0,2 0,4 0,7 1,3 2,0 2,9 2,3 1,5 0,2 -0,2 -2,1 -2,1

0,9 0,8 0,5 -0,6 1,1 1,7 1,0 0,5 0,3 0,3 0,6 0,4 0,7 0,3 0,4 0,2 0,1 -0,3 -1,3 -0,4

0,3 -0,1 -0,1 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 -0,1 -0,1 -0,2 0,0 -0,4 -1,3 -3,4 -4,6 -2,7 -7,1

Totaal

-2,2

1,2

1,7

-1,0

-3,0

-2,6

1,8

1,5

1,4

1,0

0,5

-0,3

Tableau A-2: evolutie (% (% 2006 - % 1991) van de relatieve distributie van de brussels bevolking volgens leeftijd en positie in het huishouden in 2006, mannen (a) e (b) Bron : ADSEI, Rijksregister.

VARIABELEN GEASSOCIEERD MET DE SYNTHESE-COMFORTINDICATOR 1981 centrale verwarming badkamer keuken vaste telefoon oppervlakte per inwoner vertrekken per inwoner gebruik van steenkool

61.0 76.0 76.6 72.2 31.4 1.93 5.9

1991 2001 71.5 86.6 91.0 83.6 34.9 1.69 3.4

correlatie met synthesevariabele

80.2 94.4 92.6 74.0 35.6 1.94 0.9

Tabel A-3. Correlatie met de synthesesynthese-indicator en gemiddelde waarden.

-79-

0.93 0.95 0.66 0.96 0.83 0.79 -0.86


EMIGRATIE, IMMIGRATIE EN MIGRATIEBALANS PER ZONE

zone

Emigratiegraad 1991-96 (a) 0-17 18-29 30-44 45-54 55-69 70+

Westelijke 0,38 Centrale zone (west) 0,37 Centrale zone (oost) 0,43 Tussenliggende oostelijke0,38 zone Externe oostelijke zone 0,35

zone

0,37 0,44 0,50 0,41 0,41

0,23 0,29 0,32 0,23 0,26

0,16 0,28 0,24 0,16 0,16

0,14 0,20 0,15 0,12 0,12

Immigratiegraad 1991-96 0-17 18-29 30-44 45-54 55-69 70+

Westelijke 0,28 Centrale zone (west) 0,34 Centrale zone (oost) 0,23 Tussenliggende oostelijke0,24 zone Externe oostelijke zone 0,16

zone

0,59 0,55 0,59 0,60 0,62

0,28 0,15 0,17 0,21 0,13

0,29 0,10 0,16 0,18 0,14

Migratiesaldo 1991-96 0-17 18-29 30-44 45-54 55-69

70+

Westelijke -0,10 Centrale zone (west) -0,03 Centrale zone (oost) -0,19 Tussenliggende oostelijke-0,14 zone Externe oostelijke zone -0,19

0,59 0,59 0,79 0,53 0,31

0,00 0,04 0,19 -0,07 -0,31

0,42 0,37 0,45 0,39 0,30

0,04 -0,07 -0,05 -0,02 -0,11

0,28 0,23 0,28 0,23 0,19

0,05 -0,07 -0,04 0,00 -0,08

0,13 -0,13 -0,08 0,05 -0,04

0,15 -0,10 0,01 0,06 0,02

Emigratiegraad 2000-06 (b) 0-17 18-29 30-44 45-54 55-69 70+ 0,35 0,35 0,43 0,35 0,36

0,54 0,52 0,59 0,59 0,64

0,38 0,45 0,56 0,43 0,46

0,23 0,30 0,34 0,24 0,27

0,17 0,25 0,28 0,17 0,19

0,13 0,21 0,16 0,13 0,12

Immigratiegraad 2000-06 0-17 18-29 30-44 45-54 55-69 70+ 0,36 0,35 0,24 0,28 0,17

0,30 0,19 0,18 0,19 0,12

0,42 0,13 0,20 0,24 0,18

Migratiesaldo 2000-06 0-17 18-29 30-44 45-54 55-69

70+

0,02 0,00 -0,19 -0,07 -0,20

0,60 0,65 0,88 0,53 0,27

0,06 0,13 0,30 -0,06 -0,37

0,48 0,45 0,50 0,39 0,28

0,10 0,00 -0,07 -0,03 -0,18

0,36 0,26 0,33 0,28 0,20

0,13 -0,03 -0,01 0,04 -0,07

0,13 -0,06 -0,10 0,02 -0,07

0,29 -0,08 0,03 0,11 0,06

Evolutie (b-a), in % 0-17 18-29 30-44 45-54 55-69 -3,3 -1,7 -0,2 -2,7 1,0

0,9 -3,0 3,7 1,8 2,6

-0,5 1,6 1,2 1,1 -0,2

Evolutie (b-a), in % 0-17 18-29 30-44 45-54 55-69

70+

8,7 1,1 0,7 4,2 0,7

-4,6 -2,7 -0,6 -0,6 1,8

1,4 6,3 9,8 0,0 -4,5

1,2 0,8 6,2 2,0 4,5

6,8 8,2 4,5 0,8 -2,3

-0,2 0,2 1,9 1,5 1,0

70+

7,6 3,3 5,0 5,2 1,4

1,7 13,2 3,5 3,4 1,6 3,6 -1,4 5,8 -0,5 3,4

Evolutie (b-a), in % 0-17 18-29 30-44 45-54 55-69 12,1 6,0 2,8 9,0 0,9 10,4 6,8 0,6 -0,3 -6,3

5,7 7,4 -1,7 -1,3 -6,8

7,8 3,0 3,1 3,7 0,5

70+

0,8 13,7 6,6 1,9 -2,1 2,3 -3,2 4,8 -3,1 3,6

Tabel Tabel A-4: Immigranten, Immigranten, emigranten en migratiebalans per zone volgens leeftijdsgroep in 19911991-1996 en en 2001--2006 2001 Bron :Rijksregister

-80-


WOORDENLIJST Accroissement naturel/natuurlijke aangroei: verschil tussen het aantal geboorten en sterfgevallen in een gebied of een bevolking. Actifs occupés/werkende actieve bevolking: de bevolking op de arbeidsmarkt die effectief werkt (een baan heeft). Ages modaux/modale leeftijd: de meest vertegenwoordigde leeftijd binnen een bevolking. De modus is de meest frequente waarde binnen een statistische verdeling. Analyse en composantes principales (ACP)/Principale componentenanalyse (PCA): Techniek die vaak wordt gebruikt om grote gegevensverzamelingen te synthetiseren. Deze multivariabele analysetechniek is bedoeld om een klein aantal factoren te identificeren die de meeste geobserveerde tegenstellingen in de herkomstvariabelen beschrijven. Dat gebeurt door bestaande correlaties tussen alle herkomstvariabelen te gebruiken. Hiermee kunnen grote gegevenstabellen worden vereenvoudigd door de observaties te beschrijven met een beperkt aantal nieuwe synthetische variabelen. De eerste principale component is de beste unidimensionele synthese van de informatie. De eerste en de tweede component zijn de beste synthese met 2 dimensies van de informatie in de wolk met n dimensies, enz. Het belang van de principale componentenanalyse is dat de geselecteerde componenten worden geordend, waarbij de tweede component een minder belangrijk deel van de informatie beschrijft dan de eerste, de derde minder dan de tweede … Bilan migratoire/Migratiesaldo: verschil tussen de nieuwkomers (of de aankomsten) en vertrekkers (of de vertrekken) van de inwoners van een gegeven gebied. Chômage/werkloosheid: kan worden gedefinieerd als de inactiviteit van een persoon die zich effectief op de arbeidsmarkt bevindt (qua leeftijd en zoektocht naar betaald werk). Chômeurs/werklozen: verwijst in dit rapport naar alle mensen zonder werk die verklaren dat ze op zoek zijn naar een baan. Coefficient de variation/variatiecoëfficiënt: een maat voor de relatieve verspreiding, die wordt berekend als de verhouding tussen de standaardafwijking en het gemiddelde. Couronne/Kroon: in de weergave van een stad volgens een concentrisch schema, beschrijft de wijken met een zekere maatschappelijke, stedenbouwkundige homogeniteit, die een ring vormen binnen de stad. Croissant pauvre/arme sikkel: zone waar al meerdere decennia een concentratie van de meest kansarme mensen op economisch vlak woont, bestaande uit de wijken in het noorden en het westen van de eerste kroon, die behoren tot de armste van het Brussels Gewest en die een sikkel vormen rond het centrum. De wijken van deze zone zijn: - binnen de Vijfhoek, het westen van de Noord-Zuidverbinding en de Marollen; - het oosten van Anderlecht en Molenbeek (tussen de spoorlijn en het kanaal; - in het noorden de gemeente Sint-Joost, het westen van Schaarbeek en de industriële zones langs het kanaal; - in het zuiden, de lage gedeelten van Sint-Gillis en Vorst. Deuxième couronne/tweede kroon: beschrijft de wijken die het meest aan de buitenkant van de stad liggen, voorbij de middenring van de Churchilllaan (in het zuiden), de militaire lanen (in het oosten: Generaal Jacques, Generaal Meiser, Brand Whitlock, Auguste Reyers, Generaal Wahis) en de spoorlijnen (in het westen).

-81-


Diplôme supérieur/diploma hoger onderwijs: verwijst in dit rapport naar alle mensen met een diploma van de universiteit (hoger en lager type) of een diploma van het niet-universitaire hoger onderwijs (korte en lange type). Ecart-type/standaardafwijking: meet de verspreiding van een reeks waarden rond hun gemiddelde. Emigration/emigratie: verwijst naar het verlaten van een gebied door mensen die afkomstig zijn uit dat gebied naar een ander gebied om er te wonen en te werken. Gentrification/gentrificatie: proces dat verwijst naar de vervanging in vervallen historische wijken met een kansarme bevolking door een meer welgestelde bevolking, vaak jonge volwassenen zonder kinderen met een hoger cultureel en/of economisch statuut (bijvoorbeeld: de Docks in Londen, de Antoine Dansaertstraat in Brussel). Immigration/immigratie: verwijst naar de intrede in een gebied van mensen uit een ander gebied die er komen wonen en werken. Nationalité/nationaliteit: het feit dat een fysieke of morele persoon, of zelfs een ding, onderworpen is aan het civiele recht van een staat. Origine etrangère/vreemdeling: verwijst naar de bevolking die met een andere nationaliteit is geboren dan de Belgische of waarvan de ouders afkomstig zijn uit de immigratie. Pentagone/vijfhoek: zone van Brussel die binnen de lanen van de kleine ring ligt. Het is de stad die oorspronkelijk werd beschermd door de stadswallen. De naam van de zone is afkomstig van de vorm, die het tracé van de oude stadswallen volgt. Première couronne/eerste kroon: verwijst naar de wijken tussen de lanen van de kleine ring en de middenring, gevormd door de Churchilllaan (in het zuiden), de militaire lanen (in het oosten: Generaal Jacques, Generaal Meiser, Brand Whitlock, Auguste Reyers, Generaal Wahis) en de spoorlijnen (in het westen). Quadrant/kwadrant: een kwadrant verwijst in het algemeen naar het resultaat van de verdeling in vieren van een oppervlakte. Zo bestaat het zuidoostelijke kwadrant van Brussel uit de wijken in de oostelijke helft van de zuidelijke helft van de stad. Structure spatiale de la Région de Bruxelle-Capitale/ruimtelijke structuur van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Heel schematisch gesproken is de Brusselse ruimte, zoals geldt voor veel grote steden, het product van de overlapping van twee fundamentele structuren: (a) een concentrische structuur, gelieerd aan de historische ontwikkeling van de stad volgens een cirkel met een toenemende diameter en (b) een structuur in kwadranten, gelieerd aan de reproductie, doorheen de gehele toename van de agglomeratie en onder de druk van de differentiële grondrente, van een sociaaleconomische kloof tussen enerzijds de bodem van de vallei en de lichte westelijke helling, die van oorsprong vochtiger, minder goed bewoonbaar en meer volks is, en waar de industriële ontwikkelingen van de 19de en de eerste helft van de 20ste eeuw waren geconcentreerd; en anderzijds een welgesteld zuidoostelijk kwadrant, waarnaar de burgerlijke wijken zich eerder en meer hebben uitgebreid, op de vlucht voor de centrale arbeiderswijken, en dat zich steeds verder ontwikkeld heeft vanuit de -82-


meer aristocratische stad op de rechterhelling, die steiler, beter bewoonbaar en topografisch dominant is. De combinaties van deze twee structuren leidden binnen het Gewest tot de onderverdeling in vijf grote subgebieden, die in deze studie worden gebruikt als basisstramien: de westelijke zone (roze), la de westelijke centrale zone (rood), de oostelijke centrale zone (blauw), de tussenliggende oostelijke zone (groen) en de externe oostelijke zone (geel). Tanguy/hotelmamasyndroom: de Franse term is afkomstig van de film Tanguy waarin een jonge promovendus van 28 jaar nog steeds bij zijn ouders woont. Verwijst naar het fenomeen dat jonge volwassenen hun studie verlengen of gaan werken, maar wel bij hun ouders blijven wonen en hun zelfstandige leven uitstellen. Taux d'activité/activiteitsgraad: maat voor de bevolking op beroepsleeftijd (tussen 18 en 64 jaar) die werken of op zoek zijn naar werk. In deze studie wordt de maat gedefinieerd door de verhouding (werknemers + werklozen) / (bevolking 18-64 jaar). Taux de chômage/werkloosheidsgraad: meet het aandeel werklozen in de beroepsbevolking. In deze studie wordt de graad gedefinieerd door de verhouding (werklozen) / (werknemers + werklozen). Transferts intra– ou extra- familiaux/intra- of extrafamiliale transfers: financiële transfers om het inkomen uit werk te verdelen, hetzij via de sociale zekerheid (werkloosheid, pensioen, invaliditeit …), hetzij binnen families (van werknemers naar ander leden van het huishouden of van de familie). Valeur modale/modale waarde: in een statistische reeks is dit de waarde die een variabele het vaakste aanneemt. Voorbeeld: als in een flatgebouw 5 flats zijn met 2 kamers, 1 flat met 3 kamers en 3 flats met 1 kamer, dan is de modale waarde van de variabele ‘aantal kamers’ gelijk aan 2.

-83-

DE DYNAMIEK VAN DE BRUSSELSE WIJKEN ( )

Recommend Documents