Cultuursensitiviteit bij het rapporteren pro Justitia

Cultuursensitiviteit bij het rapporteren pro Justitia De invloed van cultuur en etniciteit bij het onderzoek naar de geestesvermogens in het strafrechtelijke kader Master thesis Laura van Oploo 619381

Onder begeleiding van prof. dr. G. Meynen dr. A. Lahlah December 2013

Voorwoord Hoewel ik tijdens mijn rechtenstudie het gehele studieprogramma met plezier heb doorlopen, heeft het strafrecht me altijd in het bijzonder geïntrigeerd. Dit inspireerde mij om naast een specialisatie in het strafrecht ook een minor- en masterprogramma Criminologie aan de Universiteit Utrecht te volgen. Tijdens het minorprogramma kwam ik voor het eerst in aanraking met het vakgebied van de forensische psychiatrie (en psychologie). De keuze voor een scriptieonderwerp was daarna snel gemaakt. Voor u ligt de thesis over de invloed van cultuur en etniciteit bij het onderzoek naar de geestesvermogens in het strafrechtelijke kader die ik heb geschreven ter afsluiting van de master Rechtsgeleerdheid met accent strafrecht aan Tilburg University. Ik ben Gerben Meynen veel dank verschuldigd voor zijn begeleiding bij het schrijven van deze thesis. Niet alleen heb ik veel geleerd van zijn kennis, ervaring en heldere blik, ook was het heel plezierig dat zelfs de kleinste details hem niet ontgingen (“daar staat nog een spatie te veel”). Daarnaast wil ik Esmah Lahlah hartelijk danken voor de nuttige tips en aanvullingen, en Sandra Kierkels voor de juridische toets. Ook dank ik Frans Koenraadt voor het delen van zijn ervaring met betrekking tot de praktijk van het rapporteren pro Justitia. Tot slot dank ik mijn familie, vrienden en in het bijzonder mijn lieve Ton, voor de aanmoedigingen en steun in drukke tijden.

Laura van Oploo Tilburg, 1 december 2013

2

Inhoudsopgave Inleiding ............................................................................................................................................6 1.1 Relevantie en onderzoeksdoel ............................................................................................................ 8 1.2 Kaders en beperkingen ....................................................................................................................... 9 1.2.1 Juridisch kader ............................................................................................................................. 9 1.2.2 Sociaal wetenschappelijk kader ................................................................................................. 10 1.2.3 Het kader van de (transculturele) forensische psychiatrie ........................................................ 10 1.3 Opbouw............................................................................................................................................. 11 2. Het gedragskundig onderzoek....................................................................................................... 12 2.1 Toerekeningsvatbaarheid ................................................................................................................. 12 2.2 Vrije wil ............................................................................................................................................. 13 2.3 Indicatiestelling ................................................................................................................................. 14 2.4 Varianten........................................................................................................................................... 15 2.5 Vraagstelling...................................................................................................................................... 16 2.5.1 Diagnose en classificatie ............................................................................................................ 17 2.5.2 Het verband tussen stoornis en delict ....................................................................................... 19 2.5.3 Methoden van onderzoek .......................................................................................................... 19 2.5.4 Prognose .................................................................................................................................... 20 2.5.5 Advisering behandeling .............................................................................................................. 21 2.6 Positie deskundige in het strafproces ............................................................................................... 21 2.7 Conclusie ........................................................................................................................................... 22 3. De verdachtenpopulatie ............................................................................................................... 24 3.1 Etniciteit en cultuur........................................................................................................................... 24 3.2 Misdaadpatronen.............................................................................................................................. 26 3

3.3 Verklaringen voor oververtegenwoordiging ..................................................................................... 27 3.3.1 Strain .......................................................................................................................................... 27 3.3.2 Binding ....................................................................................................................................... 28 3.3.3 Cultureel..................................................................................................................................... 28 3.3.4 Eigen dynamiek strafrechtsysteem ............................................................................................ 29 3.4 Conclusie ........................................................................................................................................... 30 4. Transculturele (forensische) psychiatrie ........................................................................................ 31 4.1 Theoretisch kader ............................................................................................................................. 32 4.2 Etnische verschillen rapportage pro Justitia ..................................................................................... 33 4.3 Moeilijkheden ................................................................................................................................... 35 4.3.1 Communicatie ............................................................................................................................ 36 4.3.2 Relationeel ................................................................................................................................. 38 4.3.3 Ziekteverklaring, -presentatie en diagnostiek ........................................................................... 39 4.5 Universalisme versus relativisme ...................................................................................................... 41 4.6 Conclusie ........................................................................................................................................... 42 5. Invloed op de straftoemetingsbeslissing ....................................................................................... 44 5.1 Strafdoelen en uitgangspunten ........................................................................................................ 44 5.2 Straftoemeting .................................................................................................................................. 46 5.3 Ontoerekenbaarheid: het culturele delict ........................................................................................ 47 5.4 Doorwerking via rapportage ............................................................................................................. 48 5.4.1 Straftoemeting en maatregeloplegging ..................................................................................... 48 5.4.2 Behandeling ............................................................................................................................... 49 5.5 Ongerechtvaardigd onderscheid? ..................................................................................................... 51 5.6 Conclusie ........................................................................................................................................... 52

4

6. Conclusies en aanbevelingen ........................................................................................................ 54 6.1 Conclusies ......................................................................................................................................... 54 6.2 Aanbevelingen .................................................................................................................................. 56 6.3 Ter afsluiting: beantwoording onderzoeksvraag .............................................................................. 58 Literatuur ........................................................................................................................................ 59

5

Inleiding In de afgelopen jaren bestaat in toenemende mate aandacht voor de etnische scheefgroei binnen het strafrecht en de forensische psychiatrie. Daarbij vraagt men zich af of de forensische psychiatrie voldoende is toegerust voor de ‘verkleuring’ binnen de strafrechtsketen. In 2006 wijst de commissie Visser in haar rapport ‘Tbs, vandaag over gisteren en morgen’ op het risico van cultuurgebonden misinterpretaties bij de beoordeling van de relatie tussen geestelijke stoornis en delict: “De commissie concludeert dat onvoldoende rekening wordt gehouden met kennis over de invloed van culturele factoren op de diagnose. De vertaling van onderzoek naar diagnostische instrumenten en behandelmethoden laat te wensen over. Dat beïnvloedt het beoordelingsproces.”1 Personen met een andere culturele achtergrond dan het dominerende kunnen daardoor mogelijk anders worden beoordeeld. Dit zou ook kunnen leiden tot een andere sanctieoplegging. “De commissie beveelt aan meer kennis te ontwikkelen over de interculturele factoren die van invloed zijn op de pro Justitiaadviezen van het Pieter Baan Centrum en de Forensisch Psychiatrische Dienst naar de toerekeningsvatbaarheid van verdachten. Op deze wijze wordt het advies inzake de relatie tussen geestelijke stoornis en delict ontdaan van mogelijke cultuurafhankelijke misinterpretaties.”2 Ruim een jaar later brengt de Raad voor de Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming het advies ‘Als niemand begrijpt wat ik bedoel’ uit, dat zich vooral richt op de tenuitvoerlegging van de tbs. In dit advies stelt de Raad dat “allochtone patiënten in hun ziektebeleving en -presentatie, hulpvraag en participatie in de behandeling kunnen verschillen van autochtonen. Het goed kunnen begrijpen en interpreteren van het gedrag van allochtone patiënten en daarmee op een juiste manier kunnen omgaan, stelt bijzondere eisen aan de behandeling en bejegening. Als aan deze eisen niet wordt voldaan, doet dit afbreuk aan de doeltreffendheid van de behandeling.”3 Volgens de Raad ontstaan hierdoor risico’s, zowel op individueel als maatschappelijk vlak: “Omdat de tbs betrekking heeft op plegers van ernstige delicten, levert insufficiëntie van behandeling een maatschappelijk risico op. Daarnaast leidt etnocentrisme onder behandelaars tot een afwijkende behandeling van allochtonen. Er wordt dan met twee maten gemeten. Hierdoor is de rechtspositie van allochtone patiënten in het geding.”4 Culturele verschillen uiten zich 1

Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5, p. 24. Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5, p. 123. 3 RSJ 2007, p. 7. 4 RSJ 2007, p. 7. 2

6

volgens de Raad in communicatie, ziekteverklaring, ziektepresentatie en diagnostiek, individualisme versus collectivisme, man-vrouw-verhoudingen en machtsverhoudingen.5 Dergelijke verschillen kunnen leiden tot etnocentrisme, discriminatie en onvoldoende vertrouwen tussen patiënt en behandelaar.6 Uit recent wetenschappelijk onderzoek naar de relatie tussen etniciteit en de mate van toerekeningsvatbaarheid en advies, is gebleken dat inderdaad sprake lijkt te zijn van verschillen tussen personen met een Nederlandse en niet-Nederlandse achtergrond.7 De conclusie luidt dat allochtone verdachten enerzijds vaker toerekeningsvatbaar worden geacht en anderzijds vaker een advies voor gedwongen opname in een psychiatrisch ziekenhuis krijgen dan autochtoon-Nederlandse verdachten. Verder worden bij allochtone verdachten psychiatrische stoornissen minder vaak gediagnosticeerd. Wel is het zo dat psychotische stoornissen bij allochtonen juist vaker worden gediagnosticeerd.8 De onderzoekers merken daarbij op dat het uit hun gegevens niet helemaal duidelijk wordt hoe deze verschillen te verklaren zijn. Zij delen de mening met de commissie Visser en de Raad voor de Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming dat verbetering van de culturele competentie van gedragsdeskundigen tot vermindering van de gevonden verschillen zou kunnen leiden.9

Uit het voorgaande blijkt dat verschillen bestaan in pro Justitia-adviezen en dat de beoordeling en behandeling in het forensische kader onvoldoende cultuursensitief is. Maar wat betekent dit nu concreet voor de rechtspositie van de verdachte, de beoordeling door de rapporteur in het kader van het onderzoek naar de geestesvermogens en de uiteindelijke straftoemetingsbeslissing van de rechter? Zijn dergelijke verschillen wel of niet gerechtvaardigd aangezien de rechter bij zijn beslissing rekening moet houden met de persoonlijke omstandigheden van de verdachte? Zijn ze te verklaren door de persoon van de verdachte of worden ze veroorzaakt door een gebrek aan culturele competentie bij de rapporteur? Meer specifiek: bestaan er verschillen in prevalentie van stoornissen bij personen met verschillende etnische achtergronden, hangt dit samen met een gebrekkige culturele competentie en zo ja, wat zijn de gevolgen daarvan? En last but not least, in hoeverre zijn dergelijke vraagstukken überhaupt relevant, want hoe zit het eigenlijk met de etnische afkomst en culturele achtergrond van de Nederlandse verdachtenpopulatie? Het voorgaande brengt mij tot de volgende onderzoeksvraag: 5

RSJ 2007, p. 18-21. RSJ 2007, p. 21-22. 7 Vinkers e.a. 2011, p. 801-811. 8 Vinkers e.a. 2011, p. 810. 9 Vinkers e.a. 2011, p. 810; Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5, p. 123; RSJ 2007, p. 7. 6

7

In hoeverre beïnvloeden etniciteit en cultuur het onderzoek naar de geestesvermogens in het kader van de rapportage pro Justitia en wat zijn de gevolgen daarvan voor het vaststellen van de mate van toerekeningsvatbaarheid, het recidivegevaar en de straftoemetingsbeslissing van de rechter? 1.1 Relevantie en onderzoeksdoel De relevantie van dit onderzoek is gelegen in het feit dat sprake is van toenemende etnische en culturele pluriformiteit in het Nederlandse strafrecht en daarmee ook in de forensische psychiatrie.10 Ruim een kwart van alle tbs-gestelden is niet in Nederland geboren. Een derde deel van de tbs-populatie kan worden gerekend tot de eerste en tweede generatie allochtonen.11 Naar verwachting zal dit aantal in de toekomst enkel toenemen.12 De beoordeling en behandeling in het forensische kader zou onvoldoende cultuursensitief zijn.13 Zowel bij de commissie Visser als bij de Raad voor de Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming bestaat de vrees dat personen met een andere culturele achtergrond dan het dominerende, anders worden beoordeeld. Dat zou ook kunnen leiden tot een andere sanctieoplegging.14 Daardoor bestaat het gevaar dat de rechtspositie van allochtonen in het geding komt.15 Vanuit diverse hoeken klinkt dan ook de oproep tot onderzoek naar de invloed van cultuur en etniciteit op de beoordeling van de geestesvermogens en ziet men noodzaak tot het verwerven van kennis teneinde de culturele competentie te verbeteren.16

Door mogelijke cultuurafhankelijke misinterpretaties kan een verkeerde inschatting worden gemaakt van de persoon van de verdachte alsook van het eventuele risico op recidive. Aangezien de tbs betrekking heeft op plegers van ernstige delicten, is de Raad van mening dat “insufficiëntie van behandeling niet alleen een individueel, maar ook een maatschappelijk risico kan opleveren.”17 De verlengingbeslissing inzake een tbs-maatregel is aan de rechter voorbehouden. Ook in dat opzicht is het ontwikkelen van kennis met betrekking tot de invloed van etniciteit op het forensische beoordelings- en behandelproces gewenst. Het doel van deze scriptie is om door middel van een (explorerend)

10

Bovenkerk & Yeşilgöz 2003, p. 3; Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5, p. 24; RSJ 2007, p. 7. Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 117, p. 1. 12 Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5, p. 24; RSJ 2007, p. 7. 13 Zoals de commissie ook al aangaf, zie Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5, p. 24. 14 Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5, p. 24; RSJ 2007, p. 7 15 RSJ 2007, p. 7. 16 Vinkers e.a. 2011, p. 810; RSJ 2007, p. 7; Westermeyer 2007, p. 122; Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5, p. 123. 17 RSJ 2007, p. 7, dit lijkt een reële vrees. 11

8

literatuuronderzoek zicht te verkrijgen op de invloed van etniciteit en cultuur op het gedragskundig onderzoek in het kader van de rapportage pro Justitia en de doorwerking daarvan in de straftoemetingsbeslissing van de rechter. Bekeken wordt of en in hoeverre de verschillende beslismomenten beïnvloed kunnen worden door een gebrek aan kennis bij de rapporteur. Daarnaast is het de vraag of het ontbreken van een culturele competentie mogelijk op een ander moment in de strafrechtsketen wordt gecorrigeerd. 1.2 Kaders en beperkingen Aangezien de focus van dit onderzoek ligt op het Nederlandse strafrecht en forensische psychiatrie, wordt in beginsel gebruik gemaakt van Nederlandse literatuur. Bij bespreking van onderwerpen die het Nederlandse kader overstijgen, zal ook gebruik worden gemaakt van buitenlandse literatuur. Voorts komt relevante jurisprudentie aan de orde, zowel op nationaal als Europees niveau. Omdat dit onderzoek zich op het grensvlak van het juridische kader en de gedrags- en sociale wetenschappen bevindt, zal de onderzoeksvraag steeds vanuit verschillende invalshoeken belicht worden. Dit vergt niet alleen juridisch onderzoek, maar ook inzicht in andere begrippenkaders en beoordelingswijzen. De onderzoeksvraag zal daarom vanuit drie kaders benaderd worden: het juridische, het sociaal wetenschappelijke en dat van de (transculturele) forensische psychiatrie. 1.2.1 Juridisch kader Vanuit het juridische kader wordt een aantal kwesties besproken. Allereerst wordt bekeken welke rol het gedragskundig onderzoek heeft in het Nederlandse strafrecht. Uitgangspunt daarbij is dat in Nederland gesproken kan worden van daderstrafrecht. Dit betekent dat de rechter niet alleen kijkt naar het gepleegde feit, maar tevens rekening houdt met de persoon van de verdachte en diens omstandigheden. Ten tweede wordt besproken of, en in hoeverre, cultuur en etniciteit een rol mogen spelen in het Nederlandse strafrecht. Ten slotte is het de vraag in hoeverre verschillen in de rapportage pro Justitia bij verdachten met uiteenlopende etnische achtergronden van invloed zijn op de straftoemetingsbeslissing van de rechter. Indien gesproken kan worden van een substantiële invloed, is het bovendien de vraag in hoeverre dergelijke verschillen gerechtvaardigd zijn.

Niet aan de orde komt een uitgebreide bespreking van de verschillende straf- en maatregelmodaliteiten. De reden hiervoor is dat het in deze thesis hoofdzakelijk gaat om de rapportage en de straftoemetingsbeslissing. De verschillende modaliteiten worden weliswaar kort genoemd, maar het 9

gaat het kader van dit onderzoek te buiten om een maatregel als de tbs uitvoerig te bespreken omdat dit niet bijdraagt aan beantwoording van de onderzoeksvraag. De verlengingsbeslissing in het kader van de tbs-maatregel wordt daarentegen wel kort besproken. In feite valt dit buiten het onderzoeksdomein: het betreft immers geen straftoemetingsbeslissing. Toch acht ik bespreking van dit onderwerp relevant omdat het een juridische beslissing betreft en de rechter daarbij, net als bij het advies in de rapportage pro Justitia, in belangrijke mate steunt op informatie die door een gedragskundige wordt verstrekt. 1.2.2 Sociaal wetenschappelijk kader Het sociaal wetenschappelijke kader draagt bij aan beantwoording van de vraag waarom de bespreking van het centraal staande onderwerp überhaupt van belang is. Bekeken wordt hoe de hedendaagse verdachten- en daderpopulatie eruit ziet en wat hier mogelijke verklaringen voor zijn. Ik heb er bewust voor gekozen niet alleen criminaliteitscijfers weer te geven, maar ook mogelijke oorzaken (kort) te bespreken. Cijfers spreken immers niet voor zichzelf. Oververtegenwoordiging wordt niet alleen veroorzaakt doordat bepaalde groepen daadwerkelijk meer delicten plegen, ook andere factoren spelen daarbij een rol. Er kan bijvoorbeeld gedacht worden aan selectie in opsporing en vervolging, communicatiestoornissen en etnocentrische reflexen. Hieruit blijkt dat de problemen die de commissie Visser en de Raad signaleren in de forensische psychiatrie niet op zichzelf staan, maar in de algehele strafrechtsketen een rol spelen. Kleine verschillen in behandeling en bejegening kunnen grote gevolgen hebben voor individuen. Daarnaast verklaart de oververtegenwoordiging in de algemene strafrechtsketen mede de oververtegenwoordiging van allochtonen in de forensische psychiatrie. Dit draagt bij aan beantwoording van de vraag in hoeverre verdere interculturalisatie van de forensische psychiatrie noodzakelijk is. 1.2.3 Het kader van de (transculturele) forensische psychiatrie Het kader van de (transculturele) forensische psychiatrie dient ter beantwoording van de vraag in hoeverre factoren als etniciteit, cultuur en taalvaardigheid van invloed zijn op het pro Justitia-onderzoek en waarom de culturele competentie van de gedragskundige belangrijk wordt geacht. Besproken wordt op welke manieren de etnische of culturele achtergrond van een persoon invloed kan uitoefenen op een stoornis, welke moeilijkheden bestaan bij het rapporteren pro Justitia en bij het gebruik van (psychologisch)

testmateriaal

ten

aanzien

van

een

gedifferentieerde

verdachtenpopulatie.

Moeilijkheden die zich voordoen in het behandelkader worden niet uitgebreid besproken aangezien dit het onderzoekskader (de rapportage pro Justitia) overstijgt. Het onderwerp wordt enkel kort aangestipt 10

voor zover het betrekking heeft op de verlengingsbeslissing van de rechter. Volgens de Raad stelt omgang met allochtone patiënten “bijzondere eisen aan behandeling en bejegening”, ofwel: aan een voldoende culturele competentie van de behandelaar. Indien dit wordt nagelaten kan het afbreuk doen aan de doeltreffendheid van de behandeling. Dit kan er voor zorgen dat een maatregel onnodig lang voorduurt, maar tevens een maatschappelijk risico opleveren. 1.3 Opbouw In het tweede hoofdstuk staat het gedragskundig onderzoek centraal, alsook de vraag welke rol de rapportage pro Justitia heeft in het Nederlandse strafrecht. In het derde hoofdstuk wordt besproken wat de begrippen etniciteit en cultuur betekenen, in hoeverre sprake is van een oververtegenwoordiging van bepaalde etnische groeperingen in het Nederlandse strafrecht en wat hiervan mogelijke oorzaken zijn. In hoofdstuk vier wordt aandacht besteed aan het vakgebied van de (transculturele) forensische psychiatrie. Gekeken wordt naar de invloed van cultuur en etniciteit op stoornissen en de beoordeling daarvan. In hoofdstuk vijf wordt bekeken in hoeverre het strafrecht cultuursensitief is en welke invloed de rapportage pro Justitia concreet heeft op de straftoemetingsbeslissing van de rechter. Ook is het de vraag of de rechter rekening moet (of mag) houden met de etnische en culturele achtergrond van de verdachte. Indien een onderscheid wordt gemaakt, wanneer is dit dan gerechtvaardigd? In hoofdstuk zes wordt allereerst een conclusie van het voorgaande gegeven. Daarnaast zullen aanbevelingen van zowel praktische als wetenschappelijke aard worden gedaan.

11

2. Het gedragskundig onderzoek In Nederland is sprake van zogenoemd daderstrafrecht.18 Dit betekent dat in het strafproces niet enkel de strafbare feiten centraal staan, maar ook rekening wordt gehouden met de persoon van de verdachte en diens omstandigheden.19 Om een goed beeld van de verdachte te verkrijgen, kan de rechter hulp inschakelen van een gedragskundige. In de regel worden gedragsdeskundigen ingeschakeld bij het beoordelen van de vraag of een dader strafbaar is.20 Daarbij wordt bekeken of sprake is van een psychische stoornis, in hoeverre een verband bestaat tussen stoornis en delict en of dit leidt tot de conclusie dat het handelen in verminderde mate aan de verdachte kan worden toegerekend.21 In het verlengde daarvan is het de vraag hoe groot het recidiverisico is, in hoeverre een behandeling of beveiligingsmaatregel geboden is en zo ja, in welke vorm.22 Dergelijke bevindingen worden opgenomen in de rapportage pro Justitia. 2.1 Toerekeningsvatbaarheid Het Nederlandse strafrecht veronderstelt uitdrukkelijk dat in een strafzaak niet enkel de strafbare feiten centraal staan, ook moet rekening worden gehouden met de persoon van de verdachte en diens persoonlijke omstandigheden.23 Volgens Mevis geldt daarbij als uitgangspunt dat “als iemand de door de delictsomschrijving aangewezen gedraging pleegt, dit gedrag in als regel ook wederrechtelijk en aan schuld te wijten is.”24 De delictsomschrijving beperkt zich enkel tot het aanwijzen van gedrag. Strafuitsluitingsgronden corrigeren de werking en het toepassingsbereik van de delictsomschrijving.25 In het strafrecht geldt dat de pleger van een delict slechts straf verdient indien hij verantwoordelijk kan worden gehouden voor wat hij doet (of laat).26 Artikel 39 Sr27 luidt: “Niet strafbaar is hij die een feit begaat, dat hem wegens de gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van zijn geestesvermogens niet kan worden toegerekend.” De ontoerekeningsvatbaarheid is overigens in vele rechtssystemen een 18

Zie tevens § 1.2.1. Mooij 2005, p. 7-8. 20 Beukers 2010, p. 11. 21 Beukers 2010, p. 12. 22 Beukers 2010, p. 12. 23 Mooij 2005, p. 7-8. 24 Mevis 2006, p. 615. 25 Mevis 2006, p. 616. 26 Beukers 2010, p. 14; HR 14 februari 1916, NJ 1916, 681 (Melk en water-arrest) 27 Wetboek van Strafrecht. 19

12

schulduitsluitingsgrond, niet alleen in Nederland.28 In de Nederlandse rechtspraktijk worden vijf graden gehanteerd: volledige toerekeningsvatbaarheid, enigszins verminderde, verminderde en sterk verminderde toerekeningsvatbaarheid en volledige ontoerekeningsvatbaarheid.29

De nadruk van deze schulduitsluitingsgrond ligt op “het ontbreken van de vrije wil om het eigen handelen te bepalen.”30 Volgens Mooij gaat het daarbij niet “om de loutere aanwezigheid van een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis (psychische stoornis) ten tijde van het begaan van het feit, maar om de vraag of de psychische stoornis, indien aanwezig, het vermogen de gewraakte handeling achterwege te laten (de handelingsvrijheid) laedeert.”31 De aanwezigheid van een psychische stoornis vormt wel de essentie bij beoordeling van de toerekeningsvatbaarheid van de verdachte; de onderzochte is in beginsel toerekeningsvatbaar wanneer een stoornis niet kan worden vastgesteld.32 Wanneer een verdachte toerekeningsvatbaar wordt verklaard, betekent dit echter niet dat aan de verdachte geen tbs-maatregel kan worden opgelegd. Artikel 37a Sr vereist slechts dat sprake is van een stoornis terwijl een ernstig delict wordt gepleegd. Dat wil zeggen dat zolang de verdachte psychisch gestoord is, de

maatregel ook

kan worden opgelegd indien sprake

is van volledige

33

toerekeningsvatbaarheid. 2.2 Vrije wil

De toerekeningsvatbaarheid is momenteel onderwerp van discussie.34 Eerder bleek al dat de nadruk van deze schulduitsluitingsgrond ligt op het ontbreken van de vrije wil om het eigen handelen te bepalen.35 In de discussie omtrent de toerekeningsvatbaarheid staat de vraag centraal welke rol de ‘vrije wil’ speelt bij de beoordeling van artikel 39 Sr.36 De discussie raakt aan de afbakeningen van verschillende

28

Simon & Ahn-Redding 2006. Mooij 2007, p. 85. Daarbij dient overigens te worden opgemerkt dat de recent verschenen richtlijn voor de rapportage pro Justitia van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie drie graden hanteert: toerekeningsvatbaarheid, ontoerekeningsvatbaarheid en een middencategorie van verminderd toerekeningsvatbaar. 30 Aldus Mevis 2006, p. 619. Overigens is de rol van de vrije wil bij de toerekeningsvatbaarheid onderwerp van discussie, zie Morse 2007. 31 Mooij 2007, p. 84. 32 Beukers 2010, p. 15. 33 Zie, ook voor verwijzing overige relevante literatuur, Meynen 2013b, p. 1388. 34 Zie Morse 2007; Meynen 2013b. 35 Mevis 2006, p. 619. De rol van de vrije wil bij de toerekeningsvatbaarheid is onderwerp van discussie, zie Morse 2007. 36 Meynen 2009, p. 873. 29

13

domeinen: die van de gedragswetenschapper en de jurist. Het vaststellen van de aanwezigheid van een stoornis en de invloed daarvan op het delict, behoort niet tot het competentiegebied van de rechter. Waar het bij de rechter aan kennis ontbreekt, is het de taak van de gedragskundige dit met zijn specifieke

expertise

aan

te

vullen.37

De

vaststelling

van

de

uiteindelijke

mate

van

toerekeningsvatbaarheid is een normatieve, juridische vraag en aldus voorbehouden aan de rechter.38 De vraagstelling (zie paragraaf 2.5) maakt duidelijk dat aan de gedragskundige een advies met betrekking tot de toerekeningsvatbaarheid wordt gevraagd (vraag 4c). Het is volgens sommigen echter de vraag of de vrije wil bestaat.39 Mede om te voorkomen dat gedragsdeskundigen verstrikt raken in ‘filosofische discussies’, stelt Meynen voor om vraag 4c niet door de deskundige, maar door de rechter te laten beantwoorden.40

Het voert in het kader van deze thesis te ver deze discussie uit te diepen. Wat dit ons in ieder geval leert is dat het vakgebied van de forensische psychiatrie zich op een grensgebied van verschillende domeinen bevindt. Bij de beoordeling met betrekking tot doorwerking van stoornis in delict, steunt de rechter op het advies van de gedragskundige. Het advies van de gedragskundige wordt dan ook vaak door de rechter overgenomen.41 De beoordeling van de geestesvermogens behoort immers niet tot het expertisegebied van de rechter. Dit maakt duidelijk dat de rapportage pro Justitia een belangrijke rol inneemt in het Nederlandse strafrecht en tevens een invloed kan uitoefenen op de straftoemetingsbeslissing van de rechter. 2.3 Indicatiestelling Indien het vermoeden bestaat dat bij de verdachte sprake is van een stoornis, kan de rechtercommissaris of de officier van justitie42 aan een gedragskundige opdracht geven de verdachte te onderzoeken en daarvan een primair43 pro Justitia-rapport op te maken.44 De indicatiestelling voor de rapportage pro Justitia is onderwerp geweest van wetenschappelijk onderzoek nadat eind jaren 37

Meynen 2013b. Beukers 2010, p. 15 39 Zie bijvoorbeeld Libet 1999; Lamme 2008; Meynen 2009. 40 Meynen 2009, p. 873-874; Meynen 2013b; Meynen 2013a. Zie ook Morse 2007. 41 Boonekamp e.a. 2008; Meynen 2013b. 42 Van Kordelaar 2007, p. 97. 43 De primaire rapportage duidt op het “eerst opgedragen onderzoek ten behoeve van de berechting” (ex artikel 194 Sv). Een (eventuele) secundaire rapportage wordt volgens Van Kordelaar “meestal opgedragen door of namens de zittingsrechter” (ex artikel 317 Sv), zie Van Kordelaar, 2007, p. 97. 44 Van der Veer & Canton 2011, p. 30; artikel 196 Sv. 38

14

negentig bleek dat arrondissementen sterk verschilden in het aantal gevallen waarin werd overgegaan tot pro Justitia-onderzoek, in de toegepaste onderzoeksvarianten en de adviezen voor en oplegging van strafrechtelijke maatregelen.45 Naar aanleiding van het onderzoek werd het ondersteuningsinstrument BooG (Beslissingsondersteuning onderzoek Geestesvermogens) ontwikkeld.46 Dit instrument heeft als doel met het gebruik van vaste (significant gebleken) indicatoren tot een gewogen indicatiestelling te komen.47 In 2006 is het vernieuwde hulpmiddel landelijk geïmplementeerd in de strafrechtsketen en in april 2010 kreeg het instrument een update.48 Opgemerkt dient te worden dat BooG slechts een hulpmiddel is. Uit recent onderzoek van het WODC49 naar rapportages in het jeugdstrafrecht blijkt bovendien dat “de toepassing van BooG in de praktijk geen onverdeeld succes is.”50 Volgens de onderzoekers is het besluit tot onderzoek in de praktijk nog steeds gebaseerd op oordelen van partijen als het Openbaar Ministerie of het NIFP.51 Het beslissingsondersteuningsinstrument zou daar geen verandering in hebben gebracht.52 2.4 Varianten Het pro Justitia-onderzoek kent verschillende vormen. De enkelvoudige rapportage wordt meestal geschreven door een psychiater (bij aanwijzingen van een psychiatrisch toestandsbeeld) of een psycholoog (bij vermoeden op ontwikkelingsproblemen en persoonlijkheidsstoornissen).53 Vaak is een enkelvoudige rapportage voldoende om een beeld te krijgen van de persoon van de verdachte.54 Een dubbelrapportage wordt gezamenlijk geschreven door een psychiater en een gedragskundige. Dit kan nodig zijn vanuit diagnostisch oogpunt, maar ook indien de ernst en aard van het delict of stoornis

45

Van Kordelaar 2002, p. 34; zie ook Van Kordelaar 2007, p. 98. Van Kordelaar 2007, p. 98. 47 Van Kordelaar 2007, p. 98-99. 48 Zie voor verwijzing naar overige relevante literatuur: Van Kordelaar 2007, p. 98. De landelijke implementatie van BooG werd voltooid in 2007: Van Kordelaar & Veurink, 2008, p. 148. 49 Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum. 50 Van der Knoop & Elzinga 2011, p. 60. 51 Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie. 52 Van der Knoop & Elzinga 2011, p. 61. 53 Van der Veer & Canton 2011, p. 30. Zie ook: Van Kordelaar 2000, p. 103. 54 Van der Veer & Canton 2011, p. 30. 46

15

aanleiding geven maatregeloplegging te overwegen.55 Tot slot bestaat de mogelijkheid tot tripelrapportage. In dat geval is tevens een forensisch milieudeskundige bij de rapportage betrokken.56 Voorts kan zowel ambulant als klinisch gerapporteerd worden.57 Klinisch rapporteren kent twee varianten. In het eerste geval verblijft de verdachte op juridische titel in een psychiatrisch ziekenhuis en wordt aldaar onderzocht.58 In het tweede geval kan de verdachte ex artikel 196 Sv59 gedurende zeven weken geobserveerd worden in het Pieter Baan Centrum (BPC).60 Tijdens een klinische observatie wordt altijd een multidisciplinair onderzoek uitgevoerd.61 In het algemeen betreft het personen verdacht van zwaardere delicten waarbij een verhoogd beveiligingsniveau benodigd is.62 Het Pieter Baan Centrum is een huis van bewaring en de opnameperiode geldt dan ook als voorlopige hechtenis.63 Een klinische rapportage kan ook plaatsvinden indien de verdachte weigert aan het onderzoek mee te werken.64 In 2010 werd 2.793 enkel, 1.140 dubbel en 70 keer triple gerapporteerd. Daarnaast werd in 215 gevallen klinisch gerapporteerd.65 2.5 Vraagstelling Tijdens het rapporteren staat de geestestoestand van de verdachte ten tijde van delict centraal, indien bewezen.66 De beslissing omtrent de toerekening is voorbehouden aan de rechter. Het is de taak van de gedragskundige de rechter voldoende materiaal aan te reiken zodat deze een gedegen afweging kan 55

Van der Veer & Canton 2011, p. 30-31; Ingevolge artikel 37 lid 2 Sr kan de rechter dergelijke maatregelen slechts gelasten nadat hij zich een met redenen omkleed advies heeft doen overleggen van tenminste twee deskundigen van verschillende disciplines, waaronder een psychiater. 56 “De forensisch milieuonderzoeker verricht onderzoek naar de levensloop en familiegeschiedenis van de persoon die verdacht wordt van één of meerdere (ernstige) strafba(a)re feit(en) en onderzoekt het functioneren van onderzochte in relatie tot zijn sociale omgeving”: Brochure, ‘Het Forensisch Milieuonderzoek’, Utrecht: NIFP/DJI 2011. 57 Van klinisch rapporteren wordt in beperkte mate gebruik gemaakt. Het om circa 200 verdachten per jaar, zie Van der Veer & Canton 2011, p. 31; Van Kordelaar 2007, p. 91. 58 Het gaat in dat geval vaak om ernstig psychiatrisch zieke verdachten, die gedurende de rapportage intensieve zorg nodig hebben, Van der Veer & Canton 2011, p. 31. 59 Wetboek van Strafvordering. 60 Artikel 198 lid 1 Sv. 61 Van Marle 2007, p. 125. 62 Van der Veer & Canton 2011, p. 31; zie voor een uitgebreid overzicht van indicatoren Van Kordelaar 2002, p. 7987. 63 Van Marle 2007, p. 126. 64 Immers, bij een psychotische stoornis kan de weigering samenhangen met de geestestoestand van de onderzochte, zie Van der Veer & Canton 2011, p. 32. 65 NIFP pro Justitia rapportage in cijfers, zie . 66 Van Marle 2007, p. 117.

16

maken.67 Voor het gedragskundig onderzoek is een standaardvraagstelling voor volwassenen ontwikkeld.68 Daarnaast bestaan aangepaste vraagstellingen voor afwijkende onderzoekssituaties, zoals bij het onderzoek naar jeugdigen of in het kader van de verlenging terbeschikkingstelling.69 De standaard vraagstelling voor volwassen luidt als volgt (kort weergegeven):70

1. Is onderzochte lijdende aan een ziekelijke stoornis/gebrekkige ontwikkeling van zijn geestvermogens en zo ja, hoe is dit in diagnostische zin te omschrijven? 2. Hoe was dit ten tijde van het plegen van het tenlastegelegde? 3. Beïnvloedde de eventuele ziekelijke stoornis/gebrekkige ontwikkeling van de geestvermogens onderzochtes gedragskeuzen c.q. zijn gedragingen ten tijde van het tenlastegelegde? 4. Zo ja, kan de deskundige dan gemotiveerd aangeven: a. op welke manier, b. in welke mate en c. welke conclusie met betrekking tot de toerekeningsvatbaarheid op grond hiervan te adviseren is? 2.5.1 Diagnose en classificatie De strafuitsluitingsgrond van artikel 39 Sr bevat twee kernbegrippen, namelijk de ziekelijke stoornis en de gebrekkige ontwikkeling. Er is sprake van een ziekelijke stoornis indien: 1) sprake is van ‘abnormaal’ gedrag dat afwijkt van ‘normaal’ gedrag volgens de norm van een (specifieke) sociale groep, 2) het gedrag de betrokkene en/of diens omgeving hindert en 3) het gedrag een aantal kenmerken vertoont die ook bij anderen als ‘storend’ zijn ervaren en die te beschrijven zijn binnen het begrippenkader van de psychiatrie.71 Met een gebrekkige ontwikkeling van de geestesvermogens wordt bedoeld dat bepaalde psychische functies een tekort vertonen omdat deze niet volledig zijn uitgerijpt. Daarbij kan

67

Beukers 2010, p. 15. Dit geldt overigens voor alle bij het strafproces betrokken partijen, zie Van Marle 2007, p. 117. 68 Van Panhuis 1994; Van Panhuis 2000. Overigens worden er regelmatig aanvullende vragen aan de vraagstelling toegevoegd, zie voor meer informatie Van der Veer & Canton 2011, p. 33. 69 Zie, ook voor verwijzing overige relevante literatuur, Van der Veer & Canton 2011, p. 33. 70 Zoals weergegeven door Meynen 2013b, p. 1384. Zie voor een compleet overzicht het format NIFP psychiatrisch onderzoek pro Justitia; . 71 Zie Vandereycken & Van Deth 2011, p. 5-6.

17

bijvoorbeeld gedacht worden aan zwakbegaafdheid, een gebrekkig ontwikkelde gewetensfunctie of een gebrek aan zelfbeheersing.72

Ter bevordering van de onderlinge communicatie in de hulpverlening en gedragswetenschappen zijn classificatiesystemen ontwikkeld.73 De WHO Glossary74 bij de ICD-9 was in de tweede helft van de jaren zeventig een internationale poging om orde te scheppen in de diagnostische classificatie. In de eerste helft van de jaren tachtig verscheen de Amerikaanse DSM-III.75 Zowel de ICD als DSM is sindsdien aan verandering onderhevig geweest en bovendien nog steeds in ontwikkeling.76 Op het eerste gezicht lijken de systemen vergelijkbaar.77 Toch menen Andrews, Slade en Peters “that there are differences in almost every category, and on the surface they are minor and easily dismissed.”78 Giel stelt dat “de ICD10 internationaal overleg en interculturele gevoeligheid belichaamt terwijl de DSM-III een recente en uitgebreide studie van de vakliteratuur weerspiegelt.”79

Westermeyer, hoogleraar sociale psychiatrie aan de University of Zurich, is van mening dat “the separate existence of an entire national psychiatric system in one country (the DSM system in the United States) and a number of national psychiatric categories in ICD-10, demonstrates that psychiatry is still in the era of ‘national psychiatries’. Until we can have one international diagnostic schema, we will remain a less-than-equal partner within medicine.”80 Wel voegt Westermeyer daaraan toe dat “agreement between the two systems is greater than in the past, and cultural-national differences have been acknowledged in both DSM and ICD as never before.”81 Het in Nederland gebruikte systeem82 is dat van

72

Van Marle 2007, p. 118. Dorelijers 2011, p. 109. 74 Ontwikkeld door de World Health Organization (WHO). 75 Ontwikkeld onder verantwoordelijkheid van de American Psychiatric Association (APA); Giel 1996, p. 418. 76 Timeline DSM (APA) te raadplegen op , nieuwe versie mei 2013; ICD-10 updating process te raadplegen op , nieuwe versie verwacht in 2015; both retrieved 10 juni 2013. 77 Andrews, Slade & Peters 1999, p. 3. 78 Andrews, Slade & Peters 1999, p. 3. 79 Giel 1996, p. 419. 80 Westermeyer 2007, p. 121. 81 Westermeyer 2007, p. 122. 82 Dorelijers 2011, p. 109. 73

18

Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders; de DSM-IV-TR.83 Zeer recent is de DSM-5 verschenen, die momenteel (nog) niet in Nederland is ingevoerd.84 2.5.2 Het verband tussen stoornis en delict Tijdens het gedragskundig onderzoek wordt getracht inzicht te verkrijgen in de doorwerking van een eventuele stoornis of gebrekkige ontwikkeling bij de verdachte ten tijde van het plegen van het delict. Grosso modo kan sprake zijn van een drietal verbanden tussen stoornis en delict: het gelijktijdigheidsverband, het betekenisverband en het causale verband.85 Een gelijktijdigheidsverband wil zeggen dat de stoornis of gebrekkige ontwikkeling zich ook voordeed tijdens het plegen van het strafbare feit. Zonder een dergelijk verband kan ex artikel 37a Sr geen terbeschikkingstelling of plaatsing in een psychiatrisch ziekenhuis worden bevolen.86 Van een causaal verband hoeft aldus geen sprake te zijn.87 Wanneer sprake is van een betekenisverband kan aannemelijk worden gemaakt dat de ziekelijke stoornis of gebrekkige ontwikkeling tijdens het vertonen van strafbare gedrag invloed heeft gehad op de gedragskeuze(mogelijkheden).88 Indien gesproken wordt van een causaal verband, is het normovertredende gedrag direct veroorzaakt door de stoornis.89 Hiervan is zelden sprake.90 2.5.3 Methoden van onderzoek Volgens Van Marle is het typische aan forensisch onderzoek dat “duidelijk wordt gemaakt hoezeer en op welke wijze diens intenties, betekenissen en impulsen zijn beïnvloed door de gebrekkige ontwikkeling en ziekelijke stoornis, zodanig dat er delinquent gedrag op is gevolgd.”91 De gedragskundige heeft de taak de geestestoestand van de onderzochte in retroperspectief te beoordelen. Centraal staat immers de vraag wat de geestestoestand van de onderzochte was ten tijde van het plegen van het delict. Om een goed beeld van de onderzochte te ontwikkelen, wordt naast informatie uit het gesprekscontact (anamnese) ook geput uit andere bronnen. Daarbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan informatie uit

83

APA 2000. Nieuwe versie mei 2013, zie: . 85 Mooij 2004; zie ook Van Kordelaar 2010, p. 33. 86 Van Kordelaar 2010, p. 33. 87 Dit wil overigens niet zeggen dat het causale verband tussen stoornis en delict voor de strafrechter geheel irrelevant is, zie Van Mulbregt 2009, p. 278. 88 Van Kordelaar 2010, p. 33. 89 Dit is overigens het enige verband waarvan de invloed exact te bepalen is, in de overige gevallen is het soms ‘hypothetisch of gradueel’, zie Van Kordelaar 2010, p. 33-34. 90 Tervoort 2011, p. 141; Van Kordelaar 2007, p. 103. 91 Van Marle 2007, p. 123. 84

19

het strafdossier, eerdere hulpverleningscontacten of heteroanamnestische gegevens van personen als ouders, partners of eventuele kinderen van de onderzochte.92 Een andere bron wordt gevormd door (psychologisch of psychiatrisch) testmateriaal en kan bijvoorbeeld bestaan uit onderzoek naar het somatische en neurologische toestandsbeeld, intellectuele capaciteiten of hersenorganische disfuncties.93 Dergelijke domeinen worden onder andere middels diverse persoonlijkheidsvragenlijsten in kaart gebracht.94 De informatie die de gedragskundige uit de combinatie van verschillende bronnen verzamelt zegt niet alleen iets over de mate van toerekeningsvatbaarheid, maar ook over de mogelijke kans op herhaling van het strafbare feit.95 2.5.4 Prognose Risicotaxatie kan het doel hebben de juridische besluitvorming te ondersteunen.96 Het (eventuele) toekomstige gevaarlijke gedrag is immers een belangrijke factor bij bepaling van de meest wenselijke straf of maatregel.97 Gedurende lange tijd behoort risicotaxatie hoofdzakelijk tot het werkterrein van de clinicus. Volgens Philipse verandert dit wanneer verschillend onderzoek heeft aangetoond “dat deze vorm van taxeren een grote foutmarge kende.”98 Om de kwaliteit van de taxaties te verbeteren en de foutmarges te verkleinen, zijn vele gestandaardiseerde, gestructureerde instrumenten ontwikkeld.99 Dergelijk actuariële risicotaxatie heeft in Nederland volgens Philipse echter nooit een grote rol van betekenis gespeeld.100 Van meer betekenis in de Nederlands forensische psychiatrie zijn de gestructureerde klinische methoden. Dergelijke methoden bevatten, net als bij de actuariële risicotaxatie, risicofactoren die volgens een vaste methode moeten worden beoordeeld. De uiteindelijke beslissing wordt echter gemaakt op basis van een klinisch wegingsproces.101 Het voorspellen van toekomstig gedrag moet niet worden overschat. Volgens Van Marle “komen uit de literatuur geen gegevens naar voren die laten zien dat voorspellen van gedrag met een grote mate van

92

Van Kordelaar 2007, p. 104-105. Indien sprake is van een klinische observatie, ondergaat de onderzochte in ieder geval een uitgebreid somatisch en neurologisch onderzoek, Barendregt 2011, p. 45. 93 Van Kordelaar 2007, p. 105. 94 Van Kordelaar 2007, p. 106. 95 Van Marle 2007, p. 124. 96 Philipse 2011, p. 403; Volgens Philipse kunnen “taxaties [kunnen] echter ook meer dynamisch van aard zijn en gericht op ondersteuning van het behandelproces.” 97 Van Marle 2007, p. 129. 98 Zie, ook voor verwijzing naar dergelijk onderzoek, Philipse 2011, p. 405. 99 Philipse 2011, p. 405. 100 Philipse 2011, p. 410. 101 Philipse 2011, p. 410.

20

waarschijnlijkheid mogelijk is.”102 Emmerink stelt dat 35 procent van de gevallen ten onrechte als hoog risico wordt ingeschat.103 Volgens Philipse bevatten alle instrumenten elementaire voorspellers zoals bijvoorbeeld de criminele voorgeschiedenis en verslavingsproblematiek. In dat opzicht meent hij dat het gebruik van instrumenten in ieder geval een verbetering is ten opzichte van het voorspellen met enkel de klinische blik of vergeleken met toeval alleen.104 2.5.5 Advisering behandeling In de rapportage geeft de gedragskundige een advies over de gewenste behandeling. Interventies dienen de kans op herhaling van delinquent gedrag zo veel mogelijk in te perken.105 Belangrijk is dat de geadviseerde maatregel in verhouding moet staan met de ernst en aard van het delict (proportionaliteit) en niet ingrijpender is dan nodig (subsidiariteit).106 Het advies moet passen in een juridisch kader en kan zowel betrekking hebben op de bijzondere voorwaarde(n) bij een voorwaardelijk strafdeel als op een maatregel.107 De belangrijkste maatregelen zijn de tbs met voorwaarden of dwangverpleging, plaatsing in een inrichting voor stelselmatige daders of plaatsing in een psychiatrisch ziekenhuis.108 Wanneer sprake is van een tbs met voorwaarden kan de behandeling of begeleiding ambulant plaatsvinden. Indien afspraken niet worden nagekomen, kan de maatregel worden omgezet in een tbs met dwangverpleging.109 Deze laatste maatregelvariant is in beginsel klinisch. Plaatsing in een psychiatrisch ziekenhuis is alleen mogelijk indien de onderzochte geheel ontoerekeningsvatbaar is verklaard en een gevaar vormt voor zichzelf, anderen of de algemene veiligheid van personen of goederen.110 2.6 Positie deskundige in het strafproces Ten tijde van het onderzoek is de onderzochte (meestal)111 nog niet veroordeeld. Het is van groot belang dat het een onafhankelijk, neutraal onderzoek betreft.112 Het is immers niet de bedoeling dat de

102

Van Marle 2007, p. 128. Zie, ook voor verwijzing literatuur, Van Emmerink 2007, p. 214. 104 Philipse 2011, p. 414. 105 Van Marle 2007, p. 129. 106 Van Marle 2007, p. 130. 107 Van Marle 2007, p. 130; Van der Veer & Canton 2011, p. 37. 108 Artikelen 37, 37a, 37b en 38 Sr. 109 Van der Veer & Canton 2011, p. 37; artikel 38c Sr. 110 Artikel 37 Sr. 111 Gedurende een tbs-traject kunnen ook specifieke pro Justitia-rapportages worden uitgebracht, bijvoorbeeld met betrekking tot een verlof- of longstayaanvraag, zie Van der Veer & Canton 2011, p. 37. 112 Neutraliteit met betrekking tot het strafbare feit. 103

21

rapportage als ondersteuning wordt gebruikt bij de constructie van het bewijs.113 Ter verbetering en verheldering van de positie van de deskundige in het strafproces, is op 1 januari 2010 de Wet deskundige in strafzaken in werking getreden.114 Naast het verduidelijken van de positie van de deskundige, biedt de wet tevens ruimere mogelijkheden voor de verdediging om (contra)expertise aan te wenden en is voorzien in de mogelijkheid om kwaliteitseisen aan deskundigen te stellen.115 De Hoge Raad heeft zich over kwaliteitseisen uitgesproken in het zogenoemde Schoenmakersarrest. In dit arrest zijn de volgende onderzoeksvragen geformuleerd: wat is het beroep, opleiding en ervaringen van de deskundige; strekt de deskundigheid zich tot het onderhavige onderzoek uit; welke methode heeft de deskundige gebruikt; wat is de betrouwbaarheid van deze methode volgens het perspectief van de deskundige; en, in hoeverre is de deskundige in staat deze methode vakkundig toe te passen.116 Het voorgaande heeft ertoe geleid dat eisen ten aanzien van “verantwoording van de gebruikte methoden en kwalificatie bij toepassing daarvan” in de Wet deskundige in strafzaken zijn opgenomen.117 Dit heeft geresulteerd in twee specifieke waarborgen. Ten eerste stelt artikel 51i lid 4 Sv dat bij algemene maatregel van bestuur regels kunnen worden gesteld met betrekking tot de kwalificaties van de deskundige en de manier waarop de deskundigheid kan worden vastgesteld of getoetst. Ten tweede bepaalt artikel 51k lid 1 Sv dat er een landelijk openbaar register van deskundigen is. Bij de registratie dient de deskundige aan een aantal inschrijfvoorwaarden te voldoen, waaronder het tekenen van een verklaring van de Gedragscode Nederlands Register Gerechtelijk Deskundigen.118 In de gedragscode worden nadere eisen gesteld aan zaken als de onafhankelijkheid, onpartijdigheid, zorgvuldigheid, vakbekwaamheid en integriteit van de gedragsdeskundige.119 2.7 Conclusie Het vakgebied van de forensische psychiatrie bevindt zich op een grensvlak. De toerekeningsvatbaarheid is een juridisch begrip. Het vaststellen van de mate van toerekeningsvatbaarheid behoort in principe tot het domein van de rechter. De deskundige geeft daar in de huidige situatie wel zijn expliciete visie op

113

Overigens is daarmee niet gezegd dat de rapportage daar nooit voor wordt gebruikt, zie, ook voor verwijzing overige relevante literatuur, Beukers 2010, p. 12. 114 Stb. 2009, 33; Kamerstukken II 2006/07, 31 116, nr. 3, p. 1; Corstens & Borgers 2011, p. 135. 115 Corstens & Borgers 2011, p. 135. 116 HR 27 januari 1998, NJ 1998, 404, m.nt. JR (Schoenmakersarrest). Dit geldt overigens voor alle vormen van forensisch onderzoek. 117 Aldus de memorie van toelichting, Kamerstukken II 2006/07, 31 116, nr. 3, p. 7. 118 Corstens & Borgers 2011, p. 137-138; Stcrt. 2009, nr. 20084. 119 Corstens & Borgers 2011, p. 138.

22

weer. Bij de vaststelling van de mate van toerekeningsvatbaarheid steunt de rechter in belangrijke mate op het advies van de gedragskundige(n). Immers, het vaststellen van de aanwezigheid van een stoornis en de invloed daarvan op het delict behoort nu juist niet tot het competentiegebied van de rechter. Gebleken is dat de rechter het advies van de gedragskundige(n) meestal overneemt. Dat maakt dat de rapportage pro Justitia een belangrijke rol speelt in het Nederlandse strafrecht en bovendien een grote invloed kan uitoefenen op de straftoemetingsbeslissing van de rechter. Het onderzoek naar de geestesvermogens heeft derhalve een belangrijke rol in de strafrechtelijke procedure. Uit het voorgaande is gebleken dat het onderzoek met waarborgen is omkleed. Wanneer het advies echter tot stand komt op basis van een misvatting, kan dit een grote impact hebben op het verloop en de uitkomst van de strafrechtelijke procedure.

In de inleiding is gebleken dat etnische verschillen bestaan in pro Justitia-adviezen. Het is mijns inziens redelijk te veronderstellen dat dergelijke verschillen ook tot verschillen in straftoemeting of maatregeloplegging kunnen leiden. Omdat in Nederland sprake is van een zogenoemd daderstrafrecht, is het in beginsel juist de bedoeling dat rekening wordt gehouden met de persoon van de verdachte en diens omstandigheden. De vraag is echter of de verschillen in de rapportages hun grondslag vinden in persoonlijke omstandigheden of dat sprake is van andere factoren die het gedragskundig advies beïnvloeden. Westermeyer noemt dat “psychiatry is still in the era of ‘national psychiatries’.” Dit betekent dat cultuur en etniciteit de diagnostische fase van het onderzoek naar de geestesvermogens in het kader van de rapportage pro Justitia kunnen beïnvloeden. Alvorens wordt besproken in hoeverre de etnische en culturele achtergrond weerslag kent op de rapportage pro Justitia en de straftoemetingsbeslissing van de rechter, zal eerst een overzicht worden gegeven van de vertegenwoordiging van verschillende etnische groeperingen in het Nederlandse strafrecht.

23

3. De verdachtenpopulatie De Nederlandse verdachten- en daderpopulatie is aan verandering onderhevig. Door de “toegenomen etnische en culturele pluriformiteit” van de Nederlandse samenleving, staat de strafrechtspleging in het geheel voor de taak om etnisch te diversifiëren.120 Sommige etnische groepen vertonen in onevenredige mate normovertredend gedrag.121 Bovenkerk stelt drie belangrijke zaken vast met betrekking tot de omvang van criminaliteit in verschillende etnische groeperingen.122 In de eerste plaats blijkt dat strafbaar gedrag bij sommige etnische minderheden vaker voorkomt en onder de hoogst scorende etnische groepen is tevens sprake van een hogere mate van recidive. In de tweede plaats kan er volgens Bovenkerk gesproken worden van een “groot gemeenschappelijk midden van de feitelijk gepleegde criminaliteit” waarbij het “soort misdaad niet erg van het algemene Nederlandse criminaliteitspatroon [verschilt].” Wel zou per groep sprake zijn van specifieke eigen misdaadprofielen. Ten slotte bestaan misdaadsoorten die alleen of bijna uitsluitend bij bepaalde etnische groepen voorkomen, bijvoorbeeld wanneer eer een belangrijke rol speelt.123 Dit wordt ook wel aangeduid met de term ‘culturele delicten’.124 In het navolgende hoofdstuk wordt aandacht besteed aan misdaadpatronen en (criminologische) verklaringen voor oververtegenwoordiging van bepaalde etnische groeperingen in de strafrechtsketen. Bespreking hiervan is van belang omdat in de forensische psychiatrie eveneens sprake is van een oververtegenwoordiging.125 Voor tot bespreking van de oververtegenwoordiging in de strafrechtsketen126 wordt overgegaan, zal eerst het relevante begrippenkader worden uitgewerkt. 3.1 Etniciteit en cultuur Volgens de definitie van het Nationaal Kompas Volksgezondheid is etniciteit “een verzameling van culturele kenmerken en gedragingen die door een groep mensen worden gedeeld en van generatie op generatie worden overgedragen. Leden van etnische groepen identificeren zich met gezamenlijke

120

Aldus Bovenkerk & Yeşilgöz 2003, p 3. Bovenkerk & Yeşilgöz 2003, p 5. 122 Bovenkerk 2003, p. 32. 123 Bovenkerk 2003, p. 34. 124 Sellin 1938; zie ook: Siesling 2006. 125 Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 117,p. 1. 126 In Nederland wonen 16.779.575 mensen waarvan 78,9% van autochtone en 21,1% van allochtone afkomst is, zie (retrieved 1 december 2013). 121

24

factoren zoals herkomst, uiterlijke kenmerken, religie, taal, cultuur of geschiedenis.”127 Uit deze definitie blijkt dat niet alleen afkomst, maar ook identiteit een belangrijke rol speelt. Boon en Colijn definiëren etniciteit derhalve als “de etnische of culturele groep waarmee een persoon zich identificeert.”128 Etniciteit is in deze benadering een psychologische categorie, een keuze die niet voor, maar door een individu wordt gemaakt.129 Volgens Vermeulen is de etnische identiteit daardoor “een sociale identiteit die zich van andere sociale identiteiten onderscheidt door een geloof in een gemeenschappelijke oorsprong, afstamming, geschiedenis en cultuur.”130 Overigens is de wijze waarop de etniciteit door de rapporteur pro Justitia wordt vastgesteld niet in protocollen opgetekend. De rapporteur is derhalve niet gebonden aan vaste categorieën bij het vaststellen van de etnische afkomst van de onderzochte.131 De variëteit aan opvattingen over en definities van cultuur is groot.132 Binnen de culturele antropologie heeft het cultuurbegrip zich ontwikkeld van een oorspronkelijk essentialistische kijk, waarin cultuur een eigen essentie heeft en iets is wat men kan ‘hebben’ of bezitten, naar een meer constructivistische visie, waarin mensen cultuur maken.133 Ook wordt wel het onderscheid gemaakt tussen een statisch en dynamisch cultuurbegrip.134 Een statisch cultuurbegrip duidt op een min of meer vast patroon van normen, waarden en gedrag binnen een specifieke sociale groep terwijl men in het dynamische cultuurbegrip dergelijke stereotyperingen juist probeert te vermijden.135 Hoewel de definitie van etniciteit136 het cultuurbegrip lijkt te omvatten, bestaat echter wel een belangrijk onderscheid. Volgens Vermeulen behelst het onderscheid tussen cultuur en etniciteit “het verschil tussen 'anders-zijn' en 'als anders-zien', waarbij het bewust worden van de eigen cultuur en het streven naar het behoud van de eigen cultuur onderdeel is van (etnische) identiteitsvorming.”137

127

Nationaal Kompas Volksgezondheid (2012). Etniciteit samengevat. Retrieved from: . 128 Boon & Colijn 2002. 129 Siesling 2006, p. 61. 130 Vermeulen 2002, p. 9. 131 Vinkers e.a. 2011, p. 802. 132 Vermeulen 2002, p. 8. Zie bijvoorbeeld Lionells 1993, p. 271-88; Kortmann 1995 p. 3-14; Webber 2007, p. 139157; Oude Breuil 2011, p. 18-33. 133 Oude Breuil 2011, p. 18-33. 134 Lionells 1993, p. 271-88. 135 Kortmann 2011b, p. 355. 136 Nationaal Kompas Volksgezondheid (2012). Etniciteit samengevat. Retrieved from: . 137 Vermeulen 2001, p. 13; Vermeulen 2002, p. 9.

25

3.2 Misdaadpatronen Vanaf medio jaren ’90 is veel onderzoek gedaan naar groepen die disproportioneel delinquent gedrag vertonen.138 De kern van het onderzoek betreft met name de oververtegenwoordiging van niet-westerse allochtonen in het strafrecht.139 Daarnaast bestaat ten aanzien van Antillianen en Marokkanen een afwijkende leeftijdscriminaliteitscurve. Bij Antillianen blijven criminaliteitscijfers erg hoog in het derde en vierde levensdecennium. Voor Marokkanen gelden uitzonderlijk hoge criminaliteitscijfers in de tienerjaren.140 Uit het onderzoek van Blokland e.a. blijkt dat allochtonen eerder met criminaliteit starten en vaker worden geregistreerd dan autochtonen.141 Marokkaanse delinquente mannen worden gemiddeld het jongst (17,6 jaar) en het vaakst (4,1 keer) in het HKS142 geregistreerd. Allochtonen recidiveren bovendien sneller dan autochtonen.143 Uit vrouwencriminaliteitscijfers blijkt dat Surinaamse meisjes gemiddeld het jongst (17,9 jaar) en Antilliaanse meisjes gemiddeld het vaakst (2,1 keer) in het HKS worden geregistreerd. Daarnaast komen veel Marokkaanse meisjes meerdere keren met de politie in aanraking.144

Opmerking verdient dat enige terughoudendheid ten aanzien van dergelijke cijfers is gewenst, aangezien nauwkeurig cijfermateriaal in Nederland ontbreekt.145 Vertekening kan zorgen voor zowel overschatting als onderschatting van het probleem.146 Volgens Bovenkerk is een belangrijke reden hiervoor dat het moeilijk is tot een ondubbelzinnige indeling te komen met betrekking tot de etnische afkomst van de ondervraagde.147 Het is immers afhankelijk wie de indeling maakt - de onderzoeker of de respondent - en hoe het begrip wordt gedefinieerd.148 Andere problemen doen zich volgens Bovenkerk voor op het vlak van de externe validiteit - juist de meest criminele personen hebben geen behoefte zich 138

Bovenkerk & Yeşilgöz 2003, p 5. Borghans & Ter Weel 2003 (Marokkanen); Kromhout & Van San 2003 (nieuwe etnische groepen); Blom e.a. 2005 (Antillianen en Marokkanen); Jennissen & Blom 2007 (Antillianen en Marokkanen). 140 Jennissen 2009. 141 Blokland e.a. 2010. 142 Herkenningssysteem ontwikkeld door het Landelijk Automatiseringsbureau Politie (LAP). Overigens dient men er rekening mee te houden dat politiecijfers ‘gekleurd’ zijn. Enerzijds kan sprake zijn van een dark number, anderzijds kan sprake zijn van selectiviteit. Zie ook: Bovenkerk 2003, p. 31. 143 Wartna 1999, p. 40-56. 144 Blokland e.a. 2010, p. 147. Deze opsomming is op vergelijkbare wijze opgenomen in de master thesis ten behoeve van de studie Criminologie aan de Universiteit Utrecht, Van Oploo 2013, p. 25. 145 Bovenkerk 2003, p. 31. 146 De Haan & Bovenkerk 1993; Korf 2001. 147 Bovenkerk 2003, p. 32. 148 Zie hiervoor Vermeulen 2001, p. 13-15. 139

26

te laten enquêteren - en interne validiteit, want het is de vraag in hoeverre allochtonen de (meestal Nederlandse) onderzoeker en enquêteurs vertrouwen. Het aantrekken van interviewers uit de eigen groep vormt niet per definitie garantie voor succes omdat de ondervraagde bang kan zijn dat zijn verhaal in de gemeenschap wordt doorverteld.149 Volgens Bovenkerk is het opmerkelijk dat het totaal aan onderzoek - uitgevoerd door verschillende universiteiten en onderzoeksbureaus - ongeveer hetzelfde resultaat oplevert, ondanks dat zij de allochtone criminaliteit allemaal op een eigen manier hebben gemeten.150 3.3 Verklaringen voor oververtegenwoordiging Grosso modo treft men in de literatuur vier mogelijke verklaringen voor oververtegenwoordiging van etnische groepen in de strafrechtsketen. Belangrijk is dat dergelijke verklaringen niet op zichzelf staan: waarschijnlijk gaat het veeleer om een combinatie van verschillende factoren. Besproken worden strain, binding, cultuur en de eigen dynamiek van het strafrechtsysteem. 3.3.1 Strain Ten eerste zijn er sociaaleconomische verklaringen,151 ook wel: achterstand. Merton’s straintheory veronderstelt

dat

een

slechte

sociaaleconomische

positie

leidt

tot

het

plegen

van

(vermogens)criminaliteit.152 Van dergelijke ‘relatieve deprivatie’ is sprake indien burgers gelijkheid wordt beloofd terwijl gelijke maatschappelijke kansen om de top te bereiken feitelijk ontbreken. Indien men zich vergelijkt met personen aan wie dergelijke kansen wel toekomen, kan dit leiden tot frustraties.153 De manier waarop men op genoemde spanningen reageert, is volgens Merton afhankelijk van de positie in de sociale klassenstructuur. Afwijkend gedrag is daarmee een symptoom van een bepaald soort van sociale desorganisatie: een gebrek aan afstemming tussen cultureel voorgeschreven aspiraties en de sociaal gestructureerde mogelijkheden ter verwezenlijking hiervan.154 Wanneer deprivatie aanhoudt,

149

Bovenkerk 2003, p. 32. Overigens is de opsomming van problemen die zich kunnen voordoen bij het meten van criminaliteit onder verschillende etnische groeperingen niet limitatief. 150 Bovenkerk 2003, p. 33. Deze opsomming is op vergelijkbare wijze opgenomen in de master thesis ten behoeve van de studie Criminologie aan de Universiteit Utrecht, Van Oploo 2013, p. 25. 151 Overigens is de sociaaleconomische positie ook van invloed op gezondheidsverschillen, zie Knipscheer & Kleber 2005. 152 Merton (1938) 1969. 153 Bovenkerk 2003, p. 41. 154 Merton (1938) 1969.

27

kan zich een subcultuur vormen. Dit kan volgens Bovenkerk zelfs leiden tot een permanente etnische onderklasse indien dit van generatie op generatie wordt overgedragen.155

Merton’s straintheory heeft het voordeel dat het een verklaring biedt voor de (schijnbaar) tegenstrijdige situatie dat de tweede generatie immigranten - waarschijnlijk meer aangepast en geworteld dan hun ouders - hogere criminaliteitscijfers vertoont dan de eerste generatie.156 Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) stelt in haar Jaarrapport integratie 2012 dat op het gebied van criminaliteit nauwelijks een verband bestaat met de worteling in Nederland.157 Hoewel het bestaan van de eerste generatie naar Nederlandse begrippen niet riant is, genieten zij volgens Bovenkerk statusverhoging wanneer zij ‘ thuis’ zijn, bijvoorbeeld in vakanties of na hun pensioen. Anders is dit voor de kinderen van de eerste generatie immigranten, aangezien zij zich vergelijken met leeftijdsgenoten in hun directe omgeving en zo onder druk staan “een zekere rijkdom ten toon te spreiden”.158 3.3.2 Binding Ten tweede zijn er psychosociale verklaringen. Volgens Hirschi leidt een gebrek aan binding met de maatschappij tot het plegen van criminaliteit. Criminaliteitscijfers zijn volgens de bindingentheorie het hoogst bij kinderen die ‘geringere gehechtheid’ vertonen met betrekking tot de conventionele samenleving.159 Bij het ontbreken van binding zou men weinig te verliezen hebben en eerder geneigd zijn deviant gedrag te vertonen. Volgens de daaruit voortvloeiende controletheorie ontstaat tevens een kans op normovertredend gedrag wanneer de opvoeding binnen het gezin onbarmhartig en onstabiel is verlopen.160 Meer specifiek leidt dan een gebrek aan sociale (gezins)controle tot ontsporing en criminaliteit.161 3.3.3 Cultureel Ten derde zijn er culturele verklaringen. Afwijkende normen en waarden kunnen leiden tot (gewelds)criminaliteit. Bij culturele verklaringen staat het cultuurconflict centraal: een tweestrijd tussen 155

Bovenkerk 2003, p. 41. Bovenkerk 2003, p. 42. 157 Centraal Bureau voor de Statistiek 2012, p. 23. 158 Bovenkerk 2003, p. 42. 159 Hirschi 1969; Bovenkerk 2003, p. 43. 160 Bovenkerk 2003, p. 43. 161 Aan de bruikbaarheid van dergelijk Amerikaans criminologische theorieën voor het doorgronden van de allochtone criminaliteit in Nederland wordt echter wel getwijfeld, zie voor een uitgebreide bespreking hiervan Bovenkerk 2003, p. 44. 156

28

de normen en waarden van de westerse maatschappij en de normen en waarden uit het land van herkomst. Binnen de culturele verklaringen zijn de culturele dissonantie en culturele deviantie de belangrijkste.162 Acculturatieproblematiek speelt daarbij een belangrijke rol. Acculturatie is het proces waarbij een groep elementen van een vreemde cultuur overneemt. Dit in tegenstelling tot enculturatie, waarbij cultuurkenmerken juist worden overgedragen van een samenleving of sociale omgeving aan een individu. Tussen beide processen kan een conflict ontstaan wat zowel op individueel als maatschappelijk niveau tot uiting kan komen.163 Dergelijke problematiek speelt in het bijzonder bij kinderen aangezien zij zich in twee realiteiten bevinden: aan de ene kant hebben zij te maken met de traditionele verwachtingen van hun omgeving, maar anderzijds krijgen ze ook te maken met verwachtingen in het nieuwe land.164 3.3.4 Eigen dynamiek strafrechtsysteem In sommige gevallen en bij sommige minderheden blijkt het Nederlandse strafrecht niet te werken “zoals is voorzien en beoogd.”165 Bovenkerk en Yeşilgöz menen dat het (overheids)optreden in bepaalde gevallen zelfs aantoonbaar contraproductief is.166 Zulks is volgens de auteurs deels het gevolg van communicatiestoornissen.167 Verwachtingspatronen168 van overheidsfunctionarissen zouden tot strengere straffen voor allochtonen kunnen leiden.169 Ook selectiviteit (welbewust of ongewild) in het optreden van de politie en alle andere functionarissen in de strafrechtsketen, kan een hogere vertegenwoordiging van bepaalde etnische groepen binnen het strafrecht opleveren.170

162

Zie de voetnoten 158 en 159. Walsh e.a. 2011, p. 600. Een individueel conflict kan ontstaan wanneer iemand zich op grond van religieuze, islamitische voorschriften niet alleen gerechtigd, maar zelfs verplicht voelt normovertredend gedrag te vertonen, zie Yeşilgöz 2005, p. 88. Op maatschappelijk niveau kan een conflict ontstaan wanneer dit in eigen land niet, of in mindere mate, strafbaar is gesteld (culturele deviantie). 164 Walsh e.a. 2011, p. 600; culturele dissonantie. 165 Aldus Bovenkerk & Yeşilgöz 2003, p 9-10. 166 Bovenkerk & Yeşilgöz 2003, p 10. 167 Zie bijvoorbeeld Van Rossum 1998; Yeşilgöz 2005. 168 Zoals bijvoorbeeld de erkenning van strafbaar gedrag. 169 Zie ten aanzien van allochtone jongeren bijvoorbeeld Komen & Van Schooten 2006, p. 1352-1355. 170 Zie voor een overzichtsstudie naar selectiviteit in het strafrecht Rovers 1999. Zie voor verwijzing overige relevante literatuur Bovenkerk 2003, p. 47-49. Zie ook Boone 2002; Boone 2012. 163

29

3.4 Conclusie Het voorgaande leert ons dat in de gehele strafrechtsketen sprake is van oververtegenwoordiging en dat sommige etnische groepen disproportioneel delinquent gedrag vertonen. In de literatuur worden hiervoor een aantal verklaringen gegeven. Aan de orde zijn verschillende verklaringen gekomen die oververtegenwoordiging van bepaalde etnische groepen in de hand kunnen werken. Overigens staat ieder van deze verklaringen niet op zichzelf. Waarschijnlijk wordt de oververtegenwoordiging veeleer veroorzaakt door een combinatie van verschillende factoren. Ook in de forensische psychiatrie is de verdachten- en daderpopulatie aan verandering onderhevig. Ruim een kwart van alle tbs-gestelden is niet in Nederland geboren. Een derde deel van de tbs-populatie kan worden gerekend tot de eerste en tweede generatie allochtonen.171 De verwachting is dat dit in de toekomst alleen maar zal toenemen.172

De etnische differentiatie in de forensische psychiatrie is deels te verklaren door de eerder besproken oververtegenwoordiging van bepaalde etnische groepen in de algehele strafrechtsketen. Daarnaast is de psychiatrische morbiditeit onder gedetineerden hoog.173 Dit geldt in het bijzonder voor allochtone justitiabelen.174 Omdat in de inleiding is gebleken dat bij het rapporteren pro Justitia verschillen bestaan tussen personen met een Nederlandse en niet-Nederlandse achtergrond, blijkt uit het voorgaande dat de eventuele invloed daarvan op de straftoemetingsbeslissing van de rechter gevolgen kan hebben voor een substantieel deel van de justitiabelen. Voordat aan bespreking daarvan wordt toegekomen, zal in het volgende hoofdstuk eerst bekeken worden in hoeverre etniciteit en cultuur een rol spelen bij beoordeling van de geestesvermogens.

171

Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 117,p. 1. Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5, p. 24; RSJ 2007, p. 7. 173 Kortmann 2011a, p. 164. 174 Kortmann 2011a, p. 164. Zie voor verwijzing relevante literatuur Kortmann 2005a, p. 127. 172

30

4. Transculturele (forensische) psychiatrie In het vorige hoofdstuk is gebleken dat sprake is van een oververtegenwoordiging van (bepaalde) etnische groepen in de strafrechtsketen alsook in de forensische psychiatrie.175 Ook is gebleken dat de psychische morbiditeit, in het bijzonder onder allochtone justitiabelen, hoog is.176 Volgens Kortmann is sprake van een vicieuze cirkel. Doordat psychopathologie bij gedetineerden vaak onbehandeld blijft, neemt het risico dat ze storend gedrag blijven (of gaan) vertonen toe. Hierdoor wordt de kans groter dat ze weer in contact komen met justitie.177 De commissie Visser wees in 2006 op het risico van cultuurgebonden misinterpretaties bij de beoordeling van de relatie tussen stoornis en delict.178 Ook de Raad voor de Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming meent dat omgang met allochtonen “bijzondere eisen stelt aan de behandeling en bejegening” aangezien zij in hun ziektebeleving en -presentatie, hulpvraag en participatie in de behandeling kunnen verschillen van autochtonen.179

Volgens de Raad kunnen culturele verschillen zich uiten in communicatie, ziekteverklaring, ziektepresentie en diagnostiek, individualisme versus collectivisme, man-vrouw-verhoudingen en machtsverhoudingen.180 Het voorgaande kan leiden tot etnocentrisme, discriminatie en onvoldoende vertrouwen tussen patiënt en behandelaar.181 De commissie meent dat personen met een andere culturele achtergrond dan het dominerende daardoor mogelijk anders worden beoordeeld wat ook zou kunnen leiden tot een andere sanctieoplegging.182 Voordat aan bespreking van het voorgaande wordt toegekomen, zal eerst aandacht bestaan voor de vraag in hoeverre etniciteit en cultuur verweven zijn met psychiatrische problematiek en wat dit concreet betekent voor de forensisch-psychiatrische praktijk.

175

Bovenkerk 2003, p. 32; Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 117,p. 1. Kortmann 2011a, p. 164. Zie voor verwijzing relevante literatuur Kortmann 2005a, p. 127. 177 Kortmann 2011a, p. 164-165. 178 Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5, p. 24; zie inleiding. 179 RSJ 2007, p. 7. 180 RSJ 2007, p. 18-21. 181 RSJ 2007, p. 21-22. 182 Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5, p. 123. 176

31

4.1 Theoretisch kader Volgens Kirmayer en Minas is (trans)culturele psychiatrie “concerned with understanding the impact of social and cultural difference on mental illness and its treatment.”183 Het gaat daarbij niet alleen om het begrijpen ervan, maar tevens om het vinden en goed toepassen van werkzame interventies en behandelingen. Omdat mensen uit een niet-westerse cultuur hun ziekte soms op een andere manier uiten dan gebruikelijk is in het Westen, is naast een biomedische ook een antropologische benadering vereist zodat een vertaalslag kan worden gemaakt om tot diagnose en classificatie van stoornissen te komen.184 Tseng beschrijft hoe cultuur psychopathologie op verschillende manieren beïnvloedt: cultuur kan psychopathologie veroorzaken (psychogenic effect); bijdragen aan de selectie van psychopathologie (pathoselective effect); de klinische manifestatie vormen en wijzigen (pathoplastic effect); het voorkomen van een bepaalde pathologie bevorderen (psychofacilitating effect); uitwerken op de aard van de psychopathologie (psychoelaborating effect); en de manier beïnvloeden waarop de maatschappij reageert op het voorkomen van psychopathologie (psychoreactive effect).185 Volgens Kortmann is het niet duidelijk wat nu precies de relatie is tussen etniciteit, cultuur en psychiatrische ziekten.186 Het begrip etniciteit is moeilijk te operationaliseren omdat daarbij zowel biologische als culturele aspecten een rol spelen.187 Cultuur is sterk individueel bepaald en daardoor moeilijk te categoriseren. Het gevolg is dat de culturele variabele vaak in het onderzoek wordt uitgesloten.188 Een gedetailleerd beeld van prevalentie van psychiatrische ziekten onder minderheden in Nederland ontbreekt derhalve.189

In de psychiatrie bestaan volgens Kortmann ruwweg twee opvattingen over integratie van etnische minderheden in de Nederlandse samenleving.190 Een deel van de psychiaters meent dat westerse voorzieningen voldoende zijn toegerust voor allochtonen en dat culturele verschillen tussen minderheden en autochtonen niet veel groter zijn dan die tussen verschillende subgroepen binnen de Nederlandse samenleving. Ook menen zij dat - in bepaalde gevallen en met enige aanpassing - westerse 183

Kirmayer & Minas 2000. Kortmann 2010, p. 21. 185 Tseng 2007, p. 98-100; 110. 186 Kortmann 2010, p. 20. 187 Zie § 3.1 en 3.2. 188 Kortmann 2010, p. 20. 189 Overigens is wel onderzoek gedaan naar verschillen in prevalentie van ziekten onder de (algemene) bevolking, het onderzoek is echter beperkt van omvang. Zie voor een overzicht Kortmann 2010, p. 21. Schrier (2013) toont in haar onderzoek naar de invloed van etnische afkomst op de ontwikkeling van angst en depressie bovendien aan dat weinig verschillen bestaan tussen autochtonen en niet-westerse migranten. 190 Binnen de rechtspleging bestaat een vergelijkbaar uitgangspunt. Voor meer informatie zie hoofdstuk 5. 184

32

diagnostische systemen, meetinstrumenten en behandelprotocollen bruikbaar zijn bij allochtonen. Psychiaters met een meer relativistische kijk denken dat de westerse psychiatrie niet zonder meer toepasbaar is bij minderheden en zien noodzaak tot interculturalisatie.191 Overigens behoeft dit enige nuancering: de universalisten en relativisten staan niet lijnrecht tegenover elkaar. Bovendien bestaat differentiatie in de opvattingen.192 Beiden kennen een absolutistische benadering waarbij geen ruimte voor discussie bestaat. Vanuit een absoluut universalistische benadering is “het ware en goede een universeel gegeven dat uitstijgt boven de bestaande werkelijkheid.”193 In het absoluut relativisme verschilt het ware en goede volkomen per cultuur.194 Oordelen over een andere dan de eigen cultuur zou daardoor per definitie niet mogelijk zijn.195 Daarnaast kennen beide begrippen ook een communicatieve benadering waarin wel ruimte bestaat voor dialoog. Dit dialoog kan leiden tot consensus (communicatief universalisme) of een compromis (communicatief relativisme).196 Een dergelijk dialoog kan bijdragen aan het verkleinen van een culturele kloof tussen rapporteur en onderzochte. 4.2 Etnische verschillen rapportage pro Justitia Recent onderzoek naar de relatie tussen etniciteit en de mate van toerekeningsvatbaarheid en advies, heeft aangetoond dat sprake is van verschillen tussen personen met een Nederlandse en nietNederlandse achtergrond.197 Het onderzoek richt zich op drie onderdelen van de rapportage pro Justitia: de prevalentie van een vastgestelde psychiatrische stoornis, de mate van toerekeningsvatbaarheid voor het ten laste gelegde delict en het behandeladvies. Vinkers e.a. onderzochten daarvoor de gegevens van 14.540 rapportages pro Justitia, afkomstig uit de periode 1-1-2000 tot en met 31-12-2006.198 Wat betreft de totale prevalentie van psychiatrische stoornissen stellen zij vast dat deze ongeveer even hoog is bij allochtone als autochtone verdachten, maar dat bij de verschillende etnische groepen wel

191

Kortmann 2005a, p. 127. Kortmann 2005a, p. 127-129. Zie in dit verband ook Procee 1991. 193 Aldus Kortmann 2005a, p. 128. 194 Kortmann 2005a, p. 129. 195 Kortmann 2011b, p. 357. 196 Kortmann 2005a, p. 128. 197 Vinkers e.a. 2011. In het artikel van Vinkers e.a. wordt overigens geen definitie van het begrip etniciteit gegeven. Volgens Vinkers e.a. is de wijze waarop de etniciteit door de rapporteur wordt vastgesteld niet in protocollen opgetekend. De rapporteur is derhalve niet gebonden aan vaste categorieën bij het vaststellen van de etnische afkomst van de onderzochte. Het onderzoek van Vinkers e.a. is gefundeerd op de gegevens zoals door de rapporteurs is aangeleverd, Vinkers e.a. 2011, p. 802; zie ook § 3.1. 198 Vinkers e.a. 2011, p. 802. 192

33

verschillende soorten stoornissen zijn vastgesteld.199 Daarnaast blijkt uit het onderzoek dat een statistisch significant verband bestaat tussen de toerekeningsvatbaarheid en etniciteit. Zo wordt in het onderzoek vermeld dat volledige toerekeningsvatbaarheid vaker voorkomt bij allochtone dan bij autochtone verdachten.200 Bij autochtone verdachten komt een (enigszins)201 verminderde toerekeningsvatbaarheid vaker voor.202 Ontoerekeningsvatbaarheid komt vaker voor bij allochtone verdachten, met name bij westerse (anders dan de autochtoon-Nederlandse) verdachten.203 De onderzoekers

menen

dat

mogelijk

sprake

zou

kunnen

zijn

van

een

selectiebias

van

ontoerekeningsvatbare westerse verdachten. Wellicht gaat het om westerse toeristen die door een psychotisch toestandsbeeld niet kunnen worden uitgezet naar het land van herkomst.204

Vinkers e.a. merken ook verschillen op met betrekking tot het gegeven behandeladvies, aangezien een gedwongen opname in een psychiatrisch ziekenhuis conform art. 37 Sr en geen behandeling vaker wordt geadviseerd bij allochtone verdachten. Een voorwaardelijke tbs of een ambulante behandeling wordt juist vaker bij autochtone verdachten geadviseerd. Bij Marokkaanse, Surinaamse, Antilliaanse en andere niet-westerse verdachten wordt vaker gedwongen opname in een psychiatrisch ziekenhuis conform art. 37 Sr geadviseerd dan bij autochtoon-Nederlandse verdachten.205 Voorts blijkt dat ambulante behandeling minder vaak wordt geadviseerd bij Marokkaanse, Surinaamse, Antilliaanse en andere nietwesterse verdachten. Een mogelijke verklaring daarvoor zou volgens de onderzoekers zijn dat allochtone verdachten minder vaak bekend zijn bij de ggz, wat de kans op een gedwongen opname in een psychiatrisch ziekenhuis conform art. 37 Sr in plaats van ambulante behandeling waarschijnlijk 199

Dit komt overeen met eerder onderzoek in de Nederlandse bevolking. Voor verwijzing literatuur zie Vinkers e.a. 2011, p. 809. 200 Dit is in overeenstemming met eerder onderzoek in Nederland en Engeland. Voor een verwijzing naar literatuur zie Vinkers e.a. 2011, p. 809. Percentages volledige toerekeningsvatbaarheid: autochtoon 15,9%, westers (allochtoon) 21,8%, Turks 21,3%, Marokkaans 22,1%, Surinaams 19,7%, Antilliaans 18,8%, niet-westers 19,5%, Vinkers e.a. 2011, p. 806. 201 Met uitzondering van Antillianen. 202 Percentages enigszins verminderd toerekeningsvatbaar: autochtoon 39,3%, Westers (allochtoon) 30,3%, Turks 34,8%, Marokkaans 34,7%, Surinaams 38,8%, Antilliaans 41,4%, niet-westers 33,5%, Vinkers e.a. 2011, p. 806. Percentages verminderd toerekeningsvatbaar: autochtoon 26,7%, Westers (allochtoon) 19,6%, Turks 22,2%, Marokkaans 20,9%, Surinaams 18,2%, Antilliaans 21,5%, niet-westers 20,7%, Vinkers e.a. 2011, p. 806. 203 Vinkers e.a. 2011, p. 804. Percentages ontoerekeningsvatbaarheid: autochtoon 4,1%, Westers (allochtoon) 13,0%, Turks 7,2%, Marokkaans 6,5%, Surinaams 8,2%, Antilliaans 4,4%, niet-westers 10,5%, Vinkers e.a. 2011, p. 806. 204 Vinkers e.a. 2011, p. 809. 205 Deze bevindingen zijn in overeenstemming met eerdere Nederlandse studies. Zie voor verwijzing naar relevante literatuur Vinkers e.a. 2011, p. 809.

34

groter maakt. Tot slot blijken uit het onderzoek geen etnische verschillen wat betreft het advies voor een tbs met verpleging of medicatie als bijzondere voorwaarde bij een voorwaardelijk strafdeel.206

Het voorgaande toont aan dat sprake is van (subtiele) verschillen tussen personen met een Nederlandse en niet-Nederlandse achtergrond bij beoordeling van de mate van toerekeningsvatbaarheid en het gegeven behandeladvies. Dit is van belang omdat verschillen in advies kunnen leiden tot een andere sanctietoemeting. In hoofdstuk 3 is gebleken dat dit voor een substantieel deel van de justitiabelen zou kunnen gelden. De doorwerking hiervan in de sanctietoemetingsbeslissing van de rechter is echter niet door de onderzoekers getoetst. Omdat uit onderzoek is gebleken dat het advies van de gedragskundige meestal door de rechter wordt overgenomen, is het de verwachting dat dergelijke verschillen hun doorwerking vinden in de beslissing van de rechter.207 Wanneer daadwerkelijk sprake is van afwijking in prevalentie en ernst van de stoornis kan dit gerechtvaardigd zijn. Het kan echter ook leiden tot een ongerechtvaardigde afwijking indien de verschillen te wijten zijn aan cultuurgerelateerde misinterpretaties. Het is derhalve van belang de factoren in kaart te brengen die mogelijk van invloed kunnen zijn op de beoordeling van de geestesvermogens en het gegeven advies. 4.3 Moeilijkheden Vinkers e.a. merken op dat het uit hun gegevens niet helemaal duidelijk wordt hoe eerder genoemde verschillen te verklaren zijn. Met de commissie Visser en de Raad voor de Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming delen de onderzoekers de mening dat verbetering van de culturele competentie van gedragsdeskundigen tot vermindering van de gevonden verschillen zou kunnen leiden.208 Mijns inziens zou onvoldoende kennis ervoor kunnen zorgen dat het voor gedragsdeskundigen lastig is nuances te maken waardoor bij beoordeling sprake is van denken in uitersten. Dit lijkt bevestigd te worden in de onderzoeksresultaten van Vinkers e.a. aangezien de beoordeling van allochtoon onderzochten vaak resulteert in uitersten: allochtonen worden vaker dan autochtone verdachten ofwel geheel toerekeningsvatbaar, ofwel geheel ontoerekeningsvatbaar verklaard. In samenhang daarmee is een vergelijkbare trend waarneembaar bij het gegeven behandeladvies aangezien een gedwongen opname in een psychiatrisch ziekenhuis conform art. 37 Sr en geen behandeling vaker wordt geadviseerd bij allochtone verdachten. Verbetering van de kennis zou tot meer nuances in beoordeling en het gegeven

206

Vinkers e.a. 2011, p. 809. Zie bijvoorbeeld Boonekamp e.a. 2008 (klinische rapportage). 208 Vinkers e.a. 2011, p. 810; Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5, p. 123; RSJ 2007, p. 7. 207

35

behandeladvies kunnen leiden wat de geconstateerde verschillen mogelijk zou kunnen verkleinen. Om tot verbetering van de gedragskundige competentie te komen, is allereerst van belang te bekijken welke (relevante) culturele verschillen bestaan en wat het mogelijke effect hiervan is op het beoordelingsproces door de gedragskundige. In het navolgende wordt aandacht besteed aan communicatieve en relationele factoren, ziekteverklaring, -presentatie en diagnostiek. Voor deze factoren is gekozen omdat uit de literatuur blijkt dat zij (mogelijk) een rol spelen bij beoordeling van de geestesvermogens.209 4.3.1 Communicatie Dat communicatie een buitengewoon belangrijke rol speelt in het vakgebied van de forensische psychiatrie behoeft geen betoog. Communicatie is slechts effectief indien sprake is van ‘betekenisvolle informatieoverdracht’: de ontvanger begrijpt wat de verzender bedoelt en geeft vervolgens een reactie waarop de verzender gerekend heeft.210 Communicatie omvat bovendien meer dan uitgesproken woorden, ook overdracht op non-verbaal niveau speelt een belangrijke rol.211 Daarbij kan bijvoorbeeld gedacht

worden

aan

gebaren,

gezichtsuitdrukking,

houding

en

wijze

van

spreken.212

Communicatiestoornissen kunnen veroorzaakt worden door het bestaan van verschillende culturele achtergronden bij gesprekspartijen. Immers, wanneer bepaalde gebaren en handelingen niet bekend zijn bij beide partijen of de inhoud van de interactie niet dezelfde emotionele betekenis heeft, kunnen partijen elkaar ‘misverstaan’.213

Het taalverschil kan daarbij een belangrijke rol spelen. Mensen kunnen emotioneel beladen onderwerpen - met de nuances die zij daarin beleven - moeilijk verwoorden in een vreemde taal.214 Volgens Koenraadt drukt de onderzochte zich dan moeizaam uit in de verworven taal en is soms sprake

209

Zie bijvoorbeeld Kirmayer & Minas 2000; Komen 2003; Kortmann 2002; Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5; Tseng 2007; RSJ 2007. 210 Yeşilgöz 1995, p. 108. Volgens de filosoof Habermas brengen sprekers met het verrichten van taalhandelingen een viertal universele geldigheidsaanspraken naar voren: begrijpelijkheid, wat betreft de taal die zij spreken; waarheid, wat betreft de inhoud van hun taalhandelingen; waarachtigheid, wat betreft de subjectieve intenties en gevoelens die zij in hun taalhandelingen tot uitdrukking brengen; en juistheid, wat betrekking heeft op intersubjectief erkende sociale handelingsnormen die zij in een betreffende context tot stand brengen, Habermas 1973. 211 Argyle 1972. 212 Zie bijvoorbeeld RSJ 2007. 213 Zie, ook voor verwijzing overige relevante literatuur, Yeşilgöz 1995, p. 108. 214 RSJ 2007, p. 18.

36

van kinderlijk taalgebruik. Hij meent dat de emotionele lading vaak wat beter naar voren komt wanneer de onderzochte zich uitdrukt in de eigen moedertaal. Daarbij is het inschakelen van een tolk echter niet per definitie een effectieve oplossing. De informatieoverdracht verloopt niet langer direct en ook de emotionele lading achter de woordkeus van de onderzochte wordt door de onderzoeker soms niet opgepakt of anders geïnterpreteerd.215 Taalproblemen worden in de literatuur over werken met etnische minderheden vaak genoemd.216 Opvallend is dan ook het resultaat van Komen, die in haar onderzoek naar complicerende factoren in diagnostische gesprekken met jongeren constateert dat taalproblemen nauwelijks worden genoemd. 217 Zij bestudeerde de dossiers van alle 164 jongeren die in 2000 een strafrechtelijke PIJ-maatregel opgelegd kregen. In 55 procent van de rapportages betrof het allochtone jongeren. Slechts in één van deze gevallen maakte de betrokken psychiater gebruik van een tolk. Een mogelijke verklaring is volgens Komen dat wellicht sprake is van een selectiebias en dat jeugdige justitiabelen, die moeite hebben met de Nederlandse taal, eerder in de richting van een ‘gewone’ vrijheidsstraf worden geleid. Ter onderbouwing noemt zij dat van de jongeren die in 2000 een jeugddetentie kregen opgelegd, 75 procent van niet-Nederlandse afkomst was.218

Uit het onderzoek van Komen blijkt dat een significante samenhang bestaat tussen de etnische afkomst van de verdachte en de moeilijkheden die psychiaters ervaren gedurende de gesprekken in het kader van het pro Justitia-onderzoek: bij 58 procent van de allochtone jongeren bestonden complicerende factoren, terwijl 19 procent van de autochtonen hen voor moeilijkheden plaatsten.219 De complicerende factoren die psychiaters beschrijven hebben te maken met het sociaalwenselijke en (on)beleefde220 gedrag van de jongens, manipulaties, ‘ik weet het niet’ antwoorden, vermeende leugenachtigheid, en

215

Prof. dr. F.A.M.M. Koenraadt is hoogleraar forensische psychologie aan de Universiteit Utrecht en als forensische rapporteur verbonden aan het NIFP, persoonlijke mededeling 6 juni 2013. 216 Zie bijvoorbeeld Kortmann 2002; RSJ 2007. 217 Komen 2003, p. 129. 218 Komen 2003, p. 130 (eigen telling). 219 Komen 2003, p. 129. 220 Volgens Komen typeren psychiaters beleefde gedragsvormen soms als sociaal wenselijk. Daarbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan overdreven beleefd gedrag. Zij beschreven dan dat dergelijk gedrag en sociaalwenselijke antwoorden een belemmering vormden bij het verkrijgen van zicht op de persoonlijkheid van de onderzochte. Dit geldt overigens ook voor autochtoon-Nederlandse jongens, zie Komen 2003, p. 130-131.

37

het peilen van intelligentie en gevoelsleven.221 Komen vermoedt dat de problemen van de psychiaters iets te maken hebben met een sociale en culturele afstand tussen gesprekspartners: “Verschillen in ervaringswereld en referentiekader bemoeilijken de communicatie.”222

Niet alleen verbale, maar ook non-verbale communicatie speelt een belangrijke rol bij menselijke interactie.223 Volgens Argyle, emeritus hoogleraar psychologie Oxford University, hebben non-verbale signalen een vijf maal zo sterk effect als de verbale interactie.224 De Raad noemt dat sommige culturen gekenmerkt worden door extravert gedrag en expressief gebruik van woord en gebaar, terwijl in andere culturen meer introvert tot zwijgzaam gedrag vertoond wordt: “In de Nederlandse context kan het eerstgenoemde gedrag als overheersend of agressief, het tweede als gesloten of ‘broeierig’ worden ervaren.” Een bijkomend probleem is volgens de Raad de manier waarop de onderzoeker en de onderzochte op wederzijds onbegrip reageren. Het herhalen, interpreteren, meer of luider gaan praten kan de situatie juist negatief beïnvloeden.225 4.3.2 Relationeel Tussen mensen uit verschillende culturen kunnen gemakkelijk communicatiestoornissen ontstaan die een vertrouwensrelatie bemoeilijken.226 Daarbij kan gedacht worden aan eenvoudige zaken als het al dan niet geven van een hand, het aankijken van de gesprekspartner of tutoyeren, maar ook aan meer fundamentele normverschillen als de waarde die wordt gehecht aan eerlijkheid, het bewaren van de eer of het betrekken van familieleden bij het nemen van beslissingen.227 In het contact met mensen uit andere culturen, heeft ieder mens zijn eigen - wat wel genoemd wordt - etnocentrische reflex.228 Volgens Kortmann wordt hieronder “de vanzelfsprekendheid [verstaan] waarmee iedereen zijn eigen culturele normen, waarden en opvattingen gebruikt als maatstaf om anderen te beoordelen.”229

221

Komen 2003, p. 130-135. Komen 2003, p. 135. 223 Birdwhistell 1970. 224 Argyle 1972. 225 RSJ 2007, p. 19. 226 Kortmann 2002, p. 154. 227 Kortmann 2005a, p. 129-130. 228 Kortmann 2005a, p. 130. 229 Kortmann 2011a, p. 165. 222

38

Doordat op deze wijze wederzijds vooroordelen kunnen ontstaan, kan de etnocentrische reflex een vertrouwensrelatie met allochtone onderzochten in de weg staan. Ook de (onbewuste) selectiviteit in het strafrechtssysteem kan het wantrouwen van allochtone onderzochten jegens autochtone rapporteurs aanwakkeren.230 Wanneer sprake is van een gebrekkige vertrouwensrelatie kunnen allochtonen moeite hebben zich open te stellen, terwijl dit wel van hen verwacht wordt. Een westerse hulpverlener kan op zijn beurt de afwachtende houding interpreteren als een teken van onvoldoende motivatie.231 Etnocentrisme - en het daarmee samenhangende gebrek aan vertrouwen - kan zo de communicatie tussen rapporteur en onderzochte belemmeren. 4.3.3 Ziekteverklaring, -presentatie en diagnostiek In de diagnostische fase van het onderzoek pro Justitia kan de onderzoeker zich gemakkelijk vergissen bij onvoldoende bekendheid met de cultuur van de onderzochte. Immers, gedrag en communicatie worden beïnvloed door cultuur.232 Een psychiatrische ziekte wordt niet steeds op identieke wijze beleefd, geuit en geïnterpreteerd. Volgens Kortmann wordt de transculturele hulpverlening bemoeilijkt omdat “het antwoord op de vraag bij welke menselijke verschijnselen men van een psychiatrische ziekte kan spreken, [afhangt] van de cultuur waarin arts en patiënt leven.”233 Allochtone patiënten kunnen daarnaast hun problematiek zelf anders duiden.234 Volgens Kortmann geldt in het algemeen dat hoe ernstiger de ziekte is, des te minder de cultuur van invloed is op de uitingsvorm daarvan. Hoe meer men moet afgaan op het gedrag en verhaal van de onderzochte, hoe moeilijker het diagnosticeringsproces wordt indien sprake is van uiteenlopende culturele achtergronden.235

Vooral het diagnosticeren van persoonlijkheidsstoornissen bij niet-westerse onderzochten kan problematisch zijn omdat de diagnostische criteria vaak sterk doortrokken zijn met een westers normenen waardepatroon. De Nederlandse samenleving is sterk gekenmerkt door oriëntatie op het individu. Personen uit niet-westerse culturen kunnen daar in sociaal opzicht van afwijken, zeker wanneer zij afkomstig zijn uit een collectivistische cultuur waarbinnen groepsverbanden zeer belangrijk worden

230

Kortmann 2005a, p. 130. (On)bewuste selectiviteit kan zich voordoen in alle fases van de strafrechtsketen, zie voor meer informatie § 3.3.4 (eigen dynamiek van het strafrechtssysteem). 231 Kortmann 2011a, p. 168. 232 Kortmann 2011a, p. 169. 233 Kortmann 2002, p. 159. 234 RSJ 2007, p. 16. 235 Kortmann 2005a, p. 132.

39

geacht.236 Het label van een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis is in dat opzicht bijvoorbeeld meer bruikbaar in een individualistische cultuur dan in een collectieve.237 Ditzelfde geldt volgens Kortmann bij de inschatting van het delictrisico: “Het is niet vanzelfsprekend dat de westerse normen, zoals het kunnen praten over het delict, het kunnen rouwen, spijt hebben, de behoefte voelen om het goed te maken, zonder meer bruikbaar zijn bij allochtone patiënten.”238

Daarnaast rijst de vraag of de van oorsprong veelal westerse meetinstrumenten, ook bruikbaar en voldoende equivalent239 zijn bij niet-westerse onderzochten.240 In het bijzonder is het de vraag of sprake is van een ‘cultural bias’. Daarmee wordt bedoeld of instrumenten, ontworpen in een bepaalde cultuur en toegepast in een andere, voor culturele vertekening kunnen zorgen.241 In 1990 verscheen, op initiatief van het Landelijk Bureau Racismebestrijding en het Nederlands Instituut van Psychologen, een rapport over toepasbaarheid van psychologische tests.242 Uit het onderzoek blijkt dat tests op het gebied van intelligentie en intellectueel vermogen bij allochtonen niet zondermeer inzicht geven in samenhang tussen testprestaties en het feitelijke functioneren.

Door taalvertekening kan een lagere voorspellende waarde ontstaan. Ook bestaat kans op inconsistentie in persoonlijk functioneren, bijvoorbeeld ten gevolge van verschillen in culturele waarden die de ontwikkeling van de persoonlijkheid hebben beïnvloed.243 Zo kent de Weschler Adult Intelligence Scale (WAIS) vragen vanuit Europees perspectief met betrekking tot kinderarbeid en persvrijheid.244 Ook menen de onderzoekers dat sommige afbeeldingen in de subtest Plaatjes Ordenen aanstootgevend kunnen zijn, zoals die van een scène op het strand.245 Omdat elk mens zijn eigen cultuur en eigen waarheid heeft, hebben begrippen bovendien nooit precies dezelfde betekenis.246

236

RSJ 2007, p. 20. Kortmann 2011a, p. 169. 238 Kortmann 2005a, p. 134. 239 “De mate van overeenkomst in conceptuele betekenissen en toepassingsmethoden van een instrument in verschillende culturen”, zie (ook voor verwijzing naar relevante literatuur) Kortmann 2005b, p. 788. 240 Kortmann 2005b, p. 787. 241 Bochhah e.a. 2005, p. 8. 242 Bochhah e.a. 2005. 243 Bochhah e.a. 2005, p. 10. 244 Dergelijke vragen komen bijvoorbeeld ook terug in de Wechsler Intelligence Scale for Children (WISC). 245 Bochhah e.a. 2005, p. 22. 246 Kortmann 2005b, p. 791. 237

40

Het materiaal is regelmatig op westers onderwijs geënt.247 Dit kan problemen veroorzaken bij nietwesterse allochtonen omdat in veel gevallen een bepaalde mate van analytisch denkvermogen is vereist. Zo doet de Differentiële Aanleg Test (DAT) beroep op tijdens de (Nederlandse) schoolperiode ontwikkelde taalvaardigheid en staan sommige opdrachten uit de WAIS ver af van de dagelijkse realiteit in veel culturen. Bepaalde opdrachten worden door het gros van de Europeanen herkend uit hun kindertijd (zoals puzzels en blokken), maar kunnen voor mensen uit veel Arabische, Afrikaanse en Aziatische culturen geheel vreemd zijn.248 Hoewel meetinstrumenten volgens Kortmann nooit voor 100 procent equivalent zijn voor twee verschillende respondenten, dient dit gebrek wel binnen acceptabele grenzen te worden gehouden.249 De Hoge Raad stelt in het Schoenmakersarrest in ieder geval eisen aan de betrouwbaarheid van de gebruikte onderzoeksmethode alsook aan de deskundige die in staat moet zijn de methode vakkundig toe te passen.250 4.5 Universalisme versus relativisme In de eerste paragraaf van dit hoofdstuk werd duidelijk dat in de psychiatrie ruwweg twee opvattingen bestaan over integratie van etnische minderheden in de Nederlandse samenleving: het universalisme en het relativisme. Van beide opvattingen bestaat zowel een communicatieve als absolutistische variant, waarbij de laatste geen ruimte biedt voor dialoog. Een discussie over de vraag in hoeverre personen uit niet-westerse culturen kunnen profiteren van de westerse forensische psychiatrie, is zowel bij een absoluut universalistische en een absoluut relativistische benadering in het geheel niet aan de orde.251

Uit het voorgaande is mijns inziens gebleken dat een absolutistisch benadering te beperkt is. Immers, het hebben van een andere etnische of culturele achtergrond en het niet (goed) beheersen van de Nederlandse taal kan het onderzoek naar de geestesvermogens in het kader van de rapportage pro Justitia beïnvloeden. De communicatie tussen onderzoeker en onderzochte vormt een van de fundamenten voor het gedragskundig onderzoek. Wanneer in de communicatie ‘misvattingen’ bestaan, kan dit invloed hebben op de uitkomst van het onderzoek.

247

Bochhah e.a. 2005 Bochhah e.a. 2005, p. 14; 23. Overigens is niet al het materiaal ongeschikt voor afname onder niet-westerse personen, zie Bochhah e.a. 2005. 249 Kortmann 2005b, p. 792. 250 HR 27 januari 1998, NJ 1998, 404, m.nt. JR (Schoenmakersarrest). Zie voor meer informatie § 2.6. 251 Kortmann 2005a, p. 129. 248

41

De kloof tussen opvattingen van mensen uit verschillende culturen is niet per definitie onoverbrugbaar.252 Volgens Kortmann is de weg van het communicatief relativisme het meest geschikt om een dergelijke kloof te overbruggen, waarbij “beide partijen zich dienen te realiseren dat dé juiste normen en omgangsvormen niet bestaan, omdat ieder mens vanuit zijn eigen cultuur hiervoor eigen regels en normen heeft opgelegd gekregen. Vanuit dit besef moeten ze in gesprek gaan met elkaar om naar een omgangsnorm te zoeken die voor elk van beiden voldoende acceptabel is.”253 In principe vraagt dit inspanning van beide gesprekspartners. Een dergelijk dialoog wordt echter bemoeilijkt wanneer het zich afspeelt binnen een gedwongen forensische setting. Omdat veelal sprake is van een ongelijke positie, is het belangrijk dat de onderzoeker de dialoog met de onderzochte aangaat en zich bereid toont ruimte te bieden aan de ander.254 Naar mijn idee is de onderzochte daarbij in grote mate afhankelijk van de culturele competentie van de gedragskundige. Verbetering hiervan kan leiden tot een meer gedegen onderzoeksresultaat. 4.6 Conclusie De (forensische) verdachten- en daderpopulatie is aan verandering onderhevig. Recent onderzoek laat zien dat verschil bestaat met betrekking tot het oordeel over de mate van toerekeningsvatbaarheid en advies tussen personen met een Nederlandse en niet-Nederlandse achtergrond.255 Psychiatrische ziektebeelden kennen wel universele aspecten, maar zijn niet per definitie uniform. Testmateriaal is niet altijd geschikt voor vertaling en bovendien sterk op westers onderwijs geënt. Een verstoord communicatieproces kan leiden tot misinterpretaties en etnocentrisme. Gezien het voorgaande moet men beducht zijn op het risico van cultuurgebonden misinterpretaties bij de beoordeling van de relatie tussen stoornis en delict.

Omdat het communicatieproces tussen gedragskundige en onderzochte plaatsvindt binnen een gedwongen forensische setting, wordt het gekenmerkt door een verschil in machtspositie. De onderzochte is daardoor in belangrijke mate afhankelijk van de bereidheid van de gedragskundige. Dit is voor de onderzochte van belang omdat onvoldoende bewustzijn van etnocentrische reflexen en de

252

Procee 1991; Kortmann 2005a, p. 128. Kortmann 2011a, p. 168. Een communicatief universalistische weg is volgens Kortmann niet realistisch omdat de partijen in een dialoog in overeenstemming moeten komen over nieuwe gedeelde gedragsnormen, zie ook Habermas 1971. 254 Kortmann 2011a, p. 168. 255 Vinkers e.a. 2011, p. 802-803. 253

42

daarmee samenhangende culturele misvattingen ook kunnen leiden tot een andere sanctieoplegging.256 In hoofdstuk 5 wordt besproken in hoeverre daadwerkelijk sprake is (of kan zijn) van invloed op de straftoemetingsbeslissing van de rechter alsook wat hiervan mogelijke gevolgen kunnen zijn.

256

Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5, p. 24.

43

5. Invloed op de straftoemetingsbeslissing In hoofdstuk 4 is duidelijk geworden dat factoren als etniciteit en cultuur een belangrijke rol kunnen spelen bij de beoordeling van de geestesvermogens door gedragsdeskundigen. Het vaststellen van de mate van toerekeningsvatbaarheid is echter een normatief oordeel en voorbehouden aan de strafrechter, al geeft de gedragskundige in de huidige Nederlandse praktijk hierop wel zijn expliciete visie weer.257 In dit hoofdstuk staat de vraag centraal in hoeverre etniciteit en cultuur een rol kunnen spelen bij de straftoemetingsbeslissing en vaststelling van de mate van toerekeningsvatbaarheid door de strafrechter. Ook wordt bekeken hoe de doorwerking van dergelijke factoren in het strafrecht zich concreet verhoudt tot relevante strafdoelen en strafrechtelijke uitgangspunten.

De straftoemetingsbeslissing kan ook leiden tot het opleggen van een maatregel. De duur van deze maatregel wordt niet bij aanvang vastgesteld en is afhankelijk van de vorderingen die tijdens de behandeling worden gemaakt.258 De beslissing tot verlenging is echter wel aan de rechter voorbehouden.259 Hoewel de verlenging feitelijk geen straftoemetingsbeslissing is, zal deze toch (kort) worden

besproken.

Bij

de

verlengingsbeslissing

steunt

de

rechter,

net

als

bij

de

straftoemetingsbeslissing, in belangrijke mate op informatie die door de deskundige wordt verstrekt. Een onvoldoende effectieve behandeling of een verkeerde inschatting van de persoon van de verdachte kan derhalve effect hebben op de duur van de maatregel. Een verkeerde inschatting kan zowel op individueel als maatschappelijk niveau een risico opleveren.260 5.1 Strafdoelen en uitgangspunten Het strafrecht kent doelstellingen als generale en speciale preventie. Met generale preventie wordt bedoeld dat individuele strafvervolging anderen kan aanzetten tot normconform gedrag.261 Meer specifiek gaat het daarbij om afschrikking van potentiële daders.262 Met speciale preventie wordt

257

Beukers 2010, p. 15; Meynen 2013b, p. 1385. Het advies wordt meestal door de strafrechter overgenomen, zie bijvoorbeeld Boonekamp e.a. 2008. 258 Artikel 38d lid 1 Sr: de terbeschikkingstelling geldt in beginsel voor de tijd van twee jaar. Ingevolge lid 2 kan de maatregel steeds met twee jaar worden verlengd. 259 Artikel 38d lid 2 Sr: het is aan de rechter de maatregel te verlengen. 260 Zie voor meer informatie § 5.4.3. 261 Corstens & Borgers 2011, p. 10. 262 Mevis 2006, p. 136.

44

bedoeld dat de strafrechtelijke vervolging een preventief effect op de verdachte heeft.263 In dat opzicht wil men middels het strafrechtelijke optreden voorkomen dat de gestrafte opnieuw strafbare feiten zal begaan.264 Het strafrecht is daarnaast gericht op het bevorderen van normconform gedrag en daarmee beoogt het effect te bewerkstelligen in de maatschappij.265 Het is dan ook van belang dat de straf of maatregel die wordt opgelegd ook daadwerkelijk het effect teweegbrengt dat wordt beoogd. Voor maatregelen geldt dat in het bijzonder. Waar vergelding de grondslag voor straffen vormt, gaat het bij de maatregel primair om beveiliging van de maatschappij.266 De tbs-maatregel is daardoor in beginsel gericht op vermindering van het recidiverisico, zowel tijdens de uitvoering als na beëindiging hiervan.267

Daarnaast geldt in het strafrecht volgens Kortmann als belangrijk uitgangspunt dat “verdachten, ongeacht hun afkomst, beoordeeld moeten worden aan de hand van de algemeen in Nederland geldende juridische maten.”268 In een dergelijk absolutistische visie wordt geredeneerd vanuit het - in Nederland diep gewortelde - gelijkheidsbeginsel: “Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan.”269 Dit betekent onder meer dat de strafrechtelijke aanpak in beginsel gefundeerd is op de veronderstelling dat justitiële maatregelen bij daders met een allochtone of autochtone afkomst op eenzelfde manier uitwerken.270

Volgens Corstens is ongelijkheid echter geïnstitutionaliseerd in de Nederlandse strafrechtspleging aangezien “opsporing en vervolging bol staan van ongelijkheden.”271 Ongelijkheden in aangiftegedrag zorgen voor verschillen in het opsporingsbeleid ten aanzien van delicten met slachtoffers. Daarnaast

263

Corstens & Borgers 2011, p. 10. Mevis 2006, p. 137. 265 Mevis 2006, p. 137; 138. De theorie van de generale preventie veronderstelt een keuze tussen het wel of niet strafbaar gedragen. In het kader van onderzoek naar de geestesvermogens en het vaststellen van de mate van toerekeningsvatbaarheid, is een dergelijk veronderstelde vrije wil onderwerp van discussie, zie bijvoorbeeld Morse 2007; Meynen 2009. Vanwege de beperkte omvang van dit schrijven zal dit onderwerp verder buiten beschouwing worden gelaten. Daarnaast is het de straf die primair een generaal-preventieve functie heeft, de maatregel heeft daarentegen primair een speciaal-preventieve functie, zie Jonkers e.a. 266 Mevis 2006, p. 720. 267 Wartna & Nagtegaal 2011, p. 278. 268 Kortmann 2011a, p. 166. 269 Artikel 1 Grondwet. 270 Bovenkerk & Yeşilgöz 2003, p. 9. 271 Corstens & Borgers 2011, p. 48. 264

45

zorgt de beperkte opsporingscapaciteit voor selectiviteit.272 Bovendien wordt gelijkheid enigszins gerelativeerd doordat we in Nederland daderstrafrecht kennen. Dit betekent dat ongelijkheid ook kan leiden tot een gerechtvaardigd onderscheid. Sprake is dus van een spanningsveld tussen gelijkheid en individualisering.273 Volgens Kortmann is de vraag daarom “hoe universalistisch een rechter moet zijn en hoe relativistisch hij mag zijn.”274 Omdat het EHRM275 in verschillende arresten concludeert dat gesproken kan worden van een gecombineerde schending van de artikelen 14 EVRM276 (discriminatieverbod) en 6 lid 1 EVRM (fair trial), blijkt dat bij schending van het recht op een eerlijk proces ook sprake kan zijn van een ongerechtvaardigd onderscheid.277 Volgens het Hof is een moderne samenleving gebaseerd op “principles of pluralism and respect for different cultures.”278 Het Hof voegt daaraan toe dat “a particularly egregious kind of discrimination and, in view of its perilous consequences, requires from the authorities special vigilance and a vigorous reaction. It is for this reason that the authorities must see all available means to combat racism, thereby reinforcing democracy's vision of a society in which diversity is not perceived as a threat but as a source of enrichment.”279 Volgens Ten Voorde volgt hieruit dat niet iedere vorm van onderscheid schending van artikel 14 EVRM (al dan niet in combinatie van artikel 6 lid 1 EVRM) oplevert: “Er kan immers een objectieve en redelijke rechtvaardiging voor onderscheid bestaan, waardoor van discriminatie in de zin van het verdrag geen sprake is.”280 5.2 Straftoemeting Aangezien het Hof meent dat een objectieve en redelijke rechtvaardiging voor onderscheid kan bestaan, is het de vraag wanneer hier sprake van is. Uit het voorgaande blijkt dat het Hof het beginsel van pluralisme omarmt, maar van belang is dat daarmee enkel wordt gedoeld op het bestrijden van

272

Corstens & Borgers 2011, p. 48. Buruma 2001, p. 28. 274 Kortmann 2011a, p. 166. 275 Europees Hof voor de Rechten van de Mens. 276 Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden. 277 Ten Voorde 2010, p. 989. 278 EHRM 13 december 2005, appl.nr. 55762/00 en 55974/00 (Timishev/Rusland). 279 EHRM 22 december 2009, appl.nr. 27996/06 en 34836/06 (Sedjić en Finci/Bosnië Herzegovina) § 43; EHRM 13 december 2005, appl.nr. 55762/00 en 55974/00 (Timishev/Rusland), § 56. 280 Ten Voorde 2010, p. 990. In algemene zin dient de rechter rekening te houden met de persoonlijke omstandigheden van de verdachte. Zo schrijft artikel 24 Sr bijvoorbeeld voor dat de rechter bij vaststelling van de geldboete rekening moet houden met diens draagkracht. 273

46

ongerechtvaardigd onderscheid.281 Volgens het Hof is het bijvoorbeeld niet toegestaan een onvoorwaardelijke gevangenisstraf op te leggen, enkel omdat van een voorwaardelijk opgelegde gevangenisstraf geen preventieve werking uit zou gaan. In de zaak Paraskeva Todorova tegen Bulgarije was derhalve sprake van schending van de artikelen 14 en 6 lid 1 EVRM, omdat de Bulgaarse rechtbank een Roma veroordeelde tot een onvoorwaardelijke gevangenisstraf aangezien deze meende dat de Romagemeenschap voorwaardelijke straffen niet als straf zou zien.282 Discriminatie bij de straftoemeting op grond van etniciteit is derhalve niet toegestaan. 5.3 Ontoerekenbaarheid: het culturele delict In algemene zin zijn Nederlandse strafrechters terughoudend met het toelaten van een culturele dimensie in hun overweging.283 Dit geldt in het bijzonder bij vaststelling van de toerekenbaarheid. Doorgaans speelt artikel 39 Sr geen rol bij culturele delicten: dat wil zeggen een gedraging die volgens het Nederlandse recht strafbaar is, maar die binnen de eigen sociale groep van de verdachte toelaatbaar is.284 Zowel het EHRM als de Nederlandse rechter en regering erkennen geen cultureel verweer.285 Volgens Bloemink is het onwenselijk om gedragingen die in een bepaalde cultuur worden getolereerd en begrepen als gedragingen te beschouwen die uit een geestelijke afwijking voortkomen.286 Daarmee wordt het - anders gezegd - gezien als een gebrek aan beschaving.287 Als het bestempelen van ‘gek’ bovendien nauw met de cultuur van de justitiabele verbonden is, kan dit als stigmatiserend worden ervaren en zich bovendien uitstrekken tot andere groepsgenoten.288 Vanwege het voorgaande is artikel 39 Sr geen geschikte schulduitsluitingsgrond voor plegers van culturele delicten.289 Cultuur en etniciteit spelen dus in beginsel alleen een rol bij de vaststelling van de ontoerekeningsvatbaarheid door de rechter indien deze factoren doorwerken in stoornissen, meer specifiek in de relatie tussen stoornis en delict.

281

Ten Voorde 2010, p. 992 EHRM 25 maart 2010, appl.nr. 37193/07 (Paraskeva Todorova/Bulgarije) § 38. 283 Bovenkerk & Yeşilgöz 2003, p. 3. 284 Strijbosch 1991. 285 Ten Voorde 2010, p. 992. Zie in dit kader bijvoorbeeld HR 25 maart 2008, NJ 2008, 195. In dit arrest werd het verweer gevoerd dat het in Angola gebruikelijk/normaal is dat kinderen worden geslagen. De HR ging hier niet in mee nu het slaan van kinderen in Angola niet rechtens geoorloofd is. Evenmin meende en mocht de verdachte menen dat die gedragingen naar Nederlands recht geoorloofd zou zijn. 286 Bloemink 1998, p. 55-56. 287 Ten Voorde 2007, p. 73. 288 Bloemink 1998, p. 55-56; Ten Voorde 2007, p. 73; Wolswijk 2010, p. 23. 289 Ten Voorde 2007, p. 74. 282

47

5.4 Doorwerking via rapportage Etniciteit en cultuur kunnen echter wel invloed hebben op de toerekeningsbeslissing via de gedragskundige rapportage. Om inzicht te verkrijgen in de persoon van de verdachte en diens geestesvermogens, kan de rechter een gedragskundige opdracht geven tot het opstellen van een advies. Uit onderzoek is gebleken dat het advies van de gedragskundige meestal door de rechter wordt overgenomen.290 Overigens dient daarbij opgemerkt te worden dat het de rechter is die de uiteindelijke beslissing neemt over de vragen zoals geformuleerd in de artikelen 248 en 350 Sv. De rechter maakt aldus een eigen afweging en vormt daarbij tevens een opvatting over het deskundigenoordeel.291 Dit betekent dat het advies van de gedragskundige niet per definitie hoeft door te werken in de uiteindelijke straftoemetingsbeslissing. Belangrijk is echter wel dat geen stelselmatige controle bestaat ten aanzien van het gedragskundig advies. De rechter kent immers een eigen deskundigheid en een eigen taak: hij kent het recht en beoordeelt de feiten. Een andere deskundigheid zou hij rechtens niet bezitten.292 Doordat het advies in beginsel niet inhoudelijk wordt getoetst, kan dit tot gevolg hebben dat misvattingen in de rapportage pro Justitia kunnen doorwerken in de straftoemetingsbeslissing van de rechter.293 Daardoor kan de rechter bij beoordeling van de mate van toerekeningsvatbaarheid, de sanctietoemeting en de verlengings- of beëindigingsbeslissing van de maatregel tot een andere, en mogelijke onjuiste, beslissing komen. Kleine verschillen in beoordeling kunnen uiteindelijk grote verschillen in sanctie en strafmaat tot gevolg hebben.294 5.4.1 Straftoemeting en maatregeloplegging Het reeds genoemde onderzoek van Vinkers e.a. toont aan dat verschillen (naar etniciteit) bestaan bij beoordeling van de (on)toerekeningsvatbaarheid van de onderzochte en het gegeven behandeladvies.295 De onderzoekers geven aan geen concrete verklaring te hebben. De totale prevalentie van psychiatrische stoornissen was ongeveer even hoog bij allochtone en autochtone onderzochten. Wel bleken bij verschillende etnische groepen andersoortige stoornissen te zijn vastgesteld.296 Verder

290

Overigens is in dit onderzoek gekeken naar de klinische rapportage, zie Boonekamp e.a. 2008. Corstens & Borgers 2011, p. 134. 292 Wiersinga 2002, p. 95. 293 Overigens bestaat wel de mogelijkheid tot contra-expertise, zie ook § 2.6. 294 Komen 2003, p. 136. 295 Vinkers e.a. 2011, p. 804; 809. 296 Vinkers e.a. 2011, p. 809. 291

48

noemen de onderzoekers factoren als verschil in hulpzoekgedrag,297 een selectiebias en onvoldoende culturele competentie van gedragsdeskundigen als mogelijke verklaringen.298 De commissie Visser uitte in 2006 haar zorg dat culturele misvatting mogelijk ook tot een andere sanctieoplegging zouden kunnen leiden.299 Een gebrek aan culturele competentie bij rapporteur of behandelaar kan leiden tot een verkeerde inschatting van de verdachte, wat vervolgens weer een andere sanctieoplegging tot gevolg kan hebben. De strafrechter kan bijvoorbeeld overgaan tot strafoplegging in plaats van het toewijzen van een maatregel en vice versa. Ook kan sprake zijn van een verkeerde inschatting van het vereiste beveiligingsniveau waardoor de verdachte mogelijk terecht komt in een te zwaar of te licht beveiligingsregime. Komen merkt daarom op dat “de resultaten van persoonlijkheidsonderzoeken zeer zorgvuldig moeten worden beoordeeld. Immers, beslissingen die genomen worden in de strafrechtspleging (…) hangen met elkaar samen en kunnen elkaar versterken.”300 5.4.2 Behandeling In deze paragraaf wordt kort aandacht besteed aan de behandeling. Een maatregel als de terbeschikkingstelling is primair gericht op beveiliging wat zo veel mogelijk wordt gerealiseerd door de behandeling en resocialisatie.301 De behandeling is daardoor gericht op een zodanige vermindering van de met de stoornis samenhangende gevaarlijkheid dat deze pas voldoende effectief wordt geacht indien de terugkeer in de maatschappij verantwoord is.302 Dat betekent dat naast de materiële verzorging aan de patiënt ook een aanbod tot behandeling wordt gedaan.303 De patiënt kan niet tot behandeling gedwongen worden tenzij de patiënt binnen de tbs-setting een gevaar vormt voor zichzelf of voor anderen.304 Het is daarom belangrijk dat de patiënt zelf gemotiveerd is met betrekking tot de behandeling.305 De behandeling is immers pas effectief wanneer het voldoende ‘veilig’ is de patiënt

297

Doordat allochtone verdachten minder vaak bekend zijn bij de ggz, is de kans op een gedwongen opname in een psychiatrisch ziekenhuis conform artikel 37 WvS in plaats van ambulante behandeling volgens Vinkers e.a. waarschijnlijk groter, zie Vinkers e.a. 2011, p. 809. 298 Vinkers e.a. 2011, p. 809; 810. In hoofdstuk 4 is gebleken dat (een gebrek aan) culturele competentie van de gedragskundige hierop in belangrijke mate van invloed kan zijn. 299 Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5, p. 123. 300 Komen 2003, p. 135-136. 301 Veurink 2009, p. 202. 302 Van Kuijck 2011, p. 20; artikel 2 lid 1 Beginselenwet verpleging tbs-gestelden (Bvt). 303 RSJ 2007, p. 9. 304 Van Marle 2011, p. 440. 305 Veurink 2009, p. 203.

49

terug te laten keren in de maatschappij.306 Indien de behandeling in dat opzicht niet effectief is, kan daardoor de vermindering van het recidivegevaar stagneren.

Culturele misinterpretaties en etnocentrisme kunnen ertoe leiden dat de patiënt niet begrepen wordt of zich onbegrepen voelt.307 Onbegrip kan de vertrouwensrelatie tussen patiënt en behandelaar verstoren.308 Wanneer de patiënt zelf niet gemotiveerd is en weigert mee te werken aan de behandeling, is in beginsel enkel sprake van verpleging. In dat geval wordt niet zozeer persoonsverandering nagestreefd en is veeleer sprake van stabilisatie van de stoornis.309 Verpleging richt zich op beveiliging op de korte termijn en is in mindere mate gericht op toekomstige speciale preventie.310 Wanneer motivatie ontbreekt omdat de patiënt niet begrepen wordt of zich onbegrepen voelt, kan de maatregel onnodig lang voortduren.311 In een dergelijk geval heeft de maatregel voornamelijk effect als (tijdelijke) beveiliging door uitsluiting.

Indien sprake is van een onvoldoende cultuursensitieve behandeling voor patiënten met een andere etnische of culturele achtergrond, kan dit invloed hebben op de beslissing tot verlenging of beëindiging van de strafrechtelijke maatregel. Volgens de Raad voor de Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming stelt goed begrip en juiste interpretatie van het gedrag van allochtone patiënten “bijzondere eisen aan behandeling en bejegening.”312 Speciale preventie is een belangrijk Nederlands strafdoel en in het bijzonder indien sprake is van maatregeloplegging.313 Indien onvoldoende begrip bestaat voor gedrag van patiënten met een andere etnische of culturele achtergrond, doet dit volgens de Raad afbreuk aan de doeltreffendheid van de behandeling. Het gevolg is dat hierdoor zowel risico’s ontstaan op maatschappelijk als individueel vlak.314 Verkeerde inschatting van de delictgevaarlijkheid door culturele misinterpretaties, kan veroorzaken dat iemand onterecht als gevaarlijk wordt beschouwd en op basis

306

De maatstaaf van ‘voldoende veilig’ is betrekkelijk relatief. Bij een voorspelling over de toekomst wordt de succeskans immers altijd in belangrijke mate bepaald door toeval, zie Philipse 2011, p. 401. 307 Zie ook § 4.3.4. 308 RSJ 2007, p. 7. 309 Van Marle 2011, p. 440. Overigens is bij het verstrijken van de tijd in algemene zin wel sprake van een vermindering van het recidiverisico. Het risico op delinquent gedrag neemt namelijk af bij opbouw van levensjaren. 310 Van Marle 2011, p. 440. 311 Zie ook de aanbeveling van de Raad voor de Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming: RSJ 2007, p. 11. 312 RSJ 2007, p. 7. 313 Mevis 2006, p. 136. 314 RSJ 2007, p. 7.

50

daarvan voor (te) lange tijd buiten de samenleving wordt gesloten.315 Andersom kan tevens een maatschappelijk risico ontstaan indien iemand onterecht als ongevaarlijk wordt beschouwd.316 Misinterpretaties kunnen aldus leiden tot vals positieve en vals negatieve beslissingen.317 5.5 Ongerechtvaardigd onderscheid? Het EHRM omarmt pluriformiteit en noemt het een bron van verrijking voor de democratische gemeenschap.318 Al het handelen dat hiermee in strijd is acht het Hof dan ook schadelijke voor een democratische samenleving.319 Volgens Ten Voorde betekent dit echter niet dat “strafmotivering in geval de verdachte behoort tot een etnische minderheidsgroep aan hogere kwaliteitseisen moet voldoen, uitgebreider moet zijn, of dat daarin meer rekening moet worden gehouden met de etnische of culturele achtergrond van de daad of dader.”320 Bovendien kan niet gesproken worden van discriminatie in de zin van artikel 14 EVRM indien sprake is van een objectieve en redelijke rechtvaardiging voor onderscheid.321 Gezien de voorgaande paragrafen kan geconcludeerd worden dat het strafrechtelijk ingrijpen in bepaalde gevallen niet werkt zoals voorzien en beoogd.322 De vraag is of dit leidt tot een ongerechtvaardigd onderscheid.

Mijns inziens is in sommige gevallen waarschijnlijk sprake van een ongerechtvaardigd onderscheid tussen personen met verschillende culturele en etnische achtergronden. Het feit dat het Hof meent dat niet per se meer rekening moet worden gehouden met de etnische of culturele achtergrond van de daad of dader doet hier niet aan af. Het is immers niet de vraag of en in hoeverre de rechter dergelijke factoren al dan niet meeweegt bij de straftoemetingsbeslissing, gebleken is namelijk dat veelal sprake kan zijn van doorwerking via de forensische rapportage. Indien het advies van de gedragskundige tot stand kan zijn gekomen op basis van cultuurgebonden misvattingen, is de kans op doorwerking in de beslissing van de rechter aanzienlijk. In een dergelijk geval is van een objectief en meetbaar onderscheid geen sprake en mist eveneens een redelijke rechtvaardiging. De onderzochte is in belangrijke mate 315

Boone 2012, p. 17. RSJ 2007, p. 7. 317 Van Marle 2011, p. 434. 318 EHRM 22 december 2009, appl.nr. 27996/06 en 34836/06 (Sedjić en Finci/Bosnie Herzegovina) § 43; EHRM 13 december 2005, appl.nr. 55762/00 en 55974/00 (Timishev/Rusland), § 56. 319 EHRM 6 juli 2005, appl.nr. 43577/98 en 43579/98 (Nachova e.a./Bulgarije), § 145. 320 Ten Voorde 2010, p. 992. Het Hof erkent, net als de Nederlandse regering en strafrechter, namelijk geen cultureel verweer. Zie voor meer informatie § 5.3. 321 Ten Voorde 2010, p. 990. 322 Zie ook Bovenkerk & Yeşilgöz 2003, p. 10; Komen 2003, p. 135-136. 316

51

afhankelijk van de culturele competentie van de onderzoeker. Deze competentie bestaat onder gedragsdeskundigen niet in gelijke mate. In het geval dat een verkeerde inschatting veroorzaakt wordt door het gebruik van testmateriaal met een culturele bias, is evenmin sprake van een redelijke rechtvaardiging voor onderscheid. Immers, geschikter testmateriaal zou tot een beter inzicht kunnen leiden. Wanneer dit een discriminatoir effect teweegbrengt is dit niet gewenst. Het uitgangspunt van het Hof is immers dat een democratische samenleving is gebaseerd op “principles of pluralism and respect for different cultures.”323

Een advies gebaseerd op cultuurgebonden misvattingen kan leiden tot een maatschappelijk risico en benadeling van toekomstige slachtoffers. Ook kunnen hierdoor onbedoeld grote verschillen in strafsoort en strafmaat ontstaan. De onderzochte of patiënt is daarbij afhankelijk van beschikbaar testmateriaal en de culturele competentie van de gedragskundige. Gebleken is dat twijfels bestaan over een evenredige verdeling van de culturele competenties van gedragsdeskundigen alsook met betrekking tot de kwaliteit daarvan.324 Hierdoor heeft niet iedereen in gelijke mate kans op een gelijke behandeling. Indien dit leidt tot een andere sanctietoemeting, strookt dit niet met de artikelen 6 lid 1 en 14 EVRM respectievelijk artikel 1 Grondwet en kan gesproken worden van een ongerechtvaardigd onderscheid. 5.6 Conclusie De rechter houdt zich bij vaststelling van de ontoerekeningsvatbaarheid - naar mijn idee terecht - vast aan een universalistisch uitgangspunt. De culturele en etnische achtergrond van de verdachte kan wel doorwerken in de straftoemetingsbeslissing, maar doet dat mogelijk vooral via de rapportage van de gedragskundige. Cultuur en etniciteit beïnvloeden op die manier - net als in de forensische psychiatrie ook de straftoemetingsbeslissing van de rechter. Het advies van de gedragskundige wordt meestal door de rechter gevolgd.325 Wanneer in een rapportage sprake is van een cultuurgerelateerde misvatting, betekent dit dat risico bestaat op doorwerking van de misvatting in de straftoemetingsbeslissing van de rechter.326 De onderzochte is bij beoordeling van diens persoonlijkheid en geestesvermogens afhankelijk van de culturele competentie van de rapporteur.

323

Zie bijvoorbeeld EHRM 13 november 2007, appl.nr. 57325/00 (D.H. e.a./ Tsjechië), § 175. Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5; RSJ 2007; Vinkers e.a. 2011. 325 Boonekamp e.a. 2008, p. 294-303. 326 Komen 2003, p. 135. 324

52

Mis(ver)standen bij rapportage en behandeling kunnen leiden tot foutieve beslissingen. Dit kan leiden tot een ongerechtvaardigd onderscheid tussen personen met verschillende culturele achtergronden en etniciteiten. Dit brengt de rechtspositie van de onderzochte of patiënt in gevaar. Vals negatieve en vals positieve beslissing kunnen bovendien ook op maatschappelijk niveau risico opleveren. Met het oog op strafdoelen werkt de maatregel mogelijk zelfs contraproductief: als iemand ten onrechte gevaarlijk wordt ingeschat treft de maatregel geen doel. Indien iemand onterecht ongevaarlijk wordt ingeschat, is sprake van benadeling van een eventueel toekomstig slachtoffer. Als de beoordeling van een persoon gebaseerd is op misvattingen, wordt de kans op vals positieve en vals negatieve beslissingen groter. Verbetering van de culturele competentie kan derhalve bijdragen aan vermindering van de kans op foutieve beslissingen.

53

6. Conclusies en aanbevelingen In deze thesis staat de vraag centraal in hoeverre etniciteit en cultuur het onderzoek naar de geestesvermogens in het kader van de rapportage pro Justitia kunnen beïnvloeden en wat de gevolgen daarvan kunnen zijn voor het vaststellen van de mate van toerekeningsvatbaarheid, het recidivegevaar en de straftoemetingsbeslissing van de rechter. Aanleiding voor dit onderzoek was de oproep tot interculturalisatie van de forensische psychiatrie in diverse (wetenschappelijke) stukken.327 Zo wees de commissie Visser in haar rapport op het risico van cultuurgebonden misinterpretaties bij de beoordeling van de relatie tussen geestelijke stoornis en delict en stelt de Raad voor de Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming dat cultuurgebonden misvattingen zowel tot een individueel als maatschappelijk risico kunnen leiden.328 Recent onderzoek heeft aangetoond dat sprake lijkt te zijn van verschillen tussen personen met een Nederlandse en niet-Nederlandse achtergrond bij beoordeling van de mate van toerekeningsvatbaarheid en het door de deskundige(n) gegeven advies.329 Deze onderzoeksresultaten roepen bij mij de vraag op wat dit nu concreet betekent voor de rechtspositie van de verdachte, de beoordeling van de geestesvermogens door de rapporteur en de uiteindelijke straftoemetingsbeslissing van de rechter. 6.1 Conclusies Uit het voorgaande is gebleken dat in de algehele strafrechtsketen gesproken kan worden van een oververtegenwoordiging van bepaalde etnische groepen. Dit geldt ook voor de verdachten- en daderpopulatie in de forensische psychiatrie. Dit betekent dat een substantieel deel van de verdachtenen daderpopulatie van niet-Nederlandse afkomst is. Psychiatrische ziektebeelden kennen wel universele aspecten, maar zijn niet per definitie uniform. Testmateriaal is niet altijd geschikt voor vertaling en bovendien sterk op westers onderwijs geënt. Een verstoord communicatieproces kan leiden tot misinterpretaties en etnocentrisme. De verwachting is dat het aandeel personen met een nietNederlandse achtergrond in de toekomst enkel zal toenemen. Dit maakt duidelijk dat interculturalisatie van de forensische psychiatrie een urgente issue is.

327

Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5; RSJ 2007; Vinkers, 2011 Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5, p. 24; RSJ 2007, p. 7. 329 Vinkers e.a. 2011, p. 801-811. 328

54

De rechter kan zich bij de beoordeling van de persoon van de verdachte en diens omstandigheden beroepen op de kennis en kunde van de gedragsdeskundige(n). Het vaststellen van de mate van toerekeningsvatbaarheid behoort tot het exclusieve domein van de rechter en daarbij steunt de rechter in belangrijke mate op het advies in de rapportage pro Justitia. De rechter neemt het advies van de gedragskundige(n) meestal over. Dit betekent dat de rapportage pro Justitia een belangrijke rol speelt in het Nederlandse strafrecht en bovendien een grote invloed kan hebben op de straftoemetingsbeslissing van de rechter. Hoewel dit niet per definitie het geval hoeft te zijn,330 kunnen misvattingen bij het rapporteren pro Justitia doorwerken in de straftoemetingsbeslissing van de rechter. In het verdere verloop van het strafproces bestaat bovendien geen natuurlijk correctiemechanisme aangezien de rechter (rechtens) niet de expertise heeft de inhoud van het rapport zelfstandig te beoordelen.

Cultuur en etniciteit kunnen op verschillende manieren een rol spelen bij het rapporteren pro Justitia. Ten eerste kunnen cultuur en etniciteit de presentatie van de psychopathologie bij de verdachte beïnvloeden. Dit zou mogelijk kunnen leiden tot een andere diagnose en een ander advies aan de rechter. Westermeyer, hoogleraar sociale psychiatrie aan de University of Zurich, benoemt dat “psychiatry is still in the era of ‘national psychiatries’.”331 Wanneer dit wordt toegepast over de grenzen van het eigen land of de eigen cultuur, kan bij diagnosticering een gevaar van misinterpretatie van de ziekteverschijnselen ontstaan. Ten tweede spelen cultuur en etniciteit een rol bij de communicatie tussen de verdachte en de rapporteur. Misinterpretaties kunnen zich bij een van de gesprekspartijen voordoen, maar ook kan sprake zijn van een wederzijds misduiding. Wanneer de communicatie tussen gesprekspartijen gebaseerd is op misinterpretaties, kan dit een wederzijds versterkend effect hebben. Ten slotte kan de rol van de rapporteur door de verdachte op verkeerde wijze worden geïnterpreteerd. Wederzijdse vooroordelen kunnen een vertrouwensrelatie tussen de verdachte en de rapporteur in de weg staan. Wanneer de verdachte zich afwachtend opstelt vanwege een gebrekkige vertrouwensrelatie, kan een westerse rapporteur dit zijn beurt interpreteren als teken van onvoldoende motivatie. De mate waarin cultuur en etniciteit van invloed zijn bij het rapporteren pro Justitia is (mede) afhankelijk van de culturele competentie van de rapporteur. De verdachte is afhankelijk van de rapporteur om tijdens de communicatie tot een gemeenschappelijk referentiekader te komen.

330 331

Zie § 5.4. Westermeyer 2007, p. 121.

55

Het is aannemelijk dat miscommunicaties kunnen leiden tot adviesverschillen wat zijn doorwerking kan kennen in de straftoemetingsbeslissing van de rechter. Dit kan belangrijke consequenties hebben voor de individuele verdachte, maar ook voor de maatschappij. De vraag is echter of sprake is van een gerechtvaardigd onderscheid wanneer verschillen in beoordeling ontstaan als gevolg van een gebrek aan culturele competentie bij de onderzoeker. Mijns inziens is dat niet het geval. Ten eerste is geen sprake van een objectief en meetbaar onderscheid indien dit voortvloeit uit een misvatting. Een verkeerde inschatting van een persoonlijkheid kan daarnaast worden gemaakt omdat het gebruikte testmateriaal op westers onderwijs is geënt of culturele bias heeft. Wanneer dit het testresultaat beïnvloedt, is geen sprake van een redelijke rechtvaardiging voor onderscheid. Immers, geschikter testmateriaal zou tot een beter inzicht kunnen leiden. In een dergelijk geval is sprake van discriminatie op grond van (etnische) afkomst. Dat is volgens het EHRM niet toegestaan. Tot slot is de verdachte in belangrijke mate afhankelijk van de competentie van de onderzoeker aangezien sprake is van een gedwongen forensisch kader. Voor de verdachte is het belangrijk in hoeverre de onderzoeker zich bewust is van het eigen etnocentrische reflex. De ene onderzoeker zal zich hier bewuster van zijn dan een ander. Hierdoor kunnen in gelijke gevallen ongelijke adviezen worden uitgebracht.

Gebleken is dat de psychiatrie zelf tot op heden voornamelijk westers georiënteerd is. Interculturalisatie is derhalve lastig te bereiken. Wel is het aannemelijk dat miscommunicaties en -interpretaties verschillen bij het rapporteren pro Justitia in de hand kunnen werken. Dit wordt op een later moment in het strafproces in beginsel niet gecorrigeerd, aangezien de rechter het advies van de deskundige meestal overneemt. Cultuursensitiviteit in de forensische psychiatrie en verbetering van de culturele competentie van individuele rapporteurs zou het risico op cultuurgebonden misinterpretaties bij de beoordeling van de relatie tussen geestelijke stoornis en delict kunnen verkleinen. Gebleken is dat etniciteit en cultuur het rapporteren pro Justitia op verschillende beoordelings- en beslismomenten kunnen beïnvloeden. Het verkleinen van bestaande verschillen zal derhalve geen gemakkelijke opgave zijn. Toch meen ik dat op verschillende gebieden winst behaald kan worden. 6.2 Aanbevelingen Een belangrijk aandachtspunt is het verbeteren van de culturele competentie van rapporteurs en behandelaars. Gedeeltelijk ligt deze taak bij de onderzoekers zelf. Bewustwording van het eigen etnocentrische reflex is daarbij een belangrijk uitgangspunt. Daarnaast is het zaak dat een interculturalisatiebeleid wordt ontwikkeld op meer structurele basis. Een belangrijke taak is daarin 56

weggelegd voor een overkoepelende organisatie als het NIFP en afzonderlijke tbs-instellingen. Volgens de Raad dient dit plaats te vinden vanuit centraal niveau. Een interculturalisatiebeleid zou vaak dood bloeden wanneer dit wordt overgelaten aan (tijdelijke) projectgroepen.332 Meer aandacht voor de rol van cultuur en etniciteit in de forensische psychiatrie zorgt bovendien voor bewustwording bij individuele rapporteurs en instanties. Het is aan te raden een centraal informatiepunt - specifiek voor de forensische zorg333 - op te richten waar individuele rapporteurs hun vragen kunnen voorleggen, bijvoorbeeld binnen het NIFP. Tot slot moeten ook rechters bedacht zijn op de invloed van cultuurgerelateerde misvattingen op het advies in de rapportage pro Justitia en daarmee mogelijk ook op de eigen straftoemetingsbeslissing. Wellicht is bijscholing voor deze beroepsgroep tevens gewenst omdat gebleken is dat een natuurlijk correctiemechanisme in beginsel ontbreekt.334 Hoewel naar verwachting tal van praktische aanbevelingen bestaan,335 ligt het mijns inziens niet in de rede deze enkel op basis van een literatuuronderzoek te formuleren. Mijn belangrijkste aanbeveling is dan ook van wetenschappelijke aard. Uit deze overzichtstudie is gebleken dat zich moeilijkheden voordoen bij het rapporteren van verdachten met een niet-Nederlandse achtergrond. Een literatuurstudie leent zich naar mijn idee niet voor het bieden van concrete oplossingen. Voor beter inzicht in de problematiek alsook voor relevante oplossingen is empirisch onderzoek vereist. Vinkers e.a. stellen vast dat verschillen bij het rapporteren bestaan, maar verklaren deze niet. Verschillen op basis van misvattingen zijn ongewenst en kunnen een discriminatoir effect bewerkstelligen. Ditzelfde geldt voor het effect op de straftoemetingsbeslissing. Hoewel de invloed op de beslissing van de rechter zeer waarschijnlijk lijkt, is het daadwerkelijke effect (nog) niet gemeten. Met inachtneming van recent (empirisch) onderzoek336 naar verschillen in straftoemeting bij soortgelijke zaken, levert dit zeker een interessant gezichtspunt op.

332

RSJ 2007, p. 29. Het kenniscentrum (algemene) interculturele zorg (zie <www.mikadonet.nl>) is per 1 oktober 2013 gestopt met activiteiten en projecten. Het onderwerp is bijvoorbeeld ook onder de aandacht van het Expertisecentrum Forensische Psychiatrie (EFP), zie . 334 In de Rechtspraak is geen sprake van een verplicht puntensysteem met betrekking tot bijscholing. Het volgen van cursussen is derhalve facultatief. Dit betekent dat ook gradaties kunnen bestaan ten aanzien van cultuursensitiviteit bij rechters. Wellicht zou verplichte bijscholing omtrent de invloed van cultuur bij het gedragskundig rapporteren in de forensische psychiatrie in meer of mindere mate een correctiemechanisme kunnen bewerkstelligen. 335 Zie bijvoorbeeld het rapport van de RSJ (2007). 336 Zie Wermink e.a. 2012. 333

57

6.3 Ter afsluiting: beantwoording onderzoeksvraag Ter afsluiting van de conclusie zal een kort en bondig antwoord op de onderzoeksvraag worden geformuleerd. Deze vraag luidt als volgt: In hoeverre beïnvloeden etniciteit en cultuur het onderzoek naar de geestesvermogens in het kader van de rapportage pro Justitia en wat zijn de gevolgen daarvan voor het vaststellen van de mate van toerekeningsvatbaarheid, het recidivegevaar en de straftoemetingsbeslissing van de rechter? Etniciteit en cultuur kunnen het onderzoek naar de geestesvermogens in belangrijke mate beïnvloeden. Onderzoek toont aan dat verschillen bestaan in het advies omtrent de mate van toerekeningsvatbaarheid en het gewenste behandelkader tussen mensen met een Nederlandse en niet-Nederlandse achtergrond. Deze verschillen kunnen deels worden verklaard door cultuurgebonden misverstanden tussen de rapporteurs en onderzochten.

Moeilijkheden doen zich voor op communicatief en relationeel vlak. Daarnaast spelen ook factoren als ziekteverklaring, -presentatie en diagnose een rol. Verbetering van de culturele competentie zou een vermindering van de gevonden verschillen tot gevolg kunnen hebben. Dat dergelijke verschillen hun doorwerking kunnen vinden in de straftoemetingsbeslissing van de rechter, is een redelijke veronderstelling omdat het advies in de rapportage pro Justitia in de meeste gevallen wordt overgenomen. Daardoor kan ook verschil bestaan in sanctietoemeting en maatregeloplegging. Hoewel het Nederlandse strafrecht voorschrijft dat rekening moet worden gehouden met de persoonlijkheid en omstandigheden van de verdachte, is niet ieder onderscheid gerechtvaardigd. Discriminatie op grond van etniciteit is niet toegestaan. Een cultuursensitieve bejegening van verdachten met een nietNederlandse achtergrond kan het verschil mogelijk verminderen. Verbetering van de culturele competentie van rapporteurs en behandelaars is daarom gewenst.

58

Literatuur APA 2000. American Psychiatric Association (APA), Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-IV-TR, Washington DC: APA 2000. Andrews, Slade & Peters 1999. G. Andrews, T. Slade & L. Peters, ‘Classification in psychiatry: ICD-10 versus DSM-IV’, British Journal of Psychiatry, 1999-174, p. 3-5. Argyle 1972. M. Argyle, ‘Nonverbal communication in human social interaction’, in: Hinde, R. (red.), Nonverbal communication, New York: Cambridge University Press 1972. Barendregt 2011. M. Barendregt, ‘Pro Justitia-rapportage in klinisch verband’, in: H. Groen, M. Drost & H.L.I. Nijman (red.), Handboek forensische geestelijke gezondheidszorg, Utrecht: De Tijdstroom 2011, p. 41-53. Beukers 2010. M.M. Beukers, ‘De psychische stoornis in het strafrecht’, in: B.A. Blansjaar, M.M. Beukers & W.F. Kordelaar (red.), Stoornis en delict, Utrecht: De Tijdstroom 2010, p. 9-27. Birdwhistell 1970. R.L. Birdwhistell, Kinesics and Context. Philadelphia: University of Pennsylvania Press 1970. Bloemink 1998. S. Bloemink, Cultureel verweer, in: G. Anders e.a. (red.), De onvermijdelijkheid van rechtspluralisme, Nijmegen: Ars Aequi Libri 1998, p. 53-68. Blokland e.a. 2010. A. Blokland, K. Grimbergen, W. Bernasco & P. Nieuwbeerta, ‘Criminaliteit en etniciteit. Criminele carrières van autochtone en allochtone jongeren uit het geboortecohort 1984’, Tijdschrift voor Criminologie, 2010(52)-2, p. 122-152. Blom e.a. 2005. M. Blom, J. Oudhof, R.V. Bijl & B.F.M. Bakker, Verdacht van criminaliteit. Allochtonen en autochtonen nader bekeken. Den Haag: WODC/CBS 2005. Bochhah e.a. 2005. N. Bochhah, W. Kort & H. Seddic (red.), Toepasbaarheid van enkele psychologische tests bij personeelsbeoordeling bij etnische minderheden, Rotterdam: LBR/NPI 2005. Boon & Colijn 2002. A.E. Boon & S. Colijn, Adolescents in residential psychiatric care: treatment outcome, social support and cultural background. Results from the Laanzicht research project, Proefschrift Universiteit Leiden 2002. Boone 2002. M.M. Boone, Leren diversifiëren. Reclassering en culturele diversiteit, Utrecht: Willem Pompe Instituut 2002. Boone 2012. M.M. Boone, Eigen boeven eerst. Insluiting en uitsluiting van sanctietoepassing (oratie Groningen), Den Haag: Eleven International Publishing 2012. Boonekamp e.a. 2008. J. Boonekamp, M. Barendregt, M. Spaans, E. de Beurs & Th. Rinne, ‘Hoe gebruikt de rechtbank de PBCrapportage? Een onderzoek naar PBC-rapporten van 2000-2005’, Sancties, 2008-5, p. 294-303. Borghans & Ter Weel 2003. L. Borghans & W. ter Weel, ‘Criminaliteit en etniciteit’, Economisch Statische Berichten, 2003(88)-4419, p. 548-550.

59

Bovenkerk 2003. F. Bovenkerk, ‘Over de oorzaken van allochtone misdaad’, in: F. Bovenkerk, M. Komen & Y. Yeşilgöz (red.), Multiculturaliteit in de strafrechtspleging, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2003, p. 29-58. Bovenkerk & Yeşilgöz 2003. F. Bovenkerk & Y. Yeşilgöz, ‘Nieuwe strafrechtsproblemen in Nederland’, in: F. Bovenkerk, M. Komen & Y. Yeşilgöz (red.), Multiculturaliteit in de strafrechtspleging, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2003, p. 127. Buruma 2001. Y. Buruma, ‘Sanctioneren, een autonome beslissing van de rechter?’, In: K.D. Lünnemann, P.M. Schuyt & L. van Wifferen, Diversiteit van sanctioneren, Gouda: Quint 2001. Centraal Bureau voor de Statistiek 2012. Centraal Bureau voor de Statistiek, Jaarrapport integratie 2012, Den Haag/Heerlen: CBS 2012. Corstens & Borgers 2011. G.J.M. Corstens & M.J. Borgers, Het Nederlandse strafprocesrecht, Deventer: Kluwer 2011. Dorelijers 2011. Th.A.H. Dorelijers, ‘Jeugdige delinquenten met psychische stoornissen: epidemiologie, diagnostiek en behandeling’, in: H. Groen, M. Drost & H.L.I. Nijman (red.), Handboek forensische geestelijke gezondheidszorg, Utrecht: De Tijdstroom 2011, p. 107-117. Emmerink (van) 2007. J.L. van Emmerink, ‘Voorspellen van delictrecidive in de forensische psychiatrie: risicotaxatie’, in: B.C.M. Raes & F.A.M. Bakker, De psychiatrie in het Nederlandse recht, Deventer: Kluwer 2007, p. 205-222. Giel 1996. R. Giel, ‘DSM-IV of ICD-10, een schijnprobleem?’, Tijdschrift voor Psychiatrie, 1996(38)-6, p. 418-423. Haan (de) & Bovenkerk 2001. W. de Haan & F. Bovenkerk, ‘Moedwil en misverstand. Overschatting en onderschatting van allochtone criminaliteit in Nederland’, Tijdschrift voor Criminologie, 1993(35)-3, p. 277-300. Habermas 1971. J. Habermas, Theorie und Praxis, Frankfurt am Main: Suhrkamp 1971. Habermas 1973. J. Habermas, ‘Wahrheitstheorien’, in: Fahrenbach, H. (Hrsg.), Wirklichkeit und Reflexion, Pfüllingen: Neske 1973, p. 211-265. Hirschi 1969. T. Hirschi, Causus of delinquency, Berkely: University of California Press 1969. Jennissen & Blom 2007. R.P.W. Jennissen & M. Blom, Allochtone en autochtone verdachten van verschillende delicttypen nader bekeken. Den Haag: WODC 2007. Jennissen 2009. R.P.W. Jennissen, Criminaliteit, leeftijd en etniciteit. Over de afwijkende leeftijdsspecifieke criminaliteitscijfers van in Nederlands verblijvende Antillianen en Marokkanen. Den Haag: WODC 2009. Jonkers e.a. W.H.A. Jonkers e.a. (red.), Het penitentiair recht, Deventer: Kluwer (losbandige uitgave). Kirmayer & Minas 2000. L.J. Kirmayer & H. Minas, ‘The future of cultural psychiatry: an international perspective’, Canadian Journal of Psychiatry, 2000(45)-5, p. 438-446. Knipscheer & Kleber 2005. J.W. Knipscheer & R.J. Kleber, ´Migranten in de ggz: empirische bevindingen rond gezondheid, hulpzoekgedrag, hulpbehoeften en waardering van zorg’, Tijdschrift voor Psychiatrie, 2005(47)-11, p. 753759. Knoop (van der) & Elzinga 2011. J. van der Knoop & H. Elzinga, De daling van het aantal opleggingen van de PIJ-maatregel nader beschouwd (eindrapport), Groningen: Rijksuniversiteit Groningen/Dutch Group/Decide (WODC) 2011.

60

Komen 2003. M. Komen, ‘Psychiatrische rapportage Pro Justitia’, in: F. Bovenkerk, M. Komen & Y. Yeşilgöz (red.), Multiculturaliteit in de strafrechtspleging, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2003, p. 125-136. Komen & Van Schooten 2006. M. Komen & E. van Schooten, ‘Allochtone jongeren gemiddeld langer vast’, Nederlands Juristenblad, 2006(81)-25, p. 1352-1355. Kordelaar (van) 2000. W.F. van Kordelaar, ‘Over de ontwikkelingen van richtlijnen voor de besluitvorming’, in: T.I. Oei & M.S. Groenhuijsen (red.), Forensische psychiatrie anno 2000. Actuele ontwikkelingen in breed perspectief, Deventer: Gouda Quint 2000, p. 97-118. Kordelaar (van) 2002. W.F.J.M. van Kordelaar, Beslissingsondersteuning onderzoek Geestvermogens in het strafrecht voor volwassenen, Deventer: Kluwer 2002. Kordelaar (van) 2007. W.F. van Kordelaar, ‘Het psychologisch onderzoek pro Justitia’, in: B.C.M. Raes & F.A.M. Bakker, De psychiatrie in het Nederlandse recht, Deventer: Kluwer 2007, p. 89-112. Kordelaar (van) 2010. W.F. van Kordelaar, ‘Het deskundigenonderzoek’, in: B.A. Blansjaar, M.M. Beukers & W.F. Kordelaar (red.), Stoornis en delict, Utrecht: De Tijdstroom 2010, p. 29-41. Kordelaar (van) & Veurink 2008. W.F. van Kordelaar & G.R.C. Veurink, ‘De indicatiestelling voor gedragskundige expertise’, in: J.J.C. van Marle, P.A.M. Mevis & M.J.F. van der Wolf (red.), Gedragskundige rapportage in het strafrecht, Deventer: Kluwer 2008, p. 125-154. Korf 2001. D.J. Korf, ‘Witte allochtonen en zwarte autochtonen: etniciteit en criminaliteit in Nederland’, Delikt en Delinkwent, 2001(31)-6, p. 531-547. Kortmann 1995. F.A.M. Kortmann, ‘Psychopathologie, cultuur en omgeving’, Tijdschrift voor Psychiatrie, 1995(37)-3, p. 314. Kortmann 2002. F.A.M. Kortmann, ‘Psychiatrie in een multiculturele samenleving’, in: J. Lucassen & A. de Ruijter, Nederland multicultureel en pluriform? Een aantal conceptuele studies, Amsterdam: Aksant 2002, p. 141176. Kortmann 2005a. F.A.M. Kortmann, ‘Interculturalisatie van de forensische psychiatrie: hulpverlening aan allochtone patiënten’, in: C. de Ruiter & M. Hildebrand, Behandelstrategieën bij forensisch-psychiatrische patiënten, Houten: Bogn Stafleu van Loghum 2005, p. 126-138. Kortmann 2005b. F.A.M. Kortmann, ‘Meetinstrumenten in de transculturele psychiatrie’, Tijdschrift voor Psychiatrie, 2005(47)-11, p. 787-793. Kortmann 2010. F.A.M. Kortmann, Transculturele psychiatrie. Van praktijk naar theorie, Assen: Koninklijke Van Gorcum BV 2010. Kortmann 2011a. F.A.M. Kortmann, ‘Transculturele hulpverlening’, in: H. Groen, M. Drost & H.L.I. Nijman (red.), Handboek forensische geestelijke gezondheidszorg, Utrecht: De Tijdstroom 2011, p. 163-174. Kortmann 2011b. F.A.M. Kortmann, ‘Een theoretisch model voor transculturele psychiatrie’, Tijdschrift voor Psychiatrie, 2011(53)-6, p. 355-364.

61

Kromhout & Van San 2003. M. Kromhout & M. van San, Schimmige werelden. Nieuwe etnische groepen en jeugdcriminaliteit. Den Haag: WODC/Boom Juridische Uitgevers 2003. Kuijck (van) 2011. Y.A.J.M. van Kuijck, ‘Juridische kaders voor de geestelijke gezondheidszorg van de forensische patiënt’, in: H. Groen, M. Drost & H.L.I. Nijman (red.), Handboek forensische geestelijke gezondheidszorg, Utrecht: De Tijdstroom 2011, p. 13-28. Lamme 2008. V.A.F. Lamme, ‘Controle, vrije wil en andere kletskoek’, Justitiële Verkenningen, 2008(34)-1, p. 76-88. Libet 1999. B. Libet, ‘Do we have free will?’, Journal of Consciousness Studies, 1999-6(8), p. 47-57. Lionells 1993. M. Lionells, ‘Making culture and making people: comparative constructivism’, Contemporary Psychoanalysis, 1993(29)-2, p. 271-288. Marle (van) 2007. H.J.C. van Marle, ‘Het strafrechtelijk psychiatrisch gedragskundigenonderzoek’, in: B.C.M. Raes & F.A.M. Bakker, De psychiatrie in het Nederlandse recht, Deventer: Kluwer 2007, p. 113-136. Marle (van) 2011. H.J.C. van Marle, ‘Geklemd tussen beveiliging en behandeling: de tbs in 2011’, in: H. Groen, M. Drost & H.L.I. Nijman (red.), Handboek forensische geestelijke gezondheidszorg, Utrecht: De Tijdstroom 2011, p. 433-450. Merton (1938) 1968. R.K. Merton, ‘Social structure and anomie’, in: D.R. Cressey & D.A. Ward (red.), Delinquency, Crime and Social Process, New York: Harper & Row (1938) 1969, p. 254-284. Mevis 2006. P.A.M. Mevis, Capita Strafrecht. Een thematische inleiding, Nijmegen: Ars Aequi Libri 2006. Meynen 2009. G. Meynen, ‘De vrije wil in de forensische psychiatrie’, Tijdschrift voor Psychiatrie, 2009(51)-12, p. 873881. Meynen 2013a. G. Meynen, Mad or bad? Over de grenzen van de psychiatrie (oratie Tilburg), Tilburg: PrismaPrint Tilburg University 2013. Meynen 2013b. G. Meynen, ‘Een juridische standaard voor ontoerekeningsvatbaarheid?’, Nederlands Juristenblad, 2013(88)-21, p. 1384-1389. Mooij 2004. A.W.M. Mooij, Toerekeningsvatbaarheid: over handelingsvrijheid, Amsterdam: Boom 2004. Mooij 2005. A.W.M. Mooij, ‘De vraag naar de toerekeningsvatbaarheid’, Ontmoetingen: Voordrachtenreeks Van Het Lutje Psychiatrisch-Juridisch Gezelschap, Groningen: Rijksuniversiteit Groningen 2005-11, p. 7-20. Mooij 2007. A.W.M. Mooij, ‘Toerekeningsvatbaarheid’, in: B.C.M. Raes & F.A.M. Bakker, De psychiatrie in het Nederlandse recht, Deventer: Kluwer 2007, p. 83-87. Morse 2007. S.J. Morse, ‘The non-problem of free will in forensic psychiatry and psychology’, Behavioral Sciences & the Law, 2007-25, p. 203–220. Mulbregt (van) 2009. J. van Mulbregt, ‘Over toerekenen en afrekenen’, in: F. Koenraadt & I. Weijers (red.), Vrijheid en verlangen. Liber Amicorum Prof. dr. Antoine Mooij, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2009, p. 273292.

62

Oploo (van) 2013. L.E. van Oploo, In de huiskamer van de rechter. Culturen ter terechtzitting (master thesis Universiteit Utrecht) 2013. Oude Breuil 2011. B.C. Oude Breuil, ‘Alles stroomt…? Over ‘cultuur’ in de culturele criminologie’, Tijdschrift over Cultuur & Criminaliteit, 2011(1)-0, p. 18-33. Panhuis (van) 1994. P.J.A. van Panhuis, ‘Van de gek, de wijzen en vooral de vragen - over de Pro Justitia rapportage in het strafrecht’, Proces, 1994(73)-10, p. 187-192. Panhuis (van) 2000. P.J.A. van Panhuis, ‘De vraagstelling in de Pro Justitia rapportage opnieuw bekeken’, Proces, 2000(79)-7/8, p. 103-105. Philipse 2011. M.W.G. Philipse, ‘Risicotaxatie in de forensische psychiatrie: Principes, doelen en instrumenten’, in: H. Groen, M. Drost & H.L.I. Nijman (red.), Handboek forensische geestelijke gezondheidszorg, Utrecht: De Tijdstroom 2011, p. 399-418. Procee 1991. H. Procee, Over de grenzen van culturen, Meppel: Boom Amsterdam 1991. RSJ 2007. Raad voor de Strafrechtstoepassing (RSJ), Als niemand begrijpt wat ik bedoel. Omgaan met allochtonen in de tbs, advies van 12 november 2007. Rossum (van) 2005. W. van Rossum, Verschijnen voor de rechter. Hoe het hoort en het ritueel van Turkse verdachten in de rechtszaal, Amsterdam: Uitgeverij Duizend & Een 1998. Rovers 1999. R. Rovers, Klassenjustitie. Overzicht van onderzoek naar selectiviteit in de Nederlandse strafrechtsketen, Rotterdam: Erasmus Universiteit Rotterdam, Fac. Rechtsgeleerdheid 1999. Schrier 2013. A.C. Schrier, Depression and anxiety in migrants in the Netherlands. Population studies on diagnosis and risk factors, Amsterdam: Vrije Universiteit 2013. Sellin 1938. T. Sellin, Culture conflict and crime, New York: Social Science Research Council 1938. Siesling 2006. M. Siesling, Multiculturaliteit en verdediging in strafzaken, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2006. Simon & Ahn-Redding 2006. R.J. Simon & I. Ahn-Redding, The Insanity Defense the World Over, Lanham MD: Lexington Books 2006. Strijbosch 1991. F. Strijbosch, ‘Culturele delicten in de Molukse gemeenschap’, Nederlands Juristenblad, 1991-16, p. 666672. Tervoort 2011. M.G.A. Tervoort, ‘Behandelbaarheid’, in: H. Groen, M. Drost & H.L.I. Nijman (red.), Handboek forensische geestelijke gezondheidszorg, Utrecht: De Tijdstroom 2011, p. 137-152. Tseng 2007. W-S. Tseng, ‘Culture and psychopathology: general view’, in: Bhugra & Bhui (red.), Textbook of cultural Psychiatry, New York: Cambridge University Press 2007, p. 95-112. Vandereycken & Van Deth 2011. W. Vandereycken & R. van Deth, Psychiatrie. Van diagnose tot behandeling, Houten: Bohn Stafleu van Loghum 2011. Veer (van der) & Canton 2011. T.S. van der Veer & W.J. Canton, ‘Pro Justitia-rapportage’, in: H. Groen, M. Drost & H.L.I. Nijman (red.), Handboek forensische geestelijke gezondheidszorg, Utrecht: De Tijdstroom 2011, p. 29-40.

63

Vermeulen 2001. H. Vermeulen, Etnisch-culturele diversiteit als 'feit' en norm (oratie Amsterdam), Amsterdam: Vossius UvA 2001. Vermeulen 2002. H. Vermeulen, ‘Cultuur en ongelijkheid – De relatie tussen de ‘eigen cultuur’ van immigrantengroepen en de ontwikkeling van hun maatschappelijke positie’, in: J. Lucassen & A. de Ruijter, Nederland multicultureel en pluriform? Een aantal conceptuele studies, Amsterdam: Aksant 2002, p. 7-46. Veurink 2009. G.R.C. Veurink, ‘Justitiële inrichtingen voor ter beschikking gestelden’, in: E.R. Muller & P.C. Vegter, Detentie. Gevangen in Nederland, Alphen aan den Rijn: Kluwer 2009, p. 199-226. Vinkers e.a. 2011. D.J. Vinkers, M. Barendregt, E. de Beurs, H.W. Hoek & Th. Rinne, ‘Etnische verschillen tussen Pro Justitia gerapporteerde verdachten’, Tijdschrift voor Psychiatrie, 2011(53)-11, p. 801-811. Voorde (ten) 2007. J.M. ten Voorde, Cultuur als verweer. Een grondslagentheoretische studie naar de ruimte en grenzen van culturele diversiteit in enige leerstukken van materieel strafrecht, Nijmegen: Wolf Legal Publishers 2007. Voorde (ten) 2010. J.M. ten Voorde, ‘Etnische achtergrond bij de bepaling van de straf’, NJCM bulletin, 2010(35)-8, p. 981996. Walsh e.a. 2011. C.A. Walsh, D. Este, B. Krieg & B. Giurgiu, ‘Needs of Refugee Children in Canada: What can Roma Refugee Families Tell Us’, Journal of comparative family studies, 2011(42)-4, p. 599-614. Wartna 1999. B. Wartna, ‘ Recidive-onderzoek in Nederland’, Tijdschrift voor Criminologie, 1999(41)-1, p. 40-56. Wartna & Nagtegaal 2011. B.S.J. Wartna & M.H. Nagtegaal, ‘De tbs-populatie: achtergrond en recidive’, in: H. Groen, M. Drost & H.L.I. Nijman (red.), Handboek forensische geestelijke gezondheidszorg, Utrecht: De Tijdstroom 2011, p. 273-288. Webber 2007. C. Webber, ‘Background, foreground, foresight: the third dimension of cultural criminology?’, Crime, Media, Culture, 2007(3)-2, p. 139-157. Wermink e.a. 2012. H. Wermink, J. de Keijser & P. Schuyt, ‘Verschillen in straftoemeting in soortgelijke zaken. Een kwantitatief onderzoek naar de rol van specifieke kenmerken van de dader’, Nederlands Juristenblad, 2012(87)-11: 726-733. Westemeyer 2007. J. Westermeyer, ‘Developmental aspects of cultural psychiatry’, in: D. Bhugra & K. Bhui, Textbook of Cultural Psychiatry, New York: Cambridge University Press 2007, p. 113-126. Wiersinga 2002. H.C. Wiersinga, Nuance in benadering. Culturele factoren in het strafproces. Leiden: E.M. Meijers 2002. Wolswijk 2010. H.D. Wolswijk, ‘De Nederlandse strafrechter en culturele delicten’, Ontmoetingen, 2010-16, p. 21-31. Yeşilgöz 1995. Y. Yeşilgöz, Allah, satan en het recht. Communicatie met Turkse verdachten. Arnhem: Gouda Quint 1995.

64

Jurisprudentie EHRM 6 juli 2005, appl.nr. 43577/98 en 43579/98 (Nachova e.a./Bulgarije). EHRM 13 december 2005, appl.nr. 55762/00 en 55974/00 (Timishev/Rusland). EHRM 13 november 2007, appl.nr. 57325/00 (D.H. e.a./ Tsjechië). EHRM 22 december 2009, appl.nr. 27996/06 en 34836/06 (Sedjić en Finci/Bosnië Herzegovina). EHRM 25 maart 2010, appl.nr. 37193/07 (Paraskeva Todorova/Bulgarije).

HR 14 februari 1916, NJ 1916, 681 (Melk en water-arrest) HR 27 januari 1998, NJ 1998, 404, m.nt. JR (Schoenmakersarrest). HR 25 maart 2008, NJ 2008, 195.

Kamerstukken Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 5. Kamerstukken II 2006/07, 31 116, nr. 3, p. 7. Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 117.

Officiële bekendmakingen Stb. 2009, 33. Stcrt. 2009, nr. 20084

65