Living well
with...
COPD
Chronic Obstructive Pulmonary Disease
Een leermethode voor patiënten en hun familie
Uw KLACHTen en het Actieplan • Uitleg over Actieplan • Invullen van het Actieplan: herkennen van en adequaat reageren op verslechteringen • Oefenen met het Actieplan in verschillende situaties versie 2.3
Dit werkboek is van:
Uw klachten en het Actieplan $E VAARDIGHEDEN DIE U NODIG HEEFT OM MET UW #/0$ OM TE GAAN #/0$ IS EEN afkorting voor Chronic Obstructive Pulmonary Disease, een ZIEKTE DIE EEN SLECHTE INVLOED KAN HEBBEN OP ALLE FACETTEN VAN UW LEVEN %ENVOUDIGE ACTIVITEITEN DIE U ALTIJD VOLSTREKT NORMAAL VOND, zoals EEN WANDELING MAKEN KUNNEN EEN ZWARE OPGAVE WORDEN %XACERBATIES VERERGERingen VAN KLACHTEN ZIJN VOOR MENSEN MET #/0$ DE voornaamste REDEN VOOR ZIEKENHUISOPNAME %XACERBATIES KUNNEN de KWALITEIT VAN LEVEN VERMINDEREN 'ELUKKIG KUNT U ZELF VEEL doen om DE BEPERKINGEN HET HOOFD TE BIEDEN EN ZO UW GEZONDHEID te verbeteren. Daarom hebben we deze serie werkboeken voor zelfmanagement van COPD gemaakt. ��
(OE KAN DIT PROGRAMMA MIJ HELPEN BIJ ZELFMANAGEMENT $IT IS EEN PROGRAMMA WAARIN U VAARDIGHEDEN LEERT OM MET UW ZIEKTE OM TE GAAN /OK WORDT AANDACHT BESTEED AAN HET AANNEMEN VAN EEN NIEUWE en GEZONDE LEEFSTIJL
-EDISCHE DESKUNDIGEN EN PATIÔNTEN MET #/0$, MENSEN met klachten ZOALS U,
HEBBEN MET ELKAAR SAMENGEWERKT OM TE KOMEN TOT DIT compleet ZELFMANAGEMENTPLAN. Bespreek met uw contactpersoon welke onderdelen op dit moment voor u van belang zijn
%EN AANPAK DIE IN DE DAGELIJKSE PRAKTIJK BLIJKT TE WERKEN 7E HEBBEN DIT PROGRAMMA OOK GETEST IN EEN ONDERZOEK $E RESULTATEN DAARVAN ZIJN ERG BEMOEDIGEND 0ATIÔNTEN DIE DEZE WERKBOEKEN GEBRUIKTEN HADDEN MINDER EXACERBATIES DIE ZIEKENHUISOPNAME NOODZAKELIJK MAAKTEN EN BEZOCHTEN MINDER VAAK DE SPOEDEISENDE HULP /OK VERBETERDE HUN ALGEMENE GEZONDHEID WAARDOOR ZIJ MEER ACTIVITEITEN KONDEN ONDERNEMEN WAARAAN ZIJ PLEZIER BELEEFDEN EN BETER MET HUN ZIEKTE OM KONDEN GAAN $IT WERKBOEK IS UW LEIDRAAD 'EBRUIK HET OM UW VRAGEN OF ZORGEN IN OP TE SCHRIJVEN $EEL HET MET IEMAND IN UW OMGEVING ZODAT HIJ OF ZIJ BETER KAN BEGRIJPEN WAT U DOORMAAKT "ESPREEK ALLE gedachten EN GEVOELENS DIE HET BIJ U LOSMAAKt MET UW CONTACTPERSOON IN DE HUISARTSENPRAKTIJK of het ziekenhuis Met vriendelijke groet, J. "OURBEAU longarts -ONTREAL #HEST )NSTITUTE -5(#
E. Bischoff, huisarts UMC St Radboud, Nijmegen
Uw KLACHTEN en het Actieplan
Welkom bij de Module 'Uw KLACHTen en het Actieplan' uit de serie 'Living Well with COPD' Living Well with COPD betekent dat u zich meer bewust bent van uw LUCHTWEGKLACHTen en bent voorbereid om met uw klachten om te gaan. Weet u bijvoorbeeld wat u moet doen WANNEER U BENAUWD BENT en wie u moet bellen om hulp te krijgen?
Dit is het moment waarop u de dingen die u eerder geleerd heeft op moet gaan pakken en in uw eigen situatie moet gaan toepassen. Het helpt echt om dingen te verbeteren! Om daarop voorbereid te zijn, moet u uw dagelijkse bezigheden gaan plannen; dat is precies waar deze module over gaat: het 'Actieplan'.
In deze module zult u leren: ✔ het Actieplan te begrijpen en te gebruiken ✔ uw LUCHTWEGKLACHTen te herkennen en te weten wanneer ze verergeren ✔ in verschillende situaties met verergering van uw KLACHTen om te gaan Deze module is uw hulpmiddel bij het nemen van beslissingen. Deel het met iemand in uw naaste omgeving, zodat hij of zij beter kan begrijpen wat u doormaakt. Gebruik het om uw vragen of zorgen in op te schrijven Bespreek alle gedachten en gevoelens die het bij u los kan maken met uw contactpersoon in de huisartsENpraktijk of het ziekenhuis.
3
Voorbereiden op de winter Als de herfst aanbreekt en de bladeren uit de bomen gaan vallen, is het tijd om na te gaan denken over het koude weer. De winter is in aantocht en de temperatuur kan snel veranderen. U wilt gaan wandelen op de mooie dagen maar u bent bang dat u een verkoudheid of griep kunt oplopen. U heeft dus een plan nodig.
4 Heeft u uw griepprik gehad? Zijn uw KLACHTen in de afgelopen twee weken verergerd? Wat gebeurde er de laatste keer dat zij verergerden? Ging u naar de dokter? Ging u naar het ziekenhuis?
De meeste MENSEN MET #/0$ merken dat hun KLACHTen soms voor kortere of voor langere tijd verergeren.
Uw KLACHTen en het Actieplan
Kijk vooruit en zorg dat u voorbereid bent. Welke prikkels kunnen bij u een verergering van uw KLACHTen veroorzaken?
Nu zult u leren hoe u met uw KLACHTEN om moet gaan. Het is belangrijk dat u weet wat u moet doen als uw KLACHTen verergeren.
Dit is uw Actieplan:
FloVent 250 ®
Beclodisk ®®
FloVent 250 ®
Atrovent
®
FloVent Atrovent
Beclodisk ®®
Deltasone
®
FloVent
Deltasone
50mg
g ® 50m
®
5
Het Actieplan
Uw Actieplan is een 'medische handleiding' die u zal helpen om uw COPD te behandelen wanneer de KLACHTen verergeren. Uw Actieplan bestaat uit: • een overzicht van de medicijnen die u dagelijks inneemt • de medicijnen die u moet gebruiken wanneer uw KLACHTen verergeren, met instructies over: • welke medicijnen u méér moet gaan gebruiken (d.w.z. kortwerkende luchtwegverwijders) • welke medicijnen u moet toevoegen (een antibioticum of een steroïd, zoals prednisolon); wanneer daarmee te starten, in welke dosering en voor hoe lang • hoe u uw dosis medicijnen af kunt bouwen • hoe u kunt weten dat uw medicijnen niet helpen • wie u moet bellen wanneer u problemen heeft
Onthoud:
6
• Als u uw Actieplan op de juiste manier gebruikt, zult u minder afhankelijk worden en meer het gevoel hebben dat u de controle heeft wanneer uw KLACHTen verergeren! • Uw Actieplan kan het verschil maken tussen een bezoek aan het ziekenhuis of behandeling thuis!
Uw KLACHTen en het Actieplan
Laten we uw Actieplan eens doornemen Een essentieel onderdeel van uw Actieplan is dat u de telefoonnummers van uw contactpersonen bij de hand heeft. Dit zijn de sleutelfiguren die u moet bellen als u problemen heeft met uw KLACHTen of met de behandeling. Schrijf hun namen en nummers in de lege regels hieronder.
Actieplan Instantie
Naam
Telefoonnummer
Huisarts Praktijkondersteuner Longarts Longverpleegkundige
Na 17.00 uur op werkdagen / in weekenden Huisartsenpost Spoedeisende hulp ziekenhuis
7
Afhankelijk van uw KLACHTen zal uw Actieplan veranderen. Het Actieplan moet dus flexibel zijn. Laten we eens kijken hoe uw Actieplan eruit ziet wanneer u zich goed voelt!
Ik voel me goed Mijn en
Mijn acties
Mijn gebruikelijke en zijn:
✔ Ik vermijd dingen die mijn en kunnen verergeren.
✔ Mijn kortademigheid (kruis het juiste antwoord aan) ■ Ik word kortademig bij zware inspanning ■ Ik word kortademig als ik me moet haasten op vlak
✔ Ik plan iedere dag van tevoren.
terrein, of als ik tegen een lichte helling oploop ■ Na een paar minuten lopen stop ik om op adem te komen ■ Na 100 meter lopen stop ik om op adem te komen ■ Ik ben te kortademig om het huis uit te gaan of kortademig als ik me aankleed
✔ Ik neem mijn medicijnen zoals mijn dokter heeft voorgeschreven. ✔ Ik eet gezonde voeding. ✔ Ik doe regelmatig mijn oefeningen. ✔ Ik probeer voldoende te slapen.
✔ Ik produceer dagelijks sputum Ja ■ Nee ■ Kleur: grijs ■ wit ■ beige ■ anders________________ ✔ Ik kan mijn gebruikelijke activiteiten en oefeningen doen.
Mijn gebruikelijke behandeling is: Naam van medicijn
8
Dosis
Aantal pufjes/pillen
Frequentie
Uw KLACHTen en het Actieplan
Wat te doen als u zich niet goed voelt? Wat als u kortademiger bent dan voor u gebruikelijk is? Vraag uzelf af of uw KLACHTen veranderd zijn door een verandering in uw omgeving. En als dat het geval is, besluit wat u moet doen om de klachten te verminderen.
Ik voel me slechter door de omgeving/stress Mijn en ✔ Ik ben kortademiger dan normaal ✔ Ik moet PHHUhoesten PHWRI]RQGHUVOLMP opgeven ✔ Ik heb last van een piepende ademhaling
Ik ben blootgesteld aan:
Mijn acties
..een stressvolle situatie
✔ ✔ ✔ ✔
…luchtverontreiniging, plotselinge veranderingen in temperatuur, vochtigheid, wind of zware inspanning
✔ Ik neem meteen ___ pufjes van mijn luchtwegverwijder ________ ✔ ✔ ✔ ✔
Ik gebruik mijn ademhalings- en ontspanningstechnieken. Ik neem een lichaamshouding aan waarin ik minder kortademig ben. Ik blijf kalm en ontspannen. Ik neem zonodig ___ pufjes van mijn luchtwegverwijder _____.
en herhaal dat elke __ tot __ minuten, __ tot __ keer als dat nodig is. Ik vermijd of verminder mijn blootstelling aan factoren die mijn en verergeren. Ik gebruik mijn ademhalings- en ontspanningstechnieken. Ik neem een lichaamshouding aan waarin ik minder kortademig ben. Ik blijf kalm en ontspannen.
Aanvullende actie ✔ Ik licht mijn contactpersoon in als ik _________ dag(en) méér luchtwegverwijder gebruik zonder verbetering
9
Wat te doen wanneer u kortademiger bent dan normaal, maar dit niet veroorzaakt wordt door een stressvolle situatie of een verandering in uw omgeving?
Ik voel me slechter door een luchtweginfectie Als ik EEN OF MEER van de volgende en heb … ✔ Veranderingen in mijn slijm gedurende de dag (kleur, hoeveelheid, samenstelling) ✔ Kortademiger ben dan normaal ✔ Verkoudheid, zere keel, koorts (gemeten temperatuur 38,5 graden of hoger)
dan kan ik hebben ontwikkeld: een luchtweginfectie
Mijn acties ✔ Ik neem de aanvullende behandeling die mijn dokter heeft voorgeschreven
✔ Ik licht mijn contactpersoon in! ✔ Ik vermijd zaken die mijn klachten kunnen verergeren. ✔ Ik deel mijn dagen anders in om kortademigheid te vermijden ✔ _______________________________________.
10
Uw KLACHTen en het Actieplan
Mijn aanvullende behandeling is: 1A. Als ik naast KORTADEMIGHEID een of meer van de volgende klachten heb: ✔Ik begin OOK met mijn ONTSTEKINGSREMMER • verkoudheid, zere keel en/of verandering in mijn slijm Opmerkingen van de dokter: ________________________________________________________________________
ONTSTEKINSREMMER(S)
Dosis
Aantal pillen
Frequentie
Aantal dagen
1B. Als ik naast kortademigheid, verkoudheid, zere keel en/of verandering in mijn slijm ook KOORTS heb: ✔Ik begin naast mijn ONTSTEKINGSREMMER OOK met ANTIBIOTICUM Opmerkingen van de dokter: ________________________________________________________________________
ANTIBIOTICUM
Dosis
Aantal pillen
Frequentie
Aantal dagen
2. Als ik ondanks het gebruik van mijn ONTSTEKINSREMMER en / of ANTIBIOTICUM na ____ DAG(EN) onvoldoende effect bemerk: Opmerkingen van de dokter: ________________________________________________________________________
✔ Ik maak een afspraak bij de HUISARTS
11
Mijn symptomenn
Wat te doen wanneer uw KLACHTen niet verbeteren of verder verslechteren?
Ik voel me veel slechter Mijn en
Mijn acties ✔ Ik bel mijn contactpersoon.
Mijn en zijn niet afgenomen of zelfs verder verslechterd
✔ Als het na 17.00 uur is of in het weekend en ik kan niet langer afwachten, dan ik naar de .
Wat moet u doen als u zich erg ziek voelt en u hulp nodig heeft?
Ik voel dat ik gevaar loop Mijn en
Mijn acties
In elke situatie waarin:
✔ Ik bel
✔ Ik erg kortademig ben en moeilijkheden heb met praten. ✔ Ik onrustig, verward en/of versuft ben ✔ Ik pijn op de borst heb.
12
Andere aanbevelingen van mijn arts bij mijn Actieplan:
om met spoed medische hulp te krijgen
M
Uw KLACHTen en het Actieplan
jn acties
Oefen met het gebruik van uw Actieplan. Stel u drie situaties voor die u misschien al eens heeft meegemaakt:
1. 2. 3.
U voelt zich erg gespannen. U heeft een hele avond in een rokerige ruimte doorgebracht. U heeft een luchtweginfectie (bronchitis, griep of een verkoudheid). Stelt u zich in elk van deze drie situaties voor dat uw KLACHTen zijn verergerd. Vraag u zelf af hoe u om kunt gaan met uw KLACHTEn en hoe u uw gezondheidstoestand stabiel kunt houden.
Onthoud: Emoties en stress kunnen KLACHTen verergeren of leiden tot een aanval van kortademigheid.
1. U voelt zich erg gespannen. Wat veroorzaakt de stressvolle situatie?
Welke emoties voelt u daarbij?
13
Welke KLACHTen heeft u?
Wat doet u?
14 Welke medicijnen neemt u om uw KLACHTen onder controle te houden?
Atrovent
®
Uw KLACHTen en het Actieplan
Als de kortademigheid niet verdwijnt, wat doet u dan?
Hoe u omging met de voor u stressvolle situatie. Emoties of stress kunnen uw KLACHTen verergeren. Denk eraan dat u uw Actieplan gebruikt. 1. Gebruik uw ademhalings- en ontspanningstechnieken 2. Neem een lichaamshouding aan waarin u minder kortademig bent. 3. Blijf rustig en ontspannen. 4. Neem zonodig uw kortwerkende luchtwegverwijder zoals uw arts heeft voorgeschreven. 5. Als uw KLACHTen niet verbeteren: bel uw contactpersoon in de huisartsENpraktijk of het ziekenhuis of ga naar de dokterspost of de spoedeisende hulp van het ziekenhuis.
15
2. U had een feestje in een rokerige ruimte. Het is een mooie dag in december en u GAAT NAAR DE VERJAARDAG VAN EEN GOEDE VRIEND %EN AANTAL VAN DE AANWEZIGE GASTEN ROOKT waardoor u moeite krijgt met ademhalen.
Welke KLACHTen heeft u nu?
16
Wat doet u?
Uw KLACHTen en het Actieplan
Welke medicijnen neemt u om uw KLACHTen onder controle te houden?
Hoeveel pufjes neemt u en hoe vaak doet u dat?
17
Wat doet u als de kortademigheid en het hoesten niet verminderen?
Atrovent
®
Onthoud: Omgevingsfactoren zoals luchtvervuiling, rook, plotselinge veranderingen in temperatuur, wind of vochtigheid kunnen uw KLACHTen verergeren, vooral uw kortademigheid. U kunt ook meer moeten hoesten en/of meer slijm hebben. Normaliter is de verergering van uw KLACHTen hierbij overigens van korte duur. Om te voorkomen dat uw KLACHTen verergeren: vermijd de prikkels waarvan u weet dat ze een slechte invloed op uw KLACHTen hebben.
18
Als u de prikkels die uw LUCHTWEGKLACHTen verergeren niet kunt vermijden, gebruik dan uw kortwerkende luchtwegverwijder 20 tot 30 minuten voordat u zichzelf aan de prikkels blootstelt.
Laten we eens kijken hoe u bent omgegaan met uw omgeving. Denk eraan dat u uw Actieplan gebruikt. 1. Neem onmiddellijk uw kortwerkende luchtwegverwijder in zoals uw arts heeft voorgeschreven. 2. Vermijd of verminder uw blootstelling aan prikkels die uw KLACHTen kunnen verergeren. 3. Gebruik uw ademhalings- en ontspanningstechnieken. 4. Neem een lichaamshouding aan waarin u minder kortademig bent. 5. Blijf rustig en ontspannen 6. Als uw KLACHTen niet verbeteren: bel uw contactpersoon in de huisartspraktijk of het ziekenhuis, of neem buiten kantoortijden contact op met de huisartsenpost.
Uw KLACHTen en het Actieplan
3. U heeft een luchtweginfectie. Het is midden in de winter en u heeft een luchtweginfectie. Zulke infecties (bronchitis, griep, verkoudheid of een longontsteking) verergeren vaak de KLACHTen van COPD.
Welke KLACHTEn heeft u?
19 Door welke KLACHTen weet u dat u een luchtweginfectie heeft? Verschijnselen en KLACHTen van een luchtweginfectie. Kortademiger dan normaal. Het kost u meer moeite om uw dagelijkse activiteiten uit te voeren. Meer slijm. U voelt dat u 'vol zit'. U gaat hoesten of hoest meer dan anders. U produceert meer slijm en uw slijm is dikker. Een verandering in de kleur van uw slijm. Uw slijm kan geel of groen van kleur worden. Koorts. U kunt het warm hebben of koude rillingen hebben.
Als u twee of drie van deze KLACHTen heeft (kortademiger, meer slijm of verandering in de kleur van het slijm), dan heeft u waarschijnlijk een luchtweginfectie. Sommige mensen denken dat zij alleen een luchtweginfectie kunnen hebben als ze ook last hebben van keelpijn, koorts of griep. Toch kunt u een luchtweginfectie zoals een bronchitis of verkoudheid hebben zonder keelpijn of koorts.
Wat gaat u doen aan uw luchtweginfectie?
20
Wat gaan uw familie en vrienden doen?
Welke medicijnen gebruikt u voor snelle verlichting van uw kortademigheid?
Uw KLACHTen en het Actieplan
Hoeveel pufjes neemt u en hoe vaak doet u dat?
Gaat u starten met een antibioticumkuur? Zo ja, wanneer precies en voor hoelang?
Neemt u uw prednison in? Als dat zo is, wanneer start u daarmee of wanneer verhoogt u de dosis? Hoe lang gebruikt u de prednison? En wanneer gaat u de dosis weer verlagen?
Als uw KLACHTen aanhouden en/of verder lijken te verslechteren, wat doet u dan?
21
Laten we uw antwoorden eens doornemen.
Een luchtweginfectie verergert uw KLACHTen. Denk eraan dat u uw Actieplan gebruikt. • Ga meer van uw luchtwegverwijder(s) gebruiken zoals uw arts heeft voorgeschreven. • Licht uw contactpersoon in de huisartsENpraktijk of in het ziekenhuis in. • Neem uw antibioticum en/of prednison zoals uw arts heeft voorgeschreven. • Gebruik uw ademhalings- en ontspanningstechnieken. • Probeer een lichaamshouding aan te nemen waarin u minder kortademig bent.
22
• Raak niet in paniek. • Vermijd omgevingsfactoren die uw KLACHTen kunnen verergeren. • Richt uw dagen anders in om kortademigheid te voorkomen. • Span u in binnen de grenzen die uw conditie toelaat. Het kan zijn dat u zich minder zwaar moet gaan inspannen. • Als uw KLACHTen niet verbeteren of zelfs verder verslechteren: bel uw contactpersoon in de huisartsENpraktijk of het ziekenhuis of neem buiten kantoortijden contact op met de huisartsenpost.
Hoe kunnen mijn vrienden en familieleden helpen? Uw vrienden en familieleden kunnen u helpen wanneer u een aanval van kortademigheid heeft.
Uw KLACHTen en het Actieplan
Het kan moeilijk en eng zijn om iemand te helpen bij wie luchtwegKLACHTen verergeren. Zorg dat u voorbereid bent. Laat de mensen in uw naaste omgeving weten wat zij moeten doen wanneer u een aanval van kortademigheid heeft. Dit is wat zij kunnen doen om u te helpen: 1. Niet in paniek raken. 2. U helpen herinneren om uw kortwerkende luchtwegverwijder te gebruiken zoals uw arts heeft voorgeschreven, of het zelf u toedienen. 3. Controleren of u uw medicijnen op de juiste manier gebruikt. 4. Niet aarzelen om hulp in te roepen en vragen te stellen. 5. Uw KLACHTen goed in de gaten houden. 6. Langzaam tegen u praten, u ondersteunen en geruststellen. 7. U vertellen dat uw zich op uw eigen ademhaling moet concentreren en in hetzelfde ritme te ademen als zij doen. 8. U vragen een lichaamshouding aan te nemen waarin uw kortademigheid vermindert. 9. Proberen om tijdens de aanval uw aandacht ergens anders op te laten richten, bijvoorbeeld op een televisieprogramma dat u leuk vindt. Het is belangrijk dat u stopt te denken dat u dood gaat. 10. U helpen aankleden als u naar het ziekenhuis moet en u daarheen brengen per auto, taxi of ambulance. 11. Hun handen vaak en goed wassen wanneer u een luchtweginfectie heeft en zelf ook een griepvaccinatie halen.
23
Nu u weet hoe u uw Actieplan moet gebruiken: heeft u het vertrouwen om hiermee aan de slag te gaan?
24
Uw KLACHTen en het Actieplan
Uw persoonlijke doelen:ww persooblijke doelen
25
Met dank aan RÉSEAU en SANTÉ RESPIRATOIRE du FRSQ Authors Modules 1 to 5: • C. Levasseur, R.N., M.Sc. • D. Beaucage, R.N., B.Sc. • E. Borycki, R.N., M.N. • D. Nault, R.N., M. Sc. • J. Bourbeau, M.D., M.Sc., F.R.C.P.C. Betrokken organisaties en samenwerkende partijen The Montreal Chest Institute of the Royal Victoria Hospital, McGill University Health Centre, Montreal D. Beaucage, R.N., B.Sc., L. Bojanowski, R.N., M.Sc., M. Boulé, B. Pharm., M.Sc., J. Bourbeau, M.D., M.Sc., F.R.C.P.C., S. Carbori, M.S.W., J. Dagenais, R.N., M.Sc., G. Duquette, R.N., M.Sc., J. Dutson, P.T., MOPQ, RPTUSA, MCSP, C. Edwards, P.T., MOPQ, MCPA, W. Gibbons, M.D., J. Lamb, B.Sc., O.T., M. Lemieux, B.Sc., R.P.Dr., C. Levasseur, R.N., M.Sc., D. Nault, R.N., M. Sc., V. Perreault, R.N., M.Sc. (candidate), J. Poitras, R.N., M.Sc., K. Schwartzman, M.D., M.Sc., F.R.C.P.C. Laval Hospital, The Cardiology and Pneumology Institute of Université Laval, Sainte-Foy R. Belleau, M.D., F.R.C.P.C., C. Bérubé, P.T.,
H. Boutin, R.N., M.Sc., Y. Lacasse, M.D., F.R.C.P.C., F. Maltais, M.D., F.R.C.P.C., G. Turbide, R.N., B.Sc. Boehringer-Ingelheim (Canada) Ltd. E. Borycki, R.N., M.N., J. Guérin, B.Sc., R.P.Dr., C. Lemme, B.Sc., B. Miller, B.Sc. (Pharm.), M.Sc., B. Stark, B.A.A., F. Vickerson, Ph.D., J. Wells, B.A. (Hons), M.B.A., I. White, B.A., M.B.A. Regional Pulmonary Home Care Services, Maisonneuve-Rosemont Hospital affiliated with Université de Montréal, Montreal F. Mitchell, R.N., M.Sc. Centre hospitalier universitaire de Montréal, Notre-Dame Pavillon, Montreal G. Leboeuf, R.R.T., P. Renzi, M.D., F.R.C.P.C. Centre universitaire de santé de l’Estrie, Sherbrooke R. Bégin, M.D., F.R.C.P.C.
Regional Respiratory Home Care Services, Laval Hospital, The Cardiology and Pneumology Institute of Université Laval, Sainte-Foy I. Beaudoin, R.N., B.Sc. Maisonneuve-Rosemont Hospital affiliated with Université de Montréal, Montreal A. Beaupré, M.D., F.R.C.P.C. Homewood Behavioural Health Corp.
Boehringer Ingelheim Ltd.
Pfizer Canada Inc. The Lung Association For further information from the Lung Association: 1-888-566-LUNG www.lung.ca
Sacré-Coeur Hospital affiliated with Université de Montréal, Montreal M. Julien, M.D., F.R.C.P.C., S. Valois, R.N., B.Sc. Centre hospitalier affilié universitaire de Québec, St-Sacrement Pavillon, Quebec M. Rouleau, M.D., F.R.C.P.C., J. Rousseau, R.R.T.
Referenties: 1. Bourbeau J., MD et al. Reduction of Hospital Utilization in Patients with Chronic Obstructive Pulmonary Disease. A Disease-Specific Self-Management Intervention. Arch Intern Med/Vol 163, Mar 10,2003 2. Bourbeau J., MD et al. Self-management and behavior modification in COPD. Patient Education and Counseling. 52. 271-277, 2004.
