Miloslav Formánek
C E S TA K SOCIALISMU V ČESK O S L OV E N S K U 1945 - 1989 (historická analýza)
2013
Vìnuji vem, kdo hledají pravdu...
© Miloslav Formánek, CSc., Praha, 2013 ISBN 978-80-87528-14-3
STRUKTURA STUDIE - OBSAH O autorovi .......................................................................... 6
Úvod ...................................................................7 I. Spor o objektivní zhodnocení dìjinného vývoje ....................................... 10 1. Støet ideologií liberalismu a socialismu ..................... 11 2. Pøístupy marxistù ......................................................... 23
II. Základní charakteristiky socialismu ....... 28 III. Cesta a tvar socialismu v Sovìtském svazu .................................. 35 1. Výchozí stav.................................................................. 35 2. Úspìchy a prohry Sovìtského svazu. .......................... 40 3. Selhávání politického a sociálního subjektu .............. 46 Vloka 1 ........................................................................ 67 4. Od politiky obklíèení k politice zadrování a zatlaèování komunismu .................................. 78 Vloka 2 ........................................................................ 84 [3]
IV. Cesta a tvar socialismu v Èeskoslovensku ..................................... 93 1. Výchozí situace ............................................................. 93 2. Èeskoslovenská cesta k socialismu. Zrod strategie .... 94 3. Mezinárodní podmínky socialismu v ÈSSR................. 99 4. Vývojové tendence .....................................................106 5. Tøi vývojové etapy ..................................................... 118 Vloka 3 ......................................................................122 Vloka 4 ......................................................................138 Vloka 5 ......................................................................140 6. Rekapitulace výsledkù postupu po cestì k socialismu v Èeskoslovensku ................................150 Vloka 6 ......................................................................152 Vloka 7 ......................................................................160
V. Hlavní pøíèiny kolapsu ................. 174 1. Vnitøní pøíèiny kolapsu ..............................................174 Vloka 8 ......................................................................177 2. Dùsledky poráky ......................................................185 3. Kontinuita a diskontinuita ........................................192 4. Postup po cestì k socialismu dnes ............................197 Vloka 9 ......................................................................190 Vloka 10 ....................................................................202 [4]
Závìry .............................................................................208 5. Epilog a nový zaèátek ................................................216 Pøíloha............................................................................223 Citovaná literatura ........................................................232 Resumé............................................................................239
[5]
O autorovi Miloslav Formánek, CSc. Kandidát filozofických vìd, sociolog, politolog. Zamìøuje se na politický systém socialismu, problematiku subjektu, sociální tvoøivosti, metodologii spoleèenských vìd, analýzu ideologií. Do roku 1990 vedoucí katedry marxismu-leninismu v Institutu vzdìlání vìdeckých kádrù ÈSAV. Byl vìdeckým tajemníkem Vìdeckého kolegia filozofie a sociologie ÈSAV a Ès. spoleènosti pro politické vìdy pøi ÈSAV. Po roce 1989 mluvèí Samosprávného klubu komunistù, pøedseda TAP a èlen CSTS pøi ÚV KSÈM.
[6]
ÚVOD Dá práci potlaèit jistou alergii na toto téma. Za posledních 20 let jsem pøeèetl, kdy ne tisíc, tak stovky prací na toto téma. Kadá obsahovala vìtí nebo mení mnoství informací, ale nemám dojem, e jsem z nich získal skálopevné nevyvratitelné odpovìdi. Pøitom si nemyslím, e chyba je v autorech, ale v materii samé, v její sloitosti, v rozdílných perspektivách a pohledech, v pøítomnosti mnoha disciplín, dále v pokrytectví, klamavé a podvodné interpretaci faktù a jevù apod. Z dob ji dávno minulých mi to pøipomíná napøíklad problém støelby na pohyblivý cíl z pohyblivé platformy, nebo Diofantovy rovnice, kde je více neznámých, ne rovnic k jejich øeení. (T. Vako, Z internetové korespondence)
První historický pokus o vybudování socialistické spoleènosti v Èeskoslovensku podobnì jako v dalích evropských socialistických zemích neskonèil úspìnì. Nebylo to proto, e by obyvatelstvo naí zemì touilo po návratu kapitalismu.1 Kapitalismus se vrátil po více ne ètyøech desítkách let do naí zemì proto, e mu otevøela cestu narùstající nespokojenost obyvatelstva s vývojem reálného socialismu a jeho vnitøní slabost, a protoe dokázal vyuít historické ance, která se mu tím nabídla (a o kterou dlouhodobì usiloval). Vládnoucí postavení KSÈ se zhroutilo pod politickým tlakem veøejnosti prakticky bez odporu, pokojnou cestou a za aktivní èi pasivní podpory pøeváné èásti domácího obyvatelstva.2 Na otázku, proè se socialistické politické a hospodáøské uspoøádání u nás i v dalích zemích nesetkalo s trvalým úspìchem, hledaly a dosud hledají odpovìï poèetné publikace levicového i pravicového za1 Uvádí se, e v r. 1990 si pøály návrat kapitalismu 3 % obyvatelstva. Viz Právo 12. I. 2006, s. 9. 2 Hába, Z., Zhroucení socialismu v ÈR a jeho pøíèiny. I. Verze. Materiál pro výzkum v CSTS (rukopis).
[7]
mìøení. Dùkladnìjí, na internacionálním fóru prodiskutovanou analýzu zatím nepøedloily ani radikálnì levicové strany. Nìkteré ji nacházejí v pochybnostech o skuteènì socialistické povaze pomìrù, které v naí zemi (a dalích, zejména evropských zemích) existovaly, o vhodnosti zvoleného modelu socialistické výstavby a socialismu samého, v úvahách o nezralosti doby, v ní se pokus o socialismus odehrál, o mocenské podøízenosti Èeskoslovenska Sovìtskému svazu, dalí v teoriích spiknutí a zrady socialistických mylenek nebo naopak v utopické povaze mylenek socialismu samého. Èastìji se ulpívá na mechanickém srovnávání a vyvaování pøedností a nedostatkù systému jako celku. Veøejnost stále jetì oèekává struèné a srozumitelné pojmenování pøíèin, které vedly k pádu reálného socialismu. Nemohou vak být formulovány bez nezjednoduených, teoretických výkladù. Proces takovéto analýzy pøedchází ujasnìní pøístupù a výstavba koncepce. Umoòuje ji osvojení zejména pøístupu K. Marxe, který konkrétnì v Kapitálu i v jiných svých dílech a rukopisných poznámkách vyuíval metodu teoreticko-logickou jako prioritní a historickou, jako doplòující, pomocnou. V marxismu je pokládán hlavní dùraz na základnu spoleèenské formace, na ekonomiku a vlastnictví, spolu s dialektikou objektu a subjektu, v ní je objektivní faktor urèující, ale nenaplòuje se bez aktivity subjektu (jmenovitì dìlnické tøídy). Respektuje se dialektika vnìjího a vnitøního, pøièem jsou za rozhodující povaovány vnitøní èinitelé a koneènì i dialektika podstaty a jevu, která nedovoluje ustrnout na pouhém výètu rozmanitých jevù a souvislostí. Rozvinutou hypotézu podstatných pøíèin a povahy takto vzniklého systému nabídli teprve autoøi publikace Bojíte se socialismu? J. Heller, F. Neuil a spol.3 Ve své analýze systému, který nazývají protosocialismus, pokládají v historicko-materialistické analýze hlavní dùraz na materialistický pøístup, na dialektiku výrobních sil a vztahù. Na rozdíl od nich se v této práci klade hlavní dùraz zejména na dialektiku objektu a sociálního a politického subjektu, na pøíèinu toho, e i bojovníkùm proti kapitálu, komunistùm, musí skuteènost do hlavy vtloukat dialektiku. Studie se snaí objasnit, proè byly pouhé rozdíly nejen klade3
[8]
Heller, J., Neuil, F., Kdopak by se Marxe bál? Futura, Praha 2011.
ny jako protiklady, ale proè se tak èasto mìnily v rozpory, které systém nakonec rozvrátily. K tomu je tøeba dodat, e vnitøní rozpory se vdy tìsnì proplétají s rozpory vnìjími a mohou dokonce pøebírat v dané zemi, èase a situaci i rozhodující roli. I v pøípadì Èeskoslovenska se právem poukazuje na vnitøní deformace a na chyby v politice KSÈ. Nelze ale pøitom nedocenit význam vnìjích podmínek, souvislostí a závislostí, v nich se ocitalo v rozhodujících okamicích svých dìjin.4 Diskuse o tìchto otázkách jakkoli je èasto bolestivá je nutná i v rámci KSÈM. Sami pro sebe si komunisté potøebují objasnit obecnìjí pøíèiny neúspìchu prvního historického pokusu o vybudování socialismu i pøíèiny specificky èeskoslovenské. Jen kdy si uvìdomí chyby v minulosti, dokáou se jich vyvarovat, vyhnout se novým úskalím, s nimi se v nových historických podmínkách socialistické revoluce nepochybnì setkají. Autor dìkuje Zdeòkovi Hábovi, Josefu Hellerovi a Jaroslavu Kuèerovi za desítky let u trvající spolupráci, za pøátelskou pomoc, kritiku a podnìty, Tiboru Vakovi za cenné informace o dìní ve svìtové levici. Je vdìèen za podporu, které se mu od mnoha levicovì smýlejících lidí dostalo. Zvlátní podìkování patøí Václavu Exnerovi za podporu a pomoc pøi vydání této studie.
4 Na provinciálnost èeského politického mylení, vèetnì levicového, poukazuje napø. J. Kuèera (Rukopisné poznámky). Pro takové mylení je pøíznaèné, e mezinárodní souvislosti v pokusech o výklad minulosti buï ignoruje, nebo pøipomíná jen okrajovì.
[9]
I. SPOR O OBJEKTIVNÍ ZHODNOCENÍ DĚJINNÉHO VÝVOJE Dìjiny nelze moralizovat, stìovat si na ty èi ony formy jejich prùbìhu, hodnotit je z hlediska viny, høíchu a pokání za to, k èemu dolo, èi co se neuskuteènilo. Nad dìjinami nelze vynáet rozsudky, ale pochopit je v zájmu a pro potøeby dneka a zítøka. 5 Mimoøádná obtínost zkoumání a interpretace stále velice ivých, nadený ohlas vzbuzujících i zatracovaných dìjù a potøeba je slovy klasika popøít, nikoli zapøít, vyaduje velmi odpovìdný historický pøístup. A pøíli èasto se namísto toho setkáváme s hodnoceními, která jsou svou povahou projevem prezentismu. Tedy pøenáení souèasných idejí a pøedstav anachronicky, retroaktivnì na líèení (zobrazování) minulých, v èase zavrených, historických dìjù.6 Minulost je tak posuzována podle aktuálnì preferovaných idejí a hodnot. Je snahou pøenáet do minulosti morální hodnoty a kategorie, které v souèasnosti dominují, co znamená, e se pøehlíí mnohé z toho, co bylo v minulosti i v souèasnosti skuteènì významné. Na základì aktuálnì vládnoucích pøedstav a objednávky se bez zábran a velmi horlivì dìjiny upravují, pøepisují a zjednoduují zejména tìmi, kdo se zdají triumfovat. Dochází k faleným, jednostranným závìrùm a ke zkreslenému popisu jednotlivých událostí i jejich celku. Z hlediska vìdecké objektivity je zvlátì nebezpeèné spojení prezentismu s triumfalismem. 5 Historické koøeny zápasu o novou levicovou stranu. Materiál k XVIII. sjezdu KSÈ v roce 1990. 6 V té souvislosti se pouívá (zejména v právní terminologii) i latinský výraz nunc pro tunc, co znamená nyní za tenkrát (tehdy), a aplikuje se na jednání, které je dovoleno, aèkoli èas u vyprel. Se zapíráním dìjù souvisí prezentismus jako filozofická doktrína, podle ní existují jen události a vìci, které se objevují v souèasnosti pokud jsou u minulostí nebo se jejich vznik teprve oèekává neexistují (protipólem je eternalismus).
[10]
1. Střet ideologií liberalismu a socialismu Filozofové svìt jen rùznì vykládali, jde vak o to jej zmìnit. 7 Konec studené války mìl být i koncem vìku ideologií, støetù socialistických a liberálních ideologií, uplatòováním hodnot (neo)liberalismu jako univerzálnì platných. Pro tuto triumfující nadideologii je pøíznaèná snaha pøedstavit svou vlastní koncepci jako vyvrcholení a souèasnì i zakonèení dìjinného procesu. Ve, co takovou pøedstavu (v minulosti a v souèasnosti) pøesahuje, je buï pøehlíeno, nebo odmítáno jako projev vyboèení z dìjin a extremismus. Není tudí vnímán pohyb, proces zmìn a vývoj, ale jen relativní stálost, strnulost a dokonce nehybnost. Nevidí se celková souvislost, ale pouze izolované dìje a jejich strnulá protikladnost. Nevnímá se a nerespektuje skuteèný dìjinný proces. Protoe dìjiny (alespoò pro dohlednou dobu) skonèily, alternativy nemohu být zásadní. Akcent je na pøítomnost; vùèi cílùm, velkým pøíbìhùm, dìjinným výzvám a zápasùm vládne skepse. Vývoj lidstva jako by se uzavíral epochou, v ní kadý jedinec získává údajnì rovnou anci, ale v ní jen malá menina má monost se rozvíjet, a to bez ohledu na ostatní i na jejich úkor. Prosazováním tohoto principu jako by se mìl uskuteèòovat absolutní, koneèný úèel svìta. Na tomto ahistorismu zakládají liberálové svou bezprostøední taktiku a dlouhodobé strategické cíle, svou snahu konzervovat daný stav, zabránit zmìnám, a dokonce i zakázat, postavit mimo zákon zásadní alternativu a její nositele. Podle neoliberálù nemá smysl oznaèovat zpùsob, kterým trh rozdìlil dobré vìci tohoto svìta mezi jednotlivé lidi, za spravedlivý nebo nespravedlivý.8 Spravedlností není zajistit urèité výsledky urèitým lidem. Vichni, kdo chtìjí být vyvoleni, jsou zavazováni posvátným závazkem k tvorbì bohatství. Nikdo vak nemùe pøedvídat a dokonce urèovat, co kdo dostane. Konkrétní výsledky trní distribuce jsou zásadnì nepøedvídatelné. 7 Marx, K., Engels, B., Spisy. Sv. 3, SNPL, Praha 1958, s. 19. Pøi dalích citacích Spisù budou oznaèovány jen ifrou ME/stránka. 8 Hayek, F. A., Zásady liberálního spoleèenského øádu. In: Zásady liberálního øádu, Academia, Praha 2001, s. 16, 17.
[11]
Socialistické øeení proto ostøe odmítají; ubezpeèují, e pouze jejich pojetí spravedlnosti pøináí moné a skuteènì sociálnì odpovìdné politické øeení, které si spoleènost mùe dovolit.9 V èeských zemích jsou pøedstavitelé liberalismu prùmìrnými epigony názorù a postupù importovaných ze zahranièí. Jejich pozici, vtìlenou do støednìdobé strategie, vyjadøuje heslo návratu (k pravdì a lásce, k osvìdèeným ideovým pozicím, do Evropy atd.). Zùstávají nevýrazní, vynikají drsností v ideových støetech a neomaleností a arogancí v politických srákách na domácí pùdì, v zahranièní politice jsou spíe podbíziví. I v èeském liberalismu jsou jakékoli snahy hledat hlubí logiku dìní z hlediska vývojových etap, moného a ádoucího pokroku odsuzovány jako dogmatické, spekulativní a utopické. Snahy dokonce zasahovat do procesu v zájmu zásadních zmìn jsou napadány jako projev sociálního inenýrství a politického extremismu. Od snah mít vìci pod kontrolou, vyvolávat jevy a procesy, mít nad nimi dohled, plánovat je a vyuívat, se distancuje i pøední pøedstavitel èeského sociálního liberalismu V. Bìlohradský (jeho nepøehlédnutelný význam je v kritice nesnáenlivosti, vèetnì odmítání brutálního diskursu v podobì antikomunismu).10 Rozdíly nevyvstávají ani v pociování míry ohroení z poadavkù rovnosti, v poskytování zvlátních práv pro elity, jako i v pojetí svobody a spravedlnosti jako èistì individuálním, právním, mravním nebo soPro ujasnìní povahy a vlivu liberalismu je ovem dùleité odliit rùzné formy, které tato ideologie v historickém vývoji a zejména aktuálnì nabývá. Klíèový význam má neoliberalismus (manchesterský, individualistický, ryzí èi libertinismus) a jeho stín a oprávce, neokonzervatismus. Nezbytné je vak sledovat i liberální bludaøe, sociální (kontinentální, organické) liberály a vnímat povahu jejich støetù s ryzími liberály. 10 V. Bìlohradského znepokojuje eschatologický patos, víra v revoluèní èin a jeho strané pøecenìní, které vnucuje lidem formu existence, kterou mohou jen pøedstírat v umìlém svìtì, v nìm nemohou ít bez obrovského donucovacího aparátu. Je mu proti mysli celá ta hluèná rétorika oslavující lidskou subjektivitu... Podle jeho mínìní, alternativa k systému nikdy nepøijde, dìjiny skonèily, pøiel èas pouhých zmìn (Bìlohradský, V., Spoleènost nevolnosti. Eseje z pozdìjí doby, SLON, Praha 2009, s. 146, 148.) Své výhrady vak adresuje kadé ideji, která se definuje jako univerzálnì platná a propojí se se státní mocí. Podle jeho slov, takovýchto idejí bylo mnoho, nìkteré z nich jetì stále zastáváme a èasto se za nì musíme omlouvat. Kdo to není ochoten pøipustit, nemá právo kritizovat komunismus. (Bìlohradský, V., Právo, 1. srpna 2009.) 9
[12]
ciálním problému. To rozhodující je, e sociální konflikty a hnutí za sociální spravedlnost pøestaly pro èeské liberály hrát roli, jakou mìly v minulosti. Podle jejich mínìní je moné se s kapitalistickou skuteèností, s vlastnickými pomìry vyrovnávat snáze ne døíve a nenechat se pøíli zatahovat do svádivého svìta zájmù.11 Také sociáldemokratismus opoutí postupnì svou orientaci na socialismus jako zásadní alternativu kapitalismu. Zapøísahá se, e stále stojí na Marxových ramenech, ale hledá stejnì, ba dobì mnohem více odpovídající inspirace. Teoretická východiska sociální demokracie byla u v tøicátých letech minulého století silnì ovlivnìna Keynesovou teorií (jeho Obecnou teorií zamìstnanosti, úroku a penìz). Dnes je jednou z nejvlivnìjích liberalismus, konkrétnì ve své sociální formì. Liberální ideologii a politice se stále více ideovì a politicky pøibliuje, vzdaluje se naopak od marxismu a distancuje se od komunistù.12 Rezignace na zmìnu systému dìlá z vùdcù sociální demokracie pokoutní reformátory (Marx), ucházející se o dovednìjí správu kapitalistických pomìrù. Svou politickou aktivitu redukují na stranickoparlamentní systém, na obèana-volièe, na formální stránku demokratismu na úkor jeho sociálního obsahu. Nechávají se unáet mnohostí a pestrostí moností v rámci obèanské spoleènosti; pøímá demokracie má u nich okrajovou hodnotu. Boj o prosazení skuteèné sociální spravedlnosti nahrazují protesty proti neoliberálním krajnostem a snahy o ponìkud vìtí podíl na distribuci statkù ve veobecnì sdílené otevøené spoleènosti. V souvislosti s omezováním se na rámec liberální ideologie a politiky omezují svùj kontakt s dìlníky, pøecházejí k abstraktnímu obèanovi.
11 Spoleènými rysy stanoviska tìch, kteøí se v èeských zemích orientují na liberalismus, je dùraz na svobodu individua a její ztìlesnìní v kapitalismu, vylouèení vztahu mezi socialismem a svobodou i otevøené zpochybòování demokratismu a (jak jsme uvedli) hodnot spravedlnosti. 12 Miloslav Ransdorf psal v roce 1996, e tradièní levicové pøístupy tradièní komunistické strany i tradièní sociálnì demokracie nefungují. Sociální demokracie se nezmùe ´v podstatì´ na nic jiného ne na novoliberální pøístupy. A s odkazem na italskou PDS a pøedstavitele Labour Party psal, e vyhovuje vládì kapitálu a e se dívají na kapitalismus jako na slepice snáející zlatá vejce, a ty se, jak známo, nezabíjejí. (Ransdorf, M., Právo, 23. dubna 1996.)
[13]
*** Z tìchto pozic je pak hodnocena socialistická ideologie a praxe. Pokud jde o Marxovy stìejní mylenky, ztotoòují se rùzní pøedstavitelé liberalismu koneckoncù s výhradami K. Poppera a dalích kritikù Marxe, e nejen ve svých raných dílech kopíroval Hegelovo teleologické pojetí dìjin (co se mìlo týkat i pojetí odcizení a návratu k jakési nemìnné lidské pøirozenosti), ale i krásnou totalitu nìmeckého romantismu. Za totalitní je v této kritice povaován systém, v nìm nejen není trpìna opozice, ale v nìm dominuje hierarchicky vybudovaná strana, opírající se o oficiální, uzavøenou ideologii; stát má kontrolu nad vekerým hospodáøským ivotem a monopol na uití donucování a na informace.13 Takovéto víceménì autoritativní reimy, v nich je výkonná moc soustøedìna v rukou vládnoucí skupiny (spojené s rozhodujícími vlastnickými pozicemi a pod rùznými záminkami omezující èi dokonce pøímo potlaèující politickou opozici), jsou velmi èasté. Ve skuteènosti vyjadøuje pojem totality ve filozofii obecnì se prosazující, objektivní procesy. K univerzálnosti smìøuje kadá organická soustava a ádná spoleènost (tím ménì kapitalistická) se z tohoto procesu nevymyká. Konkrétní celistvost má své historické pøedpoklady a v historickém procesu se také stává totalitou: znamená to, e si principiálnì podøizuje vechny sloky daného systému, dotváøí èi novì vytváøí ty, které jí jetì chybìjí. Mìní abstraktní monosti v monosti reálné a ve skuteènost v rozporném procesu, v souladu s dialektikou kvantitativních a kvalitativních zmìn a negace negace. K jejímu politickému hodnocení se vrátíme v dalí èásti.
Antikomunismus Idea o monosti vybudovat skuteènì spravedlivý svìt je zejména neoliberály a neokonzervativci oznaèována za nereálnou a dokonce bláznivou, a to se zøetelem ke svrchovanosti hodnoty svobody, by se jí dostává (nejen více, ale také èasto pouze) tìm, kteøí jsou ke svobodì 13 Takový ideologicko-propagandistický model stvoøili C. J. Friedrich a Z. Brzezinski v Totalitarian Dictatorship and Autocracy v roce 1956 a H. Arendtová v The Origins of Totalitarism v roce 1951 (èeské vydání: Pùvod totalitarismu I III. Oikoymenh, Praha 1996).
[14]
vyvoleni. Z toho se vyvozuje, e komunismus (více ménì ztotoòovaný s první historickou formou socialismu) je zásadnì nepøijatelný, nebo se pøíèí lidské pøirozenosti. Tato výchozí pozice je pak základem antikomunismu. Antikomunismus je formou extremismu (v nìkterých pøípadech i vyloeného fanatismu). Je vyuíván úèelovì, ale drádí rozum a útoèí na cit. Mùe soudným lidem pøipadat jako trapná fraka, mohou jej povaovat za jakýsi politický folklor, nad ním je moné pouze krèit ramena anebo jej se znechucením pøecházet. Jeho povahu a dùsledky vak nelze podceòovat. Má vytvoøit a do jisté míry se mu daøí vytváøet obecnìji pøijímaný symbol spoleèenského zla, které nezbývá ne uvrhnout do klatby. Antikomunisté, vyuívající prezentismu a moralizování, mají snahu pøehodnotit i dìje hluboko do minulosti. Své aktivity vak vyvíjejí pøedevím pøi pøehodnocování aktuálních a nedávných skuteèností. Líèí je jako období temna, poèínající rokem 1948, pøípadnì od roku 1945 a 1917. V kadé fázi, vude objevují a odhalují temné dìje, plozené nenávistí, produkující zlo, je stále znovu a znovu budí dìs.14 Vyvstává otázka, proè jsou komunisté tak zuøivì nenávidìni a napadáni? Kritiènost vùèi rùzným stránkám jejich pùsobení pøed rokem 1989 je pøirozená a je-li zdùvodnìná, je nepochybnì zcela na místì. Nenávist, v ní se oprávnìné výhrady zvrhávají, je snad jetì pochopitelnou u jedincù, kteøí neodpoutìjí nespravedlnost, s ní byli postieni. Je vak jevem patologickým, je-li íøena a podnìcována ve spoleènosti jako celku. V tomto pøípadì je nutné hloubìji ne dosud zkoumat její koøeny a mechanismy, jimi je provokována a jimi se udruje. Obecnìjím zjitìním je, e se zøejmì rodí z nízké sebedùvìry, z nejistoty, obav, strachu. Antikomunismus doprovází snahy zesilovat hradby, které mají chránit obnovu obyèejného kapitalismu, vyuít jakých14 První popøevratový prezident, snad proto, e pøísahal jetì na socialistickou ústavu, situaci Èeskoslovenska charakterizoval slovy umírnìnými: Zemì nevzkvétala... Antikomunistická (a antisocialistická) politika je vùbec pøesycena moralizováním. Ve snaze dosáhnout politického úèinu je zaujímán abstraktní a strnulý moralizující postoj, doprovázený zneuznáváním reálného dosahu politiky, proklamováním odpolitizovaného pøístupu. Jak poznamenává S. iek, pøechází takové eticky dokonalé vzneené vìdomí ve skuteènosti nepostøehnutelnì v slouhovské patné vìdomí. (S. iek, Pokusy uniknout logice kapitalismu. London Review of Books, roè. 21, è. 21, 28. 9. 1999.)
[15]
koli, vech prostøedkù, které zabrání protivníkùm v úspìchu, by by jej dosáhli legitimní cestou, na základì zmocnìní vzelého ze svobodnì projevené vùle demokratických vìtin. Proto se dìlá ve pro to, aby se spoleènost od své minulosti oddìlila co nejtlustí èarou, vnímala ji jako vyboèení z normálního vývoje, jako své nepochopitelné selhání a aby s ulehèením a pocity viny pøijala kapitalistickou normalizaci pomìrù. Antikomunisté volí pøi svých postupech prostøedky, od nich oèekávají, e zamýlenému úèelu nejlépe poslouí. Spolu s ahistorismem a prezentismem, je iroce pouívána metoda èást za celek, spojená s psychologizováním a teorií elit a davu, metoda analogie a koneènì i filozofie a etika utilitarismu a pragmatismu. Metoda èást za celek (pars pro toto) oznaèuje za klíèový èlánek v úèelovì sestaveném souboru rysù minulého uspoøádání sociální (tøídní) násilí, a to v jeho nejodpudivìjích podobách, v podobì politických procesù a drsného reimu v pracovních táborech, zvlátì v Rusku. Podobnou cestou lze ovem kapitalismus beze zbytku ztotonit s kolonialismem, s otroctvím èernochù a genocidou indiánù v USA, s koncentraèními tábory zavádìnými Brity v burské válce, s dvìma nejstranìjími válkami v dìjinách, s dnení chudobou a utrpením naprosté vìtiny lidstva a nièením planety v honbì za ziskem. Základní nedostatek zmínìné metody je v tom, e je naprosto lhostejná ke skuteèné povaze systému. Nezkoumá ji, vùbec ji nezajímá. O jeho skuteèné a holé podstatì si vytvoøili její uivatelé svoji vlastní pøedstavu pøedem a nyní se omezují na to, aby ji pøijala spoleènost. Za podstatu systému vydávají represi, ji povyují do pøímo obludných rozmìrù. Vypreparovávají a absolutizují mocenské aspekty, vyadování respektu k ústavním, právním normám a mravním principùm. Ve pøevádìjí na pøípady, kdy jsou mocenské pravomoci zneuívány v osobních a skupinových zájmech. Vùbec se nezajímají o snahy o spravedlivìjí sociální øád, které byly v této dobì vyvíjeny, nenechávají ádný prostor pro posouzení jejich výsledkù. Ve pøekrývají odkazy na útlak, postihy, pronásledování, týrání a fyzickou likvidaci lidí, kteøí útlaku vzdorovali, a to i se zbraní v ruce. Motivace se hledá v deformované psychice osobnosti vùdcù, v úèelové manipulaci, podnìcující ulici, dav, lùzu k akci. V takovém svìtle se jeví pøíèiny útlaku v chorobné závisti vùèi úspìným, v nízkých, sa[16]
distických, kriminálních pudech, které se v masách podaøilo probudit tìm, kterým lo pouze o osobní moc a uzurpaci cizího majetku a kdo se k moci drali vemi prostøedky. Od takového odpudivého obrazu, do nìj je boj zástupù o rovné právo na uplatnìní a sociální spravedlnost pøemalován, se pak i rùzní jeho pùvodní úèastníci s nechutí odvracejí. Vekerá pozornost se zamìøuje na demonstraci a jitøení ran tìch, kteøí byli skuteènì jednotlivì postieni a jejich osobní osudy jsou vdìèným objektem propagandy. Zkoumání povahy minulého systému se redukuje na pøepoèítání (pøesnìji odhady) celkového poètu jeho moných obìtí. Nevinných obìtí krveíznivé ukrutnosti se v Èerné knize komunismu napoèítává ohromující mnoství na 80 a 100 milionù. Období, v nìm se prosazovala první forma socialismu, má tak být vylíèeno jako doba stranìjí ne panství nacistù a faistù a jeho dùsledky. Je na komunistech, aby se hájili: kadý ztracený lidský ivot je drahocenný a vina na jeho záhubì v podstatì neodèinitelná. Zmínìné údaje jsou vak neuvìøitelné a zejména neovìøitelné.15 Podobnou úlohu má vyuívání metody srovnávání a analogií. Je pøíznaèné, e právì tato metoda patøí ve vìdì k nejménì cenìným, pøínosným a prùkazným. Je tomu tak pro monou oidnost výbìru srovnávaných prvkù, ne vdy míøících k podstatì, a tím i pro pøiblinost jejich zjitìní. Antikomunistùm dobøe poslouila. Zrodila oficiální dogma, které jako nezpochybnitelné dnes respektují i rùzní vzdìlanci, vèetnì historikù, od nich se oèekává, e z nìj pomohou vytvoøit masovì uívaný a respektovaný stereotyp nazírání. Pomocí této metody je srovnáván a ztotoòován komunismus a faismus (nacismus). Propaganda s oblibou uvádí nacismus jako
15 Seumas Milne, dopisovatel The Guardian, napsal v roce 2006, e G. Lindblom a Rada Evropy pøijali jako skuteènost nejdivoèejí odhady tìch ´zabitých komunistickými reimy´ (vìtinou zemøelých hlady) z krajnì sporné Èerné knihy komunismu, která souèasnì podhodnocuje poèty obìtí, za nì je zodpovìdný Hitler. Skuteèné údaje o obìtech represí jsou dostateènì dìsivé i bez zataení do této ideologicky nabubøelé hry. Podle tvrzení Milneho bylo mezi roky 1921 a 1953 zaznamenáno 799 455 popravených a v pracovních táborech dosáhl nejvyí poèet 2,5 milionu lidí. (Milne, S. The Guardian /UK/, 16. 2. 2006.)
[17]
formu socialismu, která se lií od jiných forem jen horeènatým nacionalismem.16 V obecné mluvì, v pøevodu do argotu: faoun, nácek = bolán, komou, komanè. Takové ztotoòování je zjednoduující, úèelové a trapné. Jen pøi znaèné aroganci a ignoranci je moné dojít k tak zjednoduujícímu, úèelovému a trapnému srovnávání.17 Komunisté a faisté pøedstavují naprosto protichùdné, vyluèující se pozice. Jsou také nesmiøitelnými protivníky, úhlavními nepøáteli. Jejich podobnost se nejèastìji odvozuje z toho, e obì tato hnutí, obì ideologie a politiky jsou totalitní. Taková charakteristika je konstrukcí, i pokud jde o státy, oznaèované jako faistické, protoe v praxi mohl být a také byl takový systém realizován odlinì a v rùzných zemích i neúplnì (nejvìtí dokonalosti dosáhl v nacistickém Nìmecku). Ani u státù, oznaèovaných jako komunistické, nelze nerespektovat historismus, nepøihlíet k postupným promìnám od prvkù totalitního ovládání pøes rozvolnìní a po hrozbu rozpadu jednotné struktury, udrované formálnì. I odpùrci politiky KSÈ hovoøí o totalitarismu pouze v urèitých obdobích (v Sovìtském svazu H. Arendtová v souvislosti s politikou J. V. Stalina). Od 60. let 20. století nepouívala této charakteristiky ani sovìtologie.18 V nehorázném srovnávání komunismu s faismem se úèelovì vyuívá skuteènosti, e se faismus stal významnou zkueností generací, e je symbolem pro intoleranci, omezování a potlaèování, pro drsné, V úèelových charakteristikách je snad moné brát vánì Hitlerovo ohrazování v Mein Kampfu, v nìm brojil proti tupcùm, kteøí nechápou rozdíl mezi socialismem a marxismem. Tím spíe, e se k marxistickému dìdictví dokonce hlásil. Mohou tak být vyslovovány i pochybnosti o jeho odhodlání znièit marxismus, údajnì z nenávisti k jeho idovskému autorovi. S úèelovým odvoláním na rozhovor s jedním novináøem, je moné uvést i jeho prohláení, e národní socialismus je tím, èím by mohl být marxismus, kdyby dokázal pøervat svoje absurdní a umìlé svazky s demokratickým øádem. V Mein Kampfu pak dokonce napsal: Národní socialismus pøevzal od kadého z obou táborù samotnou mylenku, která ho charakterizuje, národní odhodlání z buroazní tradice, a vitální, tvùrèí socialismus z marxistického uèení. (Muravchik, J., Nebe na zemi. Vzestup a pád socialismu. Jiøí Buchal BB art, Praha 2003, s. 153.) 17 Uhl, P., Listy è. 1, 1995, s. 33. 18 Za posttotalitní oznaèoval reim v Èeskoslovensku v roce 1978 také V. Havel. V propagandì byla pøesto taková charakteristika úèelovì oivena jako výstiné ocenìní podstaty minulého spoleèenského uspoøádání a uplatòována bez jakéhokoli upøesnìní pro celé období od roku 1948 do listopadu 1989. 16
[18]
kruté, teroristické formy panování, pro útoènou, expanzivní politiku. Bezprostøední politická úèelnost, to je dùvod, proè se tam, kde se jedná o znaènì vnìjí i zdánlivé podobnosti, hledá a nalézá dokonalá symetrie. Marxismus je dokonce obviòován, e je za vznik faismu odpovìdný. Svou koncepcí spasitelského poslání revoluce a totální politické kontroly se mìl pøièinit o to, e se ve 20. století objevilo nìkolik výhonkù: leninismus, faismus a hitlerismus.19 Realizovanému komunismu jsou dokonce pøipisovány mnohem horí vlastnosti a dùsledky. Pøipisuje se mu vìtí, obzvlátní nièivost, protoe nacisté údajnì chtìli svìt jen dobýt a podøídit Nìmecku, kdeto komunisté chtìli jednotlivce zbavit majetku a hodnotového systému, chtìli spoleènost znièit a vytvoøit znovu, poadovali na lidech tìlo i dui.20 Faismus vskutku ponechal kapitalistické vlastnictví v podstatì nedotèené, o ádnou dìjinnou spravedlnost mu nelo. Kapitalisté i v Nìmecku jeho nástup nejen pøeili, ale velkoburoazie s jeho pøedstaviteli velice úzce spolupracovala. Dostalo se mu od nich významné politické, propagandistické a finanèní pomoci. Zásadní rozdíl mezi komunismem a faismem je právì v tom, e komunisté jsou pøesvìdèenými a dùslednými bojovníky proti nespravedlivému spoleèenskému uspoøádání, které dnes ztìlesòuje kapitalismus. Faismus navenek vystupuje jako antikapitalistický, s hesly o rudém a zlatém (kapitalistickém) ohroení. Je vak vlastním produktem kapitalismu, výsledkem neøeitelnosti jeho rozporù a snah velkého, zejména finanèního kapitálu, èelit s jeho pomocí i tìmi nejkrajnìjími prostøedky ohroení a pøípadnému nebezpeèí zániku systému. Dnes se doèasnì ocitl na okraji politického spektra, nebyl vak - jako pouhá epizoda èi vývojová kuriozita - odloen do muzea. Komunisté vycházejí z dìdictví Velké francouzské revoluce, z osvícenství, z racionalismu. Faisté se hlásí k iracionalismu, významnou roli u nich hraje mýtus a nepolitické, estetické mylení, jím omraèují masy. Osvícenský rozum a Francouzskou revoluci odmítají, cílevìdomì a otevøenì smìøují proti humanistické a demokratické linii mylení a praxe. Svìt má být vrácen o 200 let zpìt, pøed Velkou francouzskou 19 20
Brzezinski, Z., Bez kontroly, Praha 1993. ustrová, P., Listy è. 1, 1995, s. 24. [19]
revoluci, rok 1789 má být z vìdomí lidstva vymazán. (Pøipomeneme tyto snahy v Závìru této studie jako program souèasné pravice.) Komunisté zdùrazòují rovné monosti pro vechny lidi bez rozdílu, rovnost, nevmìování, respektování suverenity a solidaritu mezi národy. Faisté rovnost rozhodnì odmítají, s hnusem se odvracejí od spoleènosti, v ní jsou pánové a sluhové nerozeznatelnì pomícháni. Vycházejí z nerovnosti, zpochybòují moudrost i soudnost obyèejných lidí, prosazují nerovnost lidí, ras a národù (hlásání jejich rovnosti je údajný pøeitek 18. století), kult výjimeèných jedincù, národù a ras. Vyadují absolutní podøízenost, zájmy, svobody a práva kadého èlovìka podøizují zájmùm vyvolených, vùdcùm a jejich politické vùli. Jen ti, oslovováni Prozøetelností, pøivedou svùj lid (romanticko-estetickým skokem) do zaslíbené zemì. Masa pouze mùe ty, kteøí mají vzácnou schopnost vést, následovat. Komunisté vycházejí z potøeb a zájmù sociálních skupin, tøíd a vrstev. Snaí se vtáhnout co nejirí lidové vrstvy do zápasu o jejich vlastní sebeosvobození. Pomáhají pøi uvìdomování a organizování dìlnického, národnìosvobozeneckého, mírového hnutí. Podporují je, ale nikdy nemohli být právem obvinìni z podpory vývozu revoluce èi z terorismu. Faisté napadají ve, co zakládá kolektivní spolupráci a solidaritu na úctì k samostatné lidské bytosti a snaze o rozvoj lidských bytostných sil. Provokují lidové, nacionální, romanticko-mystické hnutí, které má vést ivotní boj národa prostøednictvím mýtických výzev a víry ve vùdce. Usilují o maximální ovládnutí lidí prostøednictvím vzájemného boje vyích a niích ras, panujících a podøízených národù, pøeití nejsilnìjích a nejschopnìjích. Jednotì národa a rasy se má obìtovat ve. Proti odpùrcùm otevøenì ospravedlòují právo pouít i nejkrutìjí prostøedky. Snaí se dosáhnout maximálního úèinku represí doma i v zahranièí. Komunisté zdùrazòují právo revoluce se bránit a nevyhnuli se pøitom krajnostem. Faisté hlásají nejen nutnost a prospìnost válek jako nezmìnitelného zákona ivota, jako prostøedku kultivace a mravní obrody vyvolené rasy èi národa a úèinný nástroj územní expanze a ovládnutí svìta. V síle spatøují dobro, ve slabosti zlo. Slabými opovrhují. Komunistické hnutí a socialistické zemì patøily k nejvýznamnìjím bojovníkùm proti kolonialismu, rasismu, za národní osvobození. Vu[20]
de ve svìtì podnìcovaly snahy o vìtí sociální spravedlnost. Socialistické zemì ly nevyzkouenou cestou revoluèního zakládání procesù emancipace vech lidí a i tu se dopustily váných chyb. Politika faistù je celkovì, totálnì destruktivní, neexistuje jediný pøíklad toho, e by bojovali za vìc lidské svobody, sociálního osvobození. Komunisté zápasili o vnitrostranickou demokracii a pøes øadu problémù a omezení hledali zpùsoby jak rozíøit reálnou demokratickou úèast pro vechny obèany zemì. Faisté nediskutovali, dávali pøednost slepé poslunosti a vojáckým èinùm, ale ani hysterický Totaleinsatz neodvrátil jejich totální poráku.21 Socialistická ideologie se nevyvíjela a nebyla uplatòována bezrozpornì. Pøipustil se tak pøíkrý rozpor mezi socialistickou ideologií a administrativnì direktivní praxí. Faistická ideologie se ale do ádných rozporù se sebou samou a s faistickou politikou nedostávala. Beze zbytku se jí podøizovala. Faisté komunisty pøímo zuøivì nenávidìli a krutì je pronásledovali. Pro mnohé, po léta vystavené souèasné píár propagandì, mùe být pøekvapující blízkost argumentace antikomunistù tehdejí faistické argumentaci. Pro A. Hitlera je komunismus u starý odpùrce a úhlavní nepøítel lidstva.22 A. Rosenberg je oznaèil za rozsévaèe rozkolu. Dvacet let pøed F. von Hayekem (v jeho Cestì do otroctví) A. Hitler prohlaoval, e marxismem zdùvodòovaná úplná socializace by znamenala smrt kadého tvoøivého podnikání, kadé osobní existence. Klíèovým závìrem tudí je, e komunisté jsou svou základní pozicí na naprostém protipólu kapitalismu. Jsou tím i naprostým protipólem faismu a nemají s jeho ideologií a politikou nic spoleèného. 21 Seumas Milne k tomu podotýká: Módní snaha stavìt na stejnou úroveò komunismus a nacismus je ve skuteènosti morální i historický nesmysl. Navzdory hrùzám Stalinova teroru neexistovala ádná sovìtská Treblinka èi Mauthausen, vyhlazovací tábory zøízené k vyvraïování milionù. Sovìtský svaz ani nezahájil nejnièivìjí válku v dìjinách za cenu více ne padesáti milionù ivotù ve skuteènosti sehrál rozhodující úlohu pøi poráce nìmecké váleèné mainerie. (Milne, S., The Guardian, 16. 2. 2006.) 22 Cit. podle J. C. Festa, Hitler. Eine Biographie, 1973, s. 692.
[21]
ivení záti a podnìcování nenávisti se vak neobrací jen proti komunistùm. Dalím jeho terèem jsou kryptokomunisté, kam jsou zaøazováni i mnozí sociální demokraté a rùzní èinitelé umírnìné levice. Ohrouje sociální liberály i køesanské sociály a koneckoncù i liberální a køesanské demokraty. Obrací se proti vem, kteøí odmítají uchvacování pøírodního a kulturního bohatství zemì úzkou oligarchickou vrstvou a solidarizují se s odporem proti nim. iví také nacionalistické pøedsudky a zá proti rùzným etnikùm, národnostem i národùm (zvlátì rusákùm). Takovéto dlouhodobé, systematické pùsobení, které vánì ohrouje politickou kulturu a morálku, zasahuje pomìrnì iroký okruh lidí. Zamìøuje se na vechny generace, relativnì úspìné je vak zejména mezi mládeí, na ni v takovém duchu pùsobí média, kola i mnozí rodièe. 23 Dalí pole pùsobnosti se antikomunistùm otevøelo s pøijetím znaènì kontroverzního zákona è. 262/2011 Sb., o úèastnících odboje a odporu proti komunismu. V souèasné dobì lze zaznamenat dlouhou øadu historických publikací, které hrdiny protikomunistického odboje vyrábìjí. Od historikù, kteøí jsou skuteènì oddáni svému vìdeckému poslání, se oèekává, e opustí prezentistické a utilitaristické hledisko a objektivnì zhodnotí zápas, který obì hlavní bojové strany, zastánci dosavadního uspoøádání a zásadní alternativy spolu po desítiletí svádìli a svádìjí.
23 Antikomunismus se diferencovanì zamìøuje na celou spoleènost. Zvlátní pozornost vìnuje mladé generaci, oblasti kolství. Dìjepisné uèebnice vìtinou nevedou áky a studenty k uvaování, ale dávají jim jednoduché modely mylení. K tìm patøí zneuívání pojmù svoboda, humanita, demokracie, lidská práva atd. na stranì jedné, a totalita, diktatura, nesvoboda a násilí, ztìlesòované hlavnì komunisty, na stranì druhé. kolní výuku aktivnì a systematicky ovlivòují také antikomunistické projekty Ústavu pro studium totalitních reimù, ale i Konfederace politických vìzòù, Èlovìka v tísni a dalích. Zneuívají otevøenì také oblast kultury a umìní. Ústav pro studium totalitních reimù úzce spolupracuje se kolami, vydává texty, metodické materiály, poøádá semináøe. A to zdarma (Kráèmarová, H., Materiál o antikomunismu, rukopis).
[22]
2. Přístupy marxistů Komunistický manifest, od francouzské revoluèní Deklarace práv èlovìka a obèana, podle Hobsbawma, zcela urèitì zdaleka nejvlivnìjí jedineèný politický dokument,24 byl èten pøevánì jako dokument o historické nevyhnutelnosti a jeho síla skuteènì byla vìtinou vyvozována z pøesvìdèení, které poskytoval ètenáøùm, e kapitalismus je nevyhnutelnì odsouzen k tomu, aby byl proletariátem pohøben, e výsledkem v podstatì sebedestrukèního kapitalistického rozvoje bude velká revoluèní rekonstituce spoleènosti, a e i podmínky pro takovou emancipaci u nastaly. Manifest komunistické strany (únor 1848) ale není jen a pouze o tom, co nám historie ukazuje, e se stane, nemluví o jistotách. Mluví o tom, co je tøeba uèinit, o pravdìpodobnosti a politických monostech, mluví o historické zmìnì prostøednictvím spoleèenské praxe, kolektivní akce. Marx nepovaoval vznik komunismu za nevyhnutelný, ale pouze za moný, vzhledem k podmínkám, které vytvoøil u kapitalismus. Dospìl k závìru, e v dlouhodobém procesu kapitalismus rozvrátí moné podmínky vlastní existence a stane se neudritelnou spoleèenskou formou. Nestane se tak vak bez ideovì pøipraveného a organizovaného subjektivního èinitele, který se neomezí na to, e bude procesu napomáhat, ale bude uvìdomìle prosazovat pozitivní alternativu, zaloenou pøedevím na zmìnách ve výrobním zpùsobu. Historie je v marxismu tudí chápána jako otevøený proces, v nìm jsou determinovány pouze alternativy.25 Samotný Manifest je dokument volby, volby mezi socialismem a barbarstvím (s pøípadnou alternativou, e vývoj skonèí spoleèným zánikem bojujících tøíd). Co z toho pøeváí, je otázka, která musí být pøenechána k odpovìdi dvacátému prvnímu století. Marxisté tedy i formy mylení radikálnì historizují, nepøehlíejí dìjinný pohyb, který v objektivní realitì probíhá. Vìdí, e právì dnes, po restauraci kapitalismu v zemích socialismu (poèátkem 90. let 20. století) a v procesech globalizace kapitálu, je více ne kdy jindy ve tìHobsbawm, Eric, Komunistický manifest z hlediska perspektiv. Transform! è. 11, 2012. 25 iek, S., Mluvil tu nìkdo o totalitarismu? Tranzit, Praha 2007, s. 194. 24
[23]
hotné svým protikladem. Jsou pøesvìdèeni, e poznání skuteènosti si musí svìt osvojit, i kdyby nechtìl.26 Smyslem zmìn, o které usilují, nejstruènìji øeèeno, je osvobození práce. Sdílejí Marxovo stanovisko, e spoleènost nenajde prostì svou rovnováhu, dokud se nebude toèit kolem slunce kolem práce.27 V pøístupech nìkterých marxistù se ale lze setkat s objektivistickým materialismem a jeho uplatòováním v praktické politice. A pøíli èasto se spoléhalo a spoléhá na historickou nevyhnutelnost, co oslabuje aktivitu a vìdomí odpovìdnosti vedoucích èinitelù a úèastníkù hnutí. Vede mj. i k pøeceòování vlastních sil a úspìchù a k podceòování schopností a moností protivníka, který takových pochybení dovednì vyuíval. Revoluce ve výrobních silách, se závratnými dùsledky právì ve formì informaènì komunikaèní revoluce, oivuje pochyby o zvlátních monostech a odpovìdnosti politiky. Marx ostatnì sám poukazoval na to, e technologické výdobytky uèinily pro revolucionizaci spoleèenského ivota leckdy daleko víc ne vechny okázalé politické události.28 Je mu vytýkáno, e úlohu politiky ve prospìch zvýraznìní své materialistické pozice a pøíli snioval, ale také pravý opak toho, tj. e ji zvelièoval na úkor dosahu - zvlátì dnes se tak silnì projevující prudké dynamiky výrobních sil, vedoucí k postindustriálním formám produkce a k novým formám úèasti námezdních sil v produkci. Argumentace o dosahu odpovìdnosti politiky a o rozporech, do nich zabøedala, bude tvoøit jednu z významných os celé argumentace ve studii. Je zcela pøirozené, e se v procesu budování socialismu projevuje tíhnutí k celistvosti. Skuteèností je, e pøirozené potøeby upevòovat systémové vlastnosti v souladu s podstatou systému, je v diktaturách, autoritativních a totalitních systémech zneuíváno. Opomíjí se pøitom zprostøedkovávání celku èástmi a podstaty jevovými strukturami.
26 27 28
[24]
ME 1/369 M, 4/440. ME 18/587. Cit. podle iek 2007, s. 134.
Politická totalita se mùe utváøet tam, kde se nerespektuje zpìtná vazba mezi systémem a jeho slokami, státem, veøejnou mocí, rùznými politickými centry a obèany, veøejností, straníky. Systém se uzavírá vùèi svému pøirozenému irokému prostøedí, vùèi hodnotám a inspiracím, ale také vùèi ádoucí spolupráci a spoleènému postupu. Prosazuje se tam, kde se neumoòuje èástem, slokám, institucím, skupinám a jedincùm samostatnìji utváøet svou pozici a rozvíjet se; kde nemohou pùsobit ve vertikálních, ale i horizontálních spojeních, vymìòovat si i navzájem poznatky a informace, dohadovat se, støetávat. Totalita vítìzí vude, kde lidé nemohou svobodnì spolupracovat v záleitostech spoleèného zájmu a vznáet své poadavky vùèi centrùm, mít o nich úplnou informaci a úèinnì je kontrolovat, vèetnì práva na jejich odvolání. Totalitní mechanismus ve krajnì zjednoduuje. Rozumné uvaování a jednání spojuje jen s centrem a jednotlivým slokám i obèanùm apriornì nedùvìøuje. Brání jim v samostatné èinnosti, odmítá se uèit z jejich zkuenosti a poznatkù. Utváøí oligarchickou moc a souèasnì dává najevo otcovskou starost o své sloky jako péèi o nezralý lid. Lidu se sice zhusta lichotí, ale nepovauje se za dospìlý. Oèekávají se od nìho projevy, které by jeho závislé postavení potvrdily, jako je oddanost vùèi vùdcùm, skromnost a smíøení se svým postavením. Hranici mezi totalitním a skuteènì demokratickým systémem tedy vyznaèuje, jakou reálnou roli hrají lidé ve správì svých záleitostí. Zda tak èiní sami, samostatnì, bezprostøednì a prakticky, èi se k takovému ideálu alespoò pøibliují a jsou v tomto smìru reálnì vedeni. V celé této pøedkládané analýze chceme odpovídat na otázky, jak byly tyto problémy na cestì k socialismu øeeny. Analogie ke svìtu kapitalismu si udìlá soudný pozorovatel sám.29 29 Úvahy o racionalitì mas, o dùvtipu obyèejných lidí, jsou pro konzervativce a neoliberály jen lehkomyslnou dùvìøivostí vùèi optimistické demagogii. (KuehneltLeddinh, Erik von, Liberty or Equality, 1952, Revue Støední Evropa, è. 83, III. èást, øíjen 1998, s. 51 68; è. 84, IV. èást, listopad 1998, s. 60 71; è. 85 V. èást, prosinec 1998, s. 117, 123.) Do jaké míry je prvek iracionality, intuice nucen zaujímat místo rozumu a vìdìní a s jakými katastrofálními následky mùeme nicménì vyvodit z úvah vysoce postaveného amatéra, bývalého prezidenta Roosevelta. (Kuehnelt, IV. èást, s. 66, pozn. 53). Co nezvládl politik na prezidentském køesle, to nelze u vùbec spojovat s obyèejnými lidmi, s masami. Výsledky by mohly být katastrofální.
[25]
Deformace v tomto smìru spoèívaly v subjektivismu, ve volbì a prosazování pøímoèarého, voluntaristického, nìkdy i bezohledného postupu k subjektivisticky vymezovaným mezietapám, bez dostateèného úsilí o rozumné a citlivé zprostøedkování ádoucích zmìn. Paradoxnì, avak nevyhnutelnì vedlo ke zpomalování vývoje, k podnìcování a vyostøování rozporù. Je proto dùleité pøekonávat dogmatickou strnulost v mylení a výkladu, pøetrvávající mezi øadou tìch, kdo se hlásí k marxismu. Jen sektáøi (jakými byli napø. blanquisté) chtìjí dospìt k cíli co nejrychleji, ani by se zdrovali pøestávkami a kompromisy. Dìtská naivita, vydávat netrpìlivost za teoretický argument!, poznamenával k tomu B. Engels. 30 S nemeními problémy se vak setkáváme u komunistických politikù, kteøí se pragmaticky (a koneckoncù oportunisticky) soustøeïují na bezprostøední politickou èinnost s nanejvý støednìdobým výhledem a na teoretické zaloení takové politiky koneckoncù rezignují. Historická zkuenost pøed takovým zjednoduováním vztahu praxe a teorie velmi dùraznì varuje. Kolaps socialismu byl toti vyvolán pøedevím právì faktem váných selhání politického subjektu, jeho schopností k politické tvoøivosti, je pak podvazovala i tvoøivost sociální. V marxismu je obrat ivá tvùrèí èinnost samotných mas hodnì vyuíván a mnohdy se u mìní v pouhou frázi. Znamená, e lidé sami, samostatnì vytváøejí novou spoleènost. Je to práce neuvìøitelnì obtíná, ale osvobození dìlníkù musí být dílem dìlníkù samotných. Koneckoncù sami (pøirozenì v irím sociálním svazku) dìlají lidovou revoluci, sami musí organizovat národní hospodáøství, sami jsou (mìli by být) vude tím základním èinitelem. Zkuenosti devadesátiletého vývoje jen
Usuzuje se, e takzvaná moudrost a citlivost obyèejného èlovìka nesahá obvykle dál ne za hranice mìsta èi regionu. Vichni si uvìdomujeme, e nejen pøedstavivost, ale i moudrost a citlivost obyèejného èlovìka mají velmi omezený dosah pùsobnosti; tuto pùsobnost nelze roziøovat o mnoho dál, ne jsou hranice mìsta. (Albert Jay Nock, Our Enemy the State, N. Y. 1935, s. 136; cit. Kuehnelt, tamté, s. 66, pozn. 54). V demokracii tudí vládne pan Prùmìrný, vládne masa se svými emocionálními, egoistickými a iracionálními poadavky a vrtochy, která sotva má právo ovlivòovat obecné blaho. (Kuehnelt, III. èást, s. 61, 62.) 30 ME 18/553 E. [26]
potvrzují, e jim nikdo v tomto díle nepomùe, nepomohou-li si pøedevím sami.31 Teze o tvoøivých funkcích, o ohromném tvùrèím potenciálu lidových mas, je jednou z hlavních tezí marxismu. Jeho hlavní formou je kladná, tvoøivá práce,32 která je výrazem tvoøivého vztahu k vìci a dìlá samu práci obsanou i zajímavou. Tvoøivost má ovem i odliné úrovnì (jednotlivé formy ponecháváme stranou): jejím vrcholem je vytváøení nového, které je osobité a unikátní, má charakter objevu, prùlomu bariéry v poznání a èinnostech, a jde o pøevrat v duchovním ivotì, ve vìdì, nebo ve spoleèenském uspoøádání. Na nì navazují ti, kdo pøicházejí se samostatnou iniciativou, ale navazují pøitom na zmínìné klíèové objevy a praktické èiny. Takto orientují sebe i jiné k roziøování prùlomu a k aplikacím, k ití v nových oblastech a úrovních. A koneènì má tvoøivý charakter i èinnost výkonná, aplikaèní, jestlie na prùkopnické èiny a jejich rozpracování sama na dané úrovni navazuje. Lze tak odliit produkèní, reprodukèní a pak ovem také netvoøivou, nemyslivou reprodukci daného. Bez takové tvorby není moné svobodné uskuteèòování osobnosti, ani svoboda vìdecké a umìlecké tvorby, není moný svobodný, dynamický rozvoj spoleènosti. V analýze budeme zkoumat, proè se takový proces na cestì k socialismu jak v Sovìtském svazu, tak v Èeskoslovensku neprosadil.
31 L SS 28/440. Tvoøivostí se rozumí zvlátní forma èinného, aktivního osvojování skuteènosti, vlastní pouze èlovìku a spoleènosti a vem lidem zásadnì dostupná, v ní subjekt uvìdomìle a organizovanì pùsobí na svùj objekt, mìní jej v souladu s objektivními zákonitostmi a vytváøí tak v historicky urèitých materiálních i duchovních formách spoleèností ji institucionalizovaných nebo pùvodních nové, dosud neznámé hmotné a duchovní postupy a produkty, které jsou spoleèensky významné, roziøují monosti dalího historického rozvoje spoleènosti a kadého jedince. (Formánek, M., Nové mylení a jednání. Nástin problémù sociální tvoøivosti v socialismu. Dùm politické výchovy MV KSÈ Praha, 1988, s. 29.) 32 L SS 27/233.
[27]
II. ZÁKLADNÍ CHARAKTERISTIKY SOCIALISMU Z celé analýzy vývoje od roku 1917 do roku 1989 vyplývají èasté a èasem i velmi hluboké rozpory mezi socialistickým ideálem, programatikou a skuteènou praxí. Jak charakterizovat systém, který vznikl po roce 1917 v tehdejím Rusku a po roce 1945 v Èeskoslovensku? Byl to u skuteèný socialismus, pøípadnì jeho pøechodné období, nebo snad byl státním kapitalismem, monopolním kapitalismem, èi dokonce návratem ke spoleènosti s rysy feudálními nebo asijského výrobního zpùsobu? V diskusích a polemikách se objevuje velká názorová rozmanitost.33 Nejen odpùrci socialismu, ale také jeho reformátoøi jako byl napø. M. Gorbaèov, jeho socialistickou povahu zcela odmítají. M. Gorbaèov k tomu øíká: ...jak jsem postupem doby zjioval, e pøestavba bude musit znamenat zmìnu celého systému, dospíval jsem zároveò k záporné odpovìdi na otázku, zda byl systém, vládnoucí v SSSR, socialismem. Sovìtská spoleènost to byl totalitní systém se vemi dùsledky, které z toho vyplývaly pro obèany. Také Z. Mlynáø dodává, e takzvané obecné zákonitosti socialismu jsou dosti pøesnì a struènì zformulované atributy totalitní moci, systému totální kontroly nad celým spoleèenským ivotem, který je navíc v mezinárodním mìøítku podøízen jedinému centru v Moskvì. Povaujeme tyto znaky za nìco, co je v rozporu se socialismem, protoe to vyluèuje demokracii. 34 I mezi obhájci socialistické cesty se èasto objevují názory, e skuteèným socialismem nikdy nebyl, e byl od samého poèátku - èi od urèitéMezi levicí na Západì je veden spor o tom, jaký termín pro socialismus pouít, zda aktuálnì existující (zdá se tìkopádný a dnes u vlastnì trochu neaktuální) nebo reálný socialismus (který oznaèuje jak souèasnou, tak minulou realitu). (Cox, R. W., Reálný socialismus v historické perspektivì. Socialist registar, 1991, Communist Regimes /Vol. 27/.) 34 Mlynáø, Z., Gorbaèov, M., Reformátoøi nebývají astní. Dialog o perestrojce, Praském jaru a socialismu. Victoria Publishing, Praha 1995, s. 123, 124. 33
[28]
ho pozdìjího stadia - deformací, zkomolením, pøekroucením správné vìci. Podobnì jako køesanství. Proti takovému kritickému pøístupu se pak objevuje mínìní opaèné, tj. e tvar reálného socialismu byl tvarem nejen reálnì existujícího, ale jedinì moného uspoøádání. Na tak ostøe protikladné hodnocení je nutné v analýze reagovat. *** Klasikové marxismu charakterizovali moný tvar spravedlivé, komunistické (socialistické) spoleènosti. Vycházeli ze skuteènosti, e a dosud pøíroda a dìjiny lidem zespoleèentìní vnucovaly, spoleèenské pomìry se utváøely v øíi nutnosti. Rozvoj lidských sil, který je sám sobì úèelem, mùe nastat teprve za touto øíí nutnosti a souèasnì na její základnì, tj. kdy se objektivní moc, je ovládala dìjiny, dostane pod kontrolu lidí samých. Teprve pak budou mít spoleèenské pøíèiny, které uvedli do pohybu, pøevánì a ve stále rostoucí míøe i úèinky, které chtìli.35 Komunismus 36 je v Marxovì díle chápán pøedevím jako pøechod od nesvobodné práce (na cizí) k monosti práce pro sebe. Spoleèenství práce by mìlo podle tìchto pøedpokladù vyvolat a urychlit veobecný pøechod od jednoduché práceý pøes kombinaci netvùrèích a tvùrèích prvkù k veobecné tvùrèí práci. Mìlo by umonit splývání masovì provozovaných pracovních èinností s veobecnou prací, s rozvinutou formou duevní práce, s vìdou, vynalézáním, objevováním. Rozvoj (ve)obecné práce by se tak postupnì prostoupil s rozvojem lidských schopností, v nìm je èlovìk sám sobì úèelem. Význam a dosah takového øeení v jednadvacátém století neustále stoupá. Novodobé univerzální styky nemohou být podøízeny individuím jinak ne tak, e budou skuteènì podøízeny vem. Svobodné sebeuMarx. K., Kapitál III. 2., 336; ME 20/280, 281. Komunismus jako pozitivní zruení soukromého vlastnictví, jakoto lidského sebeodcizení, a proto jako skuteèné pøivlastnìní lidské podstaty èlovìkem a pro èlovìka; proto jako naprostý, vìdomý a v celém bohatství dosavadního vývoje uskuteènìný návrat èlovìka pro sebe jako spoleèenského, tj. lidského èlovìka. Tento komunismus je jako dovrený naturalismus = humanismu, jako dovrený humanismus = naturalismu, je opravdové vyøeení roztrky èlovìka s pøírodou a s èlovìkem
mezi individuem a rodem
(Marx, K., Ekonomicko-filozofické rukopisy z roku 1844, SNPL 1961, s. 74 - 88.) 35
36
[29]
platnìní individua ve vztazích spoleèenství se stane hlavní morální hodnotou.37 Prosazování spravedlivé spoleènosti také umoní, aby èlovìk potvrzoval svou jednotu s pøírodou, aby se pøírodní prostøedí stalo odpovìdnì provozovanou laboratoøí spoleèenské práce. Bohatství se v tomto humanistickém pojetí chápe jako produkce celého bohatství bytosti, vestranného, dùmyslného èlovìka. Pro takového èlovìka je totalita lidského ivotního projevu vnitøní nutností, pociuje ji jako nouzi. Socialismus je vnímán jako poèátek takovéto zrychlené dynamiky.38 Je etapou, v ní se pøemìòuje formální zespoleèentìní v reálné, formální rovnost pøíleitostí se mìní v rovnost reálnou, v ní se dosahuje stále univerzálnìjího rozvoje schopností, uplatnìní vech talentù, stále obecnìjí úèastí na tvoøivé èinnosti. Svoboda je chápána jako proces osvobozování od pøekáek takového tvoøivého uplatnìní a je spojována se stupòovaným vìdomím odpovìdnosti a s odpovìdným jednáním. V. I. Lenin, který teoreticky odùvodòoval a zaèal prakticky organizovat výstavbu takové spoleènosti v Rusku, vìdìl, e úspìch revoluce zajistí jen samostatná aktivita vìtiny obyvatelstva, pokud v sobì zejména proletariát a chudé rolnictvo dokáe najít dost uvìdomìlosti, ideovosti, obìtavosti a vytrvalosti; pokud vedoucí èinitelé procesu dokáou pøicházet s podnìty, které budou pøedstihovat revoluèní iniciativu mas; pokud se bude úèinnì propojovat pùsobení zdola i shora.39 Byl pøesvìdèen, e demokratický pøevrat v Rusku u uzrál, o tom nemùe 37 Marxisté pøedpokládají, e svoboda jedince se vdy uplatòuje ve spoleèenských vztazích. Individuum je vtahováno do spoleèenských okruhù, které mu vtiskují svou logiku, utváøejí jeho podstatu. Èlovìk má tak nejen individualitu, ale i osobnost, která je formována spoleèností. Osobnost preexistující individualitu obsazuje a podøizuje si ji, individualita vak zùstává nutným podkladem osobní aktivity. Pøedpokladem je, e nejvyí míry svobody dosahují individua ve spoleènosti, v ní ijí v podmínkách solidarity, sdruení. 38 V jakých etapách, jakými praktickými cestami se bude lidstvo ubírat k této vyí metì, to nevíme a ani vìdìt nemùeme. Je vak dùleité si ujasnit, jak hluboce mylná je obvyklá buroazní pøedstava, e socialismus je nìco mrtvého, ustrnulého, jednou provdy daného, zatímco ve skuteènosti teprve socialismem zapoène rychlý, opravdový, skuteènì hromadný postup vìtiny a pozdìji vùbec veho obyvatelstva kupøedu ve vech sférách spoleèenského i individuálního ivota. (L SS 33/331.) 39 L SS 36/190 - 193; L SS 11/126; L SS 11/108 - 109.
[30]
být pochyby. Ale budou-li mít revoluèní tøídy dost sil jej právì teï uskuteènit, to se jetì neví.40 Zvlátnosti podmínek v Rusku tedy Lenin nijak nepodceòoval, právì naopak. Pøipomínal nejen obecnou logiku vývoje, ale také to, e kadá zemì vnese do socialistických pøemìn nìco svého, specifického.41 Vrame se ale jetì hloubìji do minulosti. Obtíné hledání politické formy, v ní by bylo moné pøekonat rozpor mezi zvlátním zájmem a zájmem zdánlivého obecna (státu), a uskuteènit tak osvobození práce, bylo charakteristické ji pro Paøískou komunu. Mìla pøedstavovat znovu absorbování státní moci spoleèností jako jejích vlastních ivoucích sil, a ne jako sil, které si ji podøizují a podrobují, organizaci, v ní vzal lid opìt do rukou sám a pro sebe svùj spoleèenský ivot.42 U pøi letmém seznámení s takovou koncepcí komunismu a socialismu je zøejmé, e realizace takového ideálu je nesmírnì obtíným úkolem a vyaduje si nejen roky a desítiletí, ale celou epochu nároèných aktivit lidského spoleèenství. Z analýzy bude zøejmá naivita voluntarismem zrozených pøedstav, podle nich byl proces výstavby socialismu dovrován bìhem let a monost pøechodu do vyí fáze pøedpokládána jako bezprostøední úkol málem dalí dekády. Kritické pojetí socialismu 43 Marxisté chápou socialismus v Marxovì duchu nejen jako tvar spoleènosti, ale pøedevím jako hnutí, které reaguje na sociální antagoL SS 11/386 - 389. L SS 30/145 - 146. 42 ME 17/593 M. Staré státní instituce a jejich aparát byly rozbity. Nové formy organizace poèínaly komunou, kterou si lid a pøedevím dìlníci volili jako pracovní sbor, výkonný i zákonodárný zároveò, jeho èlenové mìli pøesné instrukce (mandat imperativ), byli konkrétnì volièùm odpovìdní a kdykoli sesaditelní. Své funkce vykonávali za dìlnické mzdy, bez jakýchkoli výsad a reprezentaèních pøíplatkù. Také soudci, jako vechny osoby ve veøejných slubách mìli být napøítì volení, odpovìdní a sesaditelní. Ve spoleènosti odpovìdný a kdykoli sesaditelný orgán Komuny byla pøemìnìna i policie; stálá armáda byla nahrazena ozbrojeným lidem. (ME 17/373 375, 377, 591 M.) 43 Ponecháváme stranou pozici dneních sociálních demokratù, kteøí se omezují na pùsobení v rámci kapitalismu, který nové ance podle jejich pøesvìdèení dovednì vyuívá. Jsou nápomocni pøi institucionalizaci reforem, které zavádí nebo je schopna strpìt sama buroazie, vèetnì rezignace na svùj pùvodní program vyvlastòování (a naopak vèetnì ústupkù privatizaci, a to i ve sféøe veøejných slueb). 40 41
[31]
nismy a postupnì je øeí. Respektují skuteèné pomìry, výrobní zpùsob a politické, ideologické organizace, existenci reálných potøeb a zájmù a na nich zakládají v zájmu dosaení pøestavby spoleènosti normy a hodnoty, úkoly a cíle.44 Ve studii na aspekt cesty a hnutí klademe zvlátní dùraz, se samozøejmým pøedpokladem o podmínìnosti prostøedkù cílovými hodnotami, ale také trvalým zdokonalováním charakteristik pojetí strategického cíle. Nevychází se tedy z etických principù (jak je tomu v etickém socialismu), z apriorních normativních axiomù, napø. z principu rovnosti a spravedlnosti a z prostého kladení jejich obecné závaznosti. Socialismus je svými kritiky a protivníky èasto ztotoòován s postátnìním, se státním vlastnictvím, se systémem, jej u Marx oznaèoval za vulgární komunismus, za univerzalizované soukromé vlastnictví (a Hegel za abstraktní negaci vlastnictví). Jedním z dùvodù takového hodnocení je právì nedoceòování historismu. Takové pojetí socializace zpùsobovalo, e socialisté v rùzných vývojových fázích dìlnického hnutí nezaèleòovali do svých úvah trní hledisko. Pøijímalo se Engelsovo stanovisko, vyjadøující (ve velké zkratce), e s pøevzetím výrobních prostøedkù spoleèností je odstranìna zboní výroba, a tím i vláda výrobkù nad výrobci. Anarchie ve spoleèenské výrobì je nahrazena plánovitou uvìdomìlou organizací.45 Marx vak poukazoval také na nároènost procesu, kdy zespoleèentìný èlovìk, sdruení výrobci, øídící tuto svou výmìnu látek s pøírodou racionálnì, podøizují ji své dodateèné kontrole, místo aby jí byli ovládáni jako slepou silou
46 Zánik zboní výroby umisoval do vyí fáze vývoje socialismu, kdy bude produkce záviset spíe na veobecném stavu vìdy (a techniky) a její aplikaci ne na práci v její bezprostøední Propracovaná koncepce se objevuje v monografické studii J. Hellera a F. Neuila. Jsou pøesvìdèeni, e lo jen o jeden pokus o socialismus, který vytryskl z rozporù kapitalismu, po degenerativních promìnách se do kapitalistické formy znovu zhroutil; dalí pokusy budou nevyhnutelnì následovat. Mluví tudí o protosocialismu jako o jakési boèní linii, boèní spoleèensko-ekonomické formaci (která si dokonce vytvoøila i svìtovou soustavu státù a vtiskla ráz jedné epoe). Navazují tu na víceliniové pojetí dìjin, v nich není jediná pøedurèená linie, ale z dominantní linie se odvíjejí dalí, z nich nìkteré se ukáou jako ivotaschopné, pøípadnì pøevezmou její úlohu (Kdopak by se Marxe bál., zej., kap. 8, s. 199 an.). 45 ME 20/276-281 E. 46 K III.2/336. 44
[32]
formì. Pak pøedpokládal, e se zhroutí výroba zaloená na smìnné hodnotì.47 Jeho realistická vize ale nebyla brána dostateènì v úvahu; její význam pøipomnìly a váné problémy, s nimi se setkávala a které byla nucena øeit prvotní forma socialismu.48 Neodluènou souèástí vech skuteènì vìdecky solidnì zakládaných teorií socialismu je samospráva, zprostøedkovávaná socialistickým trhem, odumírajícím státem a odumírající demokracií. Participace, která k ní smìøuje, není pøitom jednoznaèným jevem, co vede nìkteré úèastníky diskusí ke zdrenlivosti a nakonec i ke zpochybòování jejího smyslu.49 Participaci a samosprávu vak odmítají i mnozí marxisté jako nìco utopického, v kapitalismu íøícího iluze o monosti osedlat kapitál a oslabujícího kritický a protestní potenciál dìlnické tøídy.50 Její zastánci v ní spatøují pøípravný krok k uskuteèòování Marxovy vize komunismu jako samosprávné spoleènosti sdruených výrobcù a jsou proto
Marx, K.: Rukopisy Grundrisse II., s. 336, 337, 340. Z. Hába ve své kapitole Základy socialistické ekonomiky (K socialismu v 21. století. Kolektiv CSTS pøi ÚV KSÈM, Futura 2012, s. 91 an.) rozvádí dùvody existence zboní výroby za socialismu: jednak jen postupnì pøekonávanou starou dìlbu práce, jednak stále jetì nikoli dostateèným stupnìm produktivity práce. Teprve a podíl ivé práce pøi tvorbì spoleèenského produktu klesne na zanedbatelnou velièinu, dojde k tomu, e pracovní zásluha jednotlivce pøestane být kritériem míry jeho spotøeby a automatizace a informaèní technologie umoní výrobu na konkrétní individuální zakázky. 49 Pouème se u protivníkù. Neoliberálové nepovaují demokratickou kontrolu, kterou by v podnicích uplatòovali zamìstnanci (a v distribuci zákazníci), ve své vìtinì za potøebnou, i kdy v zájmu motivace a pøipoutání zamìstnancù k podniku rùzné formy participace vyuívají. Pøedstavitelé zamìstnancù vnímají její rozpornost: nesporný uitek, který z ní mají zamìstnavatelé i jistou monost uplatòovat svùj zájem. Nìkteøí entuziasté participace z øad radikálù (anarchistù) zase vyluèují z diskuse marxisty, kteøí údajnì zvelièují roli center na úkor iniciativy lidí. Dobra se v nìm údajnì nerodí zdola, z aktivity pracujících samotných, ale jsou dána pøedem, poskytována zvnìjku, produkována centrálním, a tím nutnì byrokratickým plánováním a vedením. Výrazné je takové stanovisko v anarchosyndikalismu, který vyhlauje, e se obejde bez profesionálních (byrokratizovaných) aparátù a vùdcù. Poèítá naopak se spontánní masovou úèastí pracovníkù, kteøí se sdruují v decentralizovaných strukturách, a v nich si také samostatnì osvojují reálnou zkuenost participace a kooperace. 50 Srv. Kritickou analýzu J. Doleje, K socialismu v 21. století, cit. dílo, s. 67. 47
48
[33]
jejími (èasto i velmi rozhodnými) stoupenci.51 Otázku, zda je víra v samosprávné zamìstnanecké vlastnictví empiricky podloená, si kladou teoretici i praktikové znovu a znovu. K jejímu øeení v zájmu pøijetí jednoznaèného závìru dospíváme ve shrnujících závìrech studie. *** Pøedbìnì, hypoteticky mùeme o tvaru socialismu, o nìm se ve studii pojednává, øíci, e mìl podstatné znaky socialistické spoleènosti,52 jak byly v obecných rysech naèrtnuty klasiky marxismu (poèínaje pøevzetím politické moci dìlnickou tøídou, vedenou komunistickou stranou, pøes pøekonávání soukromého vlastnictví výrobních prostøedkù, postupný zánik antagonistických tøíd, nastolení plánovitého øízení hospodáøství a po rozdìlování podle práce). Tyto znaky vak existovaly v sotva zrozené, nedokonalé, snad i naivní podobì a v doprovodu jevù, které jsou se socialismem nesluèitelné. Právì tyto skuteènosti a nejenom zklamání z pøehnaných oèekávání, velmi pokodily obraz socialismu a nepøíznivì ovlivnily jeho reálný vývoj. Nebyly vak systémotvorné, nezpochybòovaly dosahovaný tvar jako socialismus. Pøesto dáváme pøednost hovoøit o procesu jeho vznikání a rozvoje, ani by se opomíjely dùvody zpomaleného postupu a stagnace. Rozpìtí mezi výchozími socialistickými teoriemi a skuteènou povahou jejich uskuteèòování v praxi bylo vskutku znaèné. Dùvody jeho vzniku a charakteristika jeho povahy patøí k jádru této analýzy.
51 Z. Hába v citované kapitole upozoròuje, e ani socialistický samosprávný podnik nebude ztìlesnìním hospodáøské svévole. Jeho samosprávnost bude svobodou samostatnì volit cesty k cílùm, které si vytyèila spoleènost. Celý spor o samosprávu èi státní vlastnictví vzniká tím, e se jeden èi druhý pøístup absolutizuje, zdùrazòuje se nesluèitelnost, zatímco v realitì se oba pøístupy prolínají. 52 Vdy i manufakturní období kapitalismu, mimochodem trvající staletí, stejnì jako jeho liberální fáze, se k nepoznání lií od soudobého kapitalismu. Pøesto oboje patøí ke stejnému typu spoleèenského øádu.
[34]
III. CESTA A TVAR SOCIALISMU V SOVĚTSKÉM SVAZU 1. Výchozí stav Teorie se v národì uskuteèòuje vdy jen potud, pokud je uskuteènìním jeho potøeb, tj. skuteènost sama musí usilovat o mylenku. 53 Podle K. Marxe si lidstvo ukládá vdy jen takové úkoly, které mùe øeit nebo se pøi zkoumání ukáe, e úkol sám vzniká jen tam, kde jsou materiální podmínky k jeho øeení u dány nebo kde jsou alespoò v procesu vznikání. S tím pak souvisí i závaný závìr, e ádná spoleèenská formace nezaniká døíve, ne se rozvinuly vechny výrobní síly, jim poskytuje dost prostoru, a nové, vyí výrobní vztahy nikdy nenastupují døíve, ne se materiální podmínky jejich existence vylíhly v lùnì staré spoleènosti samé.54 Klasikové marxismu tudí nepøedpokládali, e by proletáøská revoluce mohla zvítìzit v jedné, navíc hospodáøsky zaostalé zemi. Zdùrazòovali význam revolucí v nejrozvinutìjích zemích (civilizovaných zemích, vládnoucích národech). Uvaovali ale také jako o výjimce z pravidla o monosti socialistické revoluce, k ní by dolo v nerozvinuté zemi, tj. jako výsledku nerovnomìrného vývoje. Vdy je nutné nepomíjet nabízející se monosti; jejich nevyuití by historie neodpustila. Marx i Lenin pøitom brali v úvahu úlohu, kterou v tomto procesu má sehrát revoluèní subjekt, dìlnická tøída a lidové masy. Obecná charakteristika revoluèní situace je dostateènì známá. Jene revoluce nevzniká z kadé revoluèní situace. Nelze tvrdit, e protivník nemùe najít východisko rùznými drobnými ústupky a vzbouøený lid tak ukonejit. Radikálnì levicová strana, inspirující revoluènì naladìné vrstvy, musí nejen prokázat odhodlanost (pøi nezralosti situace a nezda53 54
ME 1/408 - 414. ME 13/36 - 37. [35]
ru akcí mùe dojít k následnému zahnívání spoleènosti po celá desítiletí), ale zejména schopnost revoluèní proces dovést k úspìnému konci. 55 Navíc je nutné zdùraznit, e dovrení vítìzství socialismu, dotvoøení první fáze nové formace, nemùe být dosaeno v národním rámci. Zdùraznìme tu významnou - a jak se ve vývoji po roce 1917 ukázalo nadmíru dùleitou skuteènost, e kvalitativní zmìny v kterékoli zemi èi regionu ovládají obecné zákonitosti, ale jejich prùbìh silnì ovlivòují zvlátnosti i jedineènost podmínek a pøedpokladù. Vítìzství revoluce v jedné zemi je jak se vícekrát prokázalo moné. Dovrení tohoto procesu, tj. vítìzství socialismu v jedné osamocené zemi vak moné není. Socialismus se nemùe rozvinout bez praktického styku s produkcí celého svìta, bez pøemìny ivelné formy celosvìtové souèinnosti v její formu uvìdomìlou, cílevìdomou. Pøes øadu dílèích úspìchù, znovu tu varovnì znìjí Marxova slova, e kadé rozíøení stykù by takový lokální komunismus smetlo. Z toho veho vyplývá, jak znaèný dosah má úroveò politického vedení revoluèního procesu, schopnost uplatnit tvoøivá øeení, odpovídající obrovskému úkolu, který na sebe revolucionáøi vzali. Selhání politického subjektu se mùe zmìnit v rozhodující dùvod ztuhnutí a pøerodu pùvodnì slibného vývoje a doèasné poráky revoluèních snah. *** V. I. Lenin vyel z poznatku o nerovnomìrném vývoji, a tím i revoluèních monostech v podmínkách imperialistického stadia kapitalismu na pøelomu 19. a 20. století. Svoji koncepci rozpracoval a uplatnil ve strategii revoluce v carském Rusku i pro podmínky v rozvinutých zemích a v tehdejích koloniích. Byl pøesvìdèen, e demokratický pøevrat v Rusku u uzrál. Ihned vak dodával: Ale budou-li mít revoluèní tøídy dost sil jej právì teï uskuteènit, to se jetì neví.56 Øíkal také otevøenì, e komunisté nevìdí a ani vìdìt nemohou, jakými praktickými cestami, v jakých etapách se bude lidstvo k socialismu ubírat. Poukazoval ale na mylnost obvyklé pøedstavy, e socialismus je nìco mrtvého, ustrnulého, jednou provdy daného. Oèekával, e ve skuteènosti teprve socialismem zapoène 55 56
[36]
L SS 11/386 - 389. Tamté.
rychlý, opravdový, skuteènì hromadný postup vìtiny a pozdìji vùbec veho obyvatelstva kupøedu ve vech sférách spoleèenského i individuálního ivota.57 Sovìtský svaz el jako první po cestì k socialismu a musel si své zkuenosti èasto krvavì protrpìt. Výstavba socialismu probíhala v mimoøádnì obtíných podmínkách. Odehrávala se v zemi se slabou buroazií a nepoèetnou dìlnickou tøídou, v zemi s obrovskou pøevahou malorolníkù, jen s nìkolika málo ohnisky prùmyslové výroby, v zemi, kde pøevaovala nízká technická úroveò; v zemi zatíené dìdictvím samodìraví, se silným vojensko-byrokratickým aparátem, kde se po staletí prosazovaly autokratické formy vlády, kde demokracie nemìla ádné tradice, s mìstskou civilizací bez tradic obèanské spoleènosti; v zemi, která èelila materiální bídì a veobecné kulturní zaostalosti. Proletariát se tu ujímal úkolù, které nebyla schopna plnit nezralá buroazie. Revoluce, která si kladla znaèné, pøevratné cíle, se pohybovala na tomto mimoøádnì tenkém ledì a pøitom musela odolávat trvalým znaèným vnitøním i vnìjím tlakùm, vyvolávajícím trvalé napìtí. Do pomìrù zasahovala krize po první svìtové válce, období obèanské války a intervence; pøípravné kroky faismu k druhé svìtové válce a pøepadení zemì nacistickým Nìmeckem. Zemì zùstala trvale obklíèena nepøátelskými státy, byla poráena ve váleèných støetech, ale dosáhla vynikajícího vítìzství ve Velké vlastenecké válce. Její dùsledky ji vak velmi tìce zasáhly. Spojené státy na obou svìtových válkách vydìlaly, Velká Británie a Francie zchudly, ale v Sovìtském svazu bylo nutné za velkých obìtí organizovat obnovu témìø znièené zemì. Z. Mlynáø vcelku výstinì poukazuje na historické faktory, které také ovlivòovaly pojetí socialismu: Prvním z nich byla historická okolnost, e Rusko neprodìlalo vývoj západoevropského kapitalismu v 19. a poèátku 20. století; proto tu chybìla zejména rozvinutá sociální struktura obèanské spoleènosti a z ní vyrùstající formy demokratické politické kultury. Druhým faktorem byly váleèné podmínky, v nich se sovìtský systém v rùzných obdobích vyvíjel: od první svìtové války pøes válku obèanskou a po druhou svìtovou válku; ve váleèných podmínkách byla toti totalitní povaha moci pøedností. Tøetím faktorem 57
L SS 33/331. [37]
byla svìtová hospodáøská krize kapitalismu ve tøicátých letech, provázená krizí politické demokracie a nástupem totalitních diktatur nacisticko-faistického typu v Evropì; vyhrocené sociální konflikty a s nimi spojené násilí a po teror jako metoda vládnutí vlastnì patøily k duchu doby. Ètvrtým faktorem byla izolace sovìtského systému od ostatního svìta, zprvu jako dùsledek blokády Západu, pozdìji jako dùsledek Stalinovy koncepce ´socialismu v jedné zemi´. Ta se pak uchovala a v nové podobì ´svìtového tábora socialismu´ jen nabyla na významu v souvislosti s pátým faktorem, za který povaují vítìzství SSSR ve druhé svìtové válce. Systém, který zvítìzil v nejvìtí válce dìjin, podøídil si znaènou èást svìta a vládl v jedné ze dvou svìtových supervelmocí, si mohl dovolit dlouhá léta odmítat kritiku a zásadní zmìny ovem jen zdánlivì bez katastrofálních následkù pro sebe sama.58 Výchozí stav a dynamika výrobních sil V dùsledku historických okolností zdomácnìla pøedstava o totonosti prùmyslového systému se socialismem, jako by byl socialismus zeveobecnìním principù prùmyslové továrny.59 V této své pùvodní formì je pak konfrontován s dynamikou postmoderního kapitalismu a s dominantním postavením kognitivní práce.60 Tam, kde kapitalismus nesplnil do konce své poslání, je spoleènost vstupující na cestu k socialismu postavena pøed úkol prùmyslovou revoluci dokonèit, pøípadnì urychlit nebo i nástup industriální civilizace podnítit. Pøitom mùe obvyklé sociální a ekologické dopady jejího prùbìhu zmíròovat, pøípadnì do znaèné míry vylouèit. Nemùe ale obrátit takové její tendence, jako je drobení práce, oddìlování øídící a výkonné èinnosti, nutnost udrovat nemalé sociální rozdíly, omezování rùstu 58 Mlynáø, Z., Gorbaèov, M., Reformátoøi nebývají astní. Dialog o perestrojce, Praském jaru a socialismu. Victoria Publishing, Praha 1995. 59 Richta, R., Civilizace na rozcestí. Spoleèenství a lidské souvislosti vìdeckotecghnické revoluce. Svoboda, Praha 1969, s. 51, pozn. 1. 60 iek, S., Jednou jako tragédie, podruhé jako fraka, aneb Proè musela utopie liberalismu zemøít dvakrát. Rypka Publishers, Praha 2011, s. 136. Zejména v druhé polovinì dvacátého století a na poèátku století jednadvacátého pronikají do výrobního procesu nové výrobní síly spoleènosti, zvlátì vìda a její technologické aplikace. S nimi se mìní i jejich základna, spoleèenská integrace a rozvoj lidských sil, tvoøivá èinnost (Civilizace, s. 24). A co je nejdùleitìjí, civilizaèní promìny, vìdecko-technická revoluce a revoluce informaènì komunikaèní, se nutnì propojuje s revolucí sociální a kulturní.
[38]
spotøeby mas do hranic prosté reprodukce pracovní síly, jistá devastace pøírodního prostøedí atd.61 Navíc se tu otevírá významný rozpor. ... dosaený soulad mezi spoleèenským charakterem výrobních sil (strojové soustavy jakoto v podstatì spoleèenského výrobního aparátu a kolektivu dìlníkù) a spoleèenskou povahou novì dosaených výrobních pomìrù ihned otevøe rozpor v jiné rovinì: pomìry veobecné spoleèenské spolupráce, je tak byly vytvoøeny, se ocitají v rozporu s rozpolcenou strukturou výrobních sil, fixovanou v strojovém prùmyslu, i s jejími omezenými vývojovými monostmi.62 Jak se dále konstatuje, hranice prùmyslového systému se uvnitø socialistické spoleènosti ozývají se svéhlavou nepoddajností, promítají se do tím obtínìjích diskrepancí, èím déle je socialistická spoleènost pohlcena v elementárních industrializaèních procesech. 63 Vstupem na cestu socialistického vývoje se tak otevírá èlenitá struktura rozporù, z nich rozpor ve výrobním zpùsobu má prvenství. K jeho øeení nestaèí, ale je velmi významné (tj. má primát), odpovídající politické a ideové pùsobení, reagující na rozpornost v zájmech vech pracujících. Platí nejenom, e principiální pøevaha socialistických a komunistických pomìrù mùe vystoupit v plné míøe teprve tam a potud, kde a pokud je podloena adekvátní úrovní a pohybem výrobních sil, ale také to, e je v rozporných procesech nutné samotné tyto pomìry utváøet. Vechno to se zvlátì na mocensko-politickém reimu muselo odrazit a vytváøet tak neobyèejnì køehké pomìry. Pøi klestìní cesty mìlo prvoøadý význam hledání; postupovalo se metodou zkouky a omylu. Systém vedení a øízení musel citlivì i energicky slaïovat hledání s ukáznìností, dosahovat jednotného postupu a zajiovat jej. Ve spoleènosti i ve stranì docházelo ke støetùm, které pøerùstaly v nepøetritý boj o moc a nakonec i v masové èistky, s tragickými dùsledky. Vznikl sloitý propletenec sociálnì-ekonomických a politických úspìchù i poráek.64 61 62 63 64
Richta, R., Civilizace, cit. dílo, s. 51. Tamté, s. 50. Tamté, s. 52. Medvìdìv, ores a Roj. Neznámý Stalin. Academia, Praha 2003, s. 66. [39]
Cesta k socialismu v Sovìtském svazu mìla obecné rysy, mìla ale i øadu zvlátností a jedineèností. Protoe se historie nedá opakovat, nelze s jistotou tvrdit, e jiná cesta a jiný model by byl v podmínkách, v nich se nacházela tehdejí spoleènost, moný, správnìjí a úspìnìjí. Byla vak tìká chyba, kterou mezinárodní dìlnické a komunistické hnutí pøipustilo, e obecná forma s tak výraznými zvlátnostmi, byla ve svém celku oznaèena za obecnì platnou, zákonitou formu pøechodu a sovìtský model socialismu za model výluèný a jedinì správný.
2. Úspěchy a prohry Sovětského svazu. Historické dìje po revoluci v roce 1917 vyprovokovaly mnoho legend a antilegend, a také bojovné støety o pravdy, které hlásaly. Zámìrné a úèelové vyzdvihování tìch èi onìch stránek dìjù v neprospìch jiných, bylo jedním z motivù, proè (pøes kritiku N. Berdjajeva a A. Gida) nedostatky v tehdejím politickém systému zemì nechtìla vidìt ani inteligence na Západì, která naopak sílící Sovìtský svaz sledovala s nadením a velikými nadìjemi.65 Prùmysl a zemìdìlství Po celou dobu své existence øeil Sovìtský svaz problém akumulace a jejích zdrojù, èasto pod vlivem naléhavých potøeb vyvolaných váleènými konflikty èi u samotnou jejich pøípravou. V rozvoji tìkého prùmyslu a strojírenství, v budování infrastruktury na obrovských rozlohách zemì, v zajiování zemì surovinami a energií a ve stavebnictví vùbec (vèetnì velkorysých vodních staveb), dosáhl znaèných úspìchù. Skuteèností je, e se tak dìlo s riziky nerovnomìrného vývoje národního hospodáøství a po urèitou dobu (zvlátì v letech tøicátých) také na úkor zemìdìlství a venkova a lehkého a spotøebního prùmyslu jetì po pomìrnì dlouhou dobu i v letech po druhé svìtové válce).
65 Medvìdìv, cit. dílo, s. 309. Pøedstavitelé nejvýznamnìjích zemí tehdejího svìta, zejména pièky vládnoucího aparátu, byly o skuteèné situaci v Rusku dvacátých a tøicátých let pomìrnì dobøe informovány, co nezabránilo nepoctivému hodnocení a útokùm, které mìly mást veøejnost.
[40]
Pomìrnì pøesvìdèivá data o úspìích ve výstavbì zemì ukazují statistická data o rùstu výroby, vèetnì rychlého vzestupu, ale také jeho postupném zpomalování. Návratnost investic ve výi asi 20 procent národního dùchodu v prùbìhu prvního pìtiletého plánu v tøicátých letech byla vysoká. Podle údajù Rady vzájemné hospodáøské pomoci (RVHP) docházelo k prùmìrnému roènímu rùstu agregovaného výstupu od poèátku tøicátých let 20. století do poèátku druhé svìtové války ve výi 16 %. To bylo asi dvakrát více ne v kapitalistických zemích bìhem období jejich boomu, tj. výrazného rùstu ve Spojených státech bìhem druhé poloviny 80. let v 19. století, v Rusku v devadesátých letech 19. století, èi v Japonsku mezi rokem 1907 a 1913. Bìhem let, která následovala po druhé svìtové válce, udroval SSSR a zemì východní Evropy roèní rùst prùmyslové produkce na úrovni 10 a 16 %, s investièním pøírùstkem ve výi o nìco více ne 20 % národního dùchodu. Nejzaostalejí z nich (Bulharsko a Rumunsko) rostly nejrychleji bìhem padesátých a edesátých let minulého století. Po úspìném rùstu socialismu se vak od poloviny edesátých let 20. století v témìø vech zemích reálného socialismu projevovala zmenující se návratnost vynakládaných prostøedkù. Tento rùst úrovnì se zaèal sniovat ji v tøicátých letech minulého století. Poèínaje edesátými lety 20. století zaèaly pøináet investice - pøi vysokém a dokonce vzrùstajícím investièním pomìru - nií úroveò rùstu prùmyslové produkce. Rùst sovìtského prùmyslu byl v padesátých letech v prùmìru 13,2 % roènì, v edesátých letech 10,4 % a v sedmdesátých letech 20. století 8,5 %. Sloená úroveò národního dùchodu (mìøeno v èisté materiální produkci) pro SSSR a východoevropské èleny RVHP od poloviny edesátých let trvale klesala.66 66 Cox, R. W., Reálný socialismus v historické perspektivì. Socialist Register, 1991. Communist Regimes (Vol. 27). Od roèní úrovnì 10 % roènì v padesátých letech klesla na 7 % v edesátých letech, na 5 % v letech sedmdesátých (na 6 % v první polovinì dekády a na 4,2 % v její druhé polovinì), a na 2 a 3 % na poèátku let osmdesátých. (Cox se odvolává na údaje v: Silviu Brucan, The strategy of Development in Eastern Europe, IFDA Dossier 13, listopad 1979 pro historická srovnání; Alec Nove et al. The Eastern European Economies in the 1970s, London: Butterworth, 1982, s. 215; A. Bergson, Soviet economic slowdown and the 1981 - 85 Plan, Problems of Communism 30, kvìten - èerven 1981; a T. Colton, The Dilemma of Reform in the Soviet Union, New York: Council on Foreign Relations, 1984, s. 15.)
[41]
Pokles a na 2 a 3 % na poèátku let osmdesátých minulého století ukazoval zøetelnou tendenci ke stagnaci (i kdy ve srovnání s výkyvy v kapitalistické produkci, zvlátì za krize, není srovnatelný). Kolektivizace zemìdìlství a v irí souvislosti situace venkova, èeká dosud na úplnìjí, objektivní zhodnocení. Nesporné je, e neumoòovala vytváøet (bìhem prvního pìtiletého plánu) v zemìdìlství rezervy, naopak mu silnì poutìla ilou (pøièem se takový postup zdùvodòoval potøebou pøípravy potravinového základu pro odpor vùèi nevyhnutelnému útoku). Skuteèností je, e se tu výraznì negativnì projevily dùsledky zpùsobu, jím se mìly bìhem dekády vyøeit úkoly, je si kdysi pøi zabírání pùdy v Británii vyádaly mnohá desetiletí (vèetnì formování nové prùmyslové dìlnické tøídy z døívìjích rolníkù). V ostøe protisovìtsky ladìných analýzách se pak poukazovalo hlavnì na to, e kolektivizace byla stranicko-policejní operací, e byla plodem holého násilí, které mìlo rùzné katastrofické dùsledky a pøitom pøineslo jen obnovu nevolnictví v sovìtském pøevleku.67 Sovìtská kultura Sovìtská kultura pøinesla svou orientací na lidové, pokrokové, revoluèní hodnoty mnoho pozoruhodného i v irokém, celosvìtovém mìøítku. Byla sovìtskou vládou jako významná souèást i pøedpoklad revoluèních pøemìn (jako revoluce v kultuøe) iroce podporována a tìdøe dotována. Mnohá skvìlá díla vznikala v oblasti umìní, velkých úspìchù dosahovala sovìtská vìda. Rozsáhlá byla masová osvìta veøejnosti.68 67 Tucker, Robert, C., Stalin. Na vrcholu moci. Revoluce shora 1925 - 1941, BB Art 2000, str. 206, 209. Mnohé z tìchto soudù oznaèoval ji i L. D. Trockij, známý odpùrce politiky prosazované po Leninovì smrti, právem za liberální vásty.(Trockij, Lev, Davidoviè, Zrazená revoluce. Co je SSSR a kam spìje. Nakl. Doplnìk, Brno 1995, str. 72). Mezi marxistickými intelektuály, zvlátì literáty, byla v tøicátých letech Trockého pozice povaována za primitivní, re-utopizovaný marxismus (zvlátì vzhledem k jeho pojetí odumírání státu a svìtové permanentní revoluce, k jeho odvolávání se na øíjnový obraz svìta a odkazy na stupòující se diferenciaci a støety v zemi). 68 Alexandr Zinovjev, který jako disident odeel z SSSR, reaguje rozhoøèenì na zkreslování skuteèných dìjù v zemi. Podotýká mj., e sovìtská kola byla ve 30. letech bezprecedentním fenoménem v celém svìtì. To její zásluhou se kolosálnì zvýila i intelektuální úroveò mládee, povolávané do armády. Z tìch, kdo krátce
[42]
V masovém nákladu vycházela díla pøedních tvùrcù ruské a sovìtské kultury a pøední díla literatury svìtové. Velká pozornost byla vìnována politické osvìtì, vèetnì roziøování dìl pøedních svìtových myslitelù. Pro vnitøní potøebu i pro mezinárodní dìlnické a komunistické hnutí vycházela v masovém nákladu díla Marxe, Engelse a Lenina, vèetnì základního dokumentu hnutí Komunistického manifestu. Vynikajících výsledkù dosáhla sovìtská vìda.69 K nesporným vrcholùm patøí éra sovìtské kosmonautiky, jeho bylo dosaeno na základì výrazného postupu v øadì oblastí pøírodních a technických vìd.70 Mnoho pozornosti bylo vìnováno rozvoji spoleèenských vìd. Za léta Sovìtského svazu (1917-1991) bylo vyprodukováno mnoho dìl, øada z nich si ponechává velkou poznávací hodnotu. V kulturní politice vak docházelo i k zásahùm, které omezovaly rozmanitost tvùrèích projevù a kritické mylení a dotýkaly se i osobní dùstojnosti umìlcù a vìdcù. V takových podmínkách nedokázala kampaò proti formalismu v umìní (za socialistický realismus) prosazovat úèinnì hodnoty nové spoleènosti, ani dùslednìji pøekonávat byzantinismus z dìdictví carského Ruska. Obdobnì jako v umìní, i ve vìdì vedly pøímé zásahy a pokusy tvùrèí inteligenci pøímo øídit, k jevùm represe mezi vìdci, k zániku významných vìdeckých kol, k proteování kariéristù, fanatických dogmatikù nebo arlatánù
71 Za takové situace byla diskuse èasto podvazována, nìkteré z postupù vyzdvihovány a jiné bez hlubího ovìøení odmítány. Pomìry v této oblasti ovlivnily i mocenské zásahy vedoucích èinitelù zemì, pøedtím vyli z desetiletek, se velice rychle stávali i velitelé Rudé armády - èasto lepí ne ti, kdo v ní bez vzdìlání slouili u dávno. (Zinovjev, A., Válku vyhrál absolvent sovìtské desetiletky. Interview se Zinovìvem, Rodnaja gazeta, 21. bøezna 2013 (www.stripkyzesveta.cz). 69 Zamlèuje se, e za sovìtských èasù se na vìdì neetøilo ani v nejtìích letech. e to pøineslo prùlom vìdy a vzdìlanosti, nemající obdoby nikde ve svìtì, který by øíká Zinovìv - musel potvrdit kadý nezaujatý znalec. Právì vìda byla pøitom i klíèovou komponentou sociální organizace, míøící daleko za horizont nerovného vztahu mezi kapitálem a prací (tamté). 70 Sovìtský svaz první (po znièující válce) vystøelil do vesmíru druici (4. 10. 1956), poprvé (12. 4. 1961) vyslal do vesmíru èlovìka, J. Gagarina, prvým, kdo (18. 3. 1965) vystoupil do vesmíru z kosmické lodi, byl Leonov. Sovìti dosáhli mnoha dalích prvenství v této oblasti. 71 Medvìdìv, cit. dílo, s. 219. [43]
zvlátì J. V. Stalina. Ve své dobì byla oceòována jeho úloha jako marxistického myslitele, který je schopen svým neomylným instinktem pøispìt k øeení rùzných vleklých vìdeckých sporù a stanovení vìdecké perspektivy pro dalí vývoj socialismu. Nepøímý podnìt k takovému oceòování politických vùdcù dala u Kominterna, svým zdùrazòováním jednoty teorie a praxe a jejímu ztìlesnìní v pøíkladných èinnostech Marxe, Engelse i Lenina.72 Pøi støízlivém oceòování, s odstupem desítek let a po získaných praktických zkuenostech je nutné konstatovat, e (s výjimkou nìkterých poznatkù v otázce národnostní) Stalin pøedstavoval rùzné prvky marxistické teorie èasto ve zjednoduené, schematizované podobì. Nepøekroèil tak a neumonil ani jiným, aby pøekroèili rámec dogmatiky.73 Jejím produktem pak byly spekulace o dosaených úrovních vývoje socialismu a monosti pøechodu do vyí fáze, do komunismu jetì v této generaci. Upravování a pøikralování skuteèností, klamy a vychloubání prohlubovalo rozpor mezi slovy a èiny, ideály a skuteèností. Vedlo k politicky nebezpeènému pøedbíhání vývoje. Projevoval se subjektivismus, který v pozdìjím vývoji i v dalích socialistických zemích, vèetnì Èeskoslovenska, napáchal mnoho kod. 74
V Kominternì se o vech stranických vùdcích pøedpokládalo, e budou (podobnì jako Lenin) významnými teoretiky. Politická rozhodnutí byla èinìna s odkazem na analýzy Marxe, Engelse, Lenina (pozdìji pak i Stalina) a jimi ospravedlòována. 73 Výjimeèná pozice Stalinova zpùsobovala, e se k plodùm jeho ducha pøistupovalo jako ke kanonickým spisùm, v nich je kadé slovo i tezi tøeba posuzovat s respektem, spíe komentovat a vykládat ne se pokouet rozvíjet. Vznikla tak po desítiletí omíláním jeho tezí a spisù se ivící stalinistická scholastika (Tucker, cit. dílo, s. 590). Pøitom byl kult Stalinova vìdeckého génia tak silný, e mnozí po jeho smrti oèekávali, e se koneènì v jeho pozùstalosti objeví pokyny èi direktivy jak co nejúspìnìji ve výstavbì socialismu dále pokraèovat (Medvìdìv, cit. dílo, s. 203). Zjednoduená interpretace a aplikace nìkterých tezí marxismu (konkrétnì o úloze spoleèenských podmínek) jej vedla i k laickým zásahùm do oblasti pøírodních vìd, napø. do diskuse o genetice (ve prospìch lamarckismu). Jiné zjednoduené a naivní teze opravoval (závìry marrismu o tøídnosti a nadstavbové funkci jazykù). 74 Ke konkrétním subjektivistickým poèinùm patøilo u oznaèování státního vlastnictví za velidové, závìry o velidovém státu, o pøekonání tøídního rozdìlení spoleènosti a vzniku morálnì politické jednoty, atd. 72
[44]
Národnostní politika Sovìtský svaz dosáhl v národnostní politice pozoruhodných výsledkù. Pomohla mnohonárodní Sovìtský svaz udret navzdory odstøedivým silám a snaze ze zahranièí podnìcovat nesváry - jako jednotný stát. Rùzným národùm, národnostem a etnikùm byla poskytnuta monost obrodit svùj jazyk a kulturu, rozvíjet hospodáøství, zkrátka samostatnì ít. V konkrétních podmínkách hrozby váleèného konfliktu s faistickým Nìmeckem nabyla také specifické podoby pøirozená potøeba rozvíjet internacionalismus spolu s výchovou a vedením k vlastenectví. Politika se vak postupnì od výchozích pøedstav o otevøeném svazu rovnoprávných republik, spojovaných solidaritou pracujících a stranickou disciplínou, odklonila. Stalinské vedení ji tehdy prosazovalo na základì pochyb o soudrnosti Svazu a s ohledem na mezinárodní situaci a otevøenou pøípravou na váleèný konflikt silnìjí centrální moc, poadovalo unitárnìjí výstavbu, zvýený tlak na asimilaèní procesy. Jednota státu mìla být podpoøena zvlátní úlohou, kterou mìl pøevzít ruský národ. Zrychlená integrace ve vech sférách ivota SSSR mìla vést k formování sovìtského národa (analogicky k historickému formování národa v podmínkách tavícího tyglíku v USA). Vzájemnost a spolupráce byla pøitom nahrazována administrativním nátlakem, byrokratickým poruèníkováním, je poskytovalo ance spíe rusifikaci a ruskému nacionalismu. Apel na vlastenectví, který se údajnì poprvé objevil v roce 1931 a vrcholil v prùbìhu války (1941-1945), nabyl od poèátku silné zabarvení sovìtského ruského vlastenectví. Prùbìh války pøitom ukazoval, jak slabou oporu mìlo ve vesnických oblastech, ale nezøídka i mezi obyvatelstvem rùzných mìst, snadno uchvacovaných nìmeckými nacisty.75 To byl jeden z dùvodù, proè se obracela pozornost k blií, snáze uchopitelné ruské národní tradici a proè byl poskytován prostor historizujícímu nacionalismu. Vznikala tak pùda pro pozdìjí pøekvapivì rychlé úspìchy protivníky zneuitého nacionalismu v neruských národnostech a etnikách.76 Medvìdìv, cit. práce, s. 278. Spory se projevovaly u v souvislosti s pøípravou první sovìtské ústavy. Pøi její pøípravì padala ostrá slova o ovinistické velkoruské pakái, která hodlá nièit ve neruské. Medvìdìvovi k tomu poznamenávají, e zejména po roce 1991 zøejmì nikdo nechce stavìt na odiv, e Stalin u v roce 1922 chápal, e nastanou-li pro to 75 76
[45]
3. Selhávání politického a sociálního subjektu Vrchol se spoléhá na spodní kruhy, e se vyznají v jednotlivostech, kdeto spodní kruhy zas vìøí, e vrchol rozumí obecnému, a tak se navzájem klamou. 77 Revoluèní proces umoòuje pøímý projev vùle dlouhodobì potlaèované vìtiny spoleènosti. Je formou pøímé demokracie a jedním z nejdemokratiètìjích aktù v dìjinách. Kulturnost jeho formy je moností a naléhavým poadavkem.78 Je ádoucí, aby revoluèní zmìna, opanování mocenských pomìrù, vydobytí demokracie (Komunistický manifest), aby to ve mìlo kulturní formu, aby se projevovala jako radikální demokratizace. Pøi korektním respektování vùle vìtiny jí mùe být dosaeno i rozhodnutím parlamentu, jak dokládá historická zkuenost Èeskoslovenska. Taková vùle, støetající se se zájmy tøíd a vrstev uplatòujících dosud svá privilegia, mùe ovem být protivníky subjektivnì vnímána jako násilné ruení ústavních zásad a právního poøádku. Revolucionáøi by se vak mìli vyvarovat vyhroceného násilného postupu a jeho vnucování tìmi, kdo vemi prostøedky hájí staré uspoøádání. Dùraz na demokratiènost postupu, na pøednostní uplatòování nenásilných postupù, se toti týká také protivníkù, kteøí svou vìc zjevnì prohrávají. Politická hegemonie by se mìla rodit z pøirozené soutìe, z autority uznávané demokratickou vìtinou. V. I. Lenin si uvìdomoval, e úspìch revoluce zajistí jen samostatná aktivita vìtiny obyvatelstva, pokud v sobì zejména proletariát a chudé rolnictvo dokáe najít dost uvìdomìlosti, ideovosti, obìtavosti a vytrvalosti, pokud vedoucí èinitelé procesu dokáou pøicházet s podnìty, vhodné podmínky a budou-li k tomu navíc ústavní pøedpoklady, mùe se Sovìtský svaz rychle rozpadnout (Medvìdìv, cit. práce, s. 275). Své sympatie k velkému ruskému národu Stalin, by Gruzínec, neskrýval, spíe zdùrazòoval. Je také tøeba respektovat, e jeho postupy (vùèi kavkazským národùm, Nìmcùm a záhy po vzniku státu Izrael vùèi idùm ijícím na území Sovìtského svazu) byly vdy motivovány v prvé øadì vojensko-politickými (v pøípadì státu Izrael strategickými politickými) zøeteli, nikoli národnostními pøedsudky èi nevraivostí. 77 ME 1/273. 78 Lenin velmi dùraznì varoval, e kdo chce jít k socialismu jinou cestou, mimo politický demokratismus, nevyhnutelnì dojde k nesmyslným a reakèním závìrùm jak v ekonomickém, tak v politickém smyslu (L SS 11/40 - 41). [46]
které budou pøedstihovat revoluèní iniciativu mas, pokud se bude úèinnì propojovat pùsobení zdola i shora.79
Volba a formulace strategie V postupech revoluèního hnutí bylo za pùl druhé století poèínaje od Marxe k Tengovi celkovì uplatòováno na osm strategií. Tyto strategie se vzájemnì liily zejména pojetím centra, z nìho mìla ofenziva postupovat, vèetnì odliného dùrazu na ekonomické èi politické tìitì postupu a jejich vzájemný vztah. Podle I. Wallersteina, ètyøi z osmi strategií rezignovaly nakonec na mylenku vytvoøit svìtový socialistický systém, dvì z nich (Gorbaèov, Teng) navíc podle jeho mínìní nakonec rezignovaly èi rezignují na socialismus ve vlastní zemi. Z hlediska strategie postupu je historická zkuenost èastìji zobecòována jako strategie dvou krokù. Prvním krokem (nejèastìji se uvádí období 1848 a 1968), bylo uchopit státní moc a dalím krokem, s její pomocí zmìnit svìt. Dobytí politické moci bylo v øadì pøípadù úspìné; mohlo vést k zavrení pøechodného období, tj. k vybudování základù socialismu. Dalí krok, utváøení socialistických pomìrù, vak bylo velmi rozporné, po kolapsu evropských socialistických zemí je hodnoceno jako neúspìné. Strategie bolevikù za ivota V. I. Lenina Volbu poèáteèní strategie (pøíznaènì oznaèované za váleèný komunismus) ovlivnily mimoøádné vnitøní podmínky a zejména pøímé váleèné ohroení. V tìkých dnech války a pováleèné krize byla pøedstava rychlé poráky vládnoucí buroazie umocnìná relativnì snadným vítìzství Øíjnové revoluce, neobyèejnì pøitalivá, a nejenom v Rusku. 80 79 L SS 11/126, 108 - 109. Èas èinù vyaduje jednotné pùsobení tìch nahoøe i tìch dole (tamté) a zejména pøímou iniciativu lidových mas zdola a vude. (L SS 31/170 - 171.) 80 I ti socialisté, kteøí odsuzovali Leninovy metody anebo chápali jeho stát více ménì jako karikaturu svých cílù, se cítili posíleni v pøesvìdèení, e historie smìøuje od kapitalismu k socialismu. (Muravchik, J., Nebe na zemi. Vzestup a pád socialismu. Jiøí Buchal BB art, Praha 2003, s. 14).
[47]
Nìkteøí z èlenù vedení vidìli ve váleèném komunismu zprvu i monou cestu k utváøení socialistických pomìrù. Pøedpokládala autonomní rozvoj, promìòoval se vak v autarkii; pøedpokládala spravedlivìjí redistribuci, která se vak mìnila v rekvizice a pøidìlování; zahrnula znárodòování prùmyslu, ale mìnila je v defenzivní ohrazování proti hrozbì tlaku zahranièního kapitálu; pokládala dùraz na hodnoty ukáznìné práce pro spoleènost, ale vedla k militarizaci práce (vèetnì rozmisování pracovních sil) a ke zpochybnìní zprostøedkující role odborù. U v této strategii byl tedy poloen základ k administrativnímu øízení ekonomiky v pozdìjích desetiletích. Nové zváení objektivního vývoje situace si záhy vynutilo konkretizaci strategie a obrat k Nové ekonomické politice (NEP). Její charakteristikou bylo spoléhání na trní síly a materiální stimulace, poèínaje motivací rolnictva a dìlnictva jako pøedpokladu rùstu produktivity v zemìdìlství a prùmyslu a také podnìcování zahranièního obchodu a zahranièních investic. Dvojí strategie se obráela i v promìnách strategie v zahranièní politice. Za váleèného komunismu byl oèekáván nástup svìtové revoluce, na kterou Západ reagoval ohrazováním i pøípravami na pøímý støet, jimi mìl být revoluèní proces uduen v zárodku. NEP pøedpokládal, e zabezpeèení revoluèního procesu zvýí monost ustavení normálních vztahù v mezistátním systému. Strategie mohla získat ádoucí oddech vyuíváním rozdílù i rozporù mezi kapitalistickými mocnostmi. Obklíèení zemì si vynutilo ústup od zkouení moných forem organizace, je by odpovídaly socialistickému ideálu a pøíklon k zavedeným formám. Vedlo k pøemìnì dìlnických milicí a Rudých gard v pravidelnou armádu, v ní byla disciplína zaloena na hierarchických principech, aby operace mohly být vedeny v prostoru vìtím ne regiony èi místa. (Proto byla také vyuita øada bývalých dùstojníkù carské armády.) Zmìnilo se i postavení dìlnických sovìtù, pùvodnì zamýlených jako výchozí forma výrobních organizací. Byly pøebudovány podle hierarchického principu øízení, v nìm se mohli uplatnit mnozí døívìjí vlastníci a buroazní experti. Zaèal se prosazovat princip jedinonaèalija (zásada jediného vedoucího), který se postupnì stal formou, je pøi svém utváøení vyuila i prvky z dìdictví carské správy. [48]
Promìny strategie, startující od konce dvacátých let a zakládající novou strategii revoluce shora, si svéráznì osvojily prvky obou výchozích strategií. Dokonce (za silného pøispìní vnìjích okolností) se zaèaly v propracovanìjí, lépe institucionálnì zabezpeèené formì vracet principy váleèného komunismu: nový dùraz na autonomní rozvoj v silnì nepøátelském prostøedí, nové zásahy do procesù redistribuce (rekvizic a pøidìlování) a ukázòování práce. Na nové úrovni a s novým dosahem byly obnovovány pùvodní administrativní, pøikazovací formy øízení spoleènosti. Zprostøedkování objektivního procesu èinnostmi a aktivitou subjektu - v zájmu uchování revoluèního entuziasmu a jeho promìny v sociální tvoøivost -, znaènì ztìovalo jednání profesionálních revolucionáøù a dalích funkcionáøù, kteøí s pracujícími vrstvami postupnì ztráceli kontakt a spojení. Spoleèenská èinnost, aktivita a tvoøivost byla postupnì omezována a celková odpovìdnost pøenáena na jednání aparátù, pøípadnì poslancù a zastupitelù.81 V roce 1937 bylo vyhláeno vítìzství socialismu a pøijata Ústava SSSR, která kodifikovala socialistickou demokracii v Sovìtském svazu. Pro pøedchozí ústavu, ve které se hovoøilo o vládì dìlnické tøídy a o sovìtech, bylo charakteristické sebevìdomí mladého sovìtského státu, projevující se decentralizací, tolerancí, vstøícností. V nové ústavì èlánek 125 zaruèoval svobodu projevu, tisku, shromaïování a demonstrací. Poadoval vak souèasnì, aby byly pouze v souladu se zájmy pracujících a pro posílení socialistického zøízení. V pøedchozí ústavì nebyl novì zaøazený èlánek 126, který ustanovoval, e komunistická strana je vedoucím jádrem vech organizací pracujících, a to jak spoleèenských, tak státních. Zmìny se jevily jako pøirozené, posuzují-li se støízlivì zvlátì vnìjí podmínky, v nich sovìtská spoleènost ila. Novou ústavu inspirovala potøeba sebeobrany systému. Z ní se vyvozovala potøeba centralizace, upevòování diktátu vùle proletariátu (ve skuteènosti ovem zvlátního postavení strany, èi spíe jejího vedení a v nìm osobnì Stalina). Takovýto charakter ústavou zavádìných procedur byl souèasnì zakrýván Nebezpeèí takové degenerace politiky si uvìdomovala jak Rosa Luxemburgová, tak G. Lukács a Antonio Gramsci. Dùraznì varovali pøed zjednoduováním tohoto vztahu (vèetnì zámìny revoluce zdola za revoluci shora). 81
[49]
nadnesenými formulacemi o blízkosti ba totonosti státu a lidu, které byly v dalích desetiletích a jiných podmínkách jetì stupòovány odkazy na dosaenou vysokou morálnì-politickou jednotu spoleènosti. Zmínìnými opatøeními se vak stával sovìtský mocenský systém neprùhledným a nekontrolovatelným i pro nejblií spolupracovníky, nato pro iroké lidové vrstvy. Moc se postupnì soustøeïovala do úzkého vedoucího centra, se Stalinem v èele.82 Taková znepokojivá situace rodila pokusy o zmìnu a nápravu, snahy vrátit se k Leninovu dìdictví, získat anci pro nové vedení a novou orientaci. Ve vzniklých podmínkách se vak takové pokusy jevily jako konspiraèní machinace, obracející se proti Stalinovì osobì a jeho spolupracovníkùm. Èinitelé, kterým byly pøièítány, se vystavovali krutému postihu a byli nemilosrdnì drceni. Projevila se dìsivá skuteènost a neblahé dùsledky teroru.83 Pro protivníky socialismu byl teror jeho pøirozeným atributem.84 Pro pøesvìdèené a oddané zastánce vìci socialismu vak byly jeho vlny okující, jeho motivy, prùbìh a mainerie, která jej spoutìla, nepochopitelné, nepøijatelné a odpuzující. (Pøipomeòme si, e metody, ji tehdy pociované a odsuzované jako barbarské, nebyly pøitom v dìjinách Ruska nijak neobvyklé.) Svou úlohu hrály provokace, usnadòované neprùhledností systému, ale i samotné dílèí a nesmìlé pokusy o nápravu pomìrù probíhající 82 Stalin ve svých rukách shromaïoval nejvíce informací, mohl rozhodovat s vìtím pøehledem ne jeho spolupracovníci. Podle Medvìdìvù vìdìl napø. o situaci na sovìtsko-nìmeckém dotyku podstatnì více ne generální táb armády (Medvìdìv, cit. práce, s. 109, 127). 83 O obìtech komunismu jsou uvádìny nedoloitelné údaje. Podle sovìtského demografa Pereverzeva stála obèanská válka v Rusku v letech 1918 a 1921 4,8 milionù lidských ivotù, hladomor v Povolí v letech 1921 a 1923 5,9 milionu lidských ivotù a kolektivizace v letech 1931 a 1933 9,4 milionù. V kvìtnu roku 1990 námìstek pøedsedy KGB uvedl, e v letech 1930 a 1953 bylo celkem v Sovìtském svazu odsouzeno vojenskými soudy 3 778 234 lidí a z nich 786 098 k testu smrti zastøelením. To nejsou èísla pro diskusi to jsou prostì fakta nesoucí v sobì hodnocení. (Krejèí, O., Proè to prasklo. Hovory o demokracii a sametové revoluci. Trio, Praha 1991, s. 109.) 84 Mohli pøitakat Bucharinovu závìru, e se NKVD promìnila v pekelnou mainerii, která patrnì uívá støedovìkých metod, páchá ukrutnosti, jen aby vyhovìla chorobné podezíravosti Stalinovì (Medvìdìv, cit. práce, s. 302). Pokud jde o teror, ádná revoluce se bez nìho nemùe obejít a Stalin ho teprve nyní v úplném rozsahu pouil s láskou umìlce ke svému nástroji. (Veber, Václav, Stalin. Struèný ivotopis. UK, Karolinum, Praha 1996, s. 119.)
[50]
v konspiraèní atmosféøe. Významnì pùsobilo nepøátelské obklíèení. Oficiální výklad odkazoval na nepøátele socialismu, na to, e se netítí ádných prostøedkù (vèetnì moného bombardování objektù krajního strategického významu), na potøebu prohlédnout jeho infiltraci do zemì, projevující se v obojetnictví, zákodnictví a pionái. Vytvoøil se politický systém, navenek demokratický, uvnitø vak deformovaný privilegovaným postavením stranických elit a tvrdým pronásledováním vech, kdo se stavìli nebo mohli postavit proti nìmu. Byl zdùvodòován nevyhnutelným stupòováním zahranièního nátlaku i odporu poraených pøedstavitelù opozice, koncepcí zostøování tøídního boje. Selhávání politických mechanismù vedlo k rozvratu mravnì duchovní atmosféry, ke slídièství, denunciaci a obviòování a z rùzných èinitelù, skupin i jednotlivcù dìlalo spolupachatele zloèinù. Po vítìzné válce a smrti Stalina, vydávaného za strùjce teroru, ztrácela taková politika i svùj krajnì problematický odstraující smysl. Znovu ji oivily poèátky studené války a nové vyuívání prostøedkù války tiché, vedené bezpeènostními slubami protichùdných systémù. Nové impulzy tak dostávala i protisocialistická propaganda. Spolu s novými formami subjektivismu (zvlátì nástupem N. S. Chruèova do vedoucí funkce) byly vyprovokovány otøesy, kterými bylo celé hnutí hluboce zasaeno. Pojem stalinismu U v Paøíské komunì (1871) nebyly vylouèeny rozpory ve sjednoceném a koncentrovaném úsilí o splnìní jejích cílù. Komuna jim pøedcházela tím, e si neèinila nároky na neomylnost, zveøejòovala vechny své øeèi i skutky, zasvìcovala veøejnost do vech svých nedostatkù.85 Opírala se o získanou pøirozenou autoritu.86 Po Øíjnové revoluci se v Rusku tìmto rozporùm nedaøilo pøedcházet. Naopak se postupnì hromadily a vyostøovaly. Vznikl systém, který veel do dìjin s pozdìjím oznaèením jako stalinismus. V levicové literatuøe není tento pojem obecnìji pøijímán, jeho uívání vyvolává stálé kontroverze. Problém vzniká u tím, e pomìry v SSSR, 85 86
ME 17/383 M. ME 17/382 M. [51]
které panovaly od druhé poloviny 20. let minulého století, byly s rolí Stalina spojeny, nejsou vak podmínìny jeho osobou a dokonce snad hlavnì projevy jeho osobních charakterových vlastností (vèetnì údajné touhy po nedìlitelné moci a pozdìji snad i stihomamu). Kritika jeho role v historii sovìtského státu, jakkoliv oprávnìná, nepostaèuje k vysvìtlení stalinismu jako historického fenoménu. ádná osobnost nevytváøí dobu sama, naopak doba si hledá a vytváøí osobnosti (Z. Hába). Ostatnì i po Stalinovì smrti (1953) a poté, co byly rùzné stránky jeho vlády veøejnì odsouzeny XX. sjezdem KSSS (1956), podstatné rysy systému, oznaèovaného jako stalinismus, by v ménì represivní podobì, pøetrvaly a do doby Gorbaèovovy perestrojky a glasnosti. Jeho základní ideové prvky a snahy uplatnit je v praxi pøeívají dodnes. Posoudit objektivnì stalinismus jako urèitý historicky vzniklý zpùsob uskuteèòování zásadních spoleèenských zmìn v Sovìtském svazu a poté i v dalích zemích, vyaduje nároènou vìdeckou práci, která zdaleka nebyla na uspokojivé úrovni vykonána. Chybí k ní také nìkteré elementární pøedpoklady, poèínaje oprotìním od konjunkturalistických úèelových výkladù (vèetnì tendence významných èinitelù systému opatøovat si historické alibi a pøesouvat odpovìdnost na jednoho, jediného viníka). O nìkterých dùleitých skuteènostech byly ji vysloveny spolehlivé soudy, k nìkterým, i kdy mají obecnìjí dosah, vak lze nabídnout jen srovnávací materiál a navrhnout hypotézy a moná stanoviska. V kadém pøípadì je nutné stalinismus blíe vymezit z jádra problémù, na nì mìl reagovat, ze zpùsobu øeení obecného, rozporného vztahu mezi tìmi nahoøe a tìmi dole, mezi vedoucími a vedenými, s dosahem do procesu rozvoje socialistických vlastnických pomìrù a jejich osvojování dìlnickou tøídou a vemi sovìtskými lidmi. Rùzní akademiètí analytikové, zapøísahávající se vìdeckou objektivitou, vyslovují mínìní, e stalinismus byl pouze dalí, nepøíli úspìnou formou osvíceného absolutismu. Nìkteøí jej dokonce oznaèují za pozdní vývojovou formu césarismu èi bonapartismu. Pro hodnocení z krajnì pravicových pozic je ji marxismus samotný zloèinnou ideologií a Marx jakýmsi intelektuálním zloduchem. [52]
Vysoké ocenìní, jeho se mu dostává i mezi dnes vyzdvihovanými filozofy, neberou na vìdomí.87 Dìlali a dìlají ve moné, aby tak co nejvíce zneváili hlavnì bolevický avantgardismus. Podle nich se systém v SSSR v podstatì neliil od historického ruského despotismu, byl vlastnì jeho zvlátì nièemnou a nièivou verzí.88 Ideové dùvody pro odsudek se spatøují nejen ve vizi revoluce, z ní vzejde nová spoleèensko-ekonomická formace, ale ji v samotné marxistické ortodoxii, ve zjednoduených pojmech, vágních kategoriích a ve strnule pojatých protikladech (buroazie a proletariátu, kapitalismu a socialismu). Z toho se pak vyvozuje, e mezi Leninem a Stalinem není rozdílu, e stalinismus je extrémním rozvinutím ji tak dost extrémního leninismu, bolevickým leninismem do krajnosti.89 Ponìkud umírnìnìjí soudy poukazují na stále trvající neochotu mnoha lidí pøiznat si, e Stalin je hnací silou procesu, který se èím dál více projevoval jako zkáza leninského zøízení.90 Idea udìlatelnosti (Machbarkeit) svìta vak nadále budí i mezi kritiky pozornost a inspiruje. Vede je dokonce k tomu, aby se stejnì jako levicoví intelektuálové v meziváleèném období vyrovnávali s nejkrvavìjími fakty a nejnesmyslnìjími obraty Stalinovy politiky. Ani se jimi nechali zviklat, jak to vyjádøil Joschka Fischer.91 Nepøekvapuje, e sociálnìdemokratická kritika odmítala nahrazovat demokracii jakýmsi skokem z jednoho svìta do jiného, ale chtìla ji 87 Marxovo pøevrácení metafyziky oceòuje napø. M. Heidegger, P. Ricouer vidí jeho trvalou velikost v tom, e popsal a vysvìtlil sociální zlo na úrovni struktur, nikoli jako moralista atd., apod. Kritiky (jak u bylo uvedeno) popuzuje zejména jeho mylenka, e svìt nelze jen popisovat, e je nutné jej zmìnit. Podle neokonzervativcù, jako souputníkù neoliberálù se tak pomocí sociálního inenýrství jiný øád mùe konstruovat pouze umìle a za neúnosnou cenu. 88 Pryce-Jones, David, Pád komunismu. Dialog, Praha 1996, s. 414. Stanovisko, e Stalin a stalinismus restauroval ruské impérium v daleko despotiètìjí podobì, ne jaké tu bylo do roku 1917, se objevuje èasto (napø.: Èelidze, V., Pobìditìl kommunizma, Celidze Press, New York 1981). Podobného druhu je soud, e Stalin vlastnì soustavnì organizoval plíivou kontrarevoluci (vdy údajnì zabil více komunistù ne vichni faisté dohromady). (Daniels, R. V.: Was Stalin really a communist? The Soviet and Post-Soviet Review, sv. 20, è. 2 - 3, 1993, s. 169 - 175.) 89 Veber, cit. dílo, s. 65. 90 Tucker, cit. dílo, s. 489. 91 Joschka Fischer, Die Links nach dem Sozialismus, Hamburg 1992, s. 82.
[53]
postupnì v souladu s potøebami doby gradualisticky promìòovat a vést a k ´objevu´ staré pravdy o principiální hodnotì liberální demokracie (vèetnì práva svobodnì podnikat).92 Vnitøní kontroverze doprovázejí kritiku ze strany antiautoritáøské, antibyrokratické pozice anarchismu. Její pøedstavitelé se prohlaují za antistalinisty, kteøí ale s reformisty nechtìjí mít nic spoleèného. Jejich guru zùstává Trockij a jeho Zrazená revoluce. Poukazují hlavnì na zvelièování úlohy strany a státu a jako spásné øeení energicky prosazují samosprávu. Zvlátní a pøitom nejednoznaèný význam mìl ve vztahu ke stalinismu XX. sjezd KSSS (1956). Sjezd zèásti napomohl novému vidìní svìta a úkolù, pootevøel monost pøekonávat dogmatiku snahou o tvoøivé øeení úkolù v otevøenìjím politickém zápase (od spolupráce s dalími slokami levice po prosazování mírového souití protichùdných soustav). Zaloení tohoto úkolu ve vystoupení N. S. Chruèova vak bylo znaènì povrchní i úèelové, svezlo se na ztotonìní stalinismu s osobou Stalina, s jeho kultem. Povahu stalinistického systému vlastnì zamlilo a umonilo tak i pokraèování systému v jen zèásti modifikované podobì.93 Èlenové zejména nìkterých evropských stran (vèetnì èásti èlenù KSÈ), kteøí se oznaèovali jako reformní komunisté, nebyli nikdy pøíli vyhranìní. Za pøedstavitele tradièního marxismu byli povaováni spíe menevici, ale oceòována byla i role øady bolevikù, od Kamenìva a Lenina a po komunisty, kteøí prosazovali nové, pluralistické vidìní svìta (ideologové a politikové lidových front, eurokomunisté, hlasatelé perestrojky a pak i rùzní aktivní èinitelé helsinského procesu, obhájci obèanských a lidských práv a nakonec i rùzní spoluorganizátoøi sametové revoluce).
Trockij, L. D., Zrazená revoluce, cit. dílo. Pøedmluva J. abaty, s. 36, 45. Tajná zpráva sjezdu vyvolala dvojí ohlas. Èínská KS ve vystoupení Mao Cetunga a v èlánku en min-´pao z roku 1956 - 1957 poadovala spravedlivìjí ocenìní Stalinovy role (jeho zásluh bylo údajnì více ne omylù, navíc i nìkteré pøehmaty obohatily historickou zkuenost diktatury proletariátu). Krátce po XX. sjezdu pak ve Vita nuove vystoupil P. Togliatti, který Chruèovùv výklad odmítl jako málo pøesvìdèivý. Po právu poadoval pøedevím analýzu systému sovìtské moci. (Mj. v souvislosti s dosud obvyklým zdùvodòováním monolitnosti strany vyzdvihl Leninùv princip jednoty v rùznosti.) 92 93
[54]
Pro èást pøívrencù radikálnì levicového hnutí je stalinismus dostateènì specifikovanou formou obecné dogmatické, autoritáøské, nesnáenlivé a avanturistické tendence, která postihla levicové strany (zvlátì v Evropì). Poskytl prostor mocenské svévoli, násilné eliminaci jiných názorù a pøitom znamenal94 faktické opoutìní socialistických a komunistických mylenek. Zakoøenil se v praxi celého uskupení socialistických zemí jako urèitý systémový rys vedení spoleènosti (J. Dolej, J. Heller aj.). Nedotýká se tedy jen forem politické vlády, ale také celkového zdùvodòování postupu mnohdy úèelovì pøizpùsobovanou ideologií. Prorostl celým spoleèenským ivotem Sovìtského svazu a jeho principy si pak osvojovalo i celé dìlnické a komunistické hnutí. Pøeil Stalinovu smrt i odhalení kultu jeho osobnosti a v mnohých hlavách pøeívá dodnes.95 Èást komunistù si ale ponechává zdrenlivý názor, vlivná èást na obranu stalinské politiky a zvlátì osoby Stalina bojovnì vystupuje. 94 Nejzásadnìjím stanoviskem KSÈM k otázkám stalinismu jsou pøísluné pasáe kladenského programu z r. 1992, který byl potvrzen III. sjezdem KSÈM v r. 1993. V tomto programu se øíká: KSÈM vznikla v bøeznu 1990. Pøeváná vìtina jejích èlenù zásadnì odmítla mocenskou svévoli pøedlistopadové byrokratické elity. Poráku a zhroucení socialismu stalinsko-brenìvovského typu pochopila pøedevím jako dùsledek faktického oputìní socialistických a komunistických mylenek, neschopnost hledat a prosazovat vlastní cesty postupu a umonit vem obèanùm, aby se na tomto procesu skuteènì podíleli. Podpora obèanù se proto postupnì vytrácela a byly znehodnocovány i nesporné úspìchy. Pouèena historií posledních desetiletí chce KSÈM spoluvytváøet východiska ze souèasných problémù. Svou zásadní pozicí vyjadøuje v tomto otevøeném programu, politické platformì pro dalí práci ve spoleènosti. V komentáøi TAP pøi ÚV KSÈM k diskusi v souvislosti s jednáním o pøijetí KSÈM do Strany evropské levice (SEL), se dále uvádí: Z tìchto charakteristik kladenského programu vyly pak i vechny dalí diskuse probíhající v odborném zázemí ÚV KSÈM, které se zejména zkoncentrovaly v materiálu Úvod k pøíèinám a dùsledkùm 17. listopadu 1989, který byl vzat na vìdomí IV. sjezdem KSÈM v Liberci. Ideový vývoj pokraèoval dále zpøesòováním definice socialismu obsaené v kladenském programu, ve kterém významnou roli sehrála Politická deklarace IV. sjezdu KSÈM a posléze Program Nadìje pro ÈR pøijatý na budìjovickém sjezdu KSÈM v r. 2004. (Definice stalinismu. TAP pøi ÚV KSÈM, 12. èervna 2005.) 95 Podle J. Hellera, politologové souèasnosti pojem ´stalinismus´ podle mne povrchnì pouívají pøevánì jen pro oznaèení forem politické vlády stalinismu, jeho ´kavkazské´ technologie moci, pøípadnì jen na jeho excesy. To umoòuje dnením (neo)stalinistùm distancovat se od gulagù a NKVD a pokraèovat ve vyjetých mylenkových kolejích stalinského mylení. Jeho silnou motivací je odmítání redukce zespoleèentìní na státní vlastnictví, které vytýká Z. Hábovi (nejen hlásá stalinskou politiku a ideologii, ale také prosazuje a hájí a realizuje státní vlastnictví výrobních prostøedkù realizované øídícím aparátem).
[55]
Stalinova osobnost Blií analýza stalinismu vyaduje pokusit se ujasnit roli, jakou ve vztahu k této ideové a strategické koncepci a zpùsobu výstavby a fungování sovìtské spoleènosti má samotná osobnost J. V. Stalina a její charakteristické rysy (vèetnì vlastností mentálních). Pokusy vysvìtlovat spoleèenské procesy a zaujímané politické i ideové pozice vlastnostmi, vèetnì temperamentu osob, jsou starého data, a to i pokud jde o pøedstavitele komunistického hnutí. Stále se opakují snahy objasòovat vznik teorií komunismu a socialismu nejen osobnostními, ale i mentálními vlastnostmi K. Marxe a B. Engelse, pøípadnì souladem èi neladem v jejich vzájemných vztazích. Marx je tu líèen jako mimoøádnì samolibý a odtaitý, tvrdý a nepøístupný èlovìk, který postrádal vlastnì jakýmsi podivným zpùsobem sebemení zlomek pochybností, stejnì jako ostatních citù. Toto vakuum bylo zøejmì v jeho vztazích k rodièùm u v dìtství.96 Mao Ce-tung je zase charakterizován jako bonviván, který v poivaènosti údajnì pøedchozí èínské vládce pøedèil.97 Je nepochybné, jak u jsme uvedli, e v historickém procesu se uplatòují i osobní charakteristiky významných èinitelù. Takový vliv vak má spíe okrajový a èasto zanedbatelný význam. Dùleité a významné naopak je, e sami jsou produktem neosobních sil, spoleèenských vztahù. Jejich vlastnosti jako individualit a osobností mohou být, pøi uspoøádání s nenaruenou zpìtnou vazbou, úspìnì a v zájmu spoleènosti povzbuzovány èi korigovány.98 Jedinec mùe, díky svému nadání odpovídajícímu potøebám doby a jestlie mu to spoleènost umoní vývoj urychlit, ovem také zpomalit, pøípadnì (by doèasnì) zvrátit. Úspìnost jedincù závisí na tom, Muravchik, cit. dílo, s. 71. Pojídal pochoutky, jako jsou medvìdí tlapy a nechal se obsluhovat harémem mladých en, èasto nezletilých, jednotlivì i ve skupinách... Mnohé z jeho èelných soudruhù tyto výstøelky odpuzovaly, ale ádný si mu nedovolil cokoli vyèíst. (Tamté, s. 250.) 98 Známá Plechanovova práce o Úloze osobnosti v dìjinách z roku 1898 (namíøená proti narodnické teorii hrdinù a davu), formuluje závìr, který je dnes mezi marxisty obecnì pøijímán, e rozhodující ve spoleèenském vývoji jsou sociálnì ekonomické, tøídní i politické vztahy èi pomìry. Støety, které vyvolávají a do nich vstupují osobnosti, mají nejen osobní, ale v rozhodujících pøípadech i hlubí, dìjinnì politický základ. 96 97
[56]
podpoøí-li je vlivné, rozhodující vrstvy, skupiny (tøídy), najdou-li odezvu v psychickém naladìní lidí, co souvisí s pøirozenì vznikajícím charismatem (u osobnosti získávající si oprávnìnou politickou autoritu) èi s pseudocharismatem, kde tomu tak není a kde je masové uctívání dílem cílevìdomé, houevnaté propagandy. Na nároky v tomto smìru upozoròoval vladaøe ji Niccolo Machiavelli.99 Oddanost sovìtských lidí J. V. Stalinovi se formovala dlouhodobì, procházela jistými promìnami, ale vcelku byla vysoká a stabilní. Podle slov N. Bucharina se stal symbolem socialismu to se prostì stalo a my na tom nic nezmìníme.100 Kdokoli by se od tøicátých let 20. století pokusil o kroky proti nìmu, nezískal by masovou podporu.101 Význam jeho osobnosti zdùrazòovali i jeho protivníci. W. Churchill, sledující pøitom své vlastní zámìry, ve ètyøicátých letech minulého století prohlásil, e Rusko se musí cítit astným, kdy má v èele ve svém boji na ivot a na smrt tohoto velkého drsného mue. Je vynikající silnou osobností a hodí se do tìké, bouølivé doby, do ní ho osud postavil
102 I v otøesech spoleènosti po Stalinovì smrti v roce 1953 a po odsouzení kultu jeho osobnosti na XX. sjezdu KSSS, se záhy zaèaly objevovat snahy dosáhnout jeho vyváenìjího hodnocení. I N. S. Chruèov se zakrátko zapøísahal, e strana nedovolí, aby se jeho jména zmocnili nepøátelé komunismu. Na pøelomu 50. a 60. let 20. století prohlásil, e sovìtský lid a strana budou na Stalina vzpomínat s láskou a vdìkem a e pojem stalinismus si vymysleli nepøátelé socialismu. Rozpornost hodnocení se objevila i v Gorbaèovovì projevu k 70. výroèí Øíjna, v nìm hovoøil o nesmírné a neprominutelné vinì Stalina a jeho skupiny a souèasnì prohlásil, e ze stanoviska historické pravdy je nepopiratelné, e Stalin pøispìl k boji za socialismus a k jeho obranì v ideologickém zápase. G. Zjuganov, pøedseda Komunistické strany Ruské federace (KSRF), je pøesvìdèen, e je obtíné odmítnout hlavní argument, který hovoøí pro Stalina, který se snaí zamlèet jeho souèasní oponenti to jest Machiavelli, N., Vladaø, Odeon 1969. Medvìdìv, cit. dílo, s. 295. 101 Tucker, cit. dílo, s. 371. 102 Cit. Podle Murphyho, J. T., Stalin. Zürich 1945, s. 8. 99
100
[57]
velká mocnost, kterou zanechal svým následníkùm. Mocnost, bez ní nebyla ve svìtì øeena ani jediná váná otázka.103 Do hodnocení záhy vstupovala protisovìtská propaganda, která usilovala své znièující odsudky sovìtského totalitarismu znásobit odpudivým portrétem tyrana, který je personifikoval. Pøedmìtem zvlátního zájmu o Stalinovu osobnost se stala jeho psychika, charakter, mentalita, s pøevaujícím závìrem, e Stalin byl anomální, neurotickou osobností, která svým pøemrtìným sebevìdomím, velikástvím a sebeidealizací kompenzovala rùzné komplexy, vèetnì komplexu vlastní ménìcennosti.104 Okolnost, e byl ve svém veøejném vystupování stejnì prostý a nenároèný jako Lenin, je v tìchto portrétech vydávána za masku, která skrývala jeho skuteènou pøedstavu o vlastní roli i tubu po projevech oddanosti, je by uspokojovala jeho jeitnost.105 Rùzní rutí historici o nìm naèrtávají odliný obraz. Spory se týkají jeho intelektuálních výkonù, zvlátì toho, zda jej lze hodnotit jako tvùrèí osobnost (poukazuje se na to, e si svá vystoupení psal sám, a sám také údajnì sepsal mnohé významné dokumenty, vèetnì nové ústavy) a vynikajícího státníka.106 Zjuganov, G., Stalin i sovremennos. Izd. Molodaja gvardija, Moskva 2008, s. 284. V závìru své knihy, kterou jeho ospravedlòování vìnoval, píe: Stalin byl èlovìkem veliké víry ve tvoøivou moc svého lidu. Tato víra byla pøedávána milionùm lidí, protoe byla podloena a utvrzována praktickými èiny. Bez jednoty víry, slova a vìci by nebylo moné projít onu cestu, kterou Stalin vybral. Cestou, která vedla k nevídanému rozkvìtu zemì, ve které vechny národy samy sebe vnímaly jako velké a mohutné. Tato cesta byla nelehká. Dolo k váným chybám a omylùm, kterých se nikdy neobávali ti, kdo kráèeli jako první. A èím obtínìjí bylo touto cestou jít, èím nepøístupnìjí byly pøekáky, tím èastìji a hromovì znìla ve stranì nesmrtelná Stalinova devíza Není takových pevností, které by bolevici nemohli dobýt. (Tamté, s. 285). 104 Údajnì si pøidìlil roli hrdiny, jen usiluje... o mstivý triumf nad nepøáteli, a který posvìcuje vechny jeho èiny, by byly sebeodpornìjí, na nezbytný prostøedek nutný k dosaení spravedlivého cíle. Ten z nìho udìlal pøísného, rozhodného a nepøetritì bdícího mstitele strany a lidu, jen je chrání pøed nepøáteli
(Tucker, cit. dílo, s. 201). 105 Chruèov N. S., Projev na XX. sjezdu KSSS; Tucker, cit. dílo, s. 174, 525. 106 Medvìdìvovi píí, e nebyl jen vùdce, diktátor a tyran. Pod vnìjí slupkou kultu osobnosti krutého despoty existoval normální èlovìk, který pøemýlel a uvaoval, vyznaèoval se obrovskou vùlí, mimoøádnou pracovitostí a obstojnou inteligencí (Medvìdìv, cit. dílo, s. 6). Nepochybuje se o jeho vzdìlání, o rozsahu celoivotního studia i obdivuhodných výkonech vánivého ètenáøe literatury nejen filozofické, spoleèenskovìdní (a nejen marxistické), ale i z øady dalích oborù, o denní normì kolem 500 stran, které svou schopností rychloètení a vynikající pamìtí zvládal. 103
[58]
Významný je postøeh o míøe, v jaké jej pohltila politika a s ní spojená starost a odpovìdnost za osudy zemì.107 V podstatì bylo uznáno, e psychologická analýza pøináí do obrazu Stalinovy osobnosti jenom støípky, rozporné, mnohdy pøíli osobní, zøetelnì zaujaté a úèelové soudy. Málo vak ve své obecnosti pøináí pro øeení dilematu, zda byl pøedevím geniální revoluèní státník èi tyran, jeho krutá vùle zasahovala kadý koutek Sovìtského svazu a postihovala i spolupracovníky v zahranièí. Neodpovídá na klíèovou otázku, komu vlastnì jeho politika slouila.108 Stalinova vedoucí skupina Posuzovat stalinismus a roli Stalina v nìm nelze bez zøetele ke skupinì jeho spolupracovníkù, souputníkù a obdivovatelù, k jeho klanu èi frakci, jak bývá nazývána. Není pochyb o Stalinovì rozhodující úloze, o pozicích dalích politikù se vak hovoøí a neúmìrnì málo, témìø vùbec. Vztahy ve vedoucí skupinì nereprezentoval stálý tvùrèí kvas. Její èlenové byli intelektuálnì a zejména organizaènì nespornì zdatní, ili vak v ovzduí, které vytvoøil zvrat frakèních bojù ve veobecnou podezøívavost. Od vedoucích pracovníkù, kteøí nesli odpovìdnost za osudy revoluce, se oèekávalo, e budou svou kázní ostatním vzorem. Takový postoj se postupnì vyvíjel v nemyslivé a posluné vykonávání závìrù, vèetnì projevù oddanosti k nejautoritativnìjímu z jejich øad.109 G. Zjuganov, který Stalina energicky, s odkazem na øadu historických faktù, obhajuje,110 poukazuje na podíl jeho spolupracovníkù na 107 Jeho rodinní pøísluníci hovoøí o jeho osamocenosti (S. Allilujevová, Dvadca pisem k drugu. Moskva 1989, s. 145 - 146), i tlaku, který na nìj vykonávalo prostøedí a nepøátelský svìt, o trpkosti, kterou pocioval z nezdarù (z delegátù XII. sjezdu VKS(b) jich kolem 120 vykrtlo Stalina z kandidátky, Kirova jen tøi). 108 Pro L. D. Trockého byla odpovìï jasná. Nepochyboval, e si jej vybrala sovìtská byrokracie, její stìejní zájmy zosobòoval a prosazoval. 109 V. M. Molotov napø. oceòoval, jak se situace po frakèních bojích zmìnila a e je strana nyní jednotná. Zákaz frakcí se ale vyvíjel v zákaz myslet jinak, v jednotu vynucovanou spíe vnìjími prostøedky. 110 Jak víme, píe napøíklad, se jménem Stalina pokraèovatele díla Lenina jsou spojeny nejvýznamnìjí a nejtragiètìjí stránky naich dìjin. Industrializace a kolektivizace, kulturní vzmach zemì, který ji pøemìnil v jednu z vedoucích svìtových velmocí, prokazovaly oprávnìnost stalinského tvrzení o monosti vítìzství socialismu v jedné, jednotlivì vzaté zemi. Znamenaly vítìzství Stalina nad èasem a prostorem, které se stalo prologem Velikého Vítìzství nad faismem. (Zjuganov, cit. dílo, s. 11.)
[59]
vytváøení ovzduí pronásledování odpùrcù. Z tohoto hlediska poukazuje jak na N. Bucharina jako údajného ideologa a propagandistu násilných metod, i na L. D. Trockého, který zprvu hlásal ideologii násilí a militarizace sovìtského státu v praxi.111 Pokud jde o roli Stalina ve vedoucí skupinì, sotva je pravdìpodobné, e svou moc uzurpoval, svou výluènou pozici vak prosadil a pøemìnil ji ji od konce roku 1923 do roku 1929 v témìø úplnou samovládu. Bolevická strana mu ji umonila pøevzít, i kdy zprvu byl druhým muem po Leninovi Trockij, tøetím Zinovjev a ètvrtým v poøadí Kamenìv. Stalin se prosadil jako alternativa zejména vùèi Trockému, jeho plánù na svìtovou revoluci se údajnì celá stranická pièka panicky bála.112 Nabídl alternativu budování socialismu v jedné zemi a skuteèným vùdcem strany se stal úspìchy své revoluce shora, s kolektivizací a s poèátky industrializace. Vítìzství ve válce, spojované ve velké míøe s jeho èinností, jej povýilo na vùdce celého tehdy vzniklého socialistického tábora. Soupeøení ve skupinì pøitom neustávalo, ale mìnilo se z otevøeného politického støetávání v skrytý boj o moc a vliv. Frakcionáøství tak nabylo nové, nebezpeènìjí podoby, dokonce se ukazovalo, e vymezit boji mantinely a zastavit konfrontaci bylo u moné pouze uitím násilí.113 V plné míøe se projevilo jako boj diadochù po smrti Stalinovì. Neúspìné jsou dosud pokusy charakterizovat pozici, kterou postupnì Stalinova skupina a její následovníci zaujali v pozdìjích desetiletích. Jinak ji charakterizovali jejich tehdejí i souèasní pøíznivci, jinak trockis-
111 Ano, víme napøíklad, e VII. sjezd VKP(b), který se konal v lednu - únoru 1934, vstoupil do dìjin nejen jako ´sjezd vítìzù´, ale také ´sjezd zastøelených´. Byl to vak snad jen Stalin, kdo nese odpovìdnost za masové represálie v následujícím období? Napøíklad Bucharin, který se stal jejich obìtí, byl tøebas hlavním ideologem a propagandistou násilných metod, které povaoval div ne za jediný zpùsob øízení zemì v souvislosti s pohybem socialismu vpøed. Ve své dobøe známé práci ´Ekonomika pøechodného období´ psal, e revoluèní násilí musí aktivnì pomáhat formovat nový stát a proletáøské donucování ve vech svých formách, poèínaje zastøelením a konèe pracovní povinností... je metoda udìlání komunistického èlovìka z lidského materiálu kapitalistické epochy. U nás mohou být pouze dvì strany: jedna u moci a druhá v aláøi i toto vyjádøení ukazuje, jak chápal Bucharin revoluèní proces. (Zjuganov, cit. dílo, s. 27 - 29.) 112 Medvìdìv, cit. dílo, s. 276. 113 Pryce-Jones, D., Pád komunismu. Dialog, Praha 1996, s. 410.
[60]
tický smìr, jinak oportunisté a sociální demokraté, jinak sociální a ryzí liberálové, jinak neokonzervativci. Ani v hodnocení role vedoucí skupiny Sovìtského svazu nenabízí psychologická analýza ádnou odpovìï na otázku, proè se prosadila frakce, kterou L. D. Trockij povaoval za nejménì bohatou na mylenky a nejvíce zatíenou omyly, a která byla podle jeho mínìní uskuteèòovatelkou thermidoriánského pøevratu.114 Zhodnotit skuteènou ideovì-politickou pozici Stalinovu a jeho skupiny znamená odpovìdìt na otázku po jejich úloze ve vývoji a prosazování socialistických pøemìn v SSSR, v dìlnickém a komunistickém hnutí, v dalích socialistických zemích i na koneèném kolapsu. Vývoj gorbaèovtiny (i neúspìch srpnového pokusu o pøevrat z poèátku devadesátých let 20. století) byl u jen koneènou teèkou za rozpadem, ve který tento vývoj vyústil. Rozdíly mezi osobnostními rysy Lenina a Stalina Shody, ale pøedevím výrazné rozdíly mezi leninismem a stalinismem byly v politických a mravních postojích, v tom, jak dokázal Stalin reagovat na dalí osudy sovìtské spoleènosti, vèetnì váleèného ohroení, vedení války a øeení jejích dùsledkù v pováleèném vývoji. Byly ale i v intelektu, v psychice a mentalitì. Byly ovlivnìny i rozdílnými osobnostními rysy. Lenin vystupoval jako vedoucí politický èinitel, míra jeho moci byla dána jeho autoritou a aureolou politické geniality.115 Stalin nemìl se svou celkovou koncepcí anci (alespoò zprvu rozhodnì nikoli) stát se pøedstavitelem vlastní, samostatné koncepce. Vycházel z vysoké autority Lenina a pokouel se jeho základní ideje aplikovat na dalí prùbìh událostí v Sovìtském svazu i v zahranièí. Dával jim vak èasto výklad, který nebyl aplikací tvoøivou, ale zjednoduující a schematizující. Základní rozdíl byl v politickém vedení, které Lenin uplatòoval. Poadoval, aby bylo zásadní øeení hledáno v diskusi, by v bojovné, ale Trockij, cit. práce, s. 76, 230. I V. I. Lenin údajnì (co je problém kontextu vyjádøení), podle Lva Davidovièe, upozoròoval, e v politických zvratech spoléhat na pøesvìdèení, oddanost a jiné ulechtilé vlastnosti je postoj zcela kodlivý. (Tamté s. 215.) 115 Medvìdìv, cit. práce, s. 42, 43. 114
[61]
zásadové výmìnì argumentù. Poadoval jednotný, ukáznìný postup a uznával potøebu zbavovat se nestálých, kolísavých ivlù (pøipomínal Lassallovu tezi, e strana sílí tím, e se oèiuje). Povaoval ale za nutné zakládat èinnost na naprosté, soudruské, vzájemné dùvìøe mezi revolucionáøi. Nade ve pak kladl dùraz na úèast dìlnické tøídy a lidu na revoluèním procesu a výslovnì varoval pøed pouíváním donucovacích metod. Stalin tyto procedury formalizoval, ve snaze dobrat se výsledku hlavnì rozhodným postupem (tak chápal Leninovu formulaci: kdo s koho) a pøípadnì i vynucováním souhlasu, okøikováním a pozdìji také zastraováním odpùrcù. Vývoj potvrdil Leninova slova, e mìl v politice sklony k administrování (napø. ve zpùsobu, jakým byla provádìna kolektivizace). Lenin výslovnì varoval, e skuteèní revolucionáøi zahynou
pouze tehdy, jestlie se vzdají støízlivého postoje a vezmou si do hlavy, e velká, vítìzná svìtová revoluce mùe a musí za vech okolností øeit vechny problémy ve vech sférách revoluèním zpùsobem.116 Tyto rozdíly mezi Leninem a Stalinem se projevovaly i v pojetí státu. V Leninovì pojetí lo o odumírající stát, s demokratickou mocí zakotvenou v irokých vrstvách lidu, se stranicko-proletáøskou vládou, nicménì ochotnou ke spolupùsobení s dalími revoluèními politickými stranami. Pøi rychlém vývoji situace pøitom dokázal korigovat i své pùvodnì znaènì optimistické - pøedstavy o rychlém zvyování významu pøímé demokracie. Uvìdomoval si potøebu jednoty aparátu, ale na jeho povahu se díval skepticky. Zdùrazòoval, e ruský byrokratický aparát jsme
pøevzali od carismu a jen docela nepatrnì jsme ho pøetøeli sovìtským lakem.117 Stalinovi lo o stát, který by prosazoval vùli proletariátu co nejrozhodnìji, pøípadnì i bezohledným nátlakem. lo mu o stát, který trvale a vemonì posiloval svou moc (postupnì dokonce i s dovoláváním se tradic historického formování ruského státu). Rozdíly v Leninovì a Stalinovì pøístupu jsou zvlátì zøetelné v pojetí revoluèního teroru. Lenin povaoval státní teror za krajní odpovìï, vynucenou terorem bílých. K praktickému uplatnìní mohlo dojít pouze na základì revoluèního právního vìdomí a revoluèního svìdomí.118 116 The Importance of Gold now and after the Complete Victory of Socializm, The Lenin´s Anthology, 1921, s. 512 - 513. 117 Kommunist è. 9, 1956, s. 22 - 26. 118 Lenin, V. I., Po¾noje sobranije soèinìnij, 5. vyd., sv. 45, s. 190.
[62]
S úpravou politické strategie po zavedení NEP, byl dùraz pøenesen na politický postup, na promylené stranické vedení. Represivní prostøedky nebyly za Leninova ivota nikdy uplatnìny proti irokým vrstvám pochybujících i vzdorujících stoupencù.119 Stalin chápal potøebu osvìdèovat leninskou tvrdost jinak: jako právo i povinnost pouívat sílu a násilí vùèi vem, kteøí byli napø. rozjetým aparátem teroru za nepøátele oznaèeni.120 Hlavní rysy strategie stalinismu Marxisté vìdí, e reálnì mìnit svìt nelze podle umìle konstruovaných a arbitrárnì zavádìných, vnucovaných principù. Vìdí, e je nutné roztanèit zkostnatìlé pomìry tím, e se jim pøehraje jejich vlastní melodie (K. Marx). Leninismus je teoretická a posléze praktická aplikace veobecného filozoficko-ekonomického rámce, vytyèeného Marxem a Engelsem na konkrétní podmínky, které vznikly s nástupem imperialismu (a s vypuknutím první svìtové války ve svìtì vùbec a v carském, pozdìji sovìtském Rusku zvlá).121 Leninova aplikace marxismu pøivedla proletáøskou revoluci v Rusku k vítìzství, vloila politickou moc do rukou sovìtù, pøedala rolníkùm pùdu, v prùmyslu zavedla dìlnickou kontrolu, po epizodì váleèného komunismu nastolila Novou hospodáøskou politiku (NEP). Mluvila o významu produktivity práce, o elektrifikaci a dìlnické iniciativì. To je leninismus: teorie a praxe revoluce v podmínkách industriální, imperiální fáze vývoje svìtového kapitalismu. 119 Podle svìdectví Lenin údajnì pøímo varoval: A mezi vámi není prolita ádná krev. (Boris I. Nicalensky, Power and the Soviet Elite. New York 1965, s. 56.) 120 Mezi krajnì zaujatými pisateli propagandistických spisù se dokonce objevují obvinìní, e mnozí z obojetníkù se provinili pouze rùznì intenzivním nedostatkem vnitøního nadení pro Stalina a pro jeho vedení (Tucker, cit. dílo, s. 347). Tento autor se odvolává i na údajnou Leninovu charakteristiku Stalina jako Gruzínce, ...jen je nejen pravým a nefalovaným sociál nacionalistou, ale i hrubým velkoruským neotesancem, který vytrvale naruuje zájmy tøídní proletáøské solidarity. (Tamté, pozn. 1.) 121 Marx ani Engels by proti tomu nic nenamítali: Praktické uplatnìní tìchto zásad, jak se prohlauje v Manifestu, bude vdy a vude záviset na historicky daných okolnostech, a proto se revoluèním opatøením, navrhovaným na konci oddílu II. nepøikládá zvlátní váha. Dnes by tento odstavec znìl po mnoha stránkách jinak, napsali v pøedmluvì k nìmeckému vydáni Manifestu z r. 1872.
[63]
Východiskem strategie, kterou zvolilo stalinské vedení zemì, bylo rozpoznání nutnosti orientovat se na výstavbu socialismu v jedné zemi. Neúspìch pováleèné revoluèní vlny, který skoncoval s nadìjemi na svìtovou revoluci, vedl k rozhodnutí budovat socialismus v jedné izolované zemi, v obklíèené pevnosti. K závìru o monosti vítìzství socialismu v jedné zemi se dospìlo u na podzim 1924, po poráce revoluce v Nìmecku, poté, kdy bylo zøejmé, e se nenaplní pùvodní oèekávání (vèetnì oèekávání zahranièní materiální a intelektuální pomoci) a e se vývoj svìtové revoluce zpomalí. Stalin, který za toto rozhodnutí pøejímal odpovìdnost, byl za tuto volbu podrobován kritice.122 Strategickým zámìrem bylo dosáhnout bezprostøednì zmírnìní tlaku z kapitalistického obklíèení a ve výhledu jeho postupné nahrazení obklíèením socialistickým. Tyto zámìry vak doprovázela ochabující schopnost citlivì, se skuteèným vìdeckým a politickým nadhledem reagovat na spoleèenskou realitu jak na situaci svìtového kapitalismu, tak na podmínky ve vlastní zemi. Zaèaly pøevládat pøedstavy, e se kapitalismus ve svých jevových formách nepromìòuje a nemùe promìnit, e vyèerpal vechny monosti svého vzestupného vývoje a jeho zánik je pouze otázkou èasu. Proto také Stalin setrvával na pøedstavì moností, ale i potøeby rychlého a také rozhodného postupu.123 Aby takový postup zajistil, volil vzhledem k situaci doma i v zahranièí odpovídající metody. K jejich volbì pøispìla i celkovou tehdejí úrovní industrialismu podmínìná pøedstava o monosti organizovat celou spoleènost na základì stejných principù, na jakých v industriální fázi vývoje fungoval podnik, tj. hlavnì jako centralizovanou, hierarchickou soustavu vztahù i sankcí.
122 Trockého naøèení, e Stalin chce oprostit sovìtskou zahranièní politiku od programu mezinárodní revoluce, jeho námitky, vyuívající i ostrých odsudkù (utopie, obludná absurdnost) zùstaly mezi lidmi oslyeny. Veøejnost se ptala, zda opravdu chce Trockij obìtovat zájmy SSSR své permanentní revoluci. (Trockij, cit. dílo, s. 109.) 123 Podle Stalinova mínìní by bylo nejnebezpeènìjí zaváhat, vylekat se, ustoupit, a tak kapitulovat. Zaostáváme za vyspìlými zemìmi o padesát a sto let. Musíme tento náskok vyrovnat za 10 let. Buï to dokáeme, nebo nás rozdrtí (Stalin, J. V., Spisy. Sv. XIII, s. 38 - 39.)
[64]
Stalin tak dospìl k závìru a pøesvìdèil své spolupracovníky o tom, e v situaci, na kterou se nahlíelo s vìtí skepsí ne na poèátku dvacátých let minulého století, bude nutné vyvíjet hlavní tlak shora, tj. organizovat revoluci akcemi vedení strany a zemì. Pøedpokladem bylo posilování a vyuívání státní moci a ve stranì jejího centra, upøednostòování metod administrativnì pøíkazových pøed nároènìjími prostøedky politickými. Opatøení byla doprovázena poadavkem tvrdé káznì ve vztazích nadøízenosti a podøízenosti, co se nakonec dotklo i situace ve stranickém vedení. Strana se tak i jako celek stala významným nástrojem systému. Zmínìná opatøení podmiòovala také soud, e nezbývá ne v èlenité soustavì národù a národností SSSR vsadit na zvlátní odpovìdnost a úlohu ruského národa a ruské státnosti. Význam a dosah takové volby postupu byl doprovázen postupnì propracovávanou ideou, e v souvislosti s dosaenými úspìchy bude docházet ke stupòování obav a odporu protivníka, k zostøování tøídního boje. Rostoucí hrozba váleèného konfliktu se zdála takovému závìru nasvìdèovat. 124 Diskuse ovem neskonèily. Zdaleka ne vichni významnìjí èinitelé povaovali revoluci shora za skuteènì jedinì monou strategii. Na prvý pohled se zdá zøejmé, e v pøipomínaných pomìrech byla zvolená strategie jedinì monou. Revoluce shora mohla probíhat z iniciativy státu, ale úspìná mohla být jen pøi odpovídající podpoøe a vstøícné iniciativì zdola, ze strany milionù rolníkù a dìlníkù. Jen tak se mohla postupnì stávat revolucí svìtovou pøedevím ve smyslu hospodáøském, jak si uvìdomoval i L. D. Trockij.125 V opaèném pøípadì mohla tato revoluce shora (jak se také stalo) vyvolat i katastrofické jevy. Pøipusme, e na její prùbìh mohlo pøíznivì zapùsobit, jestlie by se daøilo úspìnìji prolamovat politické, diplomatické a vojenské obklièování zemì, které vak bylo naopak s vìdomím chtìných a vítaných dùsledkù stále utuováno. K ádnému takovému zázraènému obratu nedolo a vedení zemì v èele se Stalinem uplatòovalo svou orientaci na mocenský tlak stále silnìji, pøesvìdèeno o nemonosti alternativ. 124 N. Bucharin údajnì oznaèil tuto ideu zostøování boje kdo s koho v èervenci 1928 za idiotskou negramotnost (Tucker, cit. dílo, s. 114). 125 Trockij, cit. dílo, s. 53.
[65]
V pùvodních pøedstavách nemìl stát dlouhodobìji hrát vùdèí roli, mìl naopak umoòovat, aby vláda nad lidmi byla co nejrychleji v duchu Saint Simonovy a Engelsovy vize - pøemìnìna ve správu vìcí a v øízení výrobního procesu. (Ani Trockij ostatnì nepopíral, e existuje rozdíl mezi kapitalistickým a socialistickým etatismem.126 ) Engelsova koncepce, podle ní mìl stát po dobytí a udrení moci odumírat, byla vak v dané situaci odmítnuta a oznaèena za abstraktní.127 Pøemìnou sovìtského státu v rozhodující nástroj zteèe socialistického cíle vak dolo k výbunému rùstu státu centralizovaného. Odpovídala mu tak spíe domácí historická tradice jeho výstavby (od Ivana Hrozného po Petra Velikého) jako nástroje donucování, doplòovaného populistickou blahosklonností, kdy stát bytnìl, lidé hubli.128 Zprvu dílèí deformace pak pøerùstaly v ucelený, stabilizovaný systém, nabývající byrokratického a totalitárního rázu. V podmínkách trvající chudoby, nevzdìlanosti, obnovovaných a narùstajících privilegií samostatnost a sebevìdomí byrokracie narùstaly.129 Èlenové øídících orgánù se pøemìòovali v osvícenou nomenklaturu. 130
Tamté, s. 213. Jsou známa Stalinova slova, který s odkazem na nutnì vleklý transformaèní proces v zemi tak zaostalé, jakou Rusko bylo, prohlásil: Nejvyí rozvoj státní moci za úèelem pøípravy podmínek pro odumírání státu to je marxistický recept
Jestlie se zemì nyní orientuje na budování státu, jde o protiklad skuteèného ivota (Stalin, J. V.: Spisy. Sv. 12, s. 369 - 370). 128 Skrynnikov, Ivan Groznyj, Moskva 1975, s. 101. 129 Trockij charakterizoval situaci známým bonmotem: olovìný zadek byrokracie pøeváil hlavu revoluce (Trockij, cit. dílo, s. 110). 130 Pøíznaèné je, jak charakterizoval své postavení jako významného funkcionáøe strany a státu G. Malenkov, kdy prohlásil: Vichni jsme sluebníky státu (Malenkov, G. M., O zadaèach partijnych organizacij v oblasti promylennosti i transporta. Moskva 1941. s. 39). 126
127
[66]
Vložka 1 Diskuse o tøídní podstatì øídících struktur O spoleèenském charakteru øídících skupin probíhá u po øadu desítiletí diskuse. Jsou v ní zaujímána protichùdná stanoviska: podle jednìch øídící struktury tøídou nejsou, podle jiných se v tøídu promìòují. Rozdíl je ovem i v tom, jak je tøída vymezována. Objevuje se tak dvojí pojetí. Jedni kladou dùraz na autonomii skupiny, na to, zda se ve svých mocenských pozicích reprodukovala. Cox napø. tvrdí, e nové øídící kádry, lidová inteligence, nebyly tøídou v tom smyslu, e by jako skupina samy sebe v mocenských pozicích obnovovaly. Byly spíe aglomerací jednotlivcù, jejich autoritativní pozice závisela na jejich loajalitì a efektivnosti; pracovali tudí v podmínkách extrémní osobní nejistoty. Postupnì se vak jejich pozice stabilizovala a v posledních desetiletích se øídící kádry jako nomenklatura stávaly stabilizovanou vládnoucí tøídou.131 V jiných stanoviscích se posuzují dalekosáhlé pravomoci øídících struktur pøi souèasném zatlaèování dìlnické tøídy a zamìstnancù do pasivity. Zøetel se klade na vývoj sociálnì-ekonomických, vlastnických pomìrù a dosah, který mìlo rozhodování øídících struktur na tyto pomìry. Ve tøicátých letech minulého století patøilo v Sovìtském svazu a v komunistickém a dìlnickém hnutí k ofi131
ciálnímu a díky úspìchùm propagandy i k pøevládajícímu mínìní, e si dìlnická tøída ponechává v zemi vedoucí úlohu. Z toho se vyvozovalo, e zbyrokratizované vedoucí struktury nepøejímají status zvlátní tøídy, ale jsou skuteènì pouze výkonným aparátem. Od mínìní, roziøovaného v Sovìtském svazu, se odliovala zahranièní kritika a pozdìji napø. Djilasova charakteristika vztahu dìlnické tøídy a byrokracie v Jugoslávii (za ivota Josifa Broze Tita). Proklamace o vedoucí úloze dìlnické tøídy toti naráely na problémy. Zjednoduenì øeèeno, výrobní prostøedky patøily státu (státní vlastnictví), který ale patøil byrokracii, je stále sílila. Utuovala se i její hierarchická struktura a monolitnost. Vystupovala jako rozhodující èinitel pøi tvorbì a prosazování koncepcí ve vech hlavních sférách spoleèenského ivota. Byla rozhodèím ve sporech vrstev, skupin, tøíd. Pøitom ji zajímalo pøedevím dosaení a utuování postavení v dané hierarchii. Stranou ponechme hodnocení pøípadných problémù v odborné zdatnosti. Dùleitá byla její ideovì-politická orientace a pùsobení. Charakteristické bylo, e se v zájmu kariéry prunì pøizpùsobovala poadavkùm klíèových vedoucích èinitelù a pøekládala si je souèasnì do jazyka vlastních zájmù. Její
Cox, R.W., cit. studie. [67]
zásahy do sociálnì-ekonomických (a pøirozenì pak i politických a ideových) pomìrù se zájmùm dìlnické tøídy a sovìtského lidu vzdalovaly a jejich vlastní aktivitu nahrazovaly. Podrobná a v nìkterých smìrech pouèenìjí diskuse o spoleèenské úloze øídících struktur vùbec (nikoli jen o byrokracii státní, ale spíe o byrokratismu v jejich pùsobení) probíhá v posledních letech v Èeské republice. Je zaloena na Marxovì odliení sociálnì ekonomických a technicko-výrobních funkcí v procesu øízení. Toto stanovisko podrobnì rozpracoval J. Heller v øadì èlánkù a ve dvou publikacích z poslední doby. Struènì je moné toto stanovisko charakterizovat následovnì: Vzniklý aparát se pøemìnil ve svébytnou formu tøídy, kterou nemìl kdo ve spoleènosti kontrolovat a usmìròovat. Nelo pøitom o tøídu klasického typu, ale nedokonale vybavených spoleèenských správcù, nedostateènì systémem nucených prosazovat celospoleèenské, jednotící zájmy. Tento aparát sice nerozhodoval suverénnì, mohl vak s výrobními prostøedky zacházet více èi ménì v souladu s celou spoleèností nebo naopak více èi ménì podle omezeného zájmu daného podniku, svazu podnikù, resortu èi organizací jiného typu... Dìlnická tøída mohla do tìchto procesù vstupovat spíe jen okrajovì, do vrcholového øízení u vùbec ne. Hlavní pøíèina je spat[68]
øována v tom, e takové úlohy nebyl schopen proletariát v industriální fázi svého vývoje, handicapovaný rolí v dìlbì práce, rozdìlený do øady podnikù a odvìtví pod vedením mnoiny øídících tábù... (Návrh základní logiky alternativní ideologie pro potøeby KSÈM v souèasné etapì, rukopis, s. 3-5) Pojetí J. Hellera a F. Neuila je diskusní a je hodno seriózního posouzení. Odkazuje na rozpornost obou stránek v reálných procesech, na formální (u dìlnické tøídy) a reálné (v øídících strukturách) monosti. Diskusní je, zda pøesah øídících struktur do sféry vlastnictví (pøejímání vlastnické role na úkor dìlnictva) byl za jimi uvádìných okolností skuteènì témìø fatální, podmínìn koneckoncù státní formou vlastnictví. Svùj pøístup zakládají toti hlavnì na povaze nerozvinutého industriálního výrobního zpùsobu, i kdy politiku ve svých úvahách pomíjet nechtìjí. Nejvýznamnìjí argumenty proti jejich pojetí v øadì svých vystoupení formuloval Z. Hába, podle nìho nelze bez dalího (státní) vlastnictví ztotoòovat s vlastnictvím øídícího aparátu. Pøipomíná mj., e stát, by promìòující formy svého pùsobení, zùstává i za socialismu nutnou politickou organizaèní formou spoleènosti. Zdùrazòuje hlavnì ten rozsah pravomocí, které mu jako správci (státního) vlastnictví poskytují volené orgány.
Monosti dìlnické tøídy a lidu obecnì Pøi øeení otázky, kdo tedy diktoval v Sovìtském svazu svou vùli, v jakém vztahu tu byla diktatura proletariátu s diktátem strany, jejího politbyra èi vùdce, se nelze omezovat na formální struktury a deklarace. V kapitolce o charakteristice socialismu bylo poukázáno na význam úèasti lidí, na to, e vystupují jako herci i tvùrci dramatu pøestavby spoleènosti. Co je úèastí, participací, samosprávou mínìno, objasòuje Marx lapidárnì na pøíkladu Komuny: Je to lid, který jedná sám a pro sebe. 132 Lenin kladl v poèátcích výstavby socialismu v Rusku zcela mimoøádný dùraz na to, aby lid sám, samostatnì pøebíral správu státu do svých rukou. Volal po tom, aby zaèal samostatnì a vude evidovat, kontrolovat a øídit, aby se vichni èlenové spoleènosti, nebo alespoò jejich pøeváná vìtina, nauèili sami spravovat stát, sami vzali jeho správu do svých rukou.133 Pomìrnì èasto se v diskusích také vrací otázka, kdy je moné takový pøístup zaèít uplatòovat. Leninova aktivita v poèátcích výstavby v Rusku na ni dala odpovìï. A poskytl ji i výslovnì, kdy v duchu zmínìného Marxova závìru nabádal: Uème se od komunardù revoluèní odvaze a povaujme jejich praktická opatøení za nástin naich vlastních prakticky neodkladných a okamitì uskuteènitelných opatøení¨
134 Pracující Ruska byli vìci socialismu oddáni, byli ochotni pøináet i krajní obìti s tím, e jsou nástrojem dìjinné nutnosti, podle ní budou nakonec jejich èiny také spravedlivì zhodnoceny.135 Poèáteèní entuziasmus byl znaèný. Naplnila se vak Leninovo varování: vedoucí èinitelé nedokázali pøicházet s takovými podnìty, které by pøedstihovaly tuto revoluèní iniciativu mas. Dolo k osudové roztrce mezi revoluèním ME 17/570. L SS 33/146 -150, 223 - 232. 134 L SS 33/146 - 150. 135 S. iek zaznamenává, e pravý bolevik vdy kladl zájmy strany nad své zájmy osobní, s tím, e politika nabádala k aktivitì, ale skuteèného vyjádøení zájmù lidí se spíe obávala. (iek, S., Mluvil tu nìkdo o totalitarismu? Tranzit, Praha 2007, s. 92, 101). E. Laclau a Ch. Mouffeová spojují autoritáøský obrat se samotnou marxistickou ortodoxií, s povýením dìlnické tøídy do statutu univerzální tøídy. (Laclau, E., Mouffeová, Ch., Hegemony and a Socialist Strategy Towards a Radical Democratic Politics, Verso, London, New York 2001, pøeklad R. Pøevrátil, s. 21.) 132 133
[69]
odhodláním lidu a sebevraedným konáním strany a jejích vùdcù (v lepím pøípadì omezeným na paternalistické opeèovávání). Zprostøedkování, v nìm se uplatòovaly nedokonalé ekonomické a naruené politické mechanismy, nevylouèily sice zcela podíl na øízení a vlastnictví dìlnické tøídì a dalím skupinám, ale velmi je komplikovaly a pøispívaly k výslednému opìtnému návratu pocitu odcizení. Podvazovány byly pak obecnìji i rùzné formy iniciativy politické a ideové. Zpìtná vazba byla fatálnì naruena. Zahájení výstavby socialismu vskutku pøináelo velkou iniciativu, která se projevila mezi dìlníky a mládeí v hnutí revoluèních subotnikù. Dùvìra v její rozmach a dosah se opírala o pøesvìdèení, e byl koneènì obnoven soulad mezi obecným celospoleèenským zájmem a zájmy rozhodujících skupin, dìlnické tøídy a koneckoncù vech. Pøeitky, které si lidé nesli prakticky ze vèerejka, se vak nedaøilo pøekonávat z øady dùvodù tak rychle, jak se zprvu pøedpokládalo. Úkol, spontánní iniciativy organizovat a rozvíjet, nebylo moné bez aktivit odborù a dalích spoleèenských organizací, je nesly za udrení a podporu revoluèního entuziasmu odpovìdnost. Postupnì na nì tato odpovìdnost doléhala ve stále vyí míøe.136 V iniciativì zdola se záhy zaèaly objevovat problémy. Ukazovalo se, e vztah bezprostøedních producentù k jejich státu se nebude vyvíjet ani pøímoèaøe, ani rychle. Po desítky let nebyla naopak naplòována strategická výzva pøekonat kapitalismus v produktivitì práce. Nií zùstávala nejenom disciplína, ale i intenzita práce. Iniciativa byla limitována i objektivnì: nerozvinutým industrialismem a starou dìlbou práce. Vechno to silnì tlaèilo k reprodukování dosavadní kadodenní rutiny. Politicko-ideologická mobilizace a pøíklady socialistické pracovní iniciativy jednotlivcù, skupin i celých závodù, se neustále støetávaly s dosavadními zabìhanými formami a úrovnìmi materiální zainteresovanosti. Pøedpokladem rozdìlování mìlo být, e ... výroba bude nejvíc povzbuzována takovým zpùsobem rozdìlování, který dovolí vem èlenùm 136 Mezi komunisty v zahranièí se v tomto smìru zaèala objevovat skepse. Rosa Luxemburgová ji vyjadøovala u v roce 1918, s obavou, aby vzhledem k organizaèním úkolùm v podmínkách Ruska, nepøejímaly øídící struktury - které se zdaleka neoprostily od manýr carské byrokracie - roli, je by sotva vzniklou lidovou iniciativu rychle zformalizovala a nakonec i zadusila.
[70]
spoleènosti, aby co nejvestrannìji rozvíjeli, uchovávali a uplatòovali své schopnosti.137 Ve skuteènosti pøedstihovalo vývojové stadium dìlby práce, dlouhodobì se neuskuteèòovalo spravedlivì. Známá socialistická zásada, e výe individuálního podílu má být úmìrná míøe vynaloeného úsilí a kvality výkonu (s dostateèným rozliením sloité a jednoduché práce), byla èasto poruována.138 Poadavek Rovnost teï! se sice rodil z podmínek industrialismu, ale navazoval na pøedstavu o prudkém rozvoji daných výrobních sil, které mìly pøinést hojnost, je rovné rozdìlování co nejdøíve umoní. Jeho faktickým výsledkem byla nevýkonnost a rovnostáøství. Stát, který veobecnì uplatòoval hodnocení práce, je neodpovídalo reálnému vztahu mezi výkony a odmìnami, byl ze strany pracovníkù fakticky pod stálým tlakem. Pracovní právo a sociální politika pro vechny vytváøelo situaci dostateèného existenèního minima a základních sociálních jistot. K pracovnímu zajitìní patøilo i to, e si na pracovitích stanovovali pracovníci rozhodující pracovní podmínky (vèetnì pracovního rytmu) sami, podle skupinových zájmù. Zvlátní pravomoci si v nìm postupnì osvojila struktura øídících pracovníkù, ovlivòujících proces postupu k socialismu shora. Lidé si uvykli (s dílèími výjimkami pøi soutìích kolektivù) si v zásadì vzájemnì nekonkurovat a nenièit normy, zajitìné prémie i pøíjmy z pøesèasové práce. Pracovníci, kterým poklidná pracovní atmosféra nevyhovovala, nebyli pøíli èastým jevem a jejich elán nedokázal pøevládající nezájem pøekonat. Výkonový princip se po desítky let neprosazoval. Pokud jde o odmìòování pracovníkù sféry ekonomického øízení, nemìlo pøesahovat úroveò odmìòování øadových pracovníkù. Marx a Engels pøedpokládali, e bude postupnì zjednodueno, e vláda nad lidmi se promìní ve správu, v ovládání sociálnì-technických procesù. Lenin (na základì zkueností Komuny) vyvozoval, e se to projeví i v úrovni odmìòování øídících pracovníkù, která bude odpovídat dìlnickým mzdám. Ve skuteènosti byl pøekraèován motivaèní dosah výe odmìn ancemi na vzestup a rùst, spojovanými s pracovním místem, s obsahem 137 138
ME 20/204. Tamté, s. 205. [71]
a charakterem práce. A èím byl èlovìk kvalifikovanìjí, tím silnìji se tato tendence projevovala. Boj o existenci se promìòoval v boj o zvlátní monosti osobního zabezpeèení, o zvlátní poitky pro privilegované. Vzestup byl ovlivòován sociálnì-politickými korekturami ve prospìch tìch vrstev, které stará dìlba práce odsouvala èi ponechávala stranou, ale také prosazující se neoficiální korupcí, spojenou s rostoucí rolí byrokratizovaných struktur. Tyto struktury získávaly postupnì pøi rozhodování o obsazování preferovaných pracovních míst a výkonových pozic stále vìtí váhu. Mezi pøední kritéria se prosadil známý princip, podle nìho významnìjí ne kompetence je poddanství smìrem nahoru a nekompromisnost smìrem dolù. Pøedpoklady pro tvoøivé uplatnìní tak stále významnìji spoluurèovala byrokratizovaná struktura. Takový postup pak zpùsoboval ztráty a snioval racionalitu ve vech systémech, nejenom ekonomickém. Vzájemná rivalita mezi slokami byrokracie mìla své vlastní zákony, které uplatòovala veobecnì, nejenom v ekonomice. Sekretariáty zvyovaly svou roli v politice, byrokratizovaly øízení ve sféøe vìdy a kultury. V takovém systému, jak zdùrazòuje Rudolf Bahro,139 øídící centra dostávala jen popis situace, nikoli informace o moných východiscích a omezovala se na udìlování pøíkazù. Takto je pak centrální dispozièní moc pøidìlena niím jednotkám a materiálnì a finanènì zabezpeèena. Napø. øeditel závodu byl vlastnì byrokratem, byroéfem (Bahro), kterému byl výsledek pøedem pøidìlen tìmi, na nich závisel. Podléhal nadpodnikovým a mimopodnikovým vlivùm a rozhodnutím, které nemohl ani pøi zvýení autonomie podniku vstøícnou ekonomickou aktivitou kolektivu závodu vyváit. Aktivitu koneckoncù nahrazovala gesta. Ekonomická byrokracie tak byla bez úèinných korektivù; jejím pánem nebyl vlastnì ani nikdo z tìch nahoøe, kteøí se pøi zmìnách kurzu omezovali nanejvý na metodu zkouky a omylu. Byrokracie ovládala celý reprodukèní proces a mìla jen malou monost i zájem na ádoucí soutìi. Nezprostøedkovávala ani potøeby dynamiky výrobních 139 Bahro, R., Die Alternative. Zur Kritik des real existierenden Sozialismus. Kapitola 8, s. 240 an., Europäische Verlagsanstalt 1979.
[72]
sil, a tím spíe pak na svých pracovitích ani zájem a potøebu ustavování a pùsobení dìlnické tøídy.140 Takovým zpùsobem byl podvázán i proces inovací na úrovni racionální reprodukce a stlaèován k bezmylenkovité reprodukci, ke konformitì (a to i na nejvyí úrovni). Neuplatòovalo se dialektické vnímání, schopné postihovat základní pøíèiny ztrát na tvoøivé energii a dùvody úpadku sociální tvoøivosti. Situace v rùzných zemích na cestì k socialismu se liila vzhledem k jejich celkové civilizaèní, sociálnì kulturní úrovni, poskytující tak aktivitì lidí rùzné ance. V klíèové zemi soustavy, v Sovìtském svazu, v nìm se jenom v nových formách zabydlel staronový princip naèalstva a nadøízenosti aparátèikù, byla situace nejnapjatìjí a brzdící efekt nejzávanìjí. Vznikl z prolnutí pøedrevoluèního patriarchalismu a patriarchalismu prùmyslové despocie s byrokratismem naruenou zpìtnou vazbou v politických vztazích. I prozíravìjí èinitelé v sovìtském systému (zvlátì na exponovaných místech) byli ve své politicko-teoretické reflexi existujících dilemat spoutáváni reálnou úrovní ideologické sebereflexe, existující a pøetrvávající dogmatikou. Ostatnì se i vìdomì omezovali na instrumentální mylení, soustøedìné na bezprostøední praktický efekt. Výraznìji se projevila schopnost jednotnì uchopit spoleèenskou skuteènost se situací konkrétních ivotù sovìtských lidí v nejlepích dílech sovìtských spisovatelù: od Gorkého a mladého olochova pøes celou plejádu autorù (Nìkrasova, Antonova, Bìlova a Kazakova) k Èingizu Ajtmatovovi i Solenicynovi, by se ten souèasnì k patriarchálnímu dìdictví sám navracel. Na sovìtském zbyrokratizovaném vedení se projevovala nejen konzervativní, bezmylenkovitá reproduktivnost, ale zejména znaèná necitlivost k podnìtùm, pøicházejícím zdola, formální pøístup k lidové iniciativì. Utuování administrativního øízení a vzrùst moci byrokracie a nomenklatury nebylo vyvaováno lidovým, plebejsko-proletáøským tlakem zdola. Situace nevyluèovala monost urèitého vzestupu produktivity práce a výroby díky aktivitì technokratù, kteøí se orientují v problematice zpøedmìtnìné i ivé práce, ve výrobnì-technických procesech. Takové monosti vak opìt limitoval konzervatismus tìch, kteøí ze svých politických pozic administrativnì rozhodovali. 140
[73]
Stalinova revoluce shora se na obyèejné lidi obracela, vystupovala na podporu prostých lidí v boji proti hodnostáøùm, proti rodinným klanùm. 141 J. V. Stalin sám zdùrazòoval, e vedoucí pøicházejí a odcházejí, ale lidé zùstávají. Pouze lid je nesmrtelný.142 Taková hesla vak pozici byrokracie v zemi vánì neohroovala. Nemohla nic podstatného zmìnit na situaci, kdy lidé spíe poslouchali a spíe mlèeli, co bylo pro staré ruské barbarství tak pøíznaèné. Mìli sice monost vyjadøovat se v celonárodních diskusích a plebiscitech. Avak nakupené sociální a politické problémy, od strádání, hladu a nezamìstnanosti pøes projevy podlosti, zbabìlosti, osáctví a kariérismu, které z veøejného ivota nemizely po likvidaci revoluèních kádrù a ovzduí pøímého ohroení a teroru, vyvolávaly malomyslnost, únavu, apatii a pasivitu. Dìlnictvo prolo sloitou, diferencující promìnou z rolnictva v industriální dìlnickou tøídu. Bylo pod industrializaèním tlakem ve tøicátých letech 20. století, snáelo tíhu váleèného úsilí v reimu elezné disciplíny a striktních regulací. Od padesátých let minulého století ale byly regulace zmíròovány, donucování bylo vystøídáno snahou získávat k úèasti pøesvìdèováním; zaèínal se koneènì prosazovat hegemonistický typ vedení (ve smyslu Gramsciho). Dìlníkùm byla garantována jistota práce, stabilní ceny spotøebního zboí a kontrola nad pracovním tempem; jejich zájmy byly anticipovány, ale monost je dùraznìji sami prosazovat stále nemìli. Také tu se uplatòovaly rozporné pomìry.143 Hovoøíme-li o dìlnické tøídì, je nutné zaznamenat, e dìlnictvo bylo stále dosti diferencováno. Rozdíly byly mezi skupinami dìlníkù (èasto s vyí odborností), kteøí se aktivnìji zajímali o záleitosti podniku a celkový spoleèenský ivot. Dalí skupina èastìji mìnila pracovitì, zùstávala na nií odborné úrovni a o aktivitu v podniku a ve spoleènosti nejevila zájem. Pracovní segmentace se tak obecnì leckdy pøíli neliila od situace v kapitalismu. Tucker, Robert, C., Stalin. Na vrcholu moci. Revoluce shora 1925 - 1941, BB Art 2000, s. 476, 474. 142 Stalin, J. V., Pravda, 31. øíjna 1937. 143 R. W. Cox nazývá toto uspoøádání pasivním smírem, který produkoval cynismus, vyjadøovaný slovy: Vy pøedstíráte, e nás platíte. My pøedstíráme, e pracujeme (Cox, R.W., cit. studie). 141
[74]
Takovou situaci nemohla zmìnit jednostranná propaganda, líèící vývoj jako idylický obraz postupujících a neustále hromadìných úspìchù. Nedokázalo ji významnìji zmìnit ani vyzdvihování zejména pracovního hrdinství, které se stalo novým tématem (hrdina socialistické práce, medaile Za stateènost v práci a Za vynikající práci). Nadále se toti projevovala základní tendence: nevraivost ke kadému záblesku pùvodního uvaování, je vedla k utváøení dvojí soustavy názorù: pro veøejnost a pro soukromí.144 Marx oznaèoval byrokraty, výkonné státní úøedníky, za zmocnìnce vládní moci145 , kteøí pùsobí proti mnohým, proti lidu. Co z jeho analýzy pro situaci, kdy stát vystupuje jako bezprostøední organizátor a regulátor nejen ekonomiky, ale celé spoleènosti plyne? Zaènìme jeho poukazem na to, e zatímco je úèelem státu øízení obecných záleitostí ve spoleènosti, byrokracie povauje za takový úèel sebe. Státní úèely se mìní v kanceláøské úèely, èili kanceláøské úèely se mìní ve státní úèely,146 byrokracie si dìlá ze státu své soukromé vlastnictví.147 Její jednání je rutinní, ale pøitom se povauje za vrchol v hierarchii vìdìní, o èem se jí daøí, el, spoleènost pøesvìdèovat. Principem jejího vìdìní je... autorita a jejím smýlením je zbotìní autority.148 Její profánní vìdomí je tak oficiálnì povýeno na posvátné. Tak se stává, e vrchol se spoléhá na spodní kruhy, e se vyznají v jednotlivostech, kdeto spodní kruhy zas vìøí, e vrchol rozumí obecnému, a tak se navzájem klamou. 149 Marx a jeho následovníci nikdy nezpochybòovali (na rozdíl od anarchistù) historickou nutnost øídících aparátù. Zdùrazòovali ale, e øídící 144 L. D. Trockij postøehl tento rozpor mezi deklaracemi a skuteèností, jeho si vímali i rùzní zahranièní pøíznivci SSSR, zastírání abstraktním socialistickým slovníkem vude, v novinách, v projevech, ve statistikách, v románech nebo ve verích (a také v textu nové ústavy) skuteèné úrovnì a povahy spoleèenských vztahù a vìdomí. (Trockij, Lev, Davidoviè, Zrazená revoluce. Co je SSSR a kam spìje. Nakl. Doplnìk, Brno 1995, s. 211.) Sledoval pøitom své vlastní cíle, ale pokrytectví ve faleném, vyumìlkovaném a neivotném obrazu skuteènosti, mezi programem a skuteèností napadal ve velké míøe právem. 145 ME 4/270. 146 ME 1/ 272 - 273. 147 Tamté, s. 273. 148 Tamté, s. 273. 149 Tamté, s. 273.
[75]
aparát musí zùstat závislý na spoleènosti, na dominantních spoleèenských vztazích a pùsobit v jejich smyslu, nemùe na svém vlastním zájmu èinit spoleènost závislou. Je proto nezbytné, aby nenahrazoval sociálnì-politické subjekty, které jsou zmocnìné vyjadøovat a prosazovat zájmy dìlnické tøídy; je nutné, aby zùstával omezen na organizaènì-technickou oblast, s poadavkem, aby touto cestou vlastnické pøemìny zprostøedkovával. Odpovìdnost Stalina a jeho skupiny Zhodnotit skuteènou ideovì-politickou pozici Stalinovu a jeho skupiny znamená odpovìdìt na otázku po úloze systému, který pomáhali ustavit ve vývoji a prosazování socialistických pøemìn v SSSR, v dìlnickém a komunistickém hnutí, v dalích socialistických zemích i na koneèném kolapsu. Stalin mìl témìø autokratickou moc, ale neøídil zemi pomocí dekretù, které by vydával sám. Neøídil zemi bez vìdomí politbyra a bez diskusí se svými spolupracovníky v tomto orgánu a bez jejich souhlasu se svými návrhy. Neøídil zemi ani bez zprostøedkování výnosy odpovídajících státních orgánù, Nejvyího sovìtu a Rady ministrù. Po formální stránce bylo ve v poøádku.150 Ustavené a deklarované instituce a úpravy vak byly prakticky pøekrývány stanovisky a závìry formulovanými politbyrem a zejména Stalinem osobnì. Jako závazné byly zprostøedkovávány stranickým i státním aparátem, bez dostateèné vstøícnosti zdola pøi jejich vzniku a kontrolního ovìøování v praxi. Aktivita èlenstva byla navíc ochromována obavami, vyvolanými pronásledováním heretikù. Neodvaovalo se hledat a projevit skuteèný, pøípadnì i meninový názor. Ústøední výbor a centrální orgány se staly nekritizovatelnými. Ve stranì jako celku vzniklo ovzduí, v nìm se za nejvýznamnìjí ctnost bolevika èi komunisty povaovala ani ne tak ukáznìnost jako poslunost. Zpìtná vazba fungovala stále problematiètìji. Prùbìh války tento autokratický mechanismus jetì více upevnil. Od kvìtna 1941 dochází 150 Stalin se osobnì proti takovému naøèení ohrazoval. Ne, nejsem ádný diktátor, prohlaoval. Ti, kdo uívají tento výraz, nechápou sovìtské státní zøízení a metody komunistické strany. ádný èlovìk ani skupina lidí nemohou diktovat. Rozhodnutí jsou pøijímána stranou a provádìna pøíslunými orgány ústøedního výboru a politbyra. (Stalin, J. V.: Spisy. Sv. XIII, s. 107 - 108 [angl. vyd.].)
[76]
k posílení práce a autority sovìtských orgánù, je poloen dùraz na jednotu øídící èinnosti, politbyro volí Stalina pøedsedou Rady lidových komisaøù SSSR. Po válce nebyl pøirozený vztah tìch nahoøe a tìch dole u nikdy úplnìji obnoven. Naopak jej komplikovalo stále nepøehlednìjí prostupování stranického a státního aparátu, jeho srùstání i sluèování. Není pøíli nadnesené, øekneme-li, e strana bolevikù se postupnì pøemìnila ve stranu Stalinovu a Sovìtský svaz byl s jeho osobností ztotonìn. Výrazný rozpor, který vyjadøovala Stalinova osobnost a jeho spoleèenská úloha, výstinì charakterizovali Paul Cockshott s Allin Cottrell ve své knize Kybersocialismus: Stalin inspirující vùdce, který svou rozhodností, odvahou a houevnatostí vyvaoval to, co mu chybìlo na výmluvnosti, schopný íøit vìdomí úèasti na velkém historickém úsilí, a souèasnì strohý a naprosto bezohledný likvidátor vech, kdo se na tomto úsilí nechtìli èi nedokázali podílet (a také mnoha dalích). A v logice své argumentace dodávají: Stalinùv kult se svými populistickými a stralivými aspekty byl ústøedním prvkem sovìtského zpùsobu dobývání nadproduktu. 151 Existuje kritérium, které jsme povinni uít. Pozitivnì ocenìn by mohl být systém, spojovaný s úlohou J. V. Stalina v pøípadì, e se v tomto systému opravdu daøilo rozvíjet revoluèní, spoleèenskou iniciativu, a to ve stále irích vrstvách lidu. O takovou aktivitu a iniciativu bylo nutné usilovat i ve znaènì nepøíznivých podmínkách Ruska. A odtud plyne i zásadní otázka, zda nehledì na soustavný omezující tlak z kapitalistického obklíèení bylo skuteènì nezbytné, aby k plnìní úkolu pozvednout barbarské Rusko bylo uito barbarských prostøedkù. Skuteèným dùsledkem toti bylo, e v lidu opadal pùvodní revoluèní entuziasmus, íøila se lhostejnost a a pøíli èasto se znovu vynoøoval starý duch spoléhání na dobré panstvo (na cara-báuku), opìtnì se prosazovaly navyklé zpùsoby jak se s èasto neutìenými osobními podmínkami v místì vyrovnat. Tedy pravý opak toho, v èem Lenin a rutí bolevici vidìli smysl zahajovaného revoluèního procesu.
Cockshott, W. P., Cottrell, A., Kybersocialismus (Towards a New socialism). Nakl. L.Marek, Brno 2006, s. 64. 151
[77]
4. Od politiky obklíčení k politice zadržování a zatlačování „komunismu“ Podobnì jako pøi obleení Paøíské komuny (navíc v rozsahu a s potenciálem, kterým by bylo moné vícenásobnì znièit celou planetu), byly vedeny útoky i proti první historické formì socialismu v Rusku a dalích zemích. Postup k socialismu byl podmiòován a spoluutváøen svìtem, jeho neøeitelné rozpory si vstup na cestu k socialismu vynutily a které silnì spolupùsobily na reálné zamìøování aktivit. Síly v protichùdném systému vyvíjely velké úsilí, aby bylo ohroení alespoò lokalizováno a aby se pøedpoklady a podmínky pro dalí kroky a opatøení socializace pomìrù co nejvíce zkomplikovaly.152 Obhájení monosti prosazovat alternativu ke kapitalismu vyadovalo kromì rozhodujících opatøení k ekonomickému a politickému zabezpeèení zemì, vdy i opatøení vojensko-politická. Na vývoj, k nìmu docházelo v naprosté vìtinì v ménì rozvinutých zemích, mìly náklady na vedení obranných operací a nahrazování zpùsobených kod èasto a mimoøádný retardující vliv. Taková byla situace, v ní po desítky let ilo poøíjnové Rusko. Kategorickým imperativem bylo pøeití. Revoluce dosáhla po skonèení obèanské války a intervence jen nejisté existence. Svìtová vojen152 William Blum píe, e Spojené státy, Evropská unie a NATO jsou dnení Svatou aliancí, která od Vídeòského kongresu v roce 1815 a po destabilizaci vlád v Libyi a Sýrii je tìsnì a v pozoruhodném rozsahu spojena s teroristy a teroristickými metodami. Jedná se smrtelnou váností. V roce 1918, napøíklad, se spojilo kolem 13 zemí, vèetnì Francie, Velké Británie, Rumunska, Itálie, Srbska, Øecka, Japonska a Spojených státù, k vojenskému vpádu do Ruska, aby zardousily u v okamiku jeho zrodu vznikající bolevický stát, jak to pùvabnì vyjádøil Winston Churchill. A po II. svìtové válce, bez ohledu na to, kdo bojoval a umíral, aby bylo ve válce dosaeno vítìzství, západní mocnosti bez Sovìtského svazu, se rozhodly vytvoøit Severoatlantickou obrannou organizaci, NATO, spolu s Evropskou unií a pøipojenými Spojenými státy, aby rozpoutaly studenou válku a zabraòovaly komunistùm a jejich spojencùm, aby dosáhli moci legálnì, prostøednictvím voleb ve Francii a Itálii. Toto partnerství pokraèuje po formálním ukonèení studené války. (Blum, W., Struèná historie moderních supervelmocí. Global Research, 12. prosince 2012, http:// www.globalresearch.ca/a-brief-history-of-modern-superpowers/5315350.) U Machiavelli ostatnì prorocky upozoròoval, e stát, který provádí reformy, nemùe nikdy vylouèit nebezpeèí, e mùe být destruován døíve, ne se sám zabezpeèí dovrením svého ustavení. Jeho slova byla slyena jako varování, ale pozornì jim vdy naslouchala i strana, která mìla na takové destrukci zájem. (Machiavelli, N., The Discourses. Book 1, kap. 2.)
[78]
sko-politická rovnováha nebyla pro její pøímé potlaèení pøíznivou; pro nejblií dobu byla dána pøednost defenzivní strategii obklíèení.153 Vojensko-politický faktor zùstal dominantní i v následujících vývojových etapách a v dalích revolucích. Vechny politické, ekonomické a èasem i vojenské síly rozvinutého kapitalistického svìta byly mobilizovány k neustálému znepokojování, destabilizaci a potlaèování snah o konsolidaci socialistických revolucí. Studená válka Po druhé svìtové válce dolo témìø ve vech západoevropských zemích k posunu doleva, vzniklo více projektù na vybudování spravedlivìjího spoleèenského uspoøádání. Tyto pøíznivé podmínky vak netrvaly dlouho. Jednotný postup velmocí protihitlerovské koalice byl záhy po válce naruen. Váleèné spojenectví, jeho svorníkem byl jen spoleèný boj proti faismu, skonèilo a do popøedí opìt vystoupily zásadní ideové a politické rozpory mezi Sovìtským svazem na jedné stranì a západními velmocemi v èele s USA na stranì druhé. Západ byl silnì znepokojován vlivem, který po vítìzné válce získala socialistická velmoc a usiloval krok za krokem, ale souèasnì rozhodným postupem tomuto vlivu, který zasahoval celosvìtovou soustavu státù, rùznými opatøeními èelit. Sovìtský svaz utrpìl ve válce obrovské lidské a materiální ztráty. Údaje o lidských ztrátách se odhadují na 25 a 28 milionù mrtvých, z toho 9 milionù na frontì. Postiena byla pøevánì muská sloka populace, co zpùsobilo naruení vìkové struktury pracovních sil.154 Na Spojené státy naopak pøipadalo po válce - pøi podílu 6 % na svìtové populaci témìø 60 % svìtové prùmyslové produkce. Zvìtil se také jejich technický náskok. Vliv USA vzrostl v západní Evropì a dalích svìtových regionech. Napìtí se projevovala ji v roce 1946. H. Truman poadoval v lednu toho roku od státního tajemníka Jamese Byrnese tvrdý a rozhodný jazyk místo diplomatických pøíjemností a lakování s Ruskem.155 Prvním krokem k rozhodnému obratu byl Churchillùv projev ve Fultonu (5. bøezna 1946), v nìm varoval pøed stále vìtími roztahoCox, R. W., cit. studie. Prùcha, V., a kol., Hospodáøské a sociální dìjiny Èeskoslovenska 1918 - 1992. 2. díl. Nakl. Doplnìk, Brno 2009, s. 27, pozn. 1. 155 Cit. in: Prùcha, cit. dílo, s. 163, pozn. 228. 153 154
[79]
vaènými tendencemi totalitních reimù a v nìm poprvé uil termín elezná opona. Poadoval souèasnì úzkou spolupráci Velké Británie s USA, volal po vytvoøení spoleèných vojenských sil, tentokrát proti Sovìtskému svazu.156 Druhým závaným krokem byla Trumanova doktrína, vyhláená 12. bøezna 1947, která se stala jedním ze základních kamenù americké zahranièní i vnitøní politiky. Jí zaèíná politika zadrování a zatlaèování komunismu, v ní u nelo jen o pouhé izolování Sovìtského svazu a lidovì demokratických zemí.157 Byla snahou vyuít hospodáøské moci USA, znásobené válkou, bezprostøednì k pomoci Øecku a Turecku a ovlivnit tak (finanèní injekcí) nejen jejich politickou orientaci, ale postupnì i dalích zemí. S tým zámìrem byl o rok pozdìji (1948), pøijat Marshallùv plán, který vyzýval pøejímat politickou odpovìdnost za politický vývoj v této oblasti jako celku. Opatøení byla dále stupòována. Kongres USA schválil na svém 82. zasedání (10. øíjna 1951) Mutual Security Act a Kerstenùv dodatek èl. 101a, kterým se uvolòovalo 1000 milionù dolarù skupinám, které vedou boj s komunismem. 3. záøí 1952 v Parkersburgu vyzval prezident Truman k osvobození východních zemí. 156 Od tìtína a po Terst na Jadranu byla napøíè celým kontinentem sputìna elezná opona. Za touto linií leí vechna hlavní mìsta starých státù støední a východní Evropy. Varava, Berlín, Praha, Vídeò, Budape, Bìlehrad, Bukure a Sofia, vechna tato proslulá mìsta i s obyvatelstvem jejich zemí se ocitla v oblasti, kterou musím nazvat sovìtskou sférou a vechna jsou vystavena nejen té èi oné formì sovìtského vlivu, ale i vysoké a v mnoha pøípadech rostoucí míøe ovládání z Moskvy. Komunistické strany, které v tìchto zemích byly velice malé, získaly postavení a moc zdaleka pøesahující poèet jejich èlenù a ze vech sil se snaí prosadit totalitní vládu. Témìø ve vech pøípadech byl nastolen policejní stát a prozatím nikde, s výjimkou Èeskoslovenska, neexistuje skuteèná demokracie. Jediné Athény tedy Øecko se ví svou nehynoucí slávou mohou svobodnì rozhodnout o vlastní budoucnosti ve volbách konaných pod dohledem britských, amerických a francouzských pozorovatelù. (http//cs.wikipedia.org/wiki/Trumanova doktr%C3%Adna.) 157 Doktrína byla zdùvodnìna diplomatem G. F. Kennanem, který poukazoval na to, e Stalinova politika vyuívá ideu kapitalistického obklíèení k upevòování vnitropolitických pozic v zemích støední a východní Evropy. Zemì Západu a zejména Spojené státy byly vyzývány, aby této expanzivní politice SSSR pevnì a vytrvale èelily. Ani by ohrozily svou vlastní stabilitu, mìly dosáhnout buï rozpadu, nebo postupného rozmìlnìní sovìtské moci (zda má docházet i k vojenským akcím nebylo upøesnìno). (G. F. Kennan, The Sources of Soviet Conduct. Foreign Affairs, èervenec 1947.)
[80]
Napìtí vyvolala i Eisenhowerova doktrína, která pøislíbila pomoc USA vem státùm Blízkého východu, které se budou cítit ohroeny komunismem (9. 3. 1957). Pøi zhodnocení tìchto znepokojujících skuteèností oèekávalo Informaèní byro komunistických a dìlnických stran v listopadu 1949 vypuknutí války kolem roku 1953. Byl vyvozen závìr zintenzivnit úsilí o hospodáøskou nezávislost, vystupòovat tempo industrializace a vìnovat vìtí pozornost vyzbrojování armád. Vypukla vak válka studená, na její omezení zapùsobilo i stále stupòované jaderné odstraení. S rùznými výkyvy trvala po celou dobu koexistence kapitalistického a socialistického systému.158 V nìkterých obdobích se zostøovala (berlínská krize 1948 - 49, karibská krize 1962), v jiných zmíròovala (dohody o odzbrojení ze 70. a 80. let minulého století), v nìkterých údobích se promìnila na válku horkou (Øecko 19461949, korejská válka 1950-1953, Vietnam 1964-1973, Afghánistán 19791989). Svìt byl dvakrát na pokraji svìtového konfliktu, horké války: v dobì postavení berlínské zdi (13. 8. 1961) a blokády Berlína a v dobì tzv. karibské krize (øíjen 1962). Zbrojení získalo nový impuls vytvoøením Severoatlantické aliance (4. dubna 1949). V bøeznu 1950 byl v britské Dolní snìmovnì vznesen poadavek vyzbrojení Západního Nìmecka. V èervnu tého roku vypukla válka v Koreji. V celé øadì zemí byly rozmístìny vojenské síly USA. V záøí 1954 vznikl pod vedením USA pakt SEATO. Koncem roku 1954 podepsaly kapitalistické zemì Západu Paøíské dohody, které otevøely SRN cestu do NATO a do dalích mezinárodních organizací. Rada NATO schválila zaøazení taktických jaderných zbraní do výzbroje NATO. Bylo zahájeno jaderné soupeøení. Záhy se naplno rozvinulo soupeøení o strategické pozice. Jen tøi zemì mìly uran vyuitelný pro vojenské úèely. Èeskoslovensko bylo jednou z nich (vedle Kanady a Konga). Sovìtský svaz se snail posílit svou pozici ve východním Støedomoøí podporou vznikajícího státu Izrael. Snaha nebyla úspìná, Sovìtský svaz se stáhl, ale Èeskoslovensko po jistou dobu v podpoøe pokraèovalo. Vojenskou sílu mìla podpoøit i opatøení k dosaení vyí jednoty v ekonomické oblasti. V dubnu 1951 vznikl ze Schumanova plánu 158 Formálnì byla studená válka ukonèena spoleèným prohláením prezidentù G. Bushe a M. Gorbaèova na maltské schùzce v prosinci 1989.
[81]
zárodek budoucí EHS (Evropské hospodáøské spoleèenství), tj. Montánní unie. Bylo pøijato hospodáøské embargo na dovoz tzv. strategických výrobkù a surovin do socialistických zemí. Ke zvýení úèinnosti obchodního embarga byly ustaveny dvì koordinaèní instituce: v roce 1949 COCOM (Coordinating Committee for Exports to Communist Areas) pro kontrolu obchodu s evropskými socialistickými státy a o dva roky pozdìji CHINCOM pro kontrolu obchodu s asijskými socialistickými státy. Obì instituce fungovaly a do 90. let 20. století.159 Seznam výrobkù, které byly na indexu, vypracovávaný COCOM se sídlem v Paøíi, zahrnoval mnoho set poloek, pøi èem zdaleka ne vechny mìly povahu vojensky pouitelného výrobku. Faktické oddìlení ekonomik zejména od prudkého vývoje mikroelektroniky ve svìtì, ale i od výsledkù jiných progresivních prùmyslových oborù, socialistické státy silnì pokodilo. Vliv politiky obklièování, zadrování a zatlaèování na vnitøní situaci v socialistických zemích Politika obklièování, zadrování a zatlaèování mìla na vývoj Sovìtského svazu a dalích zemí socialismu znaèný vliv. Byly donucovány k postupùm, které nevyplývaly ze socialistických idejí, programù a strategie, byly jim naopak protichùdné. Osudy socialismu silnì ovlivòovaly. A protivník nebyl ochoten ke vzájemným ústupkùm, je by umonily, aby se socialistické zemì mohly vìnovat potøebným strukturálním zmìnám a získat i pøístup k technologickým vymoenostem a potøebným valutovým prostøedkùm. Studená válka zapùsobila mj. na urychlení zestátòovacích procesù. Ovlivòovala celý proces akumulace, vynucovala si pøizpùsobování výrobních struktur (nesporný byl její vliv na kapacity spotøebního prùmyslu, na schopnost produkovat dostateèné mnoství spotøebního zboí). Vyadovala posilování rozhodovacích struktur a rychlá, rozhodná opatøení, je sotva prospívala demokratismu. Jejím zamýleným úèinkem ze strany jejích iniciátorù na Západì bylo zúení prostoru pro prosazování socialistických tendencí a prohlubování jejich deformace. 159
[82]
Prùcha, V., cit. dílo, s. 260.
Koncentrovaný tlak byl vystupòován v reaganovské éøe, s otevøenì deklarovaným zámìrem øíi zla koneènì uzbrojením zlikvidovat. V závodech ve zbrojení nemohly ponièené socialistické struktury v konfrontaci s kapitálem, který ze zbrojení èerpal novou sílu, obstát. Obstát v nich vyadovalo reformu nepruné ekonomiky a souèasnì ji bezprostøední naléhavostí svých nárokù jetì více deformovaly. Plodem studené války byl rùst vnitøního napìtí v jednotlivých státech i v celé soustavì, orientace na utuování politické moci posilováním moci center a vyhledávání a pronásledování i domnìlých (nejen skuteèných) nepøátel (podle logiky, e vnitøní nepøítel v obklíèené pevnosti je vdy obávanìjí ne ten, který stojí pøed hradbami). Západoevropské tajné sluby jak se o tom po vítìzném ukonèení studené války otevøenì hovoøí - vedly v celém svìtì proti socialismu a jeho spojencùm a pøíznivcùm vlastní tajné války, vyvolávaly státní pøevraty a organizovaly vrady politikù. Na obou stranách pak bylo hromadnì sledováno obyvatelstvo i politikové a skuteèný i domnìlý nepøítel byl hledán vude, svìtoznámé kulturní èinitele a nejvyí politické kruhy nevyjímaje. Po obou stranách jaltské èáry mìli kromì pohranièníkù zvlátní úlohu agenti se zvlátním posláním, pøísluníci tajné policie a speciálních slueb. Jejich moc se stávala nekontrolovatelnou. Situace si vynutila pøijetí øady opatøení k posilování bojové síly a pøipravenosti, váleèných zákonù, smìrnic a administrativních naøízení. Sovìtská zahranièní politika se musela soustøeïovat pøedevím na snahu vymanit zemi z mezinárodní izolace a prosadit politiku mírového souití a soutìení systémù. V dlouhodobém výhledu mìla vytváøet pøedpoklady pro obklièování kapitalismu svìtem socialismu, zejména na základì rozhodujícího pøedstihu v produktivitì práce. Pøed válkou ji znaènì zamìstnávalo úsilí vymanit se z mezinárodní izolace a souèasnì èelit narùstající a velmi reálné váleèné hrozbì ze strany nacistického Nìmecka. Mìla velký význam v utuování antihitlerovské koalice velmocí a pøi uspoøádání svìta po poráce nacistického Nìmecka.
[83]
Vložka 2 Role sovìtské politiky na poèátku války s nacistickým Nìmeckem Zahranièní i souèasná ruská historická literatura má tendenci roli Sovìtského svazu za druhé svìtové války vemonì sniovat, poèínaje pøehlíením naléhavé potøeby pøijmout situací vynucená vojensko-strategická opatøení (napø. smlouvy s Nìmeckem). V. Karpov (sovìtský historik a spisovatel) ve své knize Generalisimus? uvádí nìkteré okolnosti charakterizující situaci, zejména plány, které dával Hitler otevøenì najevo: Prostøednictvím komisaøe Ligy národù Burkhardta západním mocnostem vzkazoval: Chci ít s Anglií v míru. Vechno, co podnikám, je namíøeno proti Rusku. 22. srpna 1939 v dùvìrné besedì se svými generály prohlásil: Polsko bude znièeno a osídleno Nìmci. K paktu o nenapadení uzavøeném s Polskem v roku 1934 øekl 22. srpna 1939: Má smlouva s Polskem byla pouze výhrou èasu. Celkovì øeèeno, pánové, s Ruskem se stane to, co jsem uèinil s Polskem. Po Stalinovì smrti je to tìce nemocný èlovìk rozdrtíme sovìtské Rusko. A Karpov uzavírá: Diplomacie a politika jsou, jak dávno známo, [84]
pinavou vìcí. Proè Stalin mìl být puntièkáøsky èistým èlovìkem, kdy musel jednat s politickými gangstery? (Cit. podle Haló novin, 12. srpna 2009.) Jeden z pøedních èeskoslovenských historikù Jiøí Frajdl k celkové charakteristice poznamenává: Svìtovou publicistikou se ji mihl názor, e Stalinovo pøíznivé hodnocení Nìmecka, a nepøíznivé Francie a Velké Británie, po uzavøení sovìtsko-nìmecké smlouvy z roku 1939, bylo úèelové. Byl v tom snad i dík, e sice svìtová revoluce se nedostavila, ale územní rozloha SSSR se výraznì rozíøila, a to zásluhou nacistického Nìmecka. Byla v tom i reakce na popichování Nìmecka, aby pokraèovalo útokem na východ, tedy na Moskvu. Stalin by zajisté uvítal, aby A. Hitler pokraèoval v útoku na západ a SSSR vynechal. Vysílat dezinformace bylo tehdy na nìmecké i sovìtské stranì zcela bìné, navíc Stalin mìl strach, aby jeho stát nemusel bojovat na dvou frontách, proti Nìmecku a proti Japonsku. I to snad ovlivnilo jeho hodnocení charakteru druhé svìtové války v období pøed rokem
1941. (Frajdl, J., Ke specifickým rysùm èeského odboje. Vyd. Køesanskosociální hnutí ve spolupráci s Nezávislou skupinou Vìrni zùstaneme, Èeským národním sdruením a Kruhem obèanù ÈR vyhnaných v roce 1938 z pohranièí, Praha 2012; www.ceskenarodnilsty.cz.) J. Frajdl také uvádí doklady o tom, e komunisté pokraèovali v odboji i po uzavøení zmínìné smlouvy. R. Heydrich ve zprávì pro vládu z 20. 6. 1941 uvádí Kominterna vystupòovala rozkladnou zpravodajskou slubu v Nìmecku. O komunistech se uvádí: (KSÈ) se k plné ilegální pùsobnosti dostala pøedevím po zøízení Protektorátu aj. (Tamté) Mnoho se spekuluje o neèekané Stalinovì depresi pøi pøepadení zemì a jeho neèinnosti èi zdrenlivosti s tím, e jde o dalí doklad toho, e nebyl na výi situace, e poetile a zoufale oèekával, e Hitler odloí své rozhodnutí a umoní tak lépe se pøipravit na válku. G. K. ukov a N. G. Kuznìcov nic takového nepotvrzují. G. K. ukov k tomu poznamenává: Dnes je bìné vinit Stalina z toho, e nedal vèas rozkaz k pøesunu naich hlavních sil z hloubi zemì do pohranièí, aby tu odrazily nepøítele
Hitlerovské vedení
poèítalo s tím, e na hranici také pøisuneme nae hlavní síly, kde je nepøítel hodlal obklíèit a znièit
(ukov, G. K.: Vospominanija i razmylenija. Díl II., s. 26 27.) Sotva objektivnì je také hodnocena èinnost vrchního velitele zemì pøi pøípravì a vedení váleèných operací (odstartované nehorázným tvrzením Chruèova o stratégovi, který sledoval váleèné operace na glóbu). Stalin se jistì dopoutìl chyb, ale historie sotva potvrdí, e má vinu na obrovských ztrátách, které zemì utrpìla. Rozhodujícím faktorem - øíká Zinovjev - byl sám spoleèenský systém, vzniklý v roce 1917. Roli Stalina vak nelze zamlèovat. Kdy mne roku 1978 vypovìdìli ze SSSR, musel jsem 21 let proít v Nìmecku, øíká A. Zinovjev. Mohu dosvìdèit, e by tam nikoho jaktìiv nenapadlo psát dìjiny hitlerovského Nìmecka bez Hitlera. Zato u nás, kdy se slaví Den vítìzství, nepadne o vrchním veliteli ani zmínka. Je to jako napoleonské války bez Napoleona! Na univerzitì kladu studentùm otázku, kdo byl vrchním velitelem. Neví to jediný z nich! Jmenují ukova, Konìva, ale Stalina ne! To je pobuøující! (Zinovjev, A., cit. interview.) [85]
Je znaènì (mírnì øeèeno) pochybné tvrzení, e na vinì je Stalinovo impulzivní, povrchní, protikladné a nekvalifikované jednání160 , èi dokonce jeho krvavé experimenty, o nich mluví Volkonogov.161 Tucker prozrazuje smysl takových operací s fakty a pozici, v ní chce tato propaganda Stalina vidìt, kdy jízlivì poznamenává, e on, který se neustále povaoval za hrdinu historie, náhle a nevyhnutelnì narazil na skuteènost, e je ve vysoké politice nebetyèným fuerem a jako takový tudí nepøítelem lidu.162 Zmìna situace po válce pøirozenì podobu zahranièní politiky Sovìtského svazu a socialistických zemí znaènì zmìnila. Pøejímala významnou úlohu ve snahách o odvrácení dalího váleèného konfliktu, hrozící tøetí svìtové války. Studená válka se zostøovala a SSSR se rozhodl dùraznìji chránit své zahranièní zájmy. F. D. Roosevelt Stalina ujioval, e po skonèení války Amerièané z Evropy nanejvý za pùldruhého roku odejdou. Ale byli tady poøád, dokonce v jetì vìtím poètu a mluvili o opìtném vyzbrojení Nìmecka a o vojenských svazcích s bývalými váleènými nepøáteli Ruska. V Trumanovì doktrínì vidìl Stalin proradnost, kterou prostì nemohl pøijmout. Marshallùv plán povaoval za pokus evropské zemì hospodáøsky zotroèit a zaloení NATO za akt holé agrese. A jako by toho nebylo dost, povaovali Amerièané jetì za nutné propaovat do nejvyích politických funkcí uvnitø Stalinovy vlastní mocenské sféry své agenty, lidi Rajkova typu.163 Stewart Steven vìcnì konstatuje, e pojetí pováleèných dìjin, oprotìné od prvkù propagandy, by muselo uznat, e Stalin, kdy v èervnu 1947 donutil Èeskoslovensko, aby odmítlo Marshallùv plán, reagoval spíe na události, ne aby je sám uvádìl do chodu. Západ pouhých 48 hodin pøedtím vytyèil dosti jednoznaènì demarkaèní linii, kdy byli jednou ranou vylouèeni vichni komunisté z francouzské a italské vlády.164 Payne, R., Stalin. Stuttgart 1967, s. 621 an. Volkonogov, D. A.: Triumf a tragédia. Bratislava 1990, díl II., s. 244. 162 Tucker, cit. dílo, s. 681. 163 Steven, S., Výbunina. Operace CIA Splinter Factor. Nakl. SAKKO, Praha 1991, s. 88. 164 Tamté, s. 8. 160
161
[86]
V záøí r. 1947 bylo pro koordinaci èinnosti komunistických stran ustaveno Informbyro.165 U na jeho prvním zasedání A. A. danov kritizoval francouzské a italské komunisty za jejich úèast v buroazních vládách a nepøímo i èeské komunisty za iluze o parlamentní cestì k socialismu. Tvrdý nátlak byl vyvinut na urychlení socializaèních procesù ve vech lidovì demokratických státech. Odmítnut byl Marshallùv plán pomoci pováleèné hospodáøské obnovì evropských zemí (1947). Nabídky k jednání o omezení zbrojení (zvlátì atomového) a o odzbrojení (dokonce veobecného), pøedkládané Sovìtským svazem a jeho spojenci, se nesetkávaly na Západì s ohlasem. V kvìtnu 1955 vznikla Varavská smlouva. 166 Svìt nenechávalo postupnì rostoucí napìtí klidným. Vzniklo významné mírové hnutí, z jeho podpory se Sovìtský svaz a socialistické zemì snaily vytvoøit strategickou osu v politice souití. Podaøilo se aktivizovat protiváleèné hnutí (podpis Stockholmské mírové výzvy, organizace kongresù Svìtové rady míru proti válce, atd.).167 Snahy o nalezení východiska z dùsledkù konfrontace vedly k zaloení hnutí nezúèastnìných. K jeho vytvoøení vedla iniciativa D. Nehrúa a významnou roli v nìm sehrála Jugoslávská socialistická federativní republika a osobnì J. Broz Tito. K poznání významu boje za pøeití lidstva proti váleènému ohroení se propracovala i Socialistická internacionála, v jejích proklamacích se objevilo i stanovisko, e
novým jevem je taková internacionalizace podmínek pro pøeití lidstva, jakou svìt nikdy pøedtím nepoznal; mír a odzbrojení staly se dnes základními podmínkami pro pøeití, pokrok a svobodu; vechny státy, avak pøedevím vojensky silné velmoci, mají morální i právní povinnost skonèit se ílenstvím zbrojení, které nyní panuje. Komunistická internacionála byla rozputìna v r. 1943. Stewart Steven vìcnì konstatuje, e pojetí pováleèných dìjin, oprotìné od prvkù propagandy, by muselo uznat, e Stalin, kdy v èervnu 1947 donutil Èeskoslovensko, aby odmítlo Marshallùv plán, reagoval spíe na události, ne aby je sám uvádìl do chodu. Západ pouhých 48 hodin pøedtím vytyèil dosti jednoznaènì demarkaèní linii, kdy byli jednou ranou vylouèeni vichni komunisté z francouzské a italské vlády. (Výbunina, cit. kniha, s. 8.) 167 Podrobnou charakteristiku úèasti pøedních intelektuálù a politikù na boji za mír uvádí M. Formánek v publikaci Vìda tøetí síla v politice. Melantrich, Praha 1983 s. 56 an. 165
166
[87]
Tendence vnitropolitického vývoje Sovìtského svazu, které ztìovaly prosazování socialistických orientací, vèetnì zdùrazòování centralismu a nátlakové politiky, se ale zaèaly projevovat i v jeho zahranièní politice. I v ní se zaèaly výraznìji otiskovat tradice z historického budování ruské státnosti. Projevovalo se to u ve vývoji Komunistické internacionály, v pojetí její výstavby, ve formulaci pozic a cílù, v hodnocení strategie jednotlivých národních sekcí a ve výbìru a zpùsobu výmìny vedoucích èinitelù v exekutivì (EKI) i v jednotlivých komunistických stranách a nakonec i v jejím rozputìní. Levièáky byl Sovìtský svaz obviòován, e se vøazuje do systému urèovaného kapitalistickými mocnostmi a e jim ustupuje v zájmu uchovávání status quo. Byl mu vytýkán konzervatismus, protoe údajnì pøestal hovoøit jazykem revoluce, vzdával se kritiky protivníka a nepodnìcoval k revoluèní odvaze.168 Jen formálnì se liil subjektivismem vyprodukovaný neslavný výrok Chruèova: My vás pohøbíme! Rùzní pøedstavitelé reformního komunismu uznávali, e zatlaèování do poniující úlohy pouhého objektu mezinárodní politiky a pokusy donutit zemi uzbrojit se k smrti, proívají se v SSSR jako trvalý zlý sen.169 Dívali se ale namnoze na skuteèné nebo domnìlé pokusy o obklièování jako na pokusy o nerespektování supervelmocenské rovnoprávnosti, které nedává reálnou nadìji, e by Moskva mohla a chtìla jednostrannì prolomit ïábelský kruh a zmírnit nesmiøitelnou politiku konfrontace.170 Konfrontace systémù tak nebyla nazírána jako støet svìta socialismu ohroovaného svìtem kapitálu, ale pouze jako nesmiøitelný støet o velmocenský vliv, v nìm politika SSSR pøispívá k supervelmocenskému závodu ve zbrojení. Dospívalo se tak k závìru, e je motivována snahou provádìt globální zahranièní politiku, s cílem získat v soutìi s USA vliv vude, kde se pro to vytvoøily pøedpoklady, témìø za kadou cenu dret pozice, které byly získány, a pokud mono roziøovat pøímou sféru velmocenské dominance. Zdùrazòovalo se tak, e nebezpeèím, které tato politika vytváøí pro okolní svìt, sovìtská mocenská elita málo Trockij, L. D., cit. dílo, s. 174, 176 aj. Hejzlar, Z., Praské jaro 1968 a jeho odkaz. Výbìr statí a komentáøù z let 1970 - 1987, Index Köln (NSR), 1988, s. 132. 170 Tamté, s. 132 - 133. 168
169
[88]
rozumí. Dílem zùstává v zajetí ideologické konstrukce o osvoboditelském poslání prvního socialistického státu, dílem chápe své kroky jako nevyhnutelnosti urèené mocenskými vztahy v polarizovaném svìtì. Závìry k vývoji v Sovìtském svazu Socialismus umonil v zemích, ve kterých existoval, nezanedbatelný rozvoj. Svou politikou napomohl zlepení sociálního postavení obyèejných lidí jak v bývalých koloniích, tøetím svìtì, tak prosazování sociálního státu v zemích vyspìlých. Výraznì blokoval i pøirozenou agresivitu a válkychtivost kapitalismu a nenasytnost vládnoucí buroazie. Ve vyspìlých zemích mìl podíl na významných ústupcích kapitálu neprivilegovaným vrstvám. Bez prvotní formy socialismu na východì by nebylo západního sociálního státu. Celkové zhodnocení vývoje v SSSR a stalinismu jako zpùsobu vedení a øízení zemì procházející kvalitativní pøemìnou, nijak neusnadòuje skuteènost, e jeho rozhodující èinitel Stalin byl nejpozdìji od poloviny roku 1937 synonymem reimu.171 Navíc dosáhl Stalin ve své èinnosti nesporných úspìchù. Jako pøední èinitel se zaslouil o vznik SSSR jako prùmyslovì rozvinutého a vojensky mocného státu, s øadou blízkých spojencù. S jeho èinností tak souvisela promìna SSSR v supervelmoc, troufalá výzva celému kapitalistickému svìtu k soutìi a vznik bipolárního svìta. Revoluce shora, doprovázená tuhou centralizací, mìla vak váné nechtìné dùsledky. Neprùhledný a nekontrolovatelný mocenský systém ztìoval nejen reálné hodnocení vedení sovìtského státu, ale také pronikání do skuteèné povahy spoleèenských dìjù, a tím i uplatnìní situaci skuteènì odpovídajících prostøedkù (ve smyslu Marxova: roztanèit pomìry pøehráním jim jejich vlastní melodie). Politika výstavby socialismu se dovolávala konstrukcí, které byly skuteènému stavu zemì stále vzdálenìjí. Rostla i její závislost na praktikách z pøedrevoluèního Ruska. Nabývala stále konzervativnìjího charakteru, zpronevìøovala se ideálùm, na nich sovìtský stát vznikl. Takové hodnocení se zdá být pøíli pøíkré pro ty, kteøí mohou namítat, e stranický systém nebyl pøece oslaben natolik, aby ztratil nejenom schopnost odporu proti deformujícím praktikám, ale i regenerace. Zùstávají pøesvìdèeni o klíèové odpovìdnosti konkrétních osob, jejich 171
Tucker, cit. dílo, s. 522. [89]
vìrnosti èi zradì zásad a ideálù. Na otázku, jakou úlohu stalinismus sehrál a sehrává, se proto zatím jednoznaènìji neodpovídá. Proto je dùleité pokusit se nejvýznamnìjí dùsledky charakterizovat. Stalinismus nedokázal úspìnì øeit klíèový rozpor v politickém systému, tj. dosáhnout takového vztahu mezi vedením zemì a sovìtskými lidmi, pøi nìm by se sami, samostatnì, bezprostøednì, prakticky ujímali správy svých záleitostí, jak o to od poèátku usiloval Lenin. Dolo k pravému opaku. Projevil se paradox, pøed ním K. Marx varoval. Sovìttí lidé spoléhali stále více na to, e v èele zemì je kompetentní vedení, semknuté kolem svého mimoøádnì talentovaného vùdce, na nìj se ti dole mohou plnì spoléhat; zatímco ti nahoøe zase pøedpokládali, e jim lid rozumí, chápe je a podporuje, a hledá zpùsoby, jak jejich èinnost svou vlastní aktivitou podpoøit. Jak podotkl K. Marx v jiném kontextu, vzájemnì se tak klamali. Zaslouené oceòování revoluce v Rusku pøineslo prùkopnické a produktivní mylení, odpovídající úrovni úkolù, spojované zejména s osobností Leninovou i s podnìty dalích starých bolevikù, mezi nì se nìkterými svými èiny zaøazoval i Stalin. Nejhorím dùsledkem reálného vývoje bylo, e stagnovala a upadala úroveò socialistického vlastnického jednání dìlnické tøídy a vech pracujících lidí, e se íøila pasivita a celkové nemyslivé reprodukování daných pomìrù (jen nedùslednì pøekraèované dílèími inovacemi).172 Pøehlíení dialektiky spoleèenského procesu, kterému Gorbaèov øíkal bezproblémové chápání èinnosti, vykonalo svou medvìdí slubu.173 Konci socialismu v øadì socialistických zemí asistoval zprvu (v roce 1962) tajemník KSSS pro zemìdìlství ve Stavropolské oblasti, pozdìji obdivovatel Brenìva a jeho literárního díla a nakonec i tvùrce M. S. Gorbaèov, který se nespornì i osobnì zaslouil o to, e se na hledání východisek rezignovalo, si zdùvodòoval svùj postup výètem skuteèných problémù: Pøevládala propaganda úspìchù, a to jak skuteèných, tak i fiktivních, rozmohl se pøehlíivý vztah k spravedlivým poadavkùm i názorùm øadových pracovníkù a de facto celé spoleènosti. Z praxe øízení spoleènosti se vytrácelo tvùrèí mylení a neoddiskutovatelnými pravdami, které se smìly jen komentovat, se stala povrchní, voluntaristická hodnocení a tvrzení. Byly oklestìny vìdecké, teoretické a jiné diskuse, bez nich pøece není moný rozvoj mylení a tvùrèí ivot. Negativní tendence se nevyhnuly ani kultuøe, umìní a publicistice, ani pedagogice a medicínì. I tam se rozmohla povrchnost, prùmìrnost, formalismus a plané vanìní. (Gorbaèov., M. S., Pøestavba a nové mylení pro nai zemi a pro celý svìt. Svoboda, Praha 1987, s. 17.) 173 Gorbaèov, Pøestavba, cit. práce, s. 17. 172
[90]
politiky urychlení, která vyznaèila závìreèný úsek historie Sovìtského svazu.174 V únoru 1990 schválil ÚV KSSS, slovy Charlese Fairbankse, Gorbaèovùv návrh na ukonèení mocenského monopolu a v zásadì souhlasil se zavedením systému více stran a ukonèením odporu vùèi soukromému vlastnictví, èím zruil podstatu leninismu i marxismu bìhem jediné tøídenní schùze.175 Po vem, co bylo v analýze uvedeno, nebude snad závìreèný komentáø vnímán jako návrat k rozíøeným mínìním o zradì, poèínající N. S. Chruèovem a vrcholící v èinnostech evardnadze, Jakovleva a Gorbaèova. Komunistická strana Ruské federace na svém IV. sjezdu v roce 1997 jasnì prohlásila, jakého dìdictví se zøíká. G. Zjuganov v Politické zprávì Ústøedního výboru sjezdu mj. prohlásil: Chtìl bych znovu a znovu zdùraznit: Komunistická strana Ruské federace vyzývá zemi a lid nikoli k návratu k socialismu, ale k postupu kupøedu, k socialismu. Navracet se k pøedchozímu modelu znamená odsuzovat se k opakování toho, èím jsme proli.176 Základní pouèení, které lze z analýzy vývoje v Sovìtském svazu vyvodit, je výzva k hlubokému studiu problematiky moci, zejména v zájmu vylouèení toho, aby bylo lidem vnucováno èi pøímo diktováno,
174 Podle Muravchika, Gorbaèov byl posledním komunistou, který doopravdy vìøil v ideály revoluce. Mìl pocit, e jsou pohøbeny pod silným nánosem byrokracie a e jeho úkolem je obnovit sílu a èistotu pravého socialismu. (Muravchik, cit. dílo, s. 268.) Skuteèným smyslem operace, jak ji sám vnímal a pozdìji zhodnotil, bylo ale pøivést komunistické hnutí zpìt k jeho koøenùm v sociální demokracii. 175 Fairbanks, Charles H., jr., The Nature of the Beast (Povaha bestie). The National Interest, è. 31, jaro 1993, s. 54 (cit. podle Muravchik, cit. dílo, s. 271.) 176 Ve zmínìném projevu dále prohlásil: Ve spoleènosti nejsou vak a dosud tyto okolnosti jasnì chápány. Nejen nai protivníci, ale i mnozí pøívrenci vidí ve stranì apologeta minulosti, levì konzervativní sílu. Zèásti je to dùsledek informaèní blokády, kterou se nám dosud dostateènì nepodaøilo zdolat. Jde vak také o to, e ani my sami jsme se jetì zcela nevyrovnali se svým historickým dìdictvím. Budeme mluvit otevøenì nae dìdictví je velice rozdílné. Mnohé je tøeba kriticky pøehodnotit, abychom se vyhnuli pro stranu zhoubnému chvastounství. Proklínat reim a jeho nièivý kurs se stalo opozici návykem a dokonce rutinním zamìstnáním. Ale musíme si uvìdomit, e souèasné katastrofické procesy vùbec nespadly z nebe, e jsou v mnohém prodlouením nejhorích tendencí ne pøíli vzdálené minulosti. (Názory. Samosprávný klub komunistù. Roèník 5. Prvomájové vydání 1997, pøeklad MF.)
[91]
jak mají být jejich potøeby uspokojovány a zájmy prosazovány. Dobytí moci je prostøedkem k svébytnému, samostatnému uplatòování dìlnické tøídy, vekerého lidu. Vytváøí pro takový proces nespornì významný pøedpoklad. Pouze naplòování takového úèelu ospravedlòuje uchopení moci a právo na obranu získaných mocenských pozic proti vnitøním a zejména zahranièním odpùrcùm a protivníkùm. Výstavba socialismu v Sovìtském svazu vytvoøila významné hodnoty. Postup po cestì k socialismu se ale dostával do stále hlubího rozporu s oèekáváním Lenina o rychlých a vestranných spoleèenských pøemìnách, vzhledem k rostoucí úèasti, aktivitì a sociální tvoøivosti lidových mas; èinnost politického subjektu, (strany) komunistù s oèekáváním Marxe a Engelse vysloveném v Komunistickém manifestu, e komunisté budou neustále kupøedu pobízející silou; a nakonec i s oèekáváním Engelse, e se bude prosazovat pøechod od spoleènosti, v ní vládne nutnost, ke spoleènosti skuteènì svobodné.
[92]
IV. CESTA A TVAR SOCIALISMU V ČESKOSLOVENSKU 1. Výchozí situace Poráka faismu a významná úloha, kterou pøi ní sehrál Sovìtský svaz, vyzvedla do popøedí demokratické síly a vyvolala v celém svìtì velký posun doleva. SSSR vyel z druhé svìtové války jako jedna ze dvou supervelmocí, její rozhodující zásluhy o poráku faismu byly uznávány. Stanul v èele obrovské oblasti socialisticky orientovaných státù (vèetnì státù pøidruených). Komunistické strany na Západì (s výjimkou nìmecké strany) z války vyly silnìjí ne kdykoli døíve. Váleèná spolupráce zemí bojujících proti faismu pøispìla ke vzniku nových celosvìtových organizací, z velké èásti pokrokovì orientovaných. Levicové tendence se prosadily ve významných zemích Evropy. Dolo ke znárodòování nìkterých sektorù ekonomiky, rùzné vládní plánovací orgány zøízené pro zvlátní potøeby váleèného hospodáøství pokraèovaly ve svých funkcích. Zesílila státní sociální politika. Pozice socialistických a komunistických stran v nìkterých zemích Západní Evropy (Francie, Itálie, Belgie, Velká Británie) posílily natolik, e v prvních tøech zemích se pøedstavitelé komunistických stran stali èleny nových vlád a spolupùsobili pøi obnovì a formulaci pokrokových ústav (napø. v Itálii). Takovýto posun doleva byl výraznìjí, koncepènìji zaloený a stabilnìjí v zemích, které se v dùsledku jaltských dohod ocitly v zájmové sféøe a pod vlivem Sovìtského svazu, s jeho vysokou prestií. Èeskoslovensko, které mezi nì patøilo, mìlo pro socialistické smìøování mimoøádnì výhodné podmínky: pomìrnì rozvinutou ekonomiku (i kdy úrovní ani jetì koncem padesátých let 20. století nedosahovala [93]
tehdejí Velké Británie, Belgie, o USA nemluvì),177 zkuenosti z fungování (by ve znaèné míøe formální) demokracie a rùzných forem obèanských aktivit. Obecná kulturní vyspìlost v zemi byla pomìrnì vysoká. V zemi existovala poèetná a vyspìlá dìlnická tøída, zkuená komunistická strana, která si bezprostøednì i svou úèastí v protifaistickém odboji získala vysoký spoleèenský kredit. ivá byla pamì obyvatelstva na neøeené sociální problémy první republiky a na mnichovské selhání døívìjích západních spojencù. Vùèi Rudé armádì naopak vznikal hluboký a veobecný pocit vdìènosti za osvobození zemì z reálného nebezpeèí genocidy a vyklízení ivotního prostoru pro Nìmecko, kterým hrozili okupanti po vítìzství hitlerovské koalice.178
2. Československá cesta k socialismu. Zrod strategie Strategie a taktika socialistické revoluce v Rusku, tj. v podstatì osamocené, prùmyslovì málo rozvinuté zemi bez demokratických tradic, nebyla pro komunisty v Èeskoslovensku pøíkladem, který by chtìli bez dalího následovat, èi dokonce napodobovat. O vývozu revoluce (tedy ani ze Sovìtského svazu do dalích zemí) marxisté ostatnì nikdy neuvaovali, nepovaovali jej za moný. 177 Podle V. Vìrteláøe nedosahovalo Èeskoslovensko ani ve pièkovém roce svých ekonomických výkonù v roce 1929 úrovnì vech západoevropských a skandinávských zemí. Koncem tøicátých let 20. století zaostávalo za nimi o 2 pìtiny jejich úrovnì. Z hlediska celkové ekonomické úrovnì pokleslo na tøinácté místo v Evropì a na osmnácté ve svìtì. (Jeho zaøazování mezi deset nejvyspìlejích státù svìta se opíralo o propoèet poøadí, pokud jde o výrobu na jednoho obyvatele 20 nejdùleitìjích prùmyslových výrobkù; pøi výpoètu HDP se poèítá kadá uiteèná èinnost vèetnì nevýrobních odvìtví, zatímco u národního dùchodu pouze práce ve sféøe materiální výroby.) Vìrteláø, V. a kol., Èeskoslovenská ekonomika vèera a dnes (1918-1992). Nakl. FUTURA, Praha 1992. 178 O mnohém vypovídá také pøedstava sudetských Nìmcù o situaci v èeském prostoru po vítìzné válce. (Èeské vysoké kolství bylo, jak známo, uzavøeno.) Èechy a Morava budou první nìmeckou kolonií v Evropì a sudettí Nìmci, nejménì v poètu 300 000 osob, budou v této kolonii úøedníky a budou zastávat vechna rozhodující místa, píe J. Frajdl. (J. Frajdl, Èeské kolství v okupovaném pohranièí /1939-1945/. Vyd. Køesanskosociální hnutí ve spolupráci s Nezávislou skupinou Vìrni zùstaneme, Èeským národním sdruením a Kruhem obèanù vyhnaných v r. 1938 z pohranièí, Praha 2012.) Èeské dìti se mìly nauèit jen tolik, aby mohly být v práci pro nìmeckou výrobu k uitku, støední kolství buï zruit a zakázat, nebo zachovat jen za pøedpokladu pøíklonu k nìmecké mylence. (Tamté.)
[94]
Marxisty si vak nelze plést s blanquisty, revoluci s ozbrojeným povstáním nikdy nezamìòovali Ozbrojené povstání lidu nelze vylouèit. Mùe být za pøíznivých okolností vhodnou cestou k získání politické moci, není vak cestou jedinou nebo dokonce závaznou. Výsledky arabského jara jsou posledním pøíkladem oidnosti ozbrojeného povstání, postrádajícího pozitivní cíl (o dosahu mezinárodního vmìování nemluvì). 179 Komunisté po roce 1945 zahájili strategickou operaci a uskuteèòovali taktiku, která dnení reimní politology uvádí do znaèných rozpakù. Zøejmì si zamìòují marxisty s blanquisty.180 Neexistuje jediný zpùsob, jak dosáhnout kvalitativní zmìny systému. Na øadì okolností závisí, kdy si vzbouøené masy lidí zvolí k získání politické moci cestu ozbrojeného povstání a kdy dají pøednost pokojné parlamentní cestì. Obì cesty mohou vést k pøíznivému výsledku. KSÈ si byla ve svých strategických úvahách velmi dobøe vìdoma specifických historických podmínek, ve kterých se bude rozvíjet socialistická revoluce v Èeskoslovensku. Záhy zaèínala rozpracovávat mylenku zvlátní èeskoslovenské cesty k socialismu, odliné od ruské proletáøské revoluce, která zaèala ozbrojeným povstáním a zteèí Zimního paláce. Její model odpovídal demokratickým tradicím naeho lidu a vyplynul logicky z levicové orientace národnì osvobozeneckého zápasu a pomìru sil jeho jednotlivých sloek. Existovala také vysoká míra ztotonìní pracujících/obèanù s politikou komunistù, co se projevovalo i na vývoji její èlenské základny.181 Ji R. Luxemburgová zdùrazòovala, e revolucí není tøeba rozumìt vidle a prolévání krve. Revoluce mùe také probíhat kulturní formou a mìla-li nìkterá na to vyhlídky, je to právì revoluce proletáøská, nebo my jsme poslední, kdo sahají k násilnostem. (Luxemburgová, Rosa, Dílo. Díl II., SNPL, Praha 1955, s. 66.) 180 Stranu, které pøipisují cíl svrhnout demokracii, charakterizoval jakýsi podivný a netypický nedostatek razance; v øadì aktuálních vnitropolitických otázek (znárodnìní, retribuce, odsun nìmeckého a maïarského obyvatelstva) se ostatní strany èi obecnì politická elita vèetnì prezidenta Benee profilovaly radikálnìji. Pro strategii KSÈ lze tedy do voleb roku 1946 oznaèit za charakteristickou ochotu jít v nìkterých otázkách na kompromis... (Komunismus v Èeské republice, kolektiv autorù, Masarykova univerzita v Brnì 1999, s. 27, 38). 181 Pøed válkou mìla na 50 000 èlenù ve 4 000 buòkách (plus vliv v poèetných masových organizacích). V èervenci 1945 vzrostl jejich poèet na pùl milionu, do konce roku pak (jen v Èechách a na Moravì) na 1 milion, který si udrela i pøed volbami v roce 1946. 179
[95]
Poèítal s významnou podporou Sovìtského svazu, vzhledem k jeho dominantní poloze v pováleèné støední Evropì, s jeho sympatiemi i s osobní podporou J. V. Stalina.182 Volba parlamentní cesty V letech 1945-1948 se uskuteènila parlamentní cesta k socialismu. Rozhodovalo se o ní pøi tvorbì programù pováleèného vývoje, pøi politických jednáních i støetech a v neposlední øadì i za podpory mas lidí v ulicích a na námìstích èi v továrnách a institucích. Umoòovaly ji i hlavní tendence v politice ès. exilové vlády. Ve svém programu pováleèné rekonstrukce Èeskoslovenska (z r. 1942) poèítala londýnská vláda s øízením a plánováním hospodáøství, zestátnìním dolù, tìkého a klíèového prùmyslu, dopravy a energetických zdrojù, se zdokonalením sociálního systému atd. Prezident E. Bene v knize Demokracie dnes a zítra psal, e v systému plánovaného hospodáøství bude uplatnìna zásada práva na práci a povinnosti pracovat, lidé budou zajitìni ve stáøí a dojde k radikálnímu odstranìní tíivého problému nezamìstnanosti.183 V hrubých rysech byl postup dojednán ji døíve, na jednáních vedení KSÈ s prezidentem Beneem v Moskvì, na podzim 1943. Bylo také dohodnuto, e v nové republice nebudou obnoveny strany, které se provinily urèitou mírou spolupráce s nacisty (agrární, národnì demokratická, ivnostenská strana). A koneènì, pøi moskevském jednání 22. bøezna 1945, pøedloili komunisté koncepci, která se stala základem dalích jednání. Tìitìm Koického vládního programu, vyhláeného 5. dubna 1945, byla vláda Národní fronty, v tehdejí dobì koncipované jako Národní fronta dìlníkù, rolníkù, ivnostníkù, pracující inteligence a èásti 182 Jetì koncem záøí 1946 referoval Gottwald na zasedání ÚV KSÈ o rozhovoru se Stalinem.
citoval jeho slova, e výsledky druhé svìtové války vytvoøily podmínky pro uplatnìní zvlátních cest k socialismu, odliných od cesty sovìtské, bez diktatury proletariátu a bez systému sovìtù. Protoe Stalin jmenoval v této souvislosti i ÈSR, vyvodil z toho Gottwald závìr o reálnosti zvlátní, èeskoslovenské cesty k socialismu. (Prùcha. V., cit. dílo, s. 168; zde jsou také citována Gottwaldova slova: My jdeme vlastní cestou k socialismu, máme vzor v Sovìtském svazu, ale ani Stalin, ani my si nezastíráme, e tato cesta je nae vlastní, speciální, delí, zdlouhavìjí, komplikovanìjí a klikatìjí. (Tamté, pozn. s. 241.) 183 Podrobnìji viz: Prùcha, V. Kalinová, L.: Koncepce budoucí hospodáøské a sociální politiky v èeskoslovenském odboji za druhé svìtové války, Praha 2005, s. 5-7.
[96]
èeské a slovenské buroazie.184 Program pronikal celou státní správou, od vlády a k národním výborùm, které se staly novými orgány státní správy. Pøestoe nekomunistické strany prosazovaly pøechodnost jejich existence, získaly velkou rozhodovací pravomoc a staly se klíèovým prvkem revoluèních pøemìn. Úvodem k dalím rozsáhlým majetkovým zmìnám, veobecnì pøijímaným jako akt dìjinné spravedlnosti, byla konfiskace majetku domácí velkoburoazie, zkompromitované spoluprací s okupanty, spolu s majetkem Nìmcù a Maïarù a pøedstavitelù okupaèní moci. V zemìdìlství se poèítalo s dùsledným provedením (a dokonèením pøedváleèné) pozemkové reformy. Ve své zahranièní politice se Èeskoslovensko orientovalo na Sovìtský svaz. V prvních pováleèných volbách v r. 1946 si KSÈ potvrdila reálnost své strategie v postupu národní a demokratické revoluce. Udrela si postavení vedoucí síly Národní fronty (získala 38 % hlasù v èeských zemích 40 %), mohla sestavit vládu a nabyla rozhodující vliv také v národních výborech. Poprvé tak vznikla monost rozvíjet socialistickou revoluci pokojnou, parlamentní cestou. Hlavním politickým heslem tehdy bylo: Za vìtinu národa. V ekonomice zaèal pùsobit silný státní sektor (vytvoøený z pøeváné èásti z konfiskátù a z podnikù, spadajících pod znárodòovací dekrety z roku 1945). Ve vnitøním øízení státních podnikù se postupnì prosazovaly zásady obchodního podnikání, systém, který byl posléze nazván Socialistické podnikové hospodáøství (SPH). SPH mìly postavení samostatných právnických osob, vystupovaly jako trní jednotky a stát za jejich závazky neruèil.185 Do státního rozpoètu odvádìly pouze své pøebytky. Jejich vnitøní øízení vzniklo z racionálních prvkù baovské organizace výroby, zbavených jejich antisociální povahy. Ve vech podni184 K. Gottwald v projevu o politice KSÈ z 9. èervence 1945; Gottwald, K., Vybrané spisy II, SNPL Praha, s. 100. 185 Soustava podnikového hospodáøství (SPH) vyuívala osvìdèené prvky organizace z první republiky, zejména z firmy Baa. Jetì po únoru byla podporována i z nejvyích míst. (Srv. Statuty národních podnikù z r. 1946 a 1950.) J. Dolanský v Hospodáøské radì ÚV KSÈ 28. èervna 1948 prohlásil: Pøi reorganizaci centrálních úøadù... a celého státního aparátu budou uplatnìny zásady baovské organizace. Zavedení baovských metod organizace práce v prùmyslu provedeme tak, e do konce roku bude v kadém sektoru zavedena do jednoho nebo nìkolika závodù baovská organizace. Tyto závody budou pak slouit jako kolní závody pro výchovu kádrù a pro získání zkueností pro pøenesení baovské organizace na celý prùmysl. (Cit. Prùcha 275, pozn. 33).
[97]
cích byly zøízeny závodní rady, sestavené ze zamìstnancù, které mìly velkou spolurozhodovací pravomoc. Hospodáøský plán, s ním se poèítalo jako se samozøejmostí, nemìl být zákonem, schvalovaným zákonodárným sborem a adresnì rozepisovaným na podniky, ale oporou pro strategické chování podnikù.186 Vedle státních podnikù pak zùstávala znaèná èást podnikatelské sféry, vèetnì sektoru obchodu a slueb, v soukromých rukou; o nìkterých konfiskovaných podnicích, fungujících pod národní správou mìlo být teprve rozhodnuto. V Èeskoslovensku tak vznikla specifická smíená ekonomika, v ní mìl rozhodující váhu znárodnìný sektor. Pøíznivé okolnosti prùbìhu národní a demokratické revoluce, které umonily, aby v Èeskoslovensku nedolo k tak vyhroceným vnitropolitickým støetùm jako v jiných zemích (napø. v Polsku nebo Jugoslávii), dávaly nadìji na její dalí pokojný vývoj. Oputìní vlastní cesty Odmítnutí národních cest a prosazování závazného sovìtského modelu se datuje od poloviny roku 1947. Pod vnìjím tlakem, zdùvodòovaným potøebou rychlého a jednotného postupu,187 byl postup s národními zvlátnostmi opoutìn a varianta postupu bez diktatury proletariátu, v rámci parlamentní demokracie, byla vytlaèena i z pamìti. Lidovì demokratické zemì pak pøevzaly rùzné prvky, které se se zásadami marxismu v mnohém rozcházely. Jaký socialismus bude spoleèným postupem budován a jaké cesty k nìmu budou voleny, u nezáleelo jen na èeskoslovenských komunistech; byli rozhodujícím zpùsobem ovlivnìni pøíkladem a zaèasté také bezprostøední intervencí ze Sovìtského svazu.188 Tato politika dlouhodobì ovlivnila vnitropolitickou situaci a zpùsobila, e metody práce komunistické strany, její politické zamìøení, její vliv na hospodáøskou, kulturní, sociální atd. politiku byly pak pøebírány ze So186 Rozsypal, K., Vývoj plánovitého øízení v netrních podmínkách, in: Acta oeconomica pragensia 5, Praha, VE 1998, s. 220 a dalí. 187 Tlak na urychlené pøevzetí a upevòování moci byl obecnì podmínìn vývojem reálné situace v letech 1949 1951. Stalinské vedení SSSR se ale také samo rozhodlo postup pøi upevòování moci ráznì urychlit. 188 Dopis J. V. Stalina K. Gottwaldovi vyjadøoval ke koncepci zvlátních národních cest k novému spoleèenskému øádu jasné a kategorické odmítavé stanovisko.
[98]
vìtského svazu pasivnì, èasto bez pøesvìdèení o správnosti zvoleného postupu, bez jeho potøebného kritického zhodnocení.189 Zøejmá odpovìdnost vedoucích èinitelù Sovìtského svazu za vývoj v Èeskoslovensku, neznamená sniování zodpovìdnosti pøedstavitelù KSÈ. Strategie, uplatòovaná v SSSR, nebyla a nemusela být (jak o tom svìdèí napø. odlinosti vývoje v NDR nebo v Maïarsku) pøejímána zcela mechanicky, do vech podrobností. KSÈ navíc pøebírala sovìtský vzor nìkdy a s pøemírou horlivosti (napø. v postoji k soukromým malovýrobcùm ve slubách a v zemìdìlství).
3. Mezinárodní podmínky socialismu v ČSSR Pøíèiny problémù, s nimi se Èeskoslovensko na cestì k socialismu setkalo, je nutné hledat pøedevím uvnitø zemì. Charakter dalího vývoje vak zásadnì limitovaly vnìjí podmínky, zpùsob, jakým se KSÈ s nimi vyrovnávala. Obviòovat Sovìtský svaz, pøípadnì Západ, jeho podíl na kolapsu socialismu v Evropì nelze v nejmením zpochybòovat, by bylo snadnou, ale lacinou výmluvou. Minulý vývoj nabízel rùzné alternativy, za skuteènost, e je vedoucí politická síla nezvolila nebo nedokázala obhájit, nespornì odpovídá pøedevím ona sama. Ve vech socialistických zemích provázela celé budování socialismu studená válka, se vemi svými viditelnými i neviditelnými projevy a dùsledky (od nákladných závodù na zbrojení pøes embargo na obchod se strategickým zboím, diverzní a pionání akce a po dlouhodobý a promylený systém propagandy). Mìla na vnitøní pomìry, na formy a tempa rozvoje a zvlátì na prosazování socialismu vlastních principù výrazný omezující vliv.190 189 Podle slov L. trougala, Wiliam iroký i Jaromír Dolanský nìkolikrát i velmi vzruenì hovoøili o tom, jak historicky neastné bylo opustit tuto linii a zøíci se politiky, která odpovídala podmínkám té které zemì. Dle jejich rozhovorù a vyprávìní snaha realizovat specifickou èeskoslovenskou cestu k nové spoleènosti byla ve vedení KSÈ i vlády jednoznaèná. (trougal, L., Pamìti a úvahy. Nakladatelství Epocha, Praská vydavatelská spoleènost, 2009, s. 50.) 190 Jan Masaryk prohlásil u 7. dubna 1946 na schùzi vlády: Mezi Západem a Východem jde o veliký ideologický a materiální boj, který je vlastnì bojem o plody vítìzství. Nyní stojí obì strany obraznì øeèeno s koem, který není malý, pod stromem vítìzství a èekají na plody, pøièem kadá z nich chce sklidit co nejvíce. (Cit. podle Prùcha, cit.dílo, s. 163, pozn. 227.)
[99]
Ani Èeskoslovensko nelze zkoumat izolovanì. Vstupovalo do svìtového systému, do tøídnì rozdìleného svìta jako souèást socialistické soustavy. Malá, by relativnì vyvinutìjí souèást soustavy, mohla mezinárodní vztahy ovlivòovat jen skromnì. Vnitøní rozpory v zemi jimi byly naopak poznamenány silnì. Èeskoslovensko je ve støedu Evropy a vdy do ní patøilo. Zaujímalo prostor, v nìm se vdy protínaly geopolitické silokøivky evropských a od poloviny minulého století i svìtových mocností. Mezinárodní okolnosti silnì intervenovaly pøi vzniku ÈSR v roce 1918, pøi obnovì republiky po osvobození Rudou armádou, v podmínkách studené války i pøi selhání reformních pokusù v roce 1968 a koneènì i pøi kolapsu v roce 1989. Závislost na vlivné vnìjí moci pomáhala utváøet povìstnou èeskou malost (jako národa èeledínù a sluek), èecháèkovství, èi pøesnìji specifické malomìáctví. Po druhé svìtové válce byla vùèi Èeskoslovensku ze strany Západu uplatnìna øada sotva pøátelských aktù. Pøes varování E. Benee, adresované americkému velvyslanci Steinhardtovi, e není moudré jakkoli diskriminovat zemì, v nich mají silné pozice komunistické strany, byla americkou stranou (po volbách v záøí 1946) jednostrannì zruena dohoda z kvìtna 1946, o poskytnutí úvìru ve výi 50 mil. dolarù na nákup váleèných pøebytkù americké armády a také dalí úvìry. Zastaveny byly reparace ze Západního Nìmecka, stanovené beztak nízko (na ÈSR pøipadaly asi 2 mld. marek, realizována byla pouze tøetina). A do roku 1982 (!) bylo Èeskoslovensku zadrováno nacisty uloupené zlato.191 Vztahy mezi Západem a Východem se postupnì zhorovaly, trvale na obzoru bylo nebezpeèí jaderné války. Vedoucí kruhy v USA a na Západì èerpaly od uprchlíkù informace, e snad ve støední a východní Evropì a v baltských zemích lidé èekají jen na signál, aby svrhli své komunistické pány. Jak píe S. Steven, oba tábory horeènì zbrojily a aby pøesvìdèily své obèany, e je to nutné, stupòovaly propagandu na úroveò zoufalé intolerance. Diplomacie se zvrhla v obyèejné spílání. Vzájemné poVedoucí kruhy USA svùj postoj vysvìtlovaly údajným zdrováním výplaty odkodnìní za nedávné zestátnìní amerického majetku a spojovaly obnovení pomocných akcí s urèitou mírou politické podpory. 191
[100]
chopení a rozum byly krtnuty z politického slovníku. Antikomunistická honba na èarodìjnice vedla v Americe k vlnì hysterie, tajní policisté se rojili nad Ruskem a východní Evropou jako kobylky. Nièili ve, co jim padlo do rukou.192 K nejvýznamnìjím diverzním akcím západní rozvìdky, její dùsledky jsou pociovány dodnes, patøí provokace zorganizovaná samotným éfem CIA A. Dullesem, který podstrèil sovìtské rozvìdce prostøednictvím svého agenta, vysokého dùstojníka kontrarozvìdky, jednoho z dvanácti nejvlivnìjích a nejobávanìjích muù Polska, Józefa wiat³a, materiály, odhalující v øadì zemí soustavy údajné agenty. wiat³o mìl denuncovat nejvyí funkcionáøe stran jako americké agenty. V dùsledku této operace bylo vyvoláno podezøení z angloamerického a pozdìji i sionistického spiknutí, které vyprovokovalo Stalina k èinu: znièit hnízdo zmijí v zárodku. Vìznice se plnily lidmi, kteøí celý svùj ivot zasvìtili vìci, je je nyní nièila.193 Poté, kdy splnil své poslání, 21. prosince 1953 uprchl wiat³o na Západ. Tak tomu bylo s Gomulkou, Rajkem a Kostovem, kteøí vìøili v rovnost jednání, tak tomu i s dalími, mezi nimi i se Slánským. Se zahájením procesu s László Rajkem 16.záøí 1949, byly zahájeny procesy, které, jak píe Stewart Steven, svou ukrutností vyvolaly zdìení na celém svìtì a mìly vést k rozpolcení východní Evropy... Byla to rána, kterou èas dodnes nezahojil.194 Gottwald se k tìmto tlakùm choval zdrenlivì, váhal v pøípadì Rajka, zaruèoval se za Slánského. Také Stalin v této souvislosti, jak píe Steven, moná poprvé zaèal nìco tuit o machinacích americké tajné sluby v pozadí monstrprocesù.195 Plnì vyhodnotit povahu pùsobení Józefa wiat³a a Noela Fielda, kteøí organizovali akce, je vedly k likvidaci øady nevinných pièkových poSteven, S., Výbunina. Operace CIA Splinter Factor. SAKKO, Praha 1991, s. 15. Steven, cit. práce, s. 57. 194 Tamté, s. 72. Byl to okamik, kdy se èásti skládaly v souvislý celek, kdy se akce Splinter Factor stávala alespoò pro CIA èirou básní. Po mìsíce jako kouzelník tahal Allan Dulles ve Washingtonu za celé provazce vláken. Oklivý uzel se nepozorovanì rozmotával a vechna vlákna se v dokonalé shodì sbíhala zde, na veøejnosti a pøed oèima svìtového tisku. Nikdo trik neprohlédl. Americký agent Dullesùv mu Józef wiat³o sedìl na èestné tribunì tohoto lidového soudu. Vìrný komunista a vlastenec sedìl jako údajný velezrádce na lavici obalovaných. (Steven, cit. práce, s. 72.) 195 Steven, cit. práce, s. 104. 192 193
[101]
litikù a dalích lidí v tzv. lidových demokraciích, se dosud plnì nepodaøilo. Byla vak absolutnì nejtmavím bodem americké zahranièní politiky v chmurných letech studené války. kodila vìci, které pùvodnì chtìla slouit. Odsunula monost uvolnìní mezi Východem a Západem o jednu generaci.196 Politika socialistického a proletáøského internacionalismu Vztahy mezi socialistickými zemìmi byly zakládány na socialistickém (proletáøském) internacionalismu, co pøedpokládalo, e spoleèný postup a spoleèný zájem bude zprostøedkován odpovìdným jednáním kadé zúèastnìné zemì, odpovìdností za pováleènou obnovu a za øeení úkolù výstavby vzhledem ke zvlátním a jedineèným podmínkám kadé z nich. Jejich vzájemná spolupráce mìla prospìt vem. Zvlátní úlohu v tomto spojenectví hrál od poèátku Sovìtský svaz, jeho politická, ekonomická, vojenská i technologická váha a síla. Orientace na SSSR nebyla pouhým dùsledkem velmocenských dohod o pováleèných sférách vlivu. Poadované tìsné semknutí se Sovìtským svazem se jevilo jako prevence a ochrana pøed hrozícím útokem ze Západu. A hlavnì, jejich hospodáøské postavení a politický zájem vyadoval dostateènì silného partnera, který by zamýlený socialistický program podpoøil a celkovì umoòoval. Orientace na SSSR byla proto naprosto pøirozená a byla svobodnì volena. Vyplývala z ideové spøíznìnosti cílù vedoucích politických sil tìchto státù, z pøedváleèných tradic spolupráce, z potøeby vyuít praktické zkueností silného partnera. Sovìtský svaz navíc zprvu strategické zámìry na citlivé respektování místních zvlátností neodmítal. Avak podmínky studené války, spolu se snahou vemonì podporovat jednotu akcí, vedly k opoutìní takového ohledu a naopak k pøejímání zpùsobù fungování systému, který vzbuzoval jak obdiv (zvlátì po vítìzství ve druhé svìtové válce), tak Steven, cit. práce, s. 120 - 122. Bylo by poetilé tvrdit, pokraèuje Steven, e akce Splinter Factor
zpùsobila studenou válku. Pøispìla vak k tomu, e nabyla charakteru bezuzdné zlovolnosti, tak pøíznaèné pro tuto dobu. Splinter Factor bral studenou válku jako danou vìc a jen o vlásek ji nezmìnil v horkou válku. Znièil sny jedné generace a zmìnil svìt v rejditì tajných policistù. Tato politicky kodlivá, zbyteènì barbarská a nepochybnì nezdaøená akce... byla èástí oné temné doby. Jako oklivá skvrna lpí na cti a integritì Spojených státù a nelze jinak, ne ji povaovat za jednu z nejtemnìjích kapitol v dìjinách americké diplomacie a pionáe. (Tamté.) 196
[102]
i kritiku. Rostl tlak na urychlené pøevzetí moci v zemi a na jednotný postup vech zemí se socialistickou orientací.197 Vznikla tak atmosféra, v ní zaèínaly být zkuenosti Sovìtského svazu povaovány za vzor - bez dalího - hodný následování. Odchylky byly v napjaté mezinárodní atmosféøe sledovány s podezøívavostí a návrat k prosazované linii vynucován stupòovaným tlakem za více ménì aktivní úèasti vech zúèastnìných. V takové atmosféøe se pak vynoøil poadavek KSSS, aby vedení komunistických a dìlnických stran za reie sovìtských poradcù ve svých zemích upevnilo, pøípadnì obnovilo vnitøní bezpeènost a zbavilo se tìch, kteøí ji údajnì ohroovali. Tak byly zorganizovány i ony demonstrativní politické procesy s vybranými èelnými komunistickými funkcionáøi. Sovìtské pøedstavy o socialismu a praxi jeho budování, postupnì pøímo vynucované, se (spolu s nìkterými dalími místními podnìty) setkávaly v nìkterých zemích støední Evropy s nesouhlasem obyvatelstva, který byl potlaèován násilnì, vèetnì uití vojenských prostøedkù (Berlín 1953, Maïarsko 1956, Èeskoslovensko 1968, Polsko 1956, 1988). 198 Rùzné zemì systému se v mezinárodní situaci orientovaly více ménì samostatnì, v souladu s internacionalistickou odpovìdností, pøièem hranice posunu k nacionalismu nebyly vdy spolehlivì postihovány. Mohlo tak docházet ke zpochybòování snah pøicházet s pùvodní, vlastní iniciativou v zahraniènì-politické oblasti (tak tomu bylo napø. zèásti v zahranièní politice Polska, výraznìji v orientacích Jugoslávie a Èíny; stranou ponecháváme dosud neuzavøenou diskusi o politice Rumunska i Albánie).
197 Jak píe Lubomír trougal ve svých Pamìtech, vedení zemì se podøídilo usnesením Informbyra, kterým zaèalo období rozsáhlého znárodòování vèetnì slueb, øemesel, maloobchodu, bytù. Na tento rozsah zespoleèentìní hospodáøství nebyly strana a spoleènost politicky, organizaènì ani ekonomicky pøipraveny... Souèasnì bylo vem lidovì demokratickým zemím ´doporuèeno´ uplatnit systém centrálního administrativnì direktivního plánování a øízení. (trougal, L., Pamìti a úvahy. Nakl. Epocha. Praská vydavatelská spoleènost, Praha 2009, s. 40, 41.) 198 Na odpor se dokázala postavit pouze Jugoslávie, která vmìování SSSR do svých vnitøních záleitostí odmítla. Informbyro poté v r. 1949 vydalo rezoluci s názvem Jugoslávská komunistická strana v moci vrahù a pionù.
[103]
Èeskoslovensko se v zahranièní politice samostatnìji neangaovalo, v podstatì bezvýhradnì podporovalo zahranièní politiku Sovìtského svazu. S historickým odstupem se tento fakt nedá hodnotit tak jednoznaènì pozitivnì, jako tomu tehdy bylo. Mezinárodní dìlba práce v rámci RVHP Poadavek semknout se v zájmu bezpeènosti a urychleného postupu byl prosazován pøedevím v ekonomice. RVHP byl pro Èeskoslovensko rozhodující trh, zahrnoval na 400 milionù obyvatel; EHS mìlo tehdy asi 325 milionù obyvatel, ovem bohatích, kapitálovì silnìjích. Zabezpeèoval zemi energetickými a dalími surovinami, byl smluvnì spolehlivì zajiovaným odbytitìm. Mìl vak své slabiny zanedbával nezbytnost vzájemné konkurence podnikù a produkce, i kdy se na vìcném zkvalitnìní organizace a práce, vzhledem k vnitøní i vnìjí konkurenceschopnosti, tìsnì pøed pøevratem u zaèalo pracovat. Ze Sovìtského svazu byl od poèátku vyvíjen tlak na vytváøení systému plánovitého øízení, organizace národního a podnikového hospodáøství, cenové politiky, úèetnictví a informaèního systému, který by byl kompatibilní se systémem, existujícím v této klíèové zemi soustavy. Prosazoval se tak administrativní zpùsob plánování a øízení, s potlaèováním prvkù trního mechanismu ve prospìch èasto subjektivních politických rozhodnutí. Výsledkem byly váné hospodáøské ztráty. Vývoj v zemích soustavy byl podvazován nízkou úrovní ekonomického startu zúèastnìných, s výjimkou Èeskoslovenska a NDR (která ovem pøed válkou pøedstavovala spíe zemìdìlskou èást Nìmecka). Nií vyspìlost se odráela i v nároènosti na kvalitu a technickou úroveò produktù, které v systému kolovaly. Vznikal mìkký trh, s nií nároèností na technickou úroveò dováených výrobkù. Èeské podniky, pøeváná èást jejich výrobkù smìøovala do tìchto zemí (v r. 1987 79,3 %), nebyly pod reálným tlakem ke zvyování celkové úrovnì své produkce. Nevykonávala jej ani konkurence jiných dodavatelù, nebo odbyt byl zaruèen mezinárodními obchodními dohodami a plánem. Problémem se staly unáhlené a v podstatì administrativnì pøikazovací zásahy do struktur produkce v rùzných zemích soustavy. Potøeba [104]
koordinovat výrobu v zemích s rozdílnou, obecnì nepøíli rozvinutou prùmyslovou základnou, vedla k tomu, e byl Èeskoslovensku pøidìlen úkol být kovárnou socialistického tábora. Mìlo pøednostnì rozvíjet tìký prùmysl, který by pøi industrializaci dalích zemí RVHP pomáhal. V rámci podrobnìjí dìlby práce pak byly stavìny i dalí podniky vèetnì podnikù lehkého a spotøebního prùmyslu - svou kapacitou urèené pro potøeby trhu RVHP. V zájmu celkového vyváenìjího rozmístìní center produkce soustavy docházelo pøi pøedávání výroby do jiných zemí k subjektivistickým zásahùm, které se neosvìdèily. Napø. výroba nìkterých druhù zboí byla z ÈSSR pøedána jiným zemím (icí stroje, akumulátory, vysokozdviné vozíky aj). Výroba pak musela být èastìji znovu obnovována (napø. v Èeskoslovensku) pro neuspokojivou kvalitu produktù nového výrobce. Nìkteré zemì pøesun tradièní výroby do jiného státu nevnímaly pozitivnì, ale spíe jako zbyteèné pokozování své vlastní ekonomiky.199 Èeskoslovensko vyuívalo nìkterých výhod spolupráce (zejména ve vztahu k velkému trhu a surovinovým a energetickým zdrojùm, zvlátì z SSSR) a samo spolupracovalo na spoleèném vzestupu. Svou rolí základny industrializace ostatních ale do jisté míry doplácelo na vyspìlost svého hutního a strojírenského prùmyslu. Zbytnìní tìkého prùmyslu a energetiky deformovalo vìcnou strukturu domácí ekonomiky a nepøíznivì ovlivnilo i tempa rùstu ivotní úrovnì obyvatelstva. Podobnì tomu bylo se vzájemnì prospìnou spoluprací v zemìdìlství a potravináøství. Znaèný (i politický) význam mìlo obìtavé zaslání 20 mil. tun obilí ze Sovìtského svazu v dobì neúrody (1947). Výmìna tìchto produktù mezi zúèastnìnými zemìmi byla vzájemnì výhodná. Rozsah jejich vývozu z Èeskoslovenska ale nebyl velký, rozhodnì chudí èást soustavy neivilo na svùj úkor. (Podle nìkterých údajù bylo z celkového vývozu ve výi 10,1 mld. Kès do socialistických zemí vyvezeno za 1,5 mld. Kès.) Socialistickým a nìkterým rozvojovým zemím poskytovalo Èeskoslovensko podporu v podobì dlouhodobých úvìrù na výstavbu investièních celkù, pøípadnì na dodávky jiného zboí. Vedle prospìchu 199 Po rozpadu RVHP (1991) ztrácely mnohé podniky, budované pro potøeby trhu RVHP, svá odbytitì, a pro svou jen prùmìrnou technickou úroveò tìko nacházely trhy nové.
[105]
z vývozu investièních celkù pøináelo úvìrování i problémy. Podmínky splácení tìchto úvìrù byly èasto pro zemi nevýhodné a pochybná byla nìkdy i sama splatnost. Celková suma pohledávek ÈSSR v konvertibilních i nekonvertibilních mìnách pøevyovala v roce 1989 sumu jejich závazkù (7,9 mld. USD), take èistá pozice ÈSSR z hlediska dluhù a závazkù byla vìøitelská (fakticky ovem jen formálnì, vzhledem právì ke sporné dobytnosti velké èásti pohledávek). Tyto prostøedky pak rozvoji vlastního hospodáøství ÈSSR chybìly, nehledì na to, e jejich nedobytnost posilovala inflaèní tendence.
4. Vývojové tendence a) Vývoj ekonomiky 200 Jestlie hodnotíme hospodáøský vývoj Èeskoslovenska za celé období budování socialismu, vyzní toto hodnocení nepochybnì pøíznivì. Èeskoslovensko se dokázalo ve velmi krátké dobì vypoøádat s hospodáøskými následky váleèných událostí, zahájit a úspìnì dovrit industrializaci Slovenska, postavit na novou technickou základnu tradièní zemìdìlství, sníit døívìjí disproporcionalitu ve skladbì a územním rozloení prùmyslové výroby, odstranit nezamìstnanost a zabezpeèit obyvatelstvo sociálními jistotami a rostoucí ivotní úrovní. Lze pochopit, e se øídící stranické a státní orgány zpoèátku mìly dùvod domnívat, e jimi uplatòované metody politické práce jsou správné dokazovaly to úspìchy hospodáøského rozvoje, které byly nesporné a zpoèátku mimoøádné. Obecnì lze øíci, e pøevzatý sovìtský model hospodáøského rozvoje, který vyrostl na tamìjích potøebách industrializaèního období rozvoje národního hospodáøství,201 se pro Èeskoslovensko po roce 1945 pod200 Tato èást je s dílèími doplòky pøevzata ze studie Z. Háby, Zhroucení socialismu v ÈR a jeho pøíèiny. I. verze. Materiál pro výzkum v CSTS (rukopis). 201 Vyspìlé kapitalistické zemì, vèetnì prvorepublikového Èeskoslovenska, jím proly o mnoho desítek let døíve.
[106]
mínìnì osvìdèoval zhruba do poèátku 60. let 20. století. Podmínìnì znamená, e se osvìdèil pro øeení problémù zùstávajících mezer industrializace doma (Slovensko, regiony, struktura) a industrializaèních dodávek do jiných státù socialistické orientace. Ménì se vak osvìdèil z hlediska podpory vnitøního intenzivního rozvoje, zaloeného na vìdecko-technickém pokroku a racionálním hodnotovém øízení. Stejnì jako v jiných zemích pùsobil nedostateènì spoleèenský charakter hlavní a dominující státní formy vlastnictví, jen pøi dané úrovni výrobních sil a dané spoleèenské dìlbì práce nemohl vést k pøevládnutí vyí logiky celospoleèenského zájmu a ke skuteènì celospoleèensky racionálnímu zpùsobu hospodaøení. Umoòoval naopak vznik velmi nedokonalého systému støetávání a sjednocování omezených skupinových a lokálních zájmù, je otevíralo znaèný prostor pro subjektivismus a voluntarismus øízení. Celý tento mechanismus slaïování dílèích zájmù, provìøování a zamìøování spoleèenské racionality jednotlivých oblastí a druhù vynakládání lidské práce i vìcných prostøedkù, byl o to nedokonalejí, e ignoroval logiku nutných hodnotových a trních vztahù a opíral se o roli rozvìtveného a hierarchicky uspoøádaného øídícího a plánovacího aparátu. Právì omezené zájmy a funkce jednotlivých vzájemnì podøízených a propletených èlánkù øídícího aparátu, který reálnì ovládal mechanismy rozdìlování a provìøování nutnosti spoleèenské práce i spoleèenských zdrojù, se staly rozhodujícím kritériem tohoto rozdìlování a provìøování. A do osmdesátých let minulého století tak doprovázela ekonomiky socialismu tendence k pøeinvestovávání, snaha zvýit své zdroje z pøídìlu na investici zahrnutou do plánu. V ekonomice nedostatku se tak zlepovala monost plnit dosavadní úkoly, ale sniovala monost plnit závazky budoucí. Podnikoví manaeøi byli v nejisté situaci závislí na jádru dìlníkù, které dobøe znalo provoz a dokázalo ve výrobì improvizovat; snaili se také vytváøet vnitropodnikovou pracovní rezervu pro pøípadný úzký profil èi turmování. Manaeøi také èasto spoléhali na své vztahy s místními stranickými funkcionáøi, aby si zajistili potøebné vstupy, kdy nedostatky bránily podniku dosáhnout cílù, které mu byly uloeny plánem. Tyto kombinované faktory tvoøily klíèovou strukturu v srdci systému: Závislost managementu na místních stranických kádrech, spolu [107]
s úzkým vztahem mezi managementem a jádrovými dìlníky vedla ke vzniku podnikového korporativismu,202 který mìl svá spojení dolù (k obèanùm, drustvùm apod.) a hlavnì nahoru (s ministerstvy, plánovacími úøady a nadøízenými stranickými orgány). Tento systém èinitelé dovednì udrovali v chodu, aby se vyhnuli zmìnám, které mohly vnést vyí míru nejistot. Blokování faktorù intenzivního rozvoje zpùsobovalo neefektivnost, plýtvání, nedostateèné motivace pracovního výkonu, omezovalo aktivitu a iniciativu lidí a celkové zaostávání vìdecko-technického pokroku dále prohlubovalo. Od poloviny 60. let 20. století se stal sovìtský model rozvoje a øízení národního hospodáøství v té podobì, v jaké byl uplatòován u nás, brzdou hospodáøského rozvoje.203 V sedmdesátých letech minulého století se pøeil a v podmínkách nástupu vìdecko-technické revoluce zøetelnì selhal. Pøedstavuje pøekonanou vývojovou etapu, která odeznívala vlastním vnitøním vývojem. Skuteènost, e nebyl schopen iniciovat vìdecko-technickou revoluci, ale ani si systémovì osvojit její podnìty zvenèí, byla rozhodujícím technicko-ekonomickým dùvodem pro poráku socialismu o 25 let pozdìji. Øeení protikladu mezi industriální a vznikající vìdecko-technickou základnou vyadovalo u od edesátých let 20. století pøechod od extenzivního rùstu k intenzivnìjímu vyuívání ivé i mrtvé práce. Úsilí odhalit vnitøní zákony èi regulativy centrálního plánování v socialistické ekonomice se vìnovala øada teoretikù.204 V pøijímaných a opoutìných experimentech bylo nutné øeit vztah mezi pravomocemi podnikù a jejich manaerù, centrálními ekonomickými institucemi (ministerstvy a plánovacími orgány) a zejména pracovníky, s moností zvìtení jejich ancí do procesu zasahovat. Trh tu Cox, R., W., cit. sta. Platí to samozøejmì nejen pro nai republiku, ale i pro jiné zemì, kde byl uplatòován, v tom i pro samotný Sovìtský svaz. Nìkolik reformních pokusù, ke kterým dolo v SSSR po Stalinovì smrti, se rovnì nesetkalo s viditelnými výsledky. 204 Prominentem mezi tìmi, kdo otevøeli tuto linii teoretického výzkumu, je W³odzimierz Brus, The Economics and Politics of Socialism. Londýn: Routledge and Kegan Paul, 1973; János Kornai, Economic Shortage Macrodynamic Model of the Socialist Economy. Berkeley, 1982, ale také charkovský profesor Jewsej Liberman, jeho sta v Pravdì ze záøí 1962 byla podnìtem ke veobecnému pøezkoumání metodiky plánování v SSSR i jinde. 202
203
[108]
mohl zprostøedkovat efektivnìjí prostøedky alokace zdrojù a rozdìlování (napø. pro sféru spotøeby), ale s riziky ivelnosti (vèetnì disparity pøíjmù a moné inflace). ádoucí øeení, spojující centrální øízení s trními vztahy vak zùstávalo neprùchodné. Souhrn vnitøních i vnìjích pøíèin sniující se výkonnosti naeho hospodáøství v 80. letech minulého století, rozebíraný na pøedchozích stránkách, samozøejmì neznamená, e komunisté zanechali za sebou spálenou zemi. ÈSSR si i v této dobì pøes vechny nepøíznivé tendence stále jetì udrovala pøední místo mezi socialistickými zemìmi stejnì jako svou uznávanou pozici mezi hospodáøsky vyspìlými zemìmi svìta.205 Je zcela dobøe moné, e budoucí historikové naopak oznaèí hospodáøské a sociální výsledky èeskoslovenské ekonomiky, dosaené v tak obtíných mezinárodních podmínkách za ekonomický zázrak. Nic to vak nemìní na tom, e model socialistické ekonomiky pro budoucnost bude muset být vystavìn na pevnìjích a konzistentnìjích základech.
b) Politické vedení 206 Na nepøíznivém vývoji politického ivota ÈSSR se podílela øada pøíèin. Základní z nich bylo nesprávné uplatòování vedoucí úlohy KSÈ. V Komunistickém manifestu je v oddílu II. vyjasòován vztah komunistù k proletáøùm. Nejsou chápáni jako zvlátní strana oproti jiným dìlnickým stranám. Od ostatních proletáøských stran se lií jen tím, e vyzdvihují a obhajují spoleèné zájmy veho proletariátu, zastupují vdy zájmy celého hnutí, a tudí jsou v praxi nejrozhodnìjí, stále kupøedu pobízející èástí dìlnických stran vech zemí; v teorii vynikají nad ostatní masu proletariátu pochopením podmínek, prùbìhu a veobecných výsledkù proletáøského hnutí.207 Svou teorii pak mohou shrnout do jedné vìty: Zruit soukromé vlastnictví. KSÈ se od tohoto pojetí své role znaènì vzdálila. Nejde o to, e se v souladu s tradicí formování politických stran v závìru 19. století ko205 Po r. 1990 pøedstavitelé Mezinárodního mìnového fondu i jiných svìtových institucí shodnì konstatovali, e pøedpoklady èeské ekonomiky pro úspìný hospodáøský rozvoj v rámci kapitalistické transformace jsou mezi postkomunistickými zemìmi nejlepí. 206 Také ke zpracování této èásti podstatnì pøispìl Z. Hába v citovaném podkladovém materiálu pro jednání CSTS. 207 ME 4/440.
[109]
munisté zaèali organizovat v samostatnou (zprvu sociálnì demokratickou, od r. 1921 komunistickou) stranu. Nedokázala hájit a skuteènì dùslednì prosazovat zájmy dìlnické tøídy v Èeskoslovensku (a plnit tak i svou internacionální povinnost). Nebyla na úrovni úkolù, za které pøevzetím politické moci odpovídala, do krajnosti zanedbala teorii a pøestala být postupnì ve vech rozhodujících oblastech spoleèenského ivota reálnou neustále kupøedu pobízející silou. Tato okolnost se pak projevila v problémech, vznikajících pøi formování sociálnì-ekonomických, socialistických vlastnických vztahù, ve sféøe její nejvýznamnìjí odpovìdnosti, tj. zruení soukromého vlastnictví a vytvoøení odpovìdného vztahu hospodáøù na svých pracovitích. Pokud plní komunistická strana odpovìdnì své úkoly, získává pøi formování socialistické spoleènosti pøirozenou autoritu. Mùe se na sloité a neprobádané cestì, pøi zmáhání pøechodu pøes vysokohorský høbet, dostat do obtíí. Mùe jít i cestou zkouek a omylù, ale nikdy by se nemìla odtrhnout od svého základu, od hájení a prosazování potøeb a zájmù dìlnické tøídy. Tato tøída pøitom prochází vývojem ze své industriální formy do nových podob utváøených vìdecko-technickými, informaènì komunikaèními pøevraty. Jen pak jedná taková strana souèasnì v souladu s obecným, celospoleèenským zájmem, je demokratickou silou a razí progresivní formy demokratismu (pøímou demokracii, participaci, samosprávu). KSÈ øeila svùj vztah ke státní moci tak, e ji prostupovala, pøebírala její funkce a nahrazovala je, ani vak nesla spolu s nimi i právní odpovìdnost. Dùsledkem tohoto sblíení èi srùstání se státní mocí bylo postupné zbyrokratizování strany samotné. Státní aparát si vypracoval vlastní metody, pravidla a postupy èinnosti, které se z jiného pohledu mohou jevit jako malicherné lpìní na pøedpisech, dodrování formálních procedur, zbyteèné obtìování obèanù èi necitelnost vùèi jejich osobním problémùm. Faktické pøevzetí nejvýznamnìjích rozhodovacích pravomocí státu stranou nutnì muselo vést k postupnému pøebírání jeho metod i do stranické èinnosti, k formalismu stranické práce, k narùstání moci výkonného aparátu strany, k zeslabení kontrolní funkce strany, která se dostala na stejnou loï jako stát a jeho pøedstavitelé. Krytí státních opatøení stranickými usneseními poskytovalo státním úøedníkùm politické alibi; na druhé stranì malá míra osobní zodpovìdnosti za správnost tìchto stranických usnesení otvírala dveøe subjektivismu, svévolným a nekvalifikovaným rozhodnutím. [110]
Byrokratismus, ve svém doslovném výkladu ve státní správì nezbytný, mají-li být dodrovány zákony pro vechny stejnì, potlaèuje obecnì aktivitu zdola, jeho heslo zní: Nic se nesmí stát poprvé! Také v ÈSSR obèanská iniciativa, bez které se ádná oblast socialistické spoleènosti neobejde, nebyla vítána, nebyla-li pøedem schválena stranickými orgány.208 Své vlastní funkce pak strana opomíjela, poèínaje vymezováním støednìdobých a dlouhodobých strategických cílù a prostøedkù, které k nim vedou, mobilizace lidí k jejich plnìní, jejich motivace odpovìdnou redistribucí materiálních a duchovních hodnot i uchování jednoty ve spoleènosti, rozdìlované odlinými i protichùdnými zájmy. Dostávala se do stále hlubího rozporu s bliími a hlavnì dlouhodobìjími, podstatnými zájmy dìlnické tøídy, a tím koneckoncù i veho lidu. KSÈ se zmìnila v postátnìnou byrokraticko-mocenskou organizaci. Její vedoucí garnitura, nomenklatura, spojující ve svých rukou fakticky vechny státní, hospodáøské a spoleèenské funkce, postupovala bez jakékoli kontroly nejen ze strany spoleènosti, ale i samotných komunistù. Proces kádrové výmìny ve pièkách strany byl pøes stupòovaný tlak od øadových èlenù a veøejnosti umìle pøibrzïován a vyústil nakonec v chaotické výmìny za neuspoøádaného ústupu v roce 1989. Pøitom uvnitø strany stále probíhal zápas s jejími omezenými zájmy a pøedstavami, o pùvodní socialistické ideály, o prosazení skuteèných zájmù pracujících lidí, o tvùrèí mylení a vybøednutí ze stagnace. Symbióza aparátù, stranických i odborových sekretariátù s pracovníky povìøenými výrobnì-technickými úkoly na rùzných úrovních (od mistrù pøes manaery v plánovacích institucích po ministry) vedla k tomu, e spoleènì zajiovali ekonomické, politické i ideologické úkoly. Podøízeným pracovníkùm poskytovali podíl na øízení, který se opìt omezoval na výrobnì technické procesy a do sociálnì-ekonomických vztahù nijak pøíli nezasahoval. Zato dùsledky postupù manaerských a politických pièek se v nich projevovaly významnì. Odtud diskuse o vztahu øídících struktur a vlastnictví, o které se u pojednávalo. Je záhodno dodat, jak pøipomínají J. Heller s F. Neuilem, e v øídících strukturách v naprosté vìtinì nelo rozhodnì o koøistníky 208 Právì toto prolínání stranické a státní moci bylo pro sovìtský a následnì i èeskoslovenský model socialismu natolik charakteristické, e mnohé spoleèenskovìdní studie jej oznaèují za model státního socialismu.
[111]
a kariéristy, kteøí sledovali jen své vlastní zájmy. Byli k takovému postupu svádìni samotnou objektivní logikou svých specializovaných výrobnì-technických funkcí v daném podniku èi odvìtví a zanedbáváním základních politických funkcí, za které odpovídala komunistická strana. Pìstováním kultu vedoucích, oèekáváním jejich zvlátních dispozic, odborných, politických a mravních kvalit, straniètí ideologové navíc onu roztrku mezi my a oni jen prohlubovali. Podobný dosah mìly okázalé poukazy na rozdíly mezi straníky a nestraníky, za nimi se skrýval podstatnìjí rozdíl a rozpor mezi vládnoucími, privilegovanými skupinami a vìtinou pracujících. Vedoucí úlohu strany bylo moné uskuteèòovat demokratickým zpùsobem. Byla vak chápána jako její výhradní právo, mocenský monopol, ústavnì potvrzený (na který mìla tedy právní nárok). Národní fronta fungovala nadále, ale spíe jen jako formální dokument demokratiènosti reálného socialismu; závaná rozhodnutí jí procházela, ale netvoøila se v ní. Spoleèenské organizace, v tom i Revoluèní odborové hnutí, dostaly status pøevodních pák, tj. pouhých vykonavatelù politiky KSÈ. Èlenství ve stranì (anebo alespoò nomenklaturní schválení stranickým orgánem) se stalo podmínkou pro zaøazení do významných pracovních funkcí i do nìkterých povolání. Vytvoøily se skupiny stranických elit, rùznými zpùsoby privilegovaných a oceòovaných ani ne tak za výkonnost a kvalifikovanost jako spíe za vìrnost. Vedle nich existovala vìtinová masa øadových straníkù bez jakýchkoli privilegií, kteøí vak stále jetì mìli vìtí monosti ne zbytek ostatních obyvatel. Pocit opojení mocí vedl souèasnì k mylenkovému zpohodlnìní vedoucích stranických orgánù, k jejich odtrení od potøeb i mylení nejen vìtiny obyvatelstva, ale také dìlnické tøídy samé. Stranické elity se èasem uzavøely do ideologických sklenìných vìí, jejich hlavním zájmem se stalo udret moc samu o sobì a zabránit vemu, co by ji mohlo ohrozit nebo zpochybnit.209 209 Je neobyèejnì pouèné, pøipomenout si, jaké varování K. Gottwald na zasedání ÚV KSÈ 9. èervna 1948 vyslovil: Nakonec bych chtìl øíci nìkolik slov k tomu, jak vést masy a jak spravovat stát. Mluvil jsem o tom, soudruzi, na posledním zasedání ÚV KSÈ a skonèil jsem pøáním, ´aby nás pánbùh pøed zpychnutím uchovati ráèil´, ale uplynulé mìsíce ukazují, e nìkteøí soudruzi na rùzných místech, kam byli postaveni, zpychli, e jim to stouplo do hlavy a e si nepoèínají komunisticky. Základní metodou vedení mas, to není diktátorství, to není administrativní tlak, nýbr pøesvìdèování, získávání. To si musíme uvìdomit zejména nyní, kdy máme vechnu moc v rukou.
[112]
Diktatura proletariátu, která mìla pøerùst ve velidovou, socialistickou demokracii, tak postupnì zdegenerovala v byrokratický systém státní moci, bezprostøednì øízený stranickými orgány, zmìnila se ve faktickou diktaturu KSÈ. Heslo demokratizace, pojímané jako proces, v nìm by si ti nahoøe a ti dole v dlouhodobìjím procesu mìli postupnì vzájemnì vycházet vstøíc, se nesetkávalo a ani nemohlo setkat s porozumìním. Poadavkem se stalo demokracii zavést hned!, co bylo chápáno jako naléhání na výmìnu osob v èele strany a státu. Znamenalo restrukturaci institucí, jejich formy; obsah zmìn byl zatím ponecháván stranou. KSÈ se pak ztrátou podpory obyvatelstva a zeslabením podpory i ve vlastních øadách koncem 80. let 20. století zákonitì ocitla na kolenou.
c) Spoleèenský subjekt. Dìlnická tøída Podle Komunistického manifestu jsou zánik buroazie i vítìzství proletariátu stejnì nevyhnutelné. Pojetí této nevyhnutelnosti jsme se vìnovali u v úvodu. Vývoj proletariátu se v Manifestu vidí jako zorganizování proletariátu v tøídu a následnì v politickou stranu. V takovémto tøídnì politickém hnutí mùe získat vedení, shromádit kolem sebe jiné neuspokojené tøídy a vrstvy a získat tak politickou moc jako nezávislé hnutí obrovské vìtiny, v zájmu obrovské vìtiny. Toto dobytí politické moci proletariátem (vydobytí demokracie) je pak prvním krokem v dìlnické revoluci. Na tom, jak vyuije proletariát svého politického panství, na jeho následných politických akcích záMnozí z naich soudruhù si myslí, e se u nemusí ohlíet napravo ani nalevo, e mohou tam, kam je strana postavila, dìlat vìtího èi meního krále nebo ´králíka´. To by byla ta nejlepí cesta, jak bychom kapitál, který jsme nahromadili, velmi brzo prohospodaøili a ztratili. To je velmi váná vìc, a prosil bych, aby nai vedoucí soudruzi, a ji stojí na sebedùleitìjích místech, se zamysleli nad tím, jaký principiální význam to má. Vést masy, to není ádné komandování, nýbr pøesvìdèování a získávání. Jestli, soudruzi, hrozí stranì nìjaké nebezpeèí, jestli nìco mùe pokodit nai vìc, pak je to právì toto. To mùe stranì nejvíce ukodit. Kdybychom to zavèas nevidìli, kdybychom takové zjevy komandování a diktátorství zavèas neodstranili, kdybychom zavèas neodstranili kadé nedemokratické, nekomunistické jednání, pak by se nám to mohlo stát velmi osudným... ( Klement Gottwald 1896 1996. Vyd. Samosprávný klub komunistù, 23. øíjna 1996, s. 68.) [113]
viselo, jak bude vypadat budoucnost spoleènosti orientované na socialismus. V Èeskoslovensku (a dalích zemích socialismu) se panství proletariátu zúilo na ústavou kodifikovanou vedoucí roli jedné strany a jetì spíe na témìø neotøesitelnou úlohu vzniklé úzké vedoucí skupiny ve stranì. Neprosazovala se tak vedoucí úloha dìlnické tøídy jako rozhodujícího garanta prosazování celospoleèenského zájmu a celospoleèensky sladìného zpùsobu hospodaøení. Nestala se rozhodujícím vlastnickým i politickým subjektem. Byla zatlaèena do role manipulovaného subjektu, bez reálnìjího vlivu na proces ekonomického i politického rozhodování, s rostoucím pocitem odcizení u v samotném pracovním procesu. Docházelo nejenom k zastarávání odvìtvové a profesionální struktury industriální vývojové formy dìlnické tøídy a ke zhorování jejích pracovních i sociálních podmínek. Politika KSÈ nezachytila ve své praxi nástup vìdecko-technické revoluce, její sociální pøedpoklady a dùsledky i v postavení dìlnictva. Omezila se na formální uznání teoretického díla R. Richty a jeho skupiny, které získávalo znaèný ohlas mezi sovìtskými vìdci i ve svìtì. V oficiálním výkladu marxismu-leninismu nebyly docenìny inspirace, s nimi pøiel K. Marx ve svých ekonomických studiích (zejména v Grundrissech), kde pøedvídal závané zmìny v povaze proletariátu, v souvislosti se zmìnou povahy práce v pracovním procesu. Na celkovém postavení a dynamice èeskoslovenské dìlnické tøídy se úèinky tìchto dalekosáhlých zmìn projevovaly jen nedostateènì. Nepøehlííme pøitom významné úspìchy a vymoenosti vìdy a techniky a podíl pøední èásti dìlnictva na jejich úspìné realizaci i jeho seberealizaci v nìkterých neformálních projevech hnutí vynálezectví a zlepovatelství. Ústavou deklarované, ale ve skuteènosti pocitem odcizení proniklé, postavení dìlnické tøídy, vedlo naopak k poklesu zájmu na aktivitì a iniciativì v pracovním procesu a omezovalo se nakonec na snahu o udrování vzniklých nenároèných pomìrù a pracovních podmínek, na garanci jistoty práce a pøíjmù. Straniètí a odboroví pøedstavitelé, spolu s manaery, byli nuceni tolerovat i rùzné zaostalé nálady a omezené zájmy rùzných skupin dìlníkù, smiøovat se s nedostatky v pracovní morálce, ve vztahu ke spoleèenským prostøedkùm, s existencí neefektivních odvìtví a výrob a s rovnostáøstvím. Pokles reálného vlivu dìlnické tøídy na spoleèenský ivot mìlo vyváit vyzdvihování její politické [114]
a sociální role pøednostním pøijímáním do strany, která spoleènost vede, vyadováním podílu na volených funkcích a oceòováním dìlnického pùvodu vùbec. d) Socialistický ideál a jeho praktické uskuteèòování Na celé cestì k socialismu byl neustále svádìn zápas o mylení lidí. Mezi diferencovanými reálnými potøebami a zájmy a novými hodnotami a normami, mezi jejich pøemìnou ve veobecnì pøijímané a prosazované nároèné principy socialistického jednání v zájmu vytyèených cílù a odpovídajících prostøedkù, byl sloitý vztah. Obecným cílem bylo dosáhnout kulturní revolucí vysoké kultury jednání ve vech jejích formách: od kultury ve výrobì pøes kulturu politickou a mravní po kulturu duchovní, v estetickém vnímání a projevu, v kultuøe vìdecké tvorby.210 Politická kultura mìla spoèívat v osvojování onoho kompendia spoleèenského vìdìní a filozofie, které bylo zobecnìno v dílech K. Marxe, B. Engelse a V. I. Lenina, ve skuteènì vnitøním osvojení poznatkù, trvale obohacovaném novými poznatky a na tom zaloené úspìné praxi. Komunistické strany oèekávaly, e budou vysokou politickou kulturu reprezentovat nejen jejich vedoucí èinitelé. Na rozdíl od obvyklé praxe ve stranách sociálnì demokratických, kde se takové tìsné spojení praxe s teorií nepøedpokládalo ani u vysokých èinitelù (Kautsky byl vynikající teoretik, nevykonával vak souèasnì na rozdíl od Marxe èi Lenina vedoucí politickou funkci), poadovaly ji také od vech svých èlenù. K dosaení takového cíle bylo vynaloeno nemálo námahy a prostøedkù, vèetnì íøení politické osvìty doma i v zahranièí (zejména masovým vydáváním Komunistického manifestu a dalích dìl, které organizovala zejména sovìtská vydavatelství). V èeskoslovenské spoleènosti se pøi budování socialismu celková úroveò kultury zvyovala. Bylo navazováno na lidové tradice a zdùrazòován lid jako její zdroj a nositel (akcentem na historické tradice, na bezprostøední formy lidové tvoøivosti, ale také na kulturu ekonomic210 Bylo tu co napravovat. Ve stalinském období byly i pøírodní a technické vìdy pod znaèným tlakem. Kybernetika byla dlouho buroazní pavìdou. Pøitom v dobì druhé svìtové války Akademici SSSR Kolmogorov a Chinèin byli na stejné úrovni jako Norbert Wiener, co dokazují práce na známém problému zpracování stacionárních èasových øad; výzkum pomohl s filtrováním radarových signálù pohlcených v umu. A podobný osud stihl také genetiku a biologii (osud Vavilova). (Z poznámek T. Vako, internetová korespondence.)
[115]
kou). Znaèné prostøedky byly vìnovány na budování kulturních institucí, na zabezpeèení pièkové kulturní tvorby a jejích èinitelù. Pøekonávat zdìdìné zpùsoby mylení a jednání po jejich staletém formování bylo nesnadné. Socialismus za jednu generaci nemohl pøemìnit po staletí se vytváøející ivotní postoje, zakotvené v tradicích mylení a zpùsobu ivota nìkterých vrstev obyvatelstva a neustále oivované kapitalistickým sousedstvím. Ve státì ily generace, které pamatovaly pøedváleèné buroazní Èeskoslovensko, ale také ta její èást, která s pøíchodem socialismu ztratila své majetky a spoleèenské postavení. Protisocialistická propaganda, podvratná a pionání èinnost byla trvalým atributem studené války a nepøestávala ani pøi jejím doèasném utlumení. Kadodenní problémy, ale zejména stále silnìji pociované, narùstající zjiování rozdílù, protikladù i rozporù mezi socialistickým ideálem, teorií a praktickými postupy, vzbuzovalo zprvu rozpaky, ale postupnì i rùznì odstupòovanou a motivovanou kritiku. Pøemìnit abstraktní monost sjednocování socialistické teorie a praxe v monost reálnou, závisí na øadì pøedpokladù. Nejvýznamnìjím z nich je vak vysoká úroveò kultury jednání samotných vedoucích center. Vedení strany a státu nemùe vysvìtlovat vznikající problémy ani letargií íøící se mezi obèany, ani zvýenou aktivitou sil, které pùsobí z protikladných, nepøátelských pozic. Nemùe si myslet, jak se pøevánì dìlo, e kadá kritika metod, které uplatòuje, má vdy pouze jediný zdroj, tj. podkopat socialistické zøízení a zasluhuje tvrdý postih. Nic nemùe omluvit netrpìlivost, unáhlenost a nepøimìøené postihy, které mìly kompenzovat nedostateènou úroveò a úèinnost vzdìlávací a výchovné èinnosti. Postupy, které byly voleny se snahou vytrhat nesocialistické mylení i s koøeny, zùstaly nakonec neúèinné. Socialismus mùe vítìzit jen jednotou své teorie s praxí, nikoli budováním jakýchkoli pøehrad. K socialismu nelze dojít v kapitalistických botách, není vak ani moné dobelhat se k nìmu o berlích (Z. Hába). Spoleèenskovìdní zázemí Nemalý podíl na tomto vývoji mìla zpoèátku nízká výchozí úroveò marxistického mylení, pozdìji jeho ovládnutí konzervativismem a dogmatismem. Po proøídnutí stranických øad v boji proti faismu po druhé svìtové válce a po èistkách padesátých let 20. století zbylo v Èeskoslovensku jen málo zkuenìjích komunistù, hloubìji seznámených [116]
s marxismem. K mladí generaci se marxismus dostával pøedevím prostøednictvím Lenina, a zejména pak v deformované, dogmatické verzi marxismu-leninismu stalinské doby, navíc jetì velmi èasto zvulgarizované jejími nadenými, ale jen povrchnì vzdìlanými propagátory. Vládnoucí sovìtský systém byl vìtinou ochotnì pøijat jako vzor i v mylenkové oblasti. Po dalích ètyøicet let slouil Sovìtský svaz jako studnice poznatkù, ze které bylo mono vdy èerpat, jestlie znalosti doma chybìly anebo jestlie vznikly pochybnosti o jejich marxisticko-leninské zásadovosti. Zjednoduené, snadno pochopitelné teze, o kterých se nepolemizovalo, nahrazovaly teoretické vìdomosti, odliné názory nebyly veøejnì diskutovány, nýbr apriori odmítány, pøípadnì i trestány. V pozdìjích letech se ji spoleèenskovìdní zázemí strany postupnì vytvoøilo a bylo schopno rozvíjet samostatnì marxismus tvùrèím zpùsobem, který dosáhl mezinárodního ohlasu (K. Kosík, R. Richta a dalí). Sebesprávnìjí teorie ale zpravidla nedokázaly pøekonat ji zaité stereotypy mylení a rozhodování øídících stranických a státních struktur a jejich nedùvìru v novoty jakéhokoliv druhu. V období tzv. normalizace po srpnu 1968 tendence konzervativismu a dogmatismu jetì zesílily. Je pøíznaèné, e poté, co Gorbaèov pøi své praské návtìvì poádal pøedstavitele KSÈ, aby vznikající politické problémy øeili samostatnìji a nespoléhali na sovìtský patronát, pøestal být pro konzervativní vedení KSÈ u i Sovìtský svaz vzorem. Ztráta morální autority KSÈ Jednou z podstatných pøíèin odklonu obyvatelstva od podpory politiky KSÈ byla i postupná ztráta morální autority. Se socialismem byly vdy spojovány urèité mravní ideály solidarita, nezitnost, sociální spravedlnost, vzájemná pomoc atd. Kdy se po opadnutí prvotní vlny budovatelského nadení vrátil vední ivot, ukázalo se, e komunisté nejsou lidé zvlátního raení (jak je nazval Stalin), ale lidé jako ostatní, jejich oddanost socialistickým ideám je nezbavuje jejich osobních slabostí a chyb. Revoluèní zmìny uvedly do mocenských pozic také pracovníky v mnohých ohledech nedostateènì pøipravené, kteøí si nedokázali získat odbornou ani morální autoritu a respekt; nìkteøí z nich vidìli v revoluci jen pøíleitost koneènì si vynahradit køivdy, kterých se na nich kapitalismus dopustil. [117]
Nábor do strany v r. 1948 a pozdìjí pøemìna stranické legitimace na pracovní kníku pøivedla do strany vedle poctivých lidí také øadu vypoèítavcù a kariéristù. Stranické elity se sice finanènì neobohacovaly, ale z jistých privilegií se pøece jen tìily, poèínaly od zvlátního zásobování pøes podzimní hony a výluèné rekreaèní pobyty k privilegiu nejsladímu, témìø neotøesitelnému mocenskému postavení.
5. Tři vývojové etapy Rozporný vývoj kulminoval a pøerùstal v konflikt a v jeho rozuzlení ve tøech rozdílných etapách: zaèínal vznikem reálné monosti zahájit výstavbu socialismu porákou snah o návrat do mírnì upravených forem pøedmnichovské republiky, vedl k nerozhodnutému støetu o nápravu vzniklých a zauzlujících se pomìrù v Praském jaru a kulminoval dovrením kolapsu po definitivním selhání vedoucích kruhù komunistické strany v roce 1989. Základním problémem ve vech tøech etapách bylo prosazování hlavní mylenky Komunistického manifestu, vyvlastnìní vyvlastòovatelù, tj. snaha zaloit nové vlastnické vztahy, vytvoøit republiku osvobozené práce. a) 1945 - 1948 První období lze charakterizovat jako národní a demokratickou revoluci, pøerùstající v reálnou monost zahájení socialistické výstavby.211 Okupaèní moc byla smetena a s ní spojení zrádci a ti, kteøí okupantùm pøisluhovali tím, e jim pøedali výzbroj, kterou pøipravil èeskoslovenský 211 V projevu na konferenci funkcionáøù KSÈ v Koicích 8. dubna 1945 K. Gottwald mimo jiné prohlásil: Pøes pøíznivou situaci nejsou nejbliím cílem sovìty a socializace, nýbr skuteènì dùsledné provedení demokratické, národní revoluce, v jejím proudu se nalézáme, a to a do konce, tak, abychom si v dalím mohli otevøít cestu k novým cílùm, pokud mono v iroké frontì národní a v èele národa. Politicky je hlavní problém v tom, abychom jako reprezentanti národa byli uznáváni. Síla buroazie spoèívá kromì pendrekù také v tom, e se odjakiva vydávala za reprezentantku celého národa, e své tøídní zájmy prosazovala jménem celého národa a nás dovedla v mnoha pøípadech postavit mimo národ a líèit nás jako agenty cizí moci. Dnes je doba úplnì jiná. Národ hledá jiného vùdce, a tím mùe být jedinì dìlnická tøída a my, komunistická strana jako strana dìlnické tøídy. A o to právì jde, abychom se prosadili jako vedoucí síla. (Klement Gottwald, cit. práce, s. 52.)
[118]
lid na svou obranu a dali jim k dispozici finanèní systém, prùmysl a zemìdìlství. Národní a státní nezávislost byla obnovena, zaèalo budování republiky na skuteènì demokratických (lidových) základech. Byly pøijaty dekrety prezidenta republiky, schválené pak Ústavodárným shromádìním. Jedním z nich byl i dekret, na jeho základì byl proveden odsun nìmeckého obyvatelstva, který se ale netýkal protifaistických bojovníkù. Odsun nebyl na poèátku války v programu komunistù. Jak píe J. Frajdl: A do heydrichiády se u nás odlioval pojem Nìmec a nacista. Èeské odbojové organizace neunáely dìti a eny pøísluníkù gestapa a pøedstavitelù okupaèního reimu, jak je to dnes ve svìtì bìné. K vlnì zvýeného radikalismu pøispìl samotný nacistický reim.212 V roce 1943 dostal od Churchilla Bene souhlas s odsunem, v kvìtnu od Roosevelta, v prosinci od Stalina a pøijat byl rozhodnutím postupimské konference. Pøipomeòme také, e jetì po datu veobecné kapitulace nìmecké obyvatelstvo v èeském pohranièí za pomoci více jak 250 ilegálních organizací rozpoutalo teror proti Èechùm a vyvolávalo obèanskou válku. 213 Obyvatelstvo v Protektorátu Èechy a Morava pøitom zdaleka jetì nepozapomnìlo, jaký osud jim po vítìzné válce nacisté chystali.214 Koický vládní program poèítal se znárodnìním, ale znìní umoòovalo rozdílné výklady. Vyhláeno bylo E. Beneem 25. øíjna 1945 na 212 Frajdl, J., Ke specifickým rysùm..., cit. studie. Budi pøipomenuto, e v zápase na ivot a na smrt byl èeský odboj naplnìn jistou dávkou humanismu. Demokratický i pravicový proud odboje byl posunut doleva, více ne v západních èástech Evropy, nevznikaly v nìm zárodky støetù, jako tomu bylo v Polsku, Francii, Itálii a v Øecku. 213 Tamté. 214 O mnohém vypovídá také pøedstava sudetských Nìmcù o situaci v èeském prostoru po vítìzné válce. Jak píe J. Frajdl, Èechy a Morava budou první nìmeckou kolonií v Evropì a sudettí Nìmci, nejménì v poètu 300 000 osob, budou v této kolonii úøedníky a budou zastávat vechna rozhodující místa. (J. Frajdl, Èeské kolství v okupovaném pohranièí /1939-1945/. Vyd. Køesanskosociální hnutí ve spolupráci s Nezávislou skupinou Vìrni zùstaneme, Èeským národním sdruením a Kruhem obèanù vyhnaných v r. 1938 z pohranièí, Praha 2012.) Èeské vysoké kolství bylo po 17. listopadu 1939, jak známo, ji uzavøeno. Podle sudetských Nìmcù se èeské dìti mìly nauèit jen tolik, aby mohli být v práci pro nìmeckou výrobu k uitku, støední kolství buï zruit a zakázat nebo zachovat jen za pøedpokladu pøíklonu k nìmecké mylence. (Tamté.)
[119]
Václavském námìstí. Opatøením bylo pøevedeno do rukou státu 62 % vekerého prùmyslu. V soukromých rukou zùstalo 53 % textilního prùmyslu, 50 % papírenského, 42 % koedìlného, asi 85 % potravináøského prùmyslu, témìø celé stavebnictví, vechen domácí i zahranièní velkoobchod. V r. 1946 pøedstavovaly znárodnìné prùmyslové podniky 17,4 % z celkového poètu prùmyslových podnikù, zamìstnávaly 59,5 % zamìstnancù a vytváøely 54,7 % hodnoty odbytu tohoto sektoru (Statistická roèenka ÈSR 1948, s. 102 104). K prosazování Koického vládního programu a úkolù národní a demokratické revoluce byl odbourán starý byrokraticko-policejní systém a vybudována nová správa na lidové základnì národních výborù. Vznikla Národní fronta, v ní se zformoval blok tøí socialisticky orientovaných stran, který se vak ukázal ve vnitøních i mezinárodních podmínkách jako køehký a pøechodný útvar.215 Dùsledné uskuteèòování pøijatých úkolù bylo výsledkem strategie, kterou KSÈ uplatòovala a v ní hodlala pokraèovat.216 Na VIII. sjezdu KSÈ (bøezen 1946) bylo na toto téma v projevu K. Gottwalda øeèeno: V KSÈ má dìlnická tøída a pracující lid pøedvoj a sílu, která nedopustí reakèní zvrat pomìrù, nedopustí opakování roku 1920, nedopustí, aby se moc opìt vrátila do rukou pánù, nýbr bude za
215 K. Gottwald ve svém projevu v Ostravì, 23. kvìtna 1946, charakterizoval vztahy mezi stranami, které tento blok tvoøily: V zahranièí, kdy ti druzí øíkali, e rozpustí své strany, doporuèovali jsme jim, aby to nedìlali, e to musí vyrùst zdola, z lidu. 10. kvìtna paní Zemínová, národnì socialistická poslankynì, kdy nás v Praze vítala a objímala a kdy prohlaovala: Koneènì vichni v jedné stranì, øíkali jsme jí: Sestro, nebude to tak. V tom vem vìzí jistá pøíèina. Jistým lidem je nemilé, e nás, komunistù, je mnoho, e s námi jde národ, e nám vìøí, a proto tvou. Je jim nemilé, e ve vìcech týkajících se národa a státu s námi, komunisty, není øeè, abychom dìlali nìjaký podvod. My skuteènì tvrdì poadujeme, aby vláda plnila Koický program. Nedopustíme, aby sliby dané lidu zùstaly pouhými sliby! Obhajujeme zájem lidu, a kdy tomu nìkdo øíká totalita, není mu pomoci. (Klement Gottwald, cit. práce, s. 59.) 216 Na konferenci KSÈ v Koicích 8. dubna 1945 Gottwald prohlásil: Nespadlo z nebe, e máme dnes takový stav, e vichni nekomunistiètí èlenové vlády museli uznat základní principy iroké demokracie, spoèívající skuteènì na lidových orgánech moci a veøejné správy. Je to zásluhou naí strany, která od zaèátku tyto principy v domácím i zahranièním boji prosazovala a dosáhla, e jsou dnes obecnì uznávány. (Klement Gottwald, cit. dílo, s. 52.)
[120]
vech okolností dbát, aby moc dìlnické tøídy, moc lidu, byla upevòována a roziøována. Komunisté se orientovali na prohlubování lidového obsahu demokratického uspoøádání a cestu nalezli v prosazování budovatelského programu, v pøijetí dvouletého plánu, v realizaci hesla Republice více práce, to je nae agitace! Nekomunistiètí partneøi, obávající se jejich rychle rostoucí podpory, hovoøili o nebezpeèí totality 217 a tlaèili k obnovování liberálnì parlamentního pojetí zastupitelské demokracie, které svým formalismem mohlo zvýit jejich nadìje na zbrzdìní pøelivu sympatií na stranu radikální levice a souèasnì poskytnout institucionální základnu pro efektivnìjí opozièní èinnost. 26. kvìtna 1946 probìhly volby. Komunisté získali v èeských zemích 40,17 % hlasù (na Slovensku 30 %), národní socialisté 23,66 %, lidovci 20,23 % a sociální demokraté 15,39 %.218 Ve vládì, v èele s Gottwaldem, sestavené podle volebních výsledkù, bylo devìt komunistù (z toho tøi ze Slovenska), tøi sociální demokraté a spolu s nestraníky v ní socialisticky orientované síly tvoøily vìtinu. Zostøení støetù Spolu se stupòováním studené války zvedali i v ÈSR hlavy pravicoví odpùrci socialistického programu vlády.219 Soukromý sektor v ekonomice, zejména velkoobchod, tìil z pováleèného nedostatku zboí a bránil rychlejímu zotavování hospodáøství. Rozhoøel se boj o dalí osud konfiskovaných podnikù, hospodaøících pod národní správou. Na podzim 1947 vznikají mezi komunisty a nekomunistickými stranami stále ostøejí støety: pøi jednáních byl odmítnut návrh zákona 217 Gottwald v tomto smyslu reagoval na roziøující se protikomunistickou propagandu: eptandou je vak také to, kdy nìkdo naeptává lidem, e bojuje proti totalitì, kterou vak sám provádìl. Kdy vás vidím, shromádìné na kolínském námìstí, zdá se mi, e si pletou pojem totality a pálí je vlastnì to, e je nás mnoho. Kdyby el národ s nimi, øíkali by tomu, e je to demokracie, e vak jde národ s námi, øíkají tomu totalita... (Projev v Kolínì 19. kvìtna 1946, Klement Gottwald, cit. práce, s. 59) 218 Stojí za poznamenání, e v Plzni, osvobozené americkou armádou, získala KSÈ 44,9 % hlasù (o 8 % více ne v Praze), v Èeských Budìjovicích 42,7 %, v Karlových Varech 52,2 % hlasù. 219 U po volbách v roce 1946 odmítla spolupracovat katolická církev. Pape Pius XI. (1922 - 39) a Pius XII. (1939 - 1959) odsuzovali bezboný komunismus a Sovìtský svaz (pøi toleranci k Hitlerovi a Mussolinimu).
[121]
Vložka 3 K politickým zápasùm Na podzim roku 1946 bylo ministerstvem zemìdìlství pøipraveno tzv. est zemìdìlských zákonù. Tzv. Hradecký program byl programem dùsledného provedení pozemkové reformy, s cílem dát ji do rukou èeského a slovenského rolnictva. V tìchto zákonech nelo jen o revizi tzv. první pozemkové reformy a o pùdu maïarsko-nìmecké cizácké lechty, ale i o urychlené zaknihování a pøedávání pùdy pøidìlené bezzemkùm, deputátníkùm a drobným rolníkùm, o návrh na demokratizaci honitby zabezpeèující právo honitby i drobným rolníkùm, na úpravu dìlení zemìdìlských podnikù a zamezení drobení pùdy, na odstranìní disparity mezi cenami prùmyslových a zemìdìlských výrobkù, reorganizaci distribuce, výstavbu drustevnictví, rolnické pojitìní, jednotnou
[122]
zemìdìlskou daò, mechanizaci zemìdìlství apod. Navíc mìla být urychlena revize velkých zbytkových statkù nad 50 hektarù a revize velkostatkù, které unikly záboru v první pozemkové reformì. Pøes problémy se podaøilo 12. prosince 1947 na jednáních stran Národní fronty dosáhnout dohody, zemìdìlský výbor Ústavodárného národního shromádìní ji hlasy národních socialistù, lidovcù a slovenských demokratù ale zamítl. Na podporu byl naopak na 29. únor 1948 svolán Sjezd rolnických komisí.
o milionáøské dávce (pod tlakem veøejnosti pøijat), odhaleno spiknutí bývalých ¾uïáckých funkcionáøù, je mìlo za cíl odtrení Slovenska. V jednotlivých stranách se zaèíná vyhraòovat protiklad mezi levicí a pravicí. Støedový Lauman vystøídal ve vládì levicového Fierlingera. Rozhoøèený boj se rozhoøel o jednotné spoleèenské organizace odborù, mládee, tìlovýchovy. Komunisté ovládli odbory, národní socialisté dominovali v Jednotném svazu èeských zemìdìlcù atd. Nakonec dolo k zásadnímu støetu politických sil, který vyústil do únorové vládní krize. Vláda, vedená K. Gottwaldem a podporovaná masou obyvatelstva, v ní zvítìzila. Dalí cesta k socialismu byla volná. Únor 1948 Støet zaèal 13. února v otázce komunistického vlivu v policii (SNB). 20. února odmítli ministøi národnì socialistické, lidové strany a Demokratické strany pøijít na zasedání vlády a podali demisi. Vláda ovem nepøestala existovat, z 26 ministrù podalo demisi jen 12. Vláda byla v souladu s parlamentními zvyklostmi a pod silným tlakem masových vystoupení lidu v ulicích rekonstruována, levostøedové a pravostøedové strany v panice ustupovaly, byla dovrena øada zámìrù, kterým jetì pøed mìsíci zabraòovaly. Pøekotný vývoj byl zavren pøijetím Ústavy 9. kvìtna, kterou prezident Bene odmítl podepsat a abdikoval.220 Jeho místo v èervnu 1948 zaujal K. Gottwald. Únorové události neprobíhaly podle nìjakého pøedem pøipraveného scénáøe, dokonce snad dohodnutého s Moskvou.221 Byly reakcí na 220 E. Bene se stal po odchodu do ústraní terèem nespravedlivých a hrubých útokù a kampaní jak ze Západu, tak od poraené reakce. Jako prezident jednal v únorových událostech souladu s ústavou. Bene byl, podle Tigrida, oèividnì zlomený staøeèek Ten se u sice na praský Hrad nevrátil, ale neabdikoval, jak pùvodnì zamýlel a slíbil. Pùsobil dál jako hlava státu na svém sídle v Sezimovì Ústí (k nemalé spokojenosti komunistù). A pùsobil vìru neblaze: podepsal nìkolik sporných zákonù a zákonných osnov vèetnì u zmínìné obnovy retribuce a volebního zákona, který umonil jednotnou kandidátní listinu. Pøihlíel neèinnì k tomu, jak byli pronásledování a aláøování nevinní lidé, nejednou prezidentovi blízcí spolupracovníci, jejich majetek zabavován a rozkrádán, nekomunistiètí státní úøedníci bez náhrady vyhazování ze svých míst. (Tigrid, P., Kapesní prùvodce inteligentní eny po vlastním osudu. Odeon, Praha 1990, s. 242.) 221 Kdy pøijel do Prahy Zorin, bývalý sovìtský velvyslanec v ÈSR a v té dobì námìstek ministra zahranièí SSSR, byl Gottwald velmi rozezlen: Co tady chce? Teï bude kdekdo moci vykládat, e za vím stojí Moskva a Stalin, e se tady nìco dìje na jejich popud. Ani se se Zorinem nechtìl sejít a poslal za sebe Slánského a mne... (M. vermová, Vzpomínky. Cit. podle sborníku Devadesátiletá cesta. Futura, Praha 2011, s. 85).
[123]
pokus napodobit postup, který ve Francii a v Itálii vedl k vytlaèení komunistù z vlády a který v Èeskoslovensku vedl k opaènému efektu. Události tak byly selháním strategie Západu, zrozené se zahájením studené války. Byly výslednicí vývoje národní a demokratické revoluce a støetù o její dùsledné uskuteènìní, které byly dovreny prosazením vùle naprosté vìtiny lidu.222 Kdo byl v únoru 1948 puèistou? Krize byla øeena ústavními a politickými prostøedky, v duchu ústavy z roku 1920 a v souladu se zákony republiky, se souèasnými masovými projevy podpory v ulicích a na námìstích v celém Èeskoslovensku.223 Stejnì jako nikdo nenazývá pøedání moci ústavními prostøedky v roce 1989 pøi masových vystoupeních v ulicích protistátním puèem, nelze tak úèelovì nazývat ani události v roce 1948. Odchod pravicových ministrù z øádnì zvolené vlády, který mìl vyvolat její pád a teroristické akce, k nim se za podpory zvnìjka uchýlili nìkteré skupinky a jednotlivci z øad poraených ukazují, kdo byl nositel kontinuity v demokratickém procesu a kdo se proti jasnì vyjádøené vùli vìtiny pokusil zorganizovat puè. Jednoznaèné stanovisko k událostem zaujal Jan Masaryk: Moje místo je s lidem, s Èechy a Slováky, které tolik miluji. Kdy slyím o lidech, kteøí zaèínají odboj, píchne mne u srdce. Odboj proti Hitlerovi ano, ovem ale odboj proti krvi své krve, proti svým bratøím, republice, nikdy! (Cit. podle trait, J., Poslední dvì magické osmièky v dìjinách Èeskoslovenska. Devadesátiletá cesta. Sborník, Futura 2011, s. 127). 223 Pavel Tigrid, ve svém Kapesním prùvodci inteligentní eny po vlastním osudu, uvádí, e Hodnì se kdy u bylo po vem debatovalo o tom, jestli se v únoru 1948 komunisté dostali k moci legální, nebo násilnou cestou, tedy puèem... Stalintí historikové trvají na tom, e lo o ústavní pøevzetí moci; reformnì orientovaní komunistiètí kronikáøi pozdìji nemohli zcela pøehlédnout puèistické elementy v tée aféøe. Mnì se dost líbí taková trochu pokroucená formulace marxistického historika Beldy z roku 1968, který napsal, e Únor byl ústavním øeením vládní krize a zároveò revoluèním øeením mocenským, tedy pøesunem moci... v mimovolebním støetnutí... Bylo to toti první a zároveò poslední nesporné vítìzství, slazené mírnì dávkovanou revoluèností, vydobyté bez pomoci kohokoli, Rudou armádu nevyjímaje. Navíc to komunisté vyhráli nad svými národnì frontovními druhy zpùsobem pozoruhodným a nepopiratelným zároveò, a to jak z hlediska dlouho pøipravované strategie, tak z hlediska bleskovì aplikované taktiky. Tuto skuteènost jim neupírají ani nekomunistiètí kronikáøi, dokonce ani pøímí úèastníci, kteøí prohráli. (Tigrid, P., cit. kníka, s. 240, 241.) 222
[124]
Tvrzení, e puè vyvolali komunisté, kteøí bìhem celé krize zaujímali dùslednì legální pozici, je absurdní. Puè, státní pøevrat je podle klasického pojetí akce malé skupiny (napøíklad vysokých armádních dùstojníkù), která svrhne èasto za uití násilí legitimní vládu. Po pøevzetí moci je dosaeno konsolidace nového reimu. V únoru 1948 vak nebyla situace øeena malou skupinou puèistù, ale politickým postupem mnohatisícové komunistické strany, která mìla podporu v masových organizacích i bezprostøedním masovým vystoupením obyvatelstva. Tato politická síla vyøeila v Èeskoslovensku mocenskou otázku a mohla se soustøedit na prosazování vùle velké vìtiny, jak je to v demokratických pomìrech obvyklé. Obavy z postihu poraené meniny existovaly, k ádným vak nedocházelo. Pøesto se zvedla nepøíli vzdutá emigrantská vlna.224 Výstavba nové spoleènosti, jak si ji pøála vìtina, vak od prvých okamikù naráela na odpor. Zvnìjku proti ÈSR smìøovaly akce stupòované studené války, hrozící pøerùst ve válku skuteènou (vèetnì jaderného ohroení). Uvnitø zemì se setkávala s narùstajícím odporem poraených prokapitalistických sil, který za vestranné podpory Západu èasto pøerùstal v teroristické akty. I tyto síly ve svých èinech ostatnì spoléhaly na tøetí svìtovou válku. b) 1948 1968 Politická sféra Po dovrení první etapy prosazením orientace na postup k socialismu byly vymezeny základní rysy strategie. Vznikl velký prostor, ale také nároky na tvoøivá øeení nových, pùvodních øeení, se zøetelem ke zvlátním i jedineèným podmínkám zemì a jejího geopolitického postavení. Støetání rùzných koncepcí a návrhù, kritické posuzování zvolených øeení bylo pøirozené a ádoucí. V ádném pøípadì nemohlo být zjednoduováno dìlením na konzervativní a reformní tendence a jejich nositele, jak se pak èastìji dìlo. Podle V. Prùchy jen do èervence 1948 emigrovalo nebo se nevrátilo ze zahranièních pùsobi pøiblinì 8000 osob. Byl to zaèátek vlny vìtinou nelegálního vystìhovalectví, pro nì se do roku 1953 rozhodlo 150 a 200 tisíc lidí. (Prùcha, V. a kol., Hospodáøské a sociální dìjiny Èeskoslovenska 1918 - 1992. 2. díl. Nakl. Doplnìk, Brno 2009, s. 191.) 224
[125]
Vývoj v druhé etapì byl orientován IX. sjezdem KSÈ, na nìm byla pøijata generální linie budování socialismu v tzv. Deseti bodech K. Gottwalda a jejich rozpracováním. Politicky vyøeená otázka moci umoòovala soustøedit se na dalí upevnìní mocenských nástrojù. Podobnì jako VKS(b) v druhé polovinì dvacátých let minulého století v Sovìtském svazu, vak KSÈ pøestala postupnì vnímat své postavení jako politické povìøení, které je nutno neustále obnovovat. Získanou moc chtìla ve vech oblastech spoleèenského ivota vyuít a uplatnit co nejrychleji. Na situaci mìl vliv, kromì urèité závrati z úspìchù mezi funkcionáøi, také prudký rùst èlenské základny. Do strany se dostala øada lidí strených proudem, mezi nimi byli i lidé ve skuteènosti nepøíli loajální a zèásti i se znaèným odstupem od programových zásad strany (jak se vyjádøil K. Gottwald na IX. sjezdu KSÈ).225 Bylo nezbytné organizovat první z provìrek oprávnìnosti èlenství. Ta nezbytnì podobnì jako v dalích pøípadech vyvolala i nechtìný vedlejí efekt, dìlení na prvoøadé a druhoøadé obèany, dosud spojené zdùrazòovaným obecným zájmem a vùlí. KSÈ postupnì ztrácela schopnost vyrovnávat se s obtínými úkoly. Stále ménì byly uplatòovány zásady demokratického centralismu a kolektivnosti vedení a dùsledkem tohoto naruování vztahu k èlenské základnì i mezi èleny vedení byl subjektivismus. Na schopnost samostatnì, pùvodním zpùsobem vzhledem ke zvlátnostem situace zemì, øeit budovatelské problémy mìlo pak rozhodující vliv pøizpùsobování politickým, vìcným a systémovým potøebám vznikajícího socialistického tábora podle jednotného modelu, urèovaného jeho nejsilnìjím èlenem. Gottwald zprvu silová øeení a sovìtské pobídky k urychlení socialistických pøemìn odmítal. KSÈ ale na nich nemohla a posléze ani nechtìla nic zmìnit. V nìkterých ohledech dokonce postupovala s vìtí pøièinlivostí, ne bylo nezbytné a ne postupovaly ostatní lidovì demo225 V roce 1948 vstoupilo do KSÈ dokonce 120 000 èlenù národnì socialistické strany, 23 000 lidovcù, 115 000 sociálních demokratù a 120 000 pøísluníkù inteligence, která nebyla ve stranách organizovaná. (J. Hanák, Právo, 25. února 1998.) Z pùvodních 900 000 národních socialistù jich zùstaly jen 3 000. Jinak tomu bylo se sociální demokracií. Z 363 000 sociálních demokratù vstoupilo do KSÈ jen onìch 118 000.
[126]
kratické zemì (napø. v otázce kolektivizace zemìdìlství, postoje k drobným soukromým výrobcùm, na kulturní frontì aj.). KSÈ si rychle osvojovala postup, který umoòoval rychleji dosáhnout potøebných opatøení spíe pøíkazem ne pøesvìdèováním. Úèinnost pøíkazu, tj. jeho faktické provedení, pak vytváøelo iluzi vemoci, a to i v pøípadì, e dané opatøení bylo chybné, resp. úèinné pouze krátkodobì. Pùvodní veobecné politické vedení státu a kontrola jeho aparátu bylo rychle zamìòováno jeho prostupováním a nahrazováním stranickými orgány.226
Poruování zákonnosti Nejen na politickou, ale celkovou atmosféru ve spoleènosti mìly znaèný vliv podmínky studené války a zpùsob, jakým na nebezpeèí reagoval Sovìtský svaz a jaký oèekával i od svých spojencù. Vítìzný reim v Èeskoslovensku se pokouel jednat humánnì s tìmi, kteøí legálnì i nelegálnì opoutìli republiku. Západní rozvìdné organizace, zvlátì severoamerická, vak u od bøezna 1948 vyuívaly pøíleitosti k získávání emigrantù k zákodnické a diverzní èinnosti. Vìtina zadrených úèastníkù protistátní èinnosti v prvních letech po únoru 1948 vyvázla s krátkými tresty. Pøibývalo vak vrad podnìcovaných protivníky. Mezi rokem 1951 a 1955 bylo spácháno 79 politických vrad, bez pøísluníkù Pohranièní stráe a SNB, kterých bylo jen v roce 1950 zavradìno sedmnáct. Zákodníci uskuteènili 115 destrukèních akcí. Zadreno bylo 125 agentù (celkový poèet zatèených agentù se pohybuje kolem dvanácti set). Osoby, které vedly, èasto ve slubách nebo za podpory zahranièních rozvìdek, otevøený nebo skrytý boj proti legitimnímu demokratickému a socialistickému uspoøádání, byly trestány v souladu s platným práv226 U X. sjezd KSÈ v èervnu 1954 poadoval opustit øízení kadého kroku spoleènosti ze stranických sekretariátù, strana mìla pouze vytyèovat smìrnice. Pokusy stáhnout se z nahrazování státních orgánù vak zùstávaly neúspìné. L. trougal s G. Husákem sice vícekrát hovoøili o vztahu stranických a státních orgánù, ale bohuel po nástupu G. Husáka do funkce prvního tajemníka ÚV KSÈ v dubnu 1969 se dále praktikovalo staré zabìhnuté schéma. Jako pøedseda vlády v letech 1970 1988 jsem bral na vìdomí stav, e ministr vnitra je prakticky podøízen generálnímu tajemníkovi ÚV, prezidentovi republiky. (trougal, L., cit. dílo, s. 118.)
[127]
ním øádem. Celkem bylo vyneseno 233 rozsudkù smrti, z toho 178 osob bylo skuteènì popraveno. Velká èást z nich byli vrazi.227 Èást odsouzených vak prola zmanipulovanými procesy. Pod vlivem teorie o zvyujícím se odporu tøídních nepøátel po získání moci a pøechodu k socialismu, byla pøijímána i opatøení, která nebyla pøimìøená a nutná. Mnohé z èinù byly charakterizovány jako vìdomý zámìr tøídního nepøítele a odhalování jejich pùvodcù povaováno za nejúèinnìjí zpùsob pøekonávání obtíí a nedostatkù. Vynesené vysoké tresty èasto neodpovídaly míøe provinìní a v mnoha pøípadech se s obvinìními vùbec nesluèovaly. Docházelo k vánému poruování zákonnosti. Mezi komunisty na rùzných úrovních byly zøejmé rozpaky i znechucení. Ve spoleènosti se vytvoøila atmosféra podezøívavosti, strachu a vynucované poslunosti. Tajnými slubami zorganizovaná provokace vyprovokovala vedení SSSR k poadavku, aby vedoucí kruhy socialistických zemí vyhledaly nepøátele také ve svém okruhu. Za reie sovìtských poradcù byly zinscenovány demonstrativní politické procesy i s vybranými èelnými komunistickými funkcionáøi. V Èeskoslovensku byly kromì procesu se Slánského protistátním spikleneckým centrem organizovány procesy s tzv. slovenskými nacionalisty a interbrigadisty.228 Gottwald ale tomuto tlaku dlouho odolával.229 Kolegium ministra vnitra u 27. února 1950 zakázalo pouívat násilí pøi vyetøování, v roce 1951 pøíkaz dvakrát zopakovalo. Pozdìji byl zøízen nad vyetøováním 227 Podle Karla Kaplana, bylo mezi roky 1948 a 1953 odsouzeno pøes 100 000 lidí, z toho 40 000 na dobu delí ne 10 let. Ke smrti bylo odsouzeno 232 osob, z nich 178 popraveno. O tom, proè byli souzeni a odsouzeni a kolik z nich byli usvìdèení vrazi, se nezmiòuje. (Kaplan, K., Nekrvavá revoluce. Sixty-Eight Publishers Corporation, Toronto 1985.) 228 První rehabilitace navrhla tzv. Barákova komise, ale na podstatnou zmìnu se èekalo a do let edesátých. Jak poznamenává L. trougal: Kdyby ji v roce 1954 vedení strany a státu vyvodilo komplexní závìry z tìch závaných událostí a procesù v prvé polovinì padesátých let, pak se s naí zemí mohla stát jiná historie. Ubìhlo dalích pìt let, ne pøiel rok 1968. Závìreènou zprávu o nezákonnostech v prvé polovinì padesátých let mìla veøejnosti pøedloit v dubnu 1968 ustavená komise pod vedením èlena pøedsednictva ÚV Jana Pillera. (trougal, L., cit. dílo, s. 106 - 107.) Svou zprávu nakonec pøedloila 9. kvìtna 1971. 229 Osobnost K. Gottwalda jistì jednou zhodnotí historici spravedlivì, vèetnì jeho osobní odpovìdnosti za tehdejí události. Podle mínìní L. trougala, který ovem po jeho boku nepùsobil, lo o politický talent èlovìka, který se vzdìlával doslova ze ivota, dobøe znal èeskoslovenskou spoleènost od prostých vrstev a po parlament
[128]
zvlátní prokurátorský dozor. Se zmìnou situace v SSSR po smrti Stalina byli poradci odesláni zpìt, ale tyto praktiky jetì po urèitou dobu pokraèovaly. Dùsledkem tìchto okujících dìjù byly hluboké otøesy a politická i mravní krize uvnitø komunistické strany i v celé spoleènosti. Vystupòovaly ji události kolem prùbìhu a výsledkù XX. sjezdu KSSS, 14. a 25. 2. 1956. Jeho závìry zasáhly celé mezinárodní komunistické hnutí, které tento ok v podstatì u nepøekonalo a zùstalo hluboce rozpolceno. KSÈM tyto negativní stránky minulého systému vnímá a distancovala se od nich. Je pro potrestání vech jednotlivcù, kteøí se dopustili zloèinù. Jak zdùrazòují J. Heller s F. Neuilem, je vak naprosto nevìdecké a iracionální nepokouet se ani pojmenovat, ani zváit objektivní faktory, které to které opatøení vládnoucí politické elity socialismu podmiòovaly, a pauálnì celý systém a vechny komunisty odsoudit jako zloèinný systém, zloèinnou stranu a zloèince.230 Ekonomický vývoj Po prvním období nespornì úspìné a rychlé pováleèné rekonstrukce národního hospodáøství (1945 1949) následovalo déletrvající období, kdy hospodáøská politika kladla oprávnìnì dùraz na kvantitativní rùst ekonomiky, na zvìtení objemu výroby. Dùvody k tomu byly nasnadì: veobecný pováleèný nedostatek zboí, zvýená kupní síla obyvatelstva v dùsledku rùstu mezd a pøesunu èásti obyvatelstva ze zemìdìlství do prùmyslu, potøeba industrializace Slovenska, nutnost èelit embargu, vyhláenému po nepøijetí Marshallova plánu, potøeba zabezpeèit obranyschopnost naeho státu v období studené války a souèasnì pomoci pøi industrializaci ekonomik ménì rozvinutých zemí socialistického tábora. Také toto období zasluhuje vysoké ocenìní. Vývoj vak doprovázela øada problémù. Takovým problémem byla u penìní reforma (1. èervna 1953). Provázela zruení nejednotnéa na rozdíl od jiných mìl také potøebnou dávku politické pøedstavivosti. Z nìjakého dùvodu ho respektoval i Stalin... Gottwald nebyl ani primitiv, ani rozloený opilec, jak dnes tvrdí nejrùznìjí pisálkové. Byl politik, vidìl logiku spoleèenského vývoje a umìl jí vyjít vstøíc. Stalinùv a Berijùv nátlak zøejmì i hrozby byly realitou, ale tím nelze zdùvodnit Gottwaldùv souhlas s popravami, o kterých musel vìdìt, e jsou nezákonné, provokacemi tzv. doloené. A nemoc a alkohol nemùe omluvit ve. (trougal, L., cit. dílo s. 45, 46.) 230 Heller, J., Neuil, F., Potøeba nové ideologické linie strany, podklad (rukopis). [129]
ho zásobování obyvatelstva, vázaného a volného trhu a dvojích cen. Mìla odèerpat èást nerealizovatelné kupní síly a zároveò omezit penìní monosti tìch, kteøí si peníze nevydìlávali vlastní prací nebo èerpali jetì z vkladù. Dopad na obyvatele s nejniími pøíjmy, dùchodce a mladé rodiny mìl být kompenzován (daòovými úlevami, zvýením nejniích starobních dùchodù apod.). V dùsledku jejího pøekvapivého uskuteènìní dolo k vánému naruení dùvìry mezi stranickým vedením (které ujiovalo o pevnosti mìny) a obyvatelstvem.231 Docházelo k pøekotnému zdrustevòování a zestátòování. Smìrnice ministerstva prùmyslu, vydané k usmìrnìní socializace ivností, se èasto nedodrovaly (oproti roku 1948 zùstalo v roce 1952 jen 19 % ivností). Dùsledkem bylo, e se nedaøilo zachovat specifické funkce øemeslné výroby, zabezpeèovat sluby v místì. Problémy vznikaly také v zemìdìlském drustevnictví. Cílem bylo zajistit potravinovou sobìstaènost zdùraznìním významu spoleèné práce a velkovýroby. Produktivita práce se skuteènì prudce zvýila (koncem roku 1951 o 71,2 %). ÚV KSÈ v únoru 1951 zdùraznil, e hlavní je zabezpeèit zemìdìlství moderními stroji. Ke vstupu do drustev mìlo docházet na základì pøesvìdèování, vysvìtlováním výhod spoleèného hospodaøení. Nevyuívalo se vak pøíkladù a dobrých výsledkù a zejména v niích orgánech se sahalo i k formám donucování (vystìhováním sedláckých, kulackých rodin, pøedepisováním nesplnitelných dodávek, asistencí bezpeènostních a soudních orgánù). Podle hodnocení (pravdìpodobnì silnì tendenèního) Konfederace politických vìzòù mìlo tak být soudnì postieno na 35 tisíc osob. Po projevu A. Zápotockého na Orlíku se nìkolik stovek drustev rozpadlo. Nepøehlédnìme ale argumentaci F. Nevaøila: Proklínaná mìnová reforma z roku 1953 tehdy obrala lidi asi o 17 mld. Kè, co v pøepoètu reprezentuje zhruba 100 mld. dneních korun. Tedy jenom tak polovinu toho, co na hodnotì úspor bylo ztraceno za pouhé tøi roky kapitalismu. (Nevaøil, F., Hospodaøení zloèinných komunistù, blisty.cz/art/48053.html.) Na blií okolnosti upozoròuje také L. trougal: poèínaje chybnou mìnovou reformou v roce 1945, která nezabránila vysokému tempu pováleèné inflace (napø. volné vklady na vkladních kníkách po válce rychle vzrostly ze 799 milionù Kès dokonce na 33 miliard) a poukazuje jak na pomalé a anonymní okrádání pøíjmù a vkladù obyvatel inflací, tak na kompenzování ztrát sniováním úøednì stanovených maloobchodních cen (do roku 1961 klesly asi o 20 %) a také výrazným rozíøením nemocenského, invalidního, úrazového a starobního pojitìní (od poèátku r. 1950 se vztahovalo na vechny, i samostatnì výdìleèné osoby, vèetnì rodinných pøísluníkù. (trougal, L., cit. dílo, s. 301 - 302.) 231
[130]
Tempo rùstu vytvoøeného národního dùchodu bylo vysoké, pohybovalo se v letech 1950 1954 nad 8 % roènì. lo sice pøevánì o extenzivní rozvoj, ale pøi tom i o rozvoj efektivní vzhledem k tomu, e byl uskuteèòován pro svou dobu na vysoké technické úrovni a zapojoval do ekonomiky do té doby nevyuívané rezervy pracovních a pøírodních zdrojù. Zaèaly se vak projevovat problémy s naruováním proporcionálního rozvoje mezi odvìtvími i uvnitø odvìtví, s naruováním práce hospodáøských a státních orgánù, patnou spoluprací kooperujících závodù a ministerstev. Nedostatky se projevovaly v nedodrování státní a pracovní disciplíny, v rùstu absence a fluktuace pracovních sil. U v záøí 1953 pøijal ÚV KSÈ rozhodnutí sníit tempo rozvoje tìkého prùmyslu, urychlit rozvoj energetické, palivové a rudné základny a lehkého prùmyslu (spotøebního a potravináøského), zemìdìlství, bytové výstavby a slueb. V øíjnu 1954 kritizoval J. Dolanský pøemíru centralizace a plánování. Podpora objemového rùstu se díky jeho úspìnosti stala souèástí plánovací ideologie a extenzivní hospodáøský rozvoj se ztotonil s modelem socialistického hospodáøského rozvoje vùbec. Souèasnì se sovìtským politickým modelem socialismu pøevzaly vládní orgány i administrativní, pøikazovací zpùsob øízení a plánování národního hospodáøství, v nìm byla ivelnost trních vztahù zcela potlaèena pøímými zásahy, reglementací jeho vývoje. Koncem 50. let 20. století ale narazila prùmyslovì vyspìlá èeskoslovenská ekonomika poprvé na hranice moností extenzivního typu hospodáøského rozvoje (svùj rozkvìt zaíval v industriální éøe kapitalismu, v dobì vzniku a rozvoje strojové velkovýroby). Na pøelomu 60. let minulého století tempo hospodáøského rùstu kleslo pod 5 %, projevovala se hospodáøská nerovnováha. V roce 1963 dokonce národní dùchod ÈSR jako v jediné socialistické zemi tehdejí doby zaznamenal v absolutních èíslech pokles. Snahy zvýit hospodáøskou výkonnost zemì zdokonalením systému øízení, které zaèaly v roce 1958, ztroskotaly. V roce 1967 byla pøijata øada závaných sociálních opatøení, vèetnì zavedení pìtidenního pracovního týdne, prosadily se prvky intenzifikace prùmyslové výroby a rozvoje terciární sféry, dolo k jisté pøíjmové a spotøební denivelizaci. Postupnì se prosazovala zásada uplatòovat výbìr na pracovní místa podle schopností a zlepovala se kvalifikaèní struktura aparátù [131]
Celkovì se tak ukazovalo, e je nutné volit jiné pøístupy ne dosavadní, e je naléhavé otevøenìjí, demokratické posuzování nakupených problémù. Nebylo vak vyuito ani otøesu, který vyvolalo jednání XX. sjezdu KSSS, napø. k pokusu o návrat ke strategii èeskoslovenské cesty k socialismu. Jak konstatuje L. trougal, strana z této situace nenala optimální východisko. Po pravdì øeèeno, úzká, ale bohuel rozhodující, skupina ve vedení ho ani nehledala.232 Rozsah kritiky pomìrù politických i ekonomických postupnì narùstal, objevovaly se hlubí analýzy vývoje a rùzná pozoruhodná doporuèení k nápravì situace. Èerpaly z hlubího osvojování Marxova dìdictví, z diskusí o jeho raných pracích a rukopisech, ale také z dìl dalích vynikajících marxistù (od Luxemburgové, Lukácze ke Gramscimu aj.). Po létech, kdy byla novìjí díla z vìdecké produkce na Západì hùøe dostupná, byly moné inspirace èastìji i nehluboce pøejímány. To se týkalo zvlátì sociologie a politologie. Pomìrnì velký prostor tak dostávaly zejména sociálnì liberální inspirace pluralismu a v sociologii teorie stratifikace. Reformní komunisté tak pøedstavovali dosti nevyhranìné uskupení, s podnìtnými i problematickými názory a doporuèeními. Podobná situace vak byla i mezi konzervativními komunisty, kam bylo moné zaèleòovat jak nositele zjednoduených, schematických pojetí, tak ortodoxy, kteøí usilovali o dùslednou aplikaci Marxova a Leninova pojetí socialistického ideálu. Reformní a konzervativní kritici systému se proto od sebe liili, ale ve své povrchnosti si nìkteøí z nich nìkdy byli i dosti blízko.233 Politické a hospodáøské obtíe byly spojeny s nedostateènou schopností vedení KSÈ vyrovnávat se s úkoly tvoøivým zpùsobem, v duchu úspìné strategie druhé poloviny ètyøicátých let minulého století. Vyvolaly v jejich závìru snahy o nápravu a zmìnu celkové politické praxe i situace uvnitø KSÈ a celé spoleènosti, vyúsující v Praské jaro 1968. trougal, L., cit. dílo, s. 77. Uvìdomoval si to ostatnì i Zdenìk Mlynáø, který psal, e na reformnì komunistickou koncepci mùeme s výhodou odstupu nahlíet v irím kontextu a z hlediska jejího vyústìní a e lo o obsahovì velmi rùzné interpretace Marxovy teorie a komunistické ideologie. (Cit. podle Hejzlar, Z., Praské jaro 1968 a jeho odkaz. Výbìr statí a komentáøù z let 1970 - 1987, Index, Köln [NSR] 1988, s. 11.) 232 233
[132]
Praské jaro Vývoj v letech 196869 byl i pokusem o obrodu socialismu, o návrat k jeho pojetí jako prostoru pro spoleèenskou tvoøivost, který se dovolával rùzných stránek Marxovy teorie. Silnì zní ale i zcela opaèný názor: byl jen plíivou kontrarevolucí. O tak ostøe protichùdné hodnocení se zaslouil profil jak reformistù, tak konzervativcù, který ve své dobì nebyl dostateènì zváen a v mnohém zùstal nevyjasnìný dodnes. V kadém pøípadì pøinesl pokus o opravdovou vnitøní oèistu socialistického ideálu a praxe jen èásteèné a doèasné úspìchy obìma støetnuvím se stranám. Vedení KSÈ se na poèátku roku 1968 muselo vyrovnávat s rozjitøenou spoleèenskou atmosférou, s oèekáváním zásadnìjích zmìn ve prospìch socialismu. Nakupila se pøitom øada problémù, od revize procesù a rozsahu a formy znárodnìní, pøes systém øízení ekonomiky po úlohu komunistické strany a Národní fronty, volební systém a vztahy mezi Èechy a Slováky. V samotné stranì, v celém jejím ivotì, se pøitom vyjevoval rozpor mezi socialistickým ideálem a praxí jeho uskuteèòování, rozpor mezi slovy a èiny strany, nekritický vztah k reálné povaze pomìrù, k úrovni a dynamice vývoje. Na jedné stranì vedl k prakticismu, k váhavému øeení naléhavých problémù a na druhé k odvánému, subjektivistickému a voluntaristickému vymezování dosaených etap a naèrtávání základních obrysù málem u nastávajícího pøechodu do vyí fáze vývoje, do komunismu. Vedení strany nebylo na úrovni úkolù.234 Bylo nejednotné, k ústøednímu výboru a jeho èlenùm mìlo pøedsednictvo strany nadøazený vztah. Pøedevím vak dopustilo váné naruení soustavného styku s vlastní èlenskou základnou a hlavnì zpìtné vazby mezi stranou a spoleèností. V èele strany byl A. Novotný, který na svou funkci nestaèil, co se pak (s výjimkou osobnosti G. Husáka) opakovalo a do listopadu 1989. Jeho odvolání nemohlo vyvolat obrat, protoe jej vystøídal A. Dubèek, o jeho øídících schopnostech panovaly váné pochybnosti. Byl sice vedoucím èinitelem s køiálovì èistým charakterem, ale ne mimo234 Jak pøiznává L. trougal, nerozhodnost politického vedení je zøetelná kadý den. Prvních osm mìsícù roku 1968 jsme doma prostì úspìnì nezvládli. A dodává: Problémem byl zásadní odpor k reformám. (trougal, L., cit. dílo, s. 154.)
[133]
øádnì chytrý, aby tak nároèné dìje zvládl.235 Skuteèností je, e na nízké efektivitì práce vedení se nic nezmìnilo. Spoleèenské hnutí nespornì vyrostlo z objektivních problémù a rozporù vývoje. Silný podnìcující vliv na jeho vznik a vývoj mìl vnitønì nesourodý reformní proud, který se opíral o presti vzdìlané inteligence - skuteènost, e byla v nemalé èásti vychovaná na sovìtských kolách, pùsobila tehdy jetì pozitivnì -, ale i o kulturní pracovníky, umìlce a pøední dìlníky.236 V Akèním programu byly pøedevím odmítnuty autoritáøské prvky v uplatòování vedoucí úlohy strany, svévolné rozhodování vyích funkcionáøù. Poadovala se v nìm vnitøní demokratizace strany a celého spoleèenského ivota, nahrazení byrokratického centralismu demokratickými pravidly politické hry a zmìna vedoucí úlohy strany v politickou úlohu integrující síly uvnitø spoleènosti.237 Podle Èestmíra Císaøe byl povaován za první etapu. Po získání souhlasu lidu se mìlo vykroèit novými cestami, kdy se vytvoøí základní podmínky pro trvalý aktivní zájem o dalí, hlubí a odvánìjí etapy budoucí. Byl tedy zamýlen jako otevøený reformní dokument, doplòovaný, korigovaný a rozvíjený takøíkajíc na pochodu, schopný vstøebávat nové projekty vzelé z analýzy zkueností, vìdeckých závìrù a prognóz.238 Zdenìk Hejzlar v listopadu 1972 ubezpeèoval, e lo o pokus o reformy systému s výraznì socialistickým charakterem, e hlavními strùjci tohoto procesu byli komunisté, e se pro tento proces podaøilo získat vìtinu ve spoleènosti i ve stranì, a e se jejich program snail neignorovat ádný z mezinárodních i sociálních limitù vèetnì bezprostøední nezmìnitelnosti internacionálního systému a místa Èeskoslovenska v nìm. 239 235 Hoffmann, K., Haló noviny, 7. 1. 2008. A. Kosygin údajnì L. trougalovi v sedmdesátých letech nìkolikrát opakoval, e Dubèekovi prostì u v prvním období nerozumìli, nebo nedovedl jasnì odpovìdìt na konkrétní otázky, a e mìli pochybnosti, zda tento mu je na svém místì schopen pøedstavovat skuteèného garanta ádoucího socialistického vývoje. (trougal., L. cit. dílo, s. 155.) 236 trait, J., Poslední dvì magické osmièky v dìjinách Èeskoslovenska (prozatím), in: Devadesátiletá cesta, cit. sborník, s. 127. 237 Hejzlar, Z., Praské jaro 1968 a jeho odkaz. Výbìr statí a komentáøù z let 1970 - 1987, Index Köln (NSR) 1988, s. 26. 238 Císaø, È., K úspìchu potøebujeme odpovìdné obèany a vùdèí osobnosti. Rozhovor. Devadesátiletá cesta. Sborník. Futura, Praha 2011. 239 Hejzlar, Z., cit. sborník jeho statí, s. 49 - 50.
[134]
Èeskoslovenská spoleènost vítala vypracování Akèního programu a øadu opatøení: jako odstranìní cenzury, rehabilitace, vznik nových zájmových organizací, rad pracujících apod.240 Rùzní straniètí funkcionáøi vidìli situaci podobnì kriticky a nìkteøí ji výstinì charakterizovali. G. Husák napø. v lednu 1968 mimo jiné psal: V celé spoleèenské základnì nebyl uplatòován demokratický princip. To vedlo k tomu, e se spoleèenské instituce opotøebovaly, zbyrokratizovaly, dolo k vytvoøení pøehrady ve vztazích mezi vedením a vedenými, mezi vrchností a obèany, která pak vedla ke komplikacím ve vztazích obou naich národù. Byly tu osoby, které se nestydìly vládnout metodami, uívanými v dìtských kolkách.241 Sám jetì v dubnu rozhodnì podporoval právo lidí vyslovovat své názory i tehdy, kdy se budou od názorù vedení zemì liit. Vyslovoval se i pro úèast dìlníkù a zamìstnancù na správì podnikù a pro dalí formy pøímé demokracie.242 Spoleèenské hnutí, které vyrostlo z kritického vztahu ke zpùsobu, jakým a dosud Èeskoslovensko na cestì k socialismu postupovalo a z kritiky postoje, který odmítal problémy uznat a øeit, bylo nesourodé. Jeho sloky i jednotliví lidé vnímali odlinì povahu problémù; v pøedstavách a návrzích na øeení se uplatòovaly rozmanité i protichùdné zájmy. Obyvatelstvo se ve vysoké míøe ztotoòovalo s volbou socialismu. V øadì pøípadù ale pøerùstala kritika v negaci veho, co se bìhem dvaceti let vybudovalo a dùvod problémù byl spojován se zvolenou socialistickou orientací. Projevovaly se protisocialistické tendence, navíc nìkterými vystoupeními pøedstavitelù inteligence nezodpovìdnì rozdmýchávané. 243 240 Akèní program údajnì v Moskvì nevyvolal okamitou negativní reakci (èást dokonce zveøejnila Pravda 12. 4. 68). 241 Husák, G., Kultúrny ivot, 12. ledna 1968. 242 Husák, G., Projev na Krajské konferenci KSS, 20. 4. 1968 v Bratislavì. 243 trait, J., cit. sta, s. 128. Na øadì pøíkladù lze doloit, uvádí J. trait, e dobøe mínìný ´obrodný proces´ pøerostl v nekontrolovatelnou sérii uráek nejen spojencù, ale i váleèných obìtí, poctivé práce lidí, kteøí stáli u základù socialistického Èeskoslovenska. Lavinu nelo zastavit. Konkrétnì poukazuje na úvahu L. Vaculíka Dva tisíce slov v Literárních listech z 27. èervna 1968 a na jeho informování ze Semil v tomté èísle o vystoupení mladého dìlníka, mohutné èíslo veèera, který mj. prohlásil, ¨e Komunistickou stranu Èeskoslovenska je nutno povaovat za zloèineckou organizaci... a vylouèit ji z veøejného dìní.
[135]
P. Tigrid charakterizoval vývojové tendence a oèekávání, která s ním odpùrci socialismu spojovali ovem s èasovým odstupem - zcela jasnì: Praské jaro, poèaté jako limitovaná, shora kontrolovaná a na dlouhé roky plánovaná autoreforma autoritativní strany a zpùsobu její vlády, se rychle promìnila v národní hnutí za strukturálnì jiný systém.244 I jednotliví pøedstavitelé reformních komunistù byli situací (zvlátì mediálními výpady) znepokojeni a nabádali k obezøetnìjímu postupu. S jistými obavami sledovali reakce Západu, zvlátì pokud jde o jejich dùsledky na hodnocení v socialistických zemích.245 S varováním, jakou odezvu mùe Praha vyvolat mezi lidmi a nakolik bude pochopena v mocenských kruzích socialistických zemí, pøicházeli i západní diplomaté akreditovaní v Èeskoslovensku.246 Situace mohla právem vzbuzovat v socialistických zemích, které mìly o situaci sotva lepí informace ne rùzní vedoucí èinitelé v Èeskoslovensku, pozornost i znepokojení. Vznikaly i ostré diskuse o zpùsobu, jak by mìly dalí socialistické zemì na vývoj reagovat.247 Èeskoslo-
244 P. Tigrid mezi jinými neslýchanými odpovìïmi na anketu Literárních novin uvádí i aktivní neutralitu a dodává: Tohle vechno se dìlo u v únoru a bøeznu, take kdy koneènì 10. dubna 1968 byl zveøejnìn Akèní program, ten u zmínìný manifest KSÈ, bylo to mrtvì narozené dítì. Tím, co øíkal a co sliboval, zùstal daleko pozadu za poadavky spoleènosti, která chtìla mnohem víc a mnohem rychleji. Váhavý Dubèek a druzi byli tím silným tlakem zdola zaskoèeni ...byl ivelnìjí, ne se pùvodnì zdálo (ve stranì se mluvilo o eruptivním rázu Praského jara), ale hlavnì: lidový tlak byl jiného kalibru a mìl jiný zdroj ne ten, z nìho se napájela obrodná ekipa stranického vedení. Ta slibovala, e trochu uvolní totalitu, spoleènost ádala svobodu; nabízela demokratizaci, lidé chtìli demokracii.. Èili a to je tedy mùj názor dovést tehdy u nás v roce 1968 proces liberalizace a do konce a se vemi dùsledky, které by z toho plynuly, znamenalo poloit základ systému, který by byl v pøíkrém rozporu se zásadami a hlavnì s mocenskou aplikací marxismu-leninismu, jak ji známe ve vech komunistických zemích... (Tigrid, P. cit. kníka, s. 24-26, 28.) 245 Nemohli nezaznamenat, e ve vládnoucích kruzích na Západì vzbuzovaly nadìje na oslabení a moné rozkotání socialistické soustavy, co platilo i v metropolích na Východì, kde padala slova o zradì. (Císaø, cit. sta, s. 120.) 246 Sovìtský velvyslanec, podle svìdectví È. Císaøe, vyjadøoval posmutnìlou nedùvìru nad tím, kam jsme se vydali a oè to vlastnì usilujeme (Císaø, cit. èlánek). 247 O maïarském vedení je známo, e plnì podporovalo politické øeení. Jáno Kádár na poradì nìkterých vedoucích pøedstavitelù Varavské smlouvy 8. kvìtna 1968 prohlásil: Vìci nelze øeit tím, e nazveme Mao Ce-tunga a jeho lidi ílenci, Castra maloburoazním radikálem, Ceausesca nacionalistou a Èechoslováky blázny. Kdy u máme kritizovat jednotlivce, zaènìme radìji se soudruhem Novotným ne soudruhem Dubèekem. (trougal., L., cit. dílo, s. 158.)
[136]
vensko bylo pøece souèástí ekonomického i vojenskopolitického sdruení, v nìm jsme pøijali konkrétní závazky. Rùzné návrhy na vystoupení z Varavského paktu se v zemi, jak uvádí napø. P. Tigrid, ostatnì objevovaly. Podezøení z odvratu od socialismu klíèilo postupnì. A kdy vedoucí pøedstavitelé státù Varavské smlouvy zjistili, e zastánci obrodného programu nevidí v radikálech pøílinou hrozbu, rozhodli se pro vojenský zákrok. Vojska Varavské smlouvy vstoupila na území Èeskoslovenska, prosazena byla zmìna stranického vedení i vlády. Mocenské a imperiální øeení politických krizí a dokonce vynucování zmìn politických reimù bylo a zùstává i dnes bìné (od zásahù do obèanské války v Øecku v pováleèných letech po pøímé pøepady nezávislých zemí oznaèovaných za bláznivé jen proto, e jdou vlastní cestou). S hodnotami socialismu vak bylo uití vojenského donucení vyvrcholením neblahých tendencí donucování a pøíkazù, které se po léta v praktickém ivotì uplatòovaly. Vstup vojsk zasáhl jednu z nejvìtích hodnot pøátelství k ruskému národu a k Sovìtskému svazu, vytváøené po dvì století. Byl dalí tìkou ranou, která zasáhla mezinárodní dìlnické a komunistické hnutí. Byl druhým osudovým vstupem SSSR do dìjin èeskoslovenského socialismu bìhem dvaceti tøí let. V tomto pøípadì vak znamenal na dlouhou dobu likvidaci snah o vlastní tvùrèí ambice KSÈ.248
248 J. Heller s F. Neuilem povaují tehdejí události za potlaèení nejvýznamnìjího pokusu o socialistickou reformu systému v SSSR v r. 1968/69. Na vìci nic nemìní skuteènost, e systém jako takový bohuel nemìl v sobì takové mechanismy a nevytváøel tøídní síly zainteresované do té míry, e by byly schopné reformu provést a i tato reforma systému by nejspíe skonèila jeho zánikem. (Potøeba nové ideologické linie strany, cit. podklad, rukopis.)
[137]
Vložka 4 Mìli reformátoøi obavy ze zneuití vývoje?
Mezi reformními komunisty patøil na významné místo Z. Mlynáø, který se zabýval mj. i vnìjími okolnostmi tehdejího vývoje. Uvádí, e spolu s mnoha komunisty tehdy u nás jsem nebyl stoupencem nìjakého národního komunismu, tj. odliné cesty, která vede pøes roztrku se SSSR a celým tzv. socialistickým táborem. Reformní komunisté, podle jeho tehdejího mínìní, svou vìrností ideálu socialismu jako univerzální, nadnárodní hodnotì, svou pøedstavou, e reforma musí slouit postupným zmìnám v celém tzv. socialistickém spoleèenství, protoe jinak, jen v rámci jedné malé zemì, nelze obrodit socialismus vcelku tím vím se ocitli docela bezbranní vùèi tehdejí realitì v okolních zemích. Tam vude u toti po svrení Chruèovova vedení usilovala o ukonèení nebezpeèných experimentù a my jsme chtìli, aby u nás dovolilo ten z jejich hlediska nejnebezpeènìjí. (Mlynáø, Z., Gorbaèov, M., Reformátoøi nebývají astní, cit. dílo, s. 50,51.) [138]
Reformní komunisté ve svých dodateèných hodnoceních pøipoutìli, e jejich snaha mohla samozøejmì ztroskotat i na vnitøních obtíích. Jak prohlásil Z. Hejzlar, Nikdo zcela spolehlivì neví, k jakým reakcím mùe za urèitých okolností docházet v nové strukturované spoleènosti, pøi køehkosti nìkterých jejích vazeb a pøi absenci ´demokratického tréninku´ po celá desetiletí. Pøedstavy a recepty, odvozované z minulých a cizích struktur, v debatì nechybìly a mohly se ukázat velice oidné. (Hejzlar, Z., Praské jaro 1968 a jeho odkaz. Výbìr statí a komentáøù z let 1970 -1987, Index, Köln (NSR) 1988, s. 28.) Jiná vìc je, jak podotýká, zda vechno, co se do srpna 1968 dálo, bylo v daném mocensko-politickém a mezinárodním prostoru nespornì funkèní, a co bylo eventuálním ´pøehøátím´ usnadòujícím násilný zásah zvenèí. Ani dnes si nemyslím, e takových ´pøehøátí´
bylo v tehdejím naem vývoji mnoho. V Moskvì byli ovem jiného mínìní. (Tamté, s. 122.) V roce 1970 pøipoutìl, e emancipace spoleèností evropských socialistických zemí a budoucí nové sblíení tìchto spoleèností s jinak avak také problematicky a rozpornì strukturovanou spoleèností druhé èásti Evropy, se patrnì nemohla obejít bez takového obnaení rozporù a prvních krokù k jejich pøekonání, jaké pøinesl polednový vývoj v Èeskoslovensku 1968, ani bez tak drastického obnaení dneního sovìtského hegemonismu, jaké pøinesla vojenská intervence v Èeskoslovensku. (Tamté, s. 7.)
nému i reformnímu obratu, budou høíchy sovìtského komunismu i tradic neproduktivního hluèného radikalismu pravdìpodobnì i nadále komunisty zatìovat. Dávný komunistický mesianismus nemá ádné oprávnìní, a komunistiètí renovátoøi to také uznávají. (Tamté, s. 108, podtreno MF.) Vzniká otázka, skonèil by snad Hejzlar jinak, ne dalí reformní komunisté v exilu po svém návratu a ne nakonec skonèil Gorbaèov, toti v øadách demokratických socialistù, návratem do náruèe sociálního demokratismu?
A svou pozici zavruje prohláením z roku 1982, podle ní neexistují dùkazy o tom, e by právì komunistické strany v industriálních zemích Západu byly pro nevyhnutelnou a velkou revizi cílù i prostøedkù lépe zpùsobilé ne ostatní. Spíe naopak. I kdy dojde v SSSR a ostatních socialistických zemích k touebnì oèekáva-
[139]
Vložka 5 K úloze posledního socialistického prezidenta Gustáva Husáka G. Husák reagoval na zlom v událostech zdrenlivì, ale jasnì: To, co se u nás dìlo po lednu, bylo v irokém slova smyslu revoltou proti vem tìm deformacím a pøehmatùm, proti vemu, co v lidech, v jejich svìdomí a rozumu naráelo na nepochopení nebo na odpor. lo o oèitìní mylenky, socialismu, komunismu, marxismu. lo o to, jak tyto mylenky v naich podmínkách realizovat... (Husák, G., Projev na 14. sjezdu KSS, 28. 8. 1989.) Svùj postoj náhle a pøekvapivì zmìnil a ztotonil se s oficiálním mínìním, e ve skuteènosti se formoval politický blok pravicovì revizionistických a protisocialistických sil. L. trougal je pøesvìdèen, e kdyby nedolo k okupaci a následnì ke guberniálnímu ovlivòování ès. politiky Moskvou, Brenìvem (Husák) by krok za krokem cílevìdomì uvádìl v ivot demokratické zásady ve stranì a spoleènosti. Husák byl politik, který odpovídal pokrokovým poadavkùm doby. Pochopitelnì za okupaèního reimu takovou anci nemìl. (trougal, L., cit. dílo s. 231 - 232.) Podává také svìdectví o tom, jak bezprostøednì Husák situaci v polovinì sedmdesátých let 20. století proíval. Navtívil tehdy spolu s G. Husákem [140]
ve státním sanatoriu vánì nemocného Laca Novomeského. Novomeský v krátkých struèných vìtách tichým hlasem vyjadøoval pochybnosti, zda Husák mìl pøevzít funkci, ve které je v této zemi zodpovìdný za ve. ´Nikdo v této republice s okupací nesouhlasí, co s tím chce, Gusto, vlastnì udìlat?´ tázal se Novomeský hned na zaèátku. ´Nechápu a nikdy nepochopím, co nám to´ mìl na mysli Sovìty ´udìlali´. V tomto duchu Novomeský stále pøeruovanì hovoøil, zatímco mu Husák odpovídal, vysvìtloval, uklidòoval ho, e se tu vánou situaci snaí øeit a e snad i odsunu vojsk se v krátké dobì podaøí dosáhnout. Novomeský zøetelnì unavený, ve vyslechl, ale stále tvrdil, e lidé nám nevìøí, a on má pochybnosti, zda nám v budoucnu vùbec nìkdy znovu uvìøí.... (Tamté, s. 224 - 225.) A koneènì V. Plevza, ve své knize Vzostupy a pády z roku 1991, pøináí jeho pøímé vyjádøení: Áno, komunisti narobili ve¾a chýb, hlúpostí, dopustili deformácie. To ale neznamená, e sociálne vymoenosti a socialistické mylienky a hodnoty sa tým pochovali hovorí Gustáv Husák 27. februára 1991. Napriek trpkosti, ktorú preíva, neztráca vieru, e práve o ne sa v súèasnosti zvádza zápas. Zá-
pas podobný tomu, akým prelo vo svojich dejinách kresanstvo... Po poráke, akú sme utrpeli, sa nechce uzna, e socializmus napriek vetkému odsúdeniahodnému posunul myslenie a sebavedomie prostých pracujúcich ¾udí, snail sa o ich dôstojné postavenie. (Cit. trougal. L., cit. dílo, s. 234.) K pøíbìhu jedné z ústøedních postav tehdejích dìjù, k výroèí G. Husáka (*10. 1. 1913 a +18. 11. 1991), jak napsal Pavol Janík, ktorý pri elementárnej serióznosti jednoducho nemono vynecha èi zanedba v ce¾kovej klenbe naej duchovnej, tátnej a politickej existencie. Gustáv Husák meno, ktoré málokoho nechá ¾ahostajným. Je známe, e G. Husák preiel osobným vývinom, plným prudkých zvratov a zlomových okamihov. Jeho aktivity mali vplyv na rozhodnutia, ktoré v dlhodobom èasovom horizonte urèovali podmienky ivota pre miliony ¾udí, obývajúcich strategicky dôleité územie v srdci Európy. Pohnutý údel, nabitý kontrastnými výbojmi a vyhrotenými zrákami, odzrkad¾uje drámu celej krajiny, leiacej na kontinentálnej i transkontinentálnej kriovatke geopolitických a ve¾mocenských záujmov. Je celkom nepochybné, e popri defektoch a deformáciách, ktoré kruto postihli i G. Husáka a na ktorých sa i sám paradoxne podie¾al,
bol tento úsek dejín pre Slovensko aj obdobím nevedného kultúrneho a civilizaèného vzostupu. Ak nijaký iný európsky národ nezaznamenal v 20. storoèí väèí vývinový pokrok ako Slováci, tak je zrejmé, e sa na tomto rozvoji nepodie¾alo len 20 rokov prvej ÈSR, ale e ide predovetkým o výsledky dosiahnuté v rozpätí nasledujúcich desaroèí spoloèenského vývoja... Slovensko by si zaslúilo neskreslené dejiny ia¾, aj s tragickými momentmi, pod ktoré sa celé desaroèia podpisovala politika bliích i vzdialenejích, regionálnych i svetových mocenských centier. Gabriela Rothmayerová ve svém interview s Jánem Èarnogurským (Sto rokov samoty (a desa samotky) Gustáva Husáka), zachytila jeho postøehy. Myslím si, e historici sú pod tlakom politickej korektnosti, ktorá vyaduje nadávanie na Husáka. A keïe ja som slobodný od kadej politickej korektnosti vdy a vade, mòa sa to netýka. Prejde èas a zbabelí historici a zbabelí politici tu u nebudú. Potom niekto objektívne povie, e tento mu bol spolu so túrovcami a tefánikom najvýznamnejím slovenským politikom. A je mi jedno, èo si o mne myslíte, dodá hneï akoby v predtuche moného útoku. Tam sme to dopracovali, dodává Rothmayerová. [141]
Význam Praského jara nelze podceòovat. Nebylo jen bojem o moc uvnitø KSÈ, èi o to, aby situace nevyuily pravicové a antisocialistické síly, se snahou dosáhnout odvety a o její naruení opozièními silami. Masovì se dìní úèastnilo obyvatelstvo, bylo provázeno znaèným spoleèenským pohybem. Budilo nadìje na spojení oceòovaných sociálních jistot s irokou a respektovanou úèastí na správì spoleèenských záleitostí. Mohlo být poèátkem skuteèné obrody spoleèenské tvoøivosti v duchu pùvodního odkazu klasikù. Dùsledky oku vak byly neblahé. Po krátkém období jistého oèekávání, e po uklidnìní situace se strana v nových podmínkách navrátí k úspìné pováleèné strategii a s lidovým hnutím za obrodu socialismu prosadí nový poèátek, následovala tím hlubí deziluze.249 c) 1969-1989 V tomto období dochází nejen k obnovì, ale k upevnìní dosavadních zastaralých politických a ekonomických koncepcí. Ve spoleèenské atmosféøe pøevládla rezignace, vude se íøila edivá prùmìrnost. Takové nálady zasáhly i nemálo stranických organizací.250 Sovìtský model 249 Materiál k XVIII. sjezdu KSÈ klade otázku, zda byl v této situaci uskuteènitelný kompromis, se závìrem, e jestlie by se uskuteènila ´revoluce shora´, byla by do znaèné míry zajitìna kontinuita celospoleèenského vývoje a v ní by jistì spoèívala i celá dalí specifika èeskoslovenského vývoje. (Historické koøeny zápasu o novou levicovou stranu. Materiál k XVIII. sjezdu KSÈ, s. 16.) 250 Ve výzkumu z kvìtna 1989 50 % dotázaných tehdy odpovídalo, e v roce 1968 nelo o pokus zlikvidovat socialismus. Tento názor zastávalo 43 % èlenù komunistické strany. 54 % respondentù tvrdilo, e vstup vojsk Varavské smlouvy nebyl nutný. Tento názor zastávala i polovina èlenské základny komunistické strany! Nespravedlnost normalizaèních procesù pociovalo jetì více lidí. Pùl roku pøed sametovou revolucí 66 % dotázaných tvrdilo, e se po srpnu 1968 øadì lidí neprávem ublíilo. To byl i názor plných 60 % èlenù komunistické strany. (Krejèí, O., Proè to prasklo. Hovory o demokracii a sametové revoluci. Trio, Praha 1991, s. 16, podtreno MF.) Vstup vojsk pìti státù Varavské smlouvy odmítlo podle prùzkumù v té dobì (øíjen 1968) 90 % obèanù a více ne 80 % èlenù KSÈ. Ze strany bylo pro èinnost, povaovanou tehdy za nesluèitelnou s èlenstvím ve stranì, vylouèeno nìkolik desítek tisíc (kolem 40 000) èlenù, pro dlouhodobou, rùznì motivovanou pasivitu pak dalích nìkolik set tisíc (celkem na 400 000 èlenù). Dolo k dlouhodobému rozdìlení spoleènosti a KSÈ. Strana se pøipravila o významnou èást svého intelektuálního potenciálu a desetitisíce èestných komunistù. Dùsledkem otøesù byl opìtný nárùst politické pasivity. Zmìnu nálady dokládá pøi svých návtìvách v organizacích i L. trougal, který pøejímá i spoluodpovìdnost za osudy èetných vìdeckých osobností i èelných pøedstavitelù ès. prùmyslu po neastných provìrkách. (trougal., L., cit. dílo, s. 216, 218.)
[142]
socialismu v èeskoslovenské verzi od této doby zøetelnì a trvale ztrácel podporu obyvatelstva tentokráte i s podtextem motivace národní suverenitou a nakonec padl pod politickým tlakem veøejnosti. Konzervativní politika staronového vedení KSÈ nebyla schopna èelit narùstající spoleèenské krizi, sama ji naopak podnìcovala.251 Strana jako celek byla postupnì vnímána jako síla, která obnovení spoleèenské dynamiky svou nedùslednou a váhavou politikou brání. Situace v ekonomice Poráka Praského jara 1968 znamenala ústup od dalích snah o ekonomickou reformu a vrátila øízení ekonomiky rezolutnì zpátky k centrálnì administrativnímu øízení. Mocenskými pákami tak bylo v 5. pìtiletce (1971-1975) pøi extenzivním hospodáøském vývoji dosaeno posledního vzepìtí. V 70. letech minulého století jetì vzrùstal uitý národní dùchod v prùmìru o 4,4 % roènì, osobní spotøeba vak ji jen o 3,2 %. Svìtová ekonomika u byla jinde. Pomalu se prosazující vìdeckotechnickou revoluci urychlily ropné oky z roku 1973 a 1974. Informatika, nové výrobní technologie a nové druhy materiálù mìnily s neèekanou úèinností charakter výroby a zvyovaly její produktivitu. Nejvyí stranická místa byla na dùleitost vìdecko-technického rozvoje dlouhodobì z vìdecké fronty upozoròována a sama k pøechodu k intenzivnímu vývoji vyzývala.252 Zkostnatìlý øídicí systém vak tuto mylenku prakticky nepøijal. Skuteènost, e jsme byli po desetiletí ze 251 Výzkumy z té doby hovoøí jednoznaènì. Plných 58 % dotázaných se v kvìtnu 1989 domnívalo, e lidé, kteøí øídí pøestavbu naí spoleènosti, nejsou zárukou její úspìné realizace. Dùvìru mìli vedoucí pøedstavitelé jen u 24 % dotázaných. O hloubce tehdejí krize komunistické strany svìdèí i fakt, e tuto nedùvìru ke stranickému a státnímu vedení mìlo 57 % èlenù KSÈ a 52 % funkcionáøù této strany. Názor, e by levici nejvíce napomohly kádrové zmìny ve vrcholných orgánech, v Praze zastávalo plných 93 % dotázaných. (Krejèí, O., Proè to prasklo. Hovory o demokracii a sametové revoluci, cit. kníka, s. 32, 59.) Ve svém projevu ze záøí 1970 se Z. Hejzlar nemýlil: Protoe vak ádný ze základních rozporù èeskoslovenské spoleènosti nebyl a nebude rozøeen a protoe hlubí identifikace vìtiny spoleènosti s normalizaèním reimem bude po tubách a zkuenostech roku 1968 sotva moná, bude se krize prodluovat a reprodukovat... (Hejzlar, Z., cit. sborník, s. 8.) 252 Na XIV. sjezdu KSÈ v r. 1971 pak bylo výslovnì uvedeno, e
plné vyuití moností vìdecko-technického pokroku se stává jedinou monou alternativou dalího rozvoje naí socialistické ekonomiky.
[143]
subjektivních i objektivních dùvodù oddìleni od svìtového vìdeckotechnického pokroku, byla po léta zakrývána monostmi extenzivního rozvoje v rámci RVHP. Nástup vìdecko-technické revoluce nai ekonomiku minul a zpoïování za jejím vývojem se stalo dramatickým. Od poloviny 70. let 20. století zaèíná období soustavného zvolòování tempa hospodáøského rozvoje. Prùmìrné roèní tempo rùstu vytvoøeného národního dùchodu na obyvatele se sníilo v desetiletí 1979-1988 na 2 %, tempo rùstu uitého národního dùchodu na 1,1 %.253 Obdobný pokles zaznamenala spoleèenská produktivita práce. Osobní spotøeba obyvatelstva se v posledním desetiletí pøedlistopadové éry zvyovala prùmìrnì pouze o 1 % roènì, rùst reálných mezd èinil ve stejném období pouze 0,2 % roènì. Poklesl i objem bytové výstavby a dalí ukazatele ivotní úrovnì. Mezera mezi ÈSSR a vyspìlými kapitalistickými zemìmi se zaèala viditelnì zvìtovat. Poslední pokus èelit tomuto vývoji ekonomickou reformou, radikálnìji koncipovanou a nespokojující se pouze s tradièním zdokonalováním a urychlováním v rámci podstatnì nezmìnìného systému, byl zahájen v roce 1987. Pøiel u pozdì a listopadové události jej neumonily dokonèit.254 Listopadový pøevrat Pøevrat, k nìmu dolo v listopadu 1989, a k nìmu zavdal bezprostøední podnìt støet sloek Veøejné bezpeènosti se studentskými demonstranty na Národní tøídì v Praze, byl výsledkem konzervativní politiky normalizace, rychle zostøující øadu dlouhodobì se projevujících rozporù. Jejich dosahu a naléhavosti øeení si byla znepokojená veøejnost vìdoma a dávala to otevøenì najevo. Pùvodní pozitivní obraz KSÈ v jejích oèích se znaènì zmìnil, snaha získat pro práci v jejích øadách nejlepí pracovníky nebo osobnosti z oblasti vìdy a kultury, byla stále èastìji neúspìná. Znaènì znepokojena byla i velká èást politického a ideologického aparátu strany, v nìm vládla znaènì kritická atmosféra. Za minimální rùst národního dùchodu, nutný k udrení ivotní úrovnì na stejné úrovni se vzhledem k pøírùstku obyvatelstva v tehdejí dobì povaovalo 3,5 %. 254 Jak uvádí V. Prùcha se svým kolektivem, v prùbìhu osmé pìtiletky (1986 1990) i v dalích deseti letech mìl vytvoøený národní dùchod rùst podle prognózy o 3,5 % roènì, tedy rychleji ne v letech 1981 - 85 (skuteèný rùst dosahoval v letech 1986-89 roènì 2,2 %)... (Prùcha, V., cit. dílo, s. 691.) 253
[144]
Stranické vedení se v událostech nedokázalo vùbec orientovat a chovalo se zcela bezradnì. Pøipomeòme opìt svìdectví L. trougala: Z referátu pøedneseného na zasedání ÚV KSÈ v listopadu 1989 vyplývalo, e vedení vùbec nepochopilo, jaká je situace v zemi, nato co je tøeba uèinit, jaké varianty pøicházejí v úvahu. Dodnes plnì nechápu, jak k takovému závanému selhání vedení vùbec mohlo dojít.255
Kolaps Program perestrojky a glasnosti, který podle mínìní È. Císaøe oèividnì pøipomínal mnohé rysy naeho Akèního programu roku 1968, pøiel... opodìnì a posléze ztroskotal na odporu demoralizované byrokracie a znehybnìlé spoleènosti.256 K pøípravì podmínek, které by pøevrat umonily, získala politika zatlaèování komunismu v propagandisticky pùsobivém podání obèanských a lidských práv a svobod nový úèinný nástroj politicko-ideového pùsobení a tlaku.257 Na základì tzv. III. èásti aktu z Helsinek zaloila skupina kritikù reimu, z velké èásti z bývalých proreformních èlenù KSÈ, 7. ledna 1977 Chartu 77. Výbuch aktivity lidových mas byl ivelný, zúèastnily se ho rùzné spoleèenské skupiny s nejrùznìjí politickou orientací. Rozpor mezi proklamovanými hodnotami a skuteèností, blokování aktivity a iniciativy lidí, obtíe pøi prosazování vlastních názorù a uplatòování kritických stanovisek i nemravná dvojakost v chování, spolu s pocitem bezvýchodnosti a ztrátou perspektivy, se dotýkaly mnoha skupin a vrstev lidí. Vystoupila i èást dìlnických kolektivù. Nejvíce vak zaèínala být nespokojena mladá generace. V protestních akcích vzrùstal vliv studentské a uèòovské mládee, mj. i díky jejich schopnosti rychle si osvo255 trougal, L., cit. dílo, s. 266. Je to kruté, ale je to historická pravda. Zklamali vùdci, zklamali vedoucí èinitelé stran a vlád. Nepøijali vèas, ve vhodné dobì, pomìrnì zdárnì prodiskutované návrhy na systémové zmìny. Události se svou zákonitou logikou probíhaly ji bez jejich vlivu pøesnìji øeèeno i zásluhou jejich pasivity. Poslední slovo nech je mi prominuto sám vak jsem toto nucen, i kdy ne plnì subjektivnì, tak objektivnì pøijmout. (Tamté, s. 10.) 256 È. Císaø, Haló noviny, 14. 1. 2008. 257 1. srpna 1975 byl v Helsinkách podepsán Závìreèný akt Konference o bezpeènosti a spolupráci v Evropì, s významnou III. èástí aktu o dodrování lidských práv.
[145]
jit nosná hesla a zorganizovat se k akci. Aktivní úlohu hráli i pracovníci z oblasti umìní, vìdy a informací, ale také ze slueb a obchodu. Mnozí si tak hledali cestu k legalizaci výtìkù ze stínové ekonomiky, ale pøedevím si hodlali uvolnit ruce k volnému podnikání. Zèásti z nutnosti, zèásti podnìcováni svým vlastním zájmem, pøeli na stranu kapitalismu a vytvoøili jádro obnovované buroazie i rùzní èinitelé státního i stranického aparátu, kteøí pro to mìli ve svém dosavadním postavení výhodné pøedpoklady.258 Souèasnì se aktivizovala a ke spoleèným akcím spojovala rùzná disidentská uskupení, pøicházející s drtivými odsudky totalitního zpùsobu vlády, který je nejvlastnìjí pøíèinou... krize,259 a která postupnì vystoupení veøejnosti podchycovala. Stále vìtí aktivitu vyvíjely vyhranìnì protikomunistické opozièní struktury, morálnì-politicky a finanènì podporované ze zahranièí.260 Vývoj znaènì ovlivnila a urychlila mocenská dohoda mezi pøedstaviteli dosud ostøe se støetajících táborù, podle ní sovìtská strana souhlasila uvolnit své vztahy vùèi spojencùm a pøenechat øeení jejich probléHeller, J., Neuil, F., Potøeba nové ideologické linie strany, podklad (rukopis). V manifestu Hnutí za obèanskou svobodu (HOS) Demokracii pro vechny z 15. øíjna 1988, který podepsalo na 126 pøedních disidentù, byly v úvodu shromádìny vechny zásadní výhrady: Výsledná bilance sedmdesátileté existence èeskoslovenského státu není radostná. ijeme v dobì hlubokého mravního úpadku celé spoleènosti, ijeme v nedemokratických pomìrech, v pomìrech omezené národní a státní suverenity; upadáme hospodáøsky a technologicky; tvùrèí potenciál spoleènosti je trvale duen centrální manipulací; ivotní prostøedí je u nás stále odpudivìjí; pøísluníci nových a nových generací opoutìjí znechuceni svou vlast; nae zemì, kdysi jedna z nejvyspìlejích v Evropì, klesá dnes mezi nejzaostalejí. (Cit. dokument, s.8.) 260 Autoøi, kryjící se v roce 1991 jetì pod pseudonymem Jaroslav Vozka, k tomu poznamenávali: Chartisté a undergroundová opozice skuteènì není hrdinou, který zorganizoval vystoupení hluboce znepokojených a zdrující taktikou rùzných èinitelù oligarchické skupiny podrádìných, i kdy dosud mlèících lidí. Pohyby jejich mas byly spíe samovolné, èekalo se na impulsy. Ani opozice vak nepøedpokládala, e se její akce setkají s rozsáhlejí odezvou. Sama byla okována a ohromena pøívalem desetitisícù do ulic a námìstí. Nezaváhala vak potom ani na chvíli, aby moc leící na ulici (podle slov Z. Mlynáøe) sebrala a vyuila. Plody pøezrálé nespokojenosti jí spadly do klína tak neoèekávanì, e se ze oku a extáze vlastnì ji nevymanila. Trvale jí chybìla a chybí zkuenost z bìné, kadodenní politické pøípravné práce mezi lidmi, z ní roste politická kultura skuteèných revolucionáøù... Apelují na trpìlivost a shovívavost spoluobèanù. Této ctnosti se lidé uèili dlouho a jetì jim z ní zbytky zùstaly. Narostla vak i jejich ostraitost vùèi tìm, kdo se o ni ucházejí a vùèi pokusùm ji zneuít. (Vozka, J., Co se dìje v Èeskoslovensku? Pohled z levé strany. SAKKO, Praha 1990, s. 8.) 258
259
[146]
mù zcela v jejich rukou. Jinými slovy, sáhla k volbì, která byla pouze rubem mocenskému zásahu v roce 1968: ponechala své spojence na holièkách. Východisko z krize nalezla v postupu, který byl prakticky kapitulací pøed kapitalismem. (Obdobnì ostatnì jednala jen o nìkolik málo let pozdìji ve své vlastní zemi.)261 Pøeváná vìtina komunistù kritický vztah k váným selháním svého stranického a státního vedení s protestujícími sdílela, mnozí se úèastnili protestù. (Nìkteøí dokonce na rùzných místech zasáhli proti neuváeným, by jen okrajovì se projevujícím tendencím nasadit proti lidem mocenské prostøedky armády a lidových milicí.) Rychlým vývojem událostí vak byli pøekvapeni i zaskoèeni, take nedokázali èelit tendencím vedení pøevratu obrátit vystoupení lidí nejen proti vládnoucí garnituøe, ale proti spoleèenskému systému, hodnotám a ideálùm socialismu. Vedení strany jednalo zcela chaoticky a rychle na jakýkoli pokus o ovlivnìní událostí zcela rezignovalo. Svou desítky let demonstrovanou neschopnost zavrilo útìkem od moci a zèásti i poskytnutím úsluh tìm, kteøí ji pohozenou na ulici prostì sebrali.262 Velmi rychle se prosadil reakèní proud, který zaèal s pomocí expertù ze Západu organizovat restauraci kapitalistických pomìrù v zemi, 261 K osobnosti M. S. Gorbaèova vyla v Èeské republice kniha (Satan na trùnì, Orego 1996), její autor, píící pod pseudonymem Jakur Èeslav nepøipisuje vinu za zhroucení, pøesnìji øeèeno za umìlou likvidaci socialismu, jak se tak èasto dìje, témìø výhradnì jemu samotnému, pøièem, jak píe, se èasto opomíjí, e k nìmu dolo v nelítostném boji s kapitalismem. (Cit. kniha, s. 3.) Rùzní pøední politikové tehdejí KSÈ (ovem nejen oni) si s jeho èiny dosud nevìdí rady. L. trougal, kterého lze brát jako povolaného hovoøit za kritickou èást pøedlistopadového vedení KSÈ, pøiznává, e Gorbaèov, to je téma, o kterém nerad píu, nerad diskutuji, ponìvad mu stále nerozumím. Nechápu, o co usiloval, nevím, jakou koncepci pøedstavil, kdy se náhle ocitl na piedestalu významné svìtové velmoci... dal najevo, e by mìlo dojít ke zmìnám v politice jednotlivých zemí. Jak si ty zmìny ale pøedstavoval, zùstalo nevysloveno. A pøitom jen takové zmìny mohly ovlivnit ostatní státy spoleèenství. Skuteènost, e jeho politika vedla k ivelnému rozpadu SSSR, k jevu, který nemá v moderních dìjinách obdobu, k nejvìtí politické ostudì v této historické etapì, mu pøipisují na vrub. (trougal, L., cit. dílo, s. 274, 282, 284 - 285.) 262 Jak píí J. Heller s F. Neuilem, naplnily se Leninovy podmínky pro situaci zmìny: privilegované vládnoucí vrstvy nemohly vládnout postaru, neprivilegované se nechtìly nechat ovládat. Situaci zhorilo mocenské hateøení ve vládnoucí politické pièce a dopad mezinárodních vazeb celé soustavy. Politická elita, která nemìla podporu lidových mas, nebyla s to zmìnit zabìhnuté formy jednání a mylení øídícího aparátu jako celku. (Návrh základní logiky alternativní ideologie pro potøeby KSÈM v souèasné etapì, rukopis.)
[147]
s cílem dosáhnout koneckoncù likvidace komunistické strany a socialistických vymoeností v zemi. Vyuil k tomu mohutného propagandistického nástupu, který bìhem mìsícù dosáhl vyuitím zkuených zahranièních profesionálù znaèné dezorientace vìtiny pracujících.263 Na cestì k socialismu se lidé zastavili pøed pøekákami, které se zdály být nepøekonatelné. Po krátkém zaváhání, kterou cestou se vydat, se rozhodli pro usilovný pochod zpátky, který se nakonec zmìnil v úprk. Nazývat toto dìní revolucí je vrcholem ironie a fale. Na jejím produktu není sametového nic, výsledkem je jen obyèejný kapitalismus, který vak mezitím zdrsnìl nástupem globální superburoazie, za vydatné pomoci neoliberální ideologie a politiky.264 Bezprostøední vývoj po pøevratu byl ve znamení rozpakù a jistého vystøízlivìní. V. Havel v projevu k 1. výroèí 17. listopadu øekl: ... uply263 Charakteristické pro rychlé zmìny ve veøejném mínìní jsou údaje, které uvádí Oskar Krejèí (jeho kníka pøináí podobných cenných svìdectví celou øadu): Nesporným faktem je, e tehdy pouze 3 % respondentù dávala pøednost kapitalismu. Obdobné výsledky byly zaznamenány jetì v prosinci, pouze 4 % z pøívrencù socialismu se pøesunulo ve prospìch tøetí cesty pøitom pro socialismus se vyslovilo 31 % dotázaných z øad èlenù Obèanského fóra a Veøejnosti proti násilí, 66 % èlenù KSÈ a na 50 % z ostatních obèanù. Zaèátkem jara 1990 vak ji jen pøiblinì 14 % dotázaných uvádìlo, e nadále vìøí v ideály socialismu. 30 % odpovídalo, e vìøilo a ji nevìøí, 51 % tvrdilo, e nikdy v ideály socialismu nevìøilo a necelých 6 % dotázaných uvádìlo, e zaèíná v ideály socialismu vìøit. (Krejèí, O., Proè to prasklo. Hovory o demokracii a sametové revoluci. Trio, Praha 1991, s. 48.) 264 Skupina 18 pøedních ekonomù z EÚ ÈSAV, Prognostického ústavu ÈSAV, z VE i Ústavu státu a práva ÈSAV, v souvislosti se svou Zprávou o stavu národního hospodáøství a monostech jeho nápravy (Èeskoslovensko na rozcestí, Lidové noviny, Praha 1990), po velmi kritickém soudu o stavu èeskoslovenské ekonomiky, mj. uvedla: Pøipomeòme si, jaké dùvody kdysi vedly k úvahám o potøebì zruit kapitalistický výrobní zpùsob. Byly dvojího druhu. Na jedné stranì se tvrdilo, e jde o systém, který se vyèerpal, který není s to plnì vyuít výhod spoleèenské dìlby práce a racionální organizace výrobního procesu a je do znaèné míry høíèkou slepých trních dìjù. Na druhé stranì se dokládalo, e jde o nespravedlivý systém, v nìm jsou vytvoøené statky rozdìlovány nikoliv na základì zásluh a vynaloeného úsilí jedince, nýbr na základì výe jeho kapitálu èili na základì soukromého vlastnictví. Logicky z toho vyplývala smutná perspektiva dalího prohlubování sociální nerovnosti, zbídaèování významné èásti obyvatelstva, omezení monosti rozvoje lidské osobnosti apod. Recept k pøekonání tìchto nedostatkù vedl ke zruení soukromého vlastnictví a zøízení socialistického ekonomického øádu. (Èeskoslovensko na rozcestí, cit. stanovisko, s. 11.) Byly tyto dùvody na místì èi nikoliv? Odpovìdí je tøiadvacetileté fungování restaurovaného systému v Èeské republice, které vybízí ke srovnávání. To by vak u byla jiná a ovem velmi potøebná analýza.
[148]
nul rok. A my tu vichni dnes stojíme trochu rozpaèitì. Víme velmi dobøe, co vechno je jetì tøeba vykonat, a klademe si otázku, proè nám jde spoleèné dílo tak tìce, zda jsme podcenili dìdictví starého reimu èi pøecenili sebe samé; zda nám spoleènou práci nìkdo zámìrnì zdruje a kazí, anebo zda si ji kazíme sami.265 Neodpovìdìl snad vývoj v posledních tøiadvaceti letech na tyto otázky dostateènì? Nejen to, provìøil i samotné kladení otázek a smysl pravdoláskových deklarací. Odpovìdi se Havlovi ostatnì dostalo vzápìtí od protivníkù, kryjících se pod pseudonymem Jaroslav Vozka, kteøí poukázali ji tehdy na to, e polistopadový reim se vzdal hledání a pøíli brzy. Nenavazuje citlivìji ani na rùzné vývojové trendy v souèasné Evropì, ani se nepokouí s vìtím nadhledem prozkoumat dosavadní vývoj v zemi. Nehledá pùvodní øeení. Spíe se obrací k minulosti: v hospodáøství k autentickým, dnes ji v øadì evropských zemí znaènì modifikovaným formám kapitalismu; v politice k parlamentarismu a státu, který se pøíliné sociální zátìe vìdomì zbavuje; v ideologii k èistému nebo spíe ´hrubému´ liberalismu, ale také k antikomunismu i antisocialismu a obecnìji k filozofickému idealismu a náboenství.266 Pøedbìnì tedy mùeme konstatovat, e hlavní pøíèinou zhroucení systému byly jeho vnitøní, zejména ekonomické, systémové vady, okolnost, e vedoucí politický subjekt nebyl na úrovni úkolù a odpovìdnosti, kterou pøevzal. Nedokázal udret základní strategickou linii nasazenou ji na poèátku v národní a demokratické revoluci, vèas pøedcházet vzniku rozporù na cestì k socialismu a vyrovnávat se s trvalým a nakonec i vystupòovaným tlakem sdruených sil kapitalistického protivníka.
265 Havel, V., Vìøím v rozum a toleranci, Lidové noviny 19. listopadu 1990. Ve svém vystoupení se znepokojenì ptá: Co jsme opravdu národem, který dovede probudit k ivotu své dobré vlastnosti vdycky jen jednou za dvacet let a jenom na pár mìsícù? Co jsme opravdu národem, který se dokáe jen mlèky podrobovat, a kdy pohár nakonec pøeteèe, pøedhánìt se naopak jenom v siláckých øeèech a vzájemném obviòování? 266 Vozka, J., cit. dílo, s. 4.
[149]
6. Rekapitulace výsledků postupu po cestě k socialismu v Československu267 a) Vymoenosti vývoje a tvaru socialismu Období let 1948-1989 se stalo pøes vechny problémy ekonomicky velmi dynamickým a z hlediska vech stránek spoleèenského ivota celkovì (i ve srovnání se souèasnou situací) nejlepím obdobím v historii Èeskoslovenska. Lidé nesledovali jen úzké, sobecké cíle, ale mìli smysl pro svou odpovìdnost za spoleèné zájmy, za èinnost a práci ku prospìchu celé spoleènosti. KSÈ, která ve svobodných volbách získala monost prosazovat svou politickou strategii, uèinila vechny nezbytné kroky k její realizaci. Vytyèila strategický cíl a ukázala prostøedky k jeho dosaení: prosadila pøevod moci z rukou pøedstavitelù kapitálu do rukou pøedstavitelù práce a umonila tak øeit tento klíèový rozpor spoleèenského procesu. Mobilizovala k úèasti na výstavbì nejen dìlnickou tøídu, ale v Národní frontì, za úèasti dalích politických stran a spoleèenských organizací vechen lid; prosazovala nové formy spravedlivé distribuce materiálních a duchovních hodnot. Na tomto základì pak usilovala o sladìní skupinových a individuálních zájmù s rozhodujícím zájmem celospoleèenským, které zakládalo monost sjednoceného a dynamického postupu. Socialistický stát pøevzal odpovìdnost nejen za výivu a prosperitu svých obèanù, ale vtahoval je do vlastnických vztahù, pøedával do jejich rukou spoluodpovìdnost za produkci a rozdílení vech statkù. Touto cestou poskytoval vem lidem rovné pøíleitosti a mobilizoval celou spoleènost k úèasti na výstavbì. Pozitivnì oceòované stránky fungování mìly svùj rub, byly doprovázeny problémy a vyvolávaly i jiné ne oèekávané výsledky. Na nì a na nìkteré jejich hlavní pøíèiny jsme v celém rozboru poukazovali pøedevím. 267 Pøi zpracování této kapitoly byly vyuity kromì v textu citovaných podkladù také práce: Kojzar, J., Léta po devátém (Pokus o zhodnocení), 95 an., Marek, J., Megalomanie minulého reimu?, s. 102 a Od XX. sjezdu KSSS po rok 1968 (Z tezí k devadesátému výroèí zaloení KSÈ), s. 115 an.; Sborník Devadesátiletá cesta, cit. kniha).
[150]
Komunisté se pøed obèany ucházeli o moc v otevøené soutìi politických sil, ve které se ctí obstáli v tìké zkouce, kterou pro vechny byla váleèná zkuenost a okupace zemì. Provádìli politiku, která vystihovala pøání a tuby lidí, pøedloili jasný, ucelený program dalího postupu. Lidé odmítali návrat do pomìrù první republiky: do doby nezamìstnanosti, støelby do demonstrantù (pøi demonstracích za práci a chléb bylo zastøeleno 147 osob), hladu, bydlení ve skalách, bídy mnohých. Zaujala je mylenka zásadní spoleèenské zmìny. Byla oceòována úloha komunistù v boji proti faismu (bojovali na vech frontách druhé svìtové války, pokud jde o èeské zemì, na 25 000 jich poloilo své ivoty asi polovina ze stavu pøed válkou). Se sympatií pøijímala velká vìtina národa trestání kolaborantù a odsun sudetských Nìmcù, který mj. umonil pøedání pùdy bezzemkùm. Projevil se vliv osvoboditelské úlohy Sovìtského svazu, dolo k nesmírnému vzestupu jeho prestie. Øady podporovatelù politiky KSÈ a jejího èlenstva rychle rostly. Významnou v tomto smìru byla okolnost, e mìla podporu pøedních èinitelù kultury. KSÈ tak mìla i nespornou kulturní hegemonii. Úspìný byl apel na jednotný postup. Ve sjednocených odborech a dalích spoleèenských organizacích vznikla významná platforma na mobilizaci k její podpoøe a prosazování. Obnova a výstavba zemì Socialisticky orientované Èeskoslovensko nabídlo vem svým obèanùm anci stát se reálným spolutvùrcem a spoluvlastníkem vekerého bohatství zemì. Mohli se úèastnit na øeení problémù, které zanechalo pøedchozí spoleèenské uspoøádání i na øeení, èi spíe pøedcházení rozporù, které ve spoleènosti mohly novì vznikat. Ke vzniku takových podmínek byly pøijímány odpovídající kroky. Hlavní dùraz byl poloen na harmonický, vyrovnaný rozvoj celé zemì. Byly odstranìny hluboké sociální rozdíly a extrémní chudoba. Dolo k povznesení Slovenska, které rychle dohánìlo a v lecèems i pøedehnalo èeské zemì. Stalo se prùmyslovou zemí. Industrializace Slovenska odstranila zaostalost a bídu na východním Slovensku, na Oravì a v Pohroní. [151]
Vložka 6 Vývoj na Slovensku Podíl Slovenska na obyvatelstvu ÈSR èinil v roce 1948 27,9 %, v roce 1988 33,6 %; vybavenost výrobními fondy 18,9 % a 31,4 % a na osobní spotøebì se podílelo 22,8 % a 31,4 %. Vývoj podílu Slovenska na vývoji ÈSSR Poèet obyvatel (v tis.): ÈSSR v roce 1948 12 339, v roce 1988 15 607; podíl Slovenska 3 446 a 5 251 (v procentech 27,9 % a 33,6 %). Vybavení základními výrobními fondy (v mld. Kès): ÈSSR v roce 1948 334,7 a v roce 1988 2547,3 a Slovenska v roce 1948 63,3 a v roce 1988 791,9 (v procentech 18,9 % a 31,1 %). Osobní spotøeba (v mld Kès): ÈSSR v roce 1948 54,2 a v roce 1988 252,9, Slovensko v roce 1948 12,4 a v roce 1988 79,4 (v procentech 22,8 % a 31,4 %). Prùmìrná mìsíèní mzda (v Kès): ÈSSR v roce 1948 834 a v roce 1988 3069, Slovensko v roce 1948 764 a v roce 1988 3024 (v procentech 91,6 % a 98,4 %). (Kolektiv autorù, Pravda o minulosti a souèasnosti. Futura, Praha 2004, s. 46; rozvrení tabulky upraveno MF.) Podíl Slovenska na celostátních úhrnech obyvatelstva a makroekonomických ukazatelù v letech 1948-1989 (v %) Ukazatel 1948 1989 Obyvatelstvo 29,7 33,7 Pracovní síly 27,5 31,6 a) Vytvoøený národní dùchod 19,2 30,9 Uitý národní dùchod 21,5 32,0 Hrubá prùmyslová výroba 13,5 30,0 b Hrubá zemìdìlská výroba 29,3 32,3 c) Maloobchodní obrat 19,8 31,1 Osobní spotøeba 23,9 31,8 Hmotné náklady nevýr. odvìtví 18,6 30,2 a) Bez zahranièního obchodu; b) Rok 1948 a pìtileté prùmìry konèící uvedenými léty; c) Rok 1949 (Podle Prùcha, V., a kol., Hospodáøské a sociální dìjiny Èeskoslovenska 1918-1992. 2. díl. Nakl. Doplnìk, Brno 2009, s. 695, tab. upravena MF) [152]
*** Na poèátku pováleèné výstavby zemì mìlo Èeskoslovensko souhrnný majetek ve výi odpovídající 400 mld. Kès. Jak podotýká Frantiek Nevaøil, samozøejmì bez hodnoty pozemkù, kulturního a historického dìdictví (památek i jejich mobiliáøe) a armádní výzbroje. Podle jeho závìrù vzrostl do roku 1989 tento majetek èili národní jmìní na zhruba 3 biliony Kè, tedy více ne 7,5krát - podle jiných údajù 7,2krát (z toho v Èeské republice 5,8krát a na Slovensku 11,4krát), a to pøi pìtinásobném zvýení úrovnì osobní spotøeby obyvatelstva (ve srovnatelných cenách r. 1989 a po odpoètu opotøebení výrobních fondù).268 Na veøejnoprávní (státní a komunální) vlastnictví z toho v roce 1947 pøipadalo zhruba 55 58 %, v roce 1989 65-70 %. (Zbytek byl drustevním a hlavnì osobním majetkem vìtinou lo o soukromé domy). 269
Dynamika rùstu Prùmìrné tempo roèního rùstu v % vytvoøeného národního dùchodu bylo v období 1950-59 7,8 % a v roce 1980-89 1,0, %, uitého dùchodu 7,5 % a 1,5 % a osobní spotøeby 5,3 % a 3,2 %.270
268 Jak dodává F. Nevaøil, k tomu by bylo tøeba jetì pøipoèíst dalích asi za 200 mld. armádní výzbroje (vèetnì více ne 400 bojových letadel). To ve dohromady vyjadøovalo skuteèný fyzický rùst a stav celkového národního majetku, reálnì existující a vyuívané stavby, budovy, stroje a zaøízení. (Nevaøil, F., Hospodaøení zloèinných komunistù, Nevaøil, F., blisty.cz/art/48053.html.) 269 Tamté. V Pamìtech L. trougala je toto hodnocení jetì úplnìjí: Koncem roku 1948 bylo v ÈSR celkem 757 miliard Kès základních prostøedkù vèetnì zásob a nedokonèené výstavby (od výroby po osobní vlastnictví, pøi opotøebení o polovinu níe) pak zhruba 400 miliard tehdejích korun. Koncem roku 1989 mìla ÈSSR, vèetnì nedokonèené výstavby a zásob, základní prostøedky v celkové hodnotì 5 178 miliard Kès. Majetek tedy vzrostl 6,8krát (pøi odeètení opotøebení ¨zhruba o 50 % = okolo 3 biliónù, tedy dokonce více ne 7,5krát Z toho 65 a 70 % bylo ve spoleèenském státním a komunálním vlastnictví, zbytek pøevánì v osobním (hlavnì rodinné domy) a zèásti v drustevním vlastnictví. (trougal, L., cit. dílo, s. 302.) 270 Vìrteláø, V. a kol, Èeskoslovenská ekonomika vèera a dnes (1918-1992). Nakl. FUTURA Praha 1992, s. 27.
[153]
Souhrnný ukazatel hospodáøského rùstu, spoleèenský produkt, se v socialistickém Èeskoslovensku v letech 1950-1989 zvýil 6,51krát.271 Prùmìrný roèní rùst vytvoøeného národního dùchodu v uvedených letech èinil zhruba 4,5 %, tj. více ne v hospodáøsky vyspìlých kapitalistických zemích za stejné období. Zahranièní zdroje rùstu ès. ekonomiky v r. 1989 dosahovaly výe pouhých 8,69 mld. dol. Ke zpomalení rùstu HDP (resp. národního dùchodu) docházelo od období 1961-73 do období 1980-87.272 Vcelku lze konstatovat, e Èeskoslovensko bylo do 80. let minulého století na nií ekonomické úrovni ne øada vyspìlých prùmyslových zemí, ale udrovalo s nimi krok. V osmdesátých letech jetì HDP rostl, ale pomalejím tempem ne ve 24 nejvyspìlejích zemích svìta, sdruených v OECD. V roce 1990 byl HDP o 8 % vyí ne v roce 1985, ale v zemích OECD vzrostl o 16 %. Zaostávání ekonomické úrovnì ÈSSR se tak zvýilo.273 Propoèty ukázaly, e ÈSSR poklesla z 13. místa v Evropì v roce 1937 na 14. místo (do jejich poètu pøibyla NDR). Nìkteré bilance byly jetì kritiètìjí. Kolektiv ekonomù, prognostikù i právníkù uvedl ve své Zprávì o stavu národního hospodáøství a monostech jeho nápravy z roku 1990 (která byla pøipravována jetì pøed rokem 1989) následující tabulku:
Pramen: FSÚ (Statistická roèenka 91, Praha 1991 a dalí). V mezinárodním srovnání docházelo k následujícímu poklesu: V ÈSSR z 4,7 na 2,3 %, v zemích OECD z 5,0 % na 2,3 %, v USA ze 4,1 % na 2,3 %, v evropských zemích OECD ze 4,5 % na 1,6 %, v SRN ze 4,4 % na 1,6 %, v Anglii z 3,1 % na 2,0 %, v Japonsku z 9,6 % na 3,9 %. (Vìrteláø, cit. dílo, s. 25.) 273 Kolektiv autorù, Pravda o minulosti a souèasnosti. Futura, Praha 2004, s. 44. 271
272
[154]
Tabulka: Hrubý domácí produkt na obyvatele v US dolarech
Zemì/HDP
1937
Èeskoslovensko
200
Rakousko
1987 5 000 8 000 (odhad) 11 647
Belgie
220
11 829
Nizozemí
262
12 375
Francie
255
12 739
Doprovodil ji komentáøem: Z tabulky je patrné, e Èeskoslovensko se dnes pohybuje na úrovni 40 60 % malých západoevropských ekonomik. Zejména je vak zøejmý bezpøíkladný propad naí ekonomické úrovnì posledních 50 let. V tom dríme neslavný primát mezi socialistickými zemìmi.274 V kadém pøípadì vznikl ohromný majetek, který byl plnì ve vlastnictví obèanù Èeskoslovenska. Byl vytvoøen výhradnì z domácích zdrojù, z penìz, které na akumulaci poskytli obèané zemì svou prací.275 Èeskoslovensko mìlo vyrovnané státní hospodaøení, vyrovnanou platební bilanci, a vìtinou vyrovnanou obchodní bilanci. Nebylo v podstatì zadlueno, vèas splácelo dluhy vèetnì úrokù. Hrubé zahranièní zadluení (státu, bank i podnikù) dosáhlo koncem roku 1989 7,9 miliardy dolarù, tj. asi 500 dolarù (7 500 Kè) na obyvatele. SBÈS (Státní banka Èeskoslovenská) mìla k dispozici 105 tun mìnového zlata v cenì zhruba 15 a 17 miliard a stát mìl v SBÈS k dispozici na hotovosti asi 85 miliard Kès finanèních rezerv. Stát, republiky, kraje, okresy ani obce nemìly ádný vnitøní dluh. Èeskoslovensko na rozcestí. Zpráva o stavu národního hospodáøství a monostech jeho nápravy. Lidové noviny, Praha 1990, s. 8. 275 Jak podotýká F. Nevaøil, pokud zahranièní vlastníci v tìch dobách uplatnili pod zátitou svých státù nároky za pováleèné znárodnìní jejich majetku, vechny tyto poadavky byly mezitím na základì mezistátních smluv plnì vypoøádány (vèetnì Nìmecka, Rakouska i USA). (Cit. studie) 274
[155]
Celková devizová pozice státu s pøihlédnutím k poskytnutým vládním, bankovním a obchodním úvìrùm do zahranièí byla aktivní na úrovni zhruba 23 miliard Kès. Patøily sem i nae pohledávky nesplácené ve lhùtì (napø. Sýrie, Irák, Egypt). Banky a podniky nemìly øádné rizikové úvìry, koncem 1989 výe poskytnutých úvìrù nesplácených ve lhùtì èinila jen 700 milionù Kès.276 Podle F. Nevaøila, pøevzal polistopadový reim finanèní aktiva ve výi asi 85 mld. Kè a k tomu asi 107 tun mìnového zlata. Byl to majetek rentabilní, který vynáel okolo 10 % z vloeného kapitálu. V roce 1989 vykázalo èeskoslovenské národní hospodáøství zisk asi 150 mld., rentabilitu v prùmìrné výi 9,6 % (v Èechách 10,7 %, na Slovensku 7,1 %) z hodnoty základního kapitálu. Dnes by jeho hodnota byla oceòována na výi 7 a 8 biliónù Kè. Pokud jde o samotnou Èeskou republiku, pøipadalo na ni v roce 1989 asi 2,1 bilionu Kè (v dneních cenách kolem 10,5 bilionu Kè). Na stát a komunální orgány (kraje, obce) pøipadalo tehdy v ÈR nejménì 1,4 biliony Kè (dnes asi 7 bilionù Kè). Hlavní budovatelské poèiny Oproti kapitalistické ekonomice usnadòovala soustava øízení a plánování soustøedìní prostøedkù na restrukturalizace prùmyslu, øeení oblastního vyrovnávání, velké investièní akce, pøesuny v relativnì krátkém èase mezi akumulací a spotøebou, mezi spotøebou osobní a spoleèenskou, aj. opatøení. Rychlý vzestup prùmyslu Prùmysl narostl bìhem 40 let více ne 13,5krát. Jen za poslední pøedlistopadovou pìtiletku vzrostla prùmyslová výroba o 38,5 % (zemìdìlská výroba o 13,5 %). Skokem se zmìnila situace v oblasti tìkého prùmyslu. U v první pìtiletce byly vybudovány elezné základy socialismu: rekonstruovány Vítkovické elezárny, vznikla ostravská Nová hu, od padesátých let minulého století byl budován nový hutní kombinát v Koicích. Rychlý vzestup prùmyslu byl doprovázen rozvinutím jeho kompletní struktury. Byl schopen rychle rozvíjet nová odvìtví, obory a produkty. 276
[156]
Nevaøil, F., Hospodaøení zloèinných komunistù. (blisty.cz/art/48053.html.)
V zemi byly vyrábìny mnohé strojírenské a chemické výrobky, investièní celky, zaøízení pro vodní a jaderné elektrárny, zbranì, nákladní automobily, letadla, øíèní lodi, televizory, rozvinutý byl obuvnický i farmaceutický prùmysl. Velké investièní celky jsme byli schopni dodávat do ciziny. Industrializovány byly i oblasti døíve pøevánì agrární. Objem strojírenského prùmyslu se zvýil více ne tøikrát. Byla vybudována významná prùmyslová centra: ïárské strojírny a slévárny ve ïáru u Brna, komplex Ostroje v Opavì (centru uhelného strojírenství), Strojírenské závody v Martinì, Hulínì, Uherském Brodu, Milevsku (vzduchotechnika), v Moravských Budìjovicích, Mnichovì Hraditi, Kysuckém Novém Mìstì, v Dubnici, Fi¾akovu aj. Rozíøeno bylo strojírenství investièní (v Plzni, Brnì, Pøerovì, Tlmaèích), elektrotechnické (motory v Mohelnici, Drásovì, Vsetínì), elektronické (v Pardubicích, Ronovì, Oravì, Bratislavì), automobilové (v Mladé Boleslavi, Bratislavì, Kopøivnici, Liberci, Trnavì). Byl vybudován novodobý chemický prùmysl (nové objekty v Záluí u Mostu, Litvínovì, Bratislavì, rafinérie v Kolínì, Kralupech nad Vltavou èi v Pardubicích), výroba umìlých hnojiv (v Lovosicích a a¾e); výrobny a zpracovatelny plastických hmot (v Liberci, Litvínovì, Tachovì èi Chropyni), zavedena výroba silikonu (Planá n. L.) a provoz malotonání chemie a akrylové chemie (v Sokolovì), Fotochemy v Hradci Králové a v Èeském Brodì, jednotky na výrobu celulózy (ve Vratimovì a Ruomberoku), vznikly sklárny Bohemia v Podìbradech èi Sklo Union v Teplicích, zavedena byla výroba plaveného skla. Roènì se vyrábìlo kolem 11 mil. tun cementu, 120 mil. párù bot, 66 mil. metrù bavlnìných tkanin apod. Surovinové zdroje a energetika Tìba èerného uhlí se zvýila zhruba o 50 % (vybudován nový dùl Stonava-jih) a dosáhla 24 mil. tun; hnìdého uhlí stoupla témìø 5krát a pohybovala se na úrovni 100 mil. tun. Vybudován byl ropovod Druba, tranzitní plynovod ze Sovìtského svazu, plynovod z Hodonína do Havíøova. Pøipravovaly se a byly dokonèeny stavby elektráren v uhelných revírech a hydroelektráren. Ji v padesátých letech 20. století byla sputìna poslední turbína ve velkoelektrárnì Opatovice, dostavìna elektrárna [157]
v Tuimicích a v Dìtmarovicích, elektrárna Mìlník III., do provozu byla uvedena elektrárna Kamýk aj. Byly vybudovány atomové elektrárny v Jaslovských Bohunicích a Dukovanech. Celkový instalovaný výkon elektráren v letech 1948-1989 vzrostl z 2625 MW na 21 670 MW. Velmi rychle byla dokonèena elektrifikace obcí. Doprava, infrastruktura a spoje Doprava byla koncipována jako sluba lidu, s plnou dostupností celého obydleného území ÈSSR (asfaltové silnice vedly k roku 1970 i do nejodlehlejích obcí) a ve formì vlakové èi autobusové dopravy do vech míst a obcí. Jak píe Jan Zeman, Èeská republika mìla v éøe reálného socialismu nejhustí sí veøejné dopravy na svìtì, by technicky mírnì a v pøípadì eleznièních tratí výraznì zastaralou. Po 17. 11. 1989 zejména veøejná autobusová doprava výraznì proøídla a dále øídne, stále vìtí èást odlehlejího venkova se ocitá bez veøejného dopravního spojení. Bylo a nìkterými i nadále je prosazováno i drastické omezení husté sítì eleznièní dopravy.277 Klíèový význam mìla elektrifikace hlavních eleznièních tratí (vèetnì zavádìní moderních zabezpeèovacích zaøízení na eleznici); parní trakce tak byla nahrazena trakcí elektrickou a zèásti i motorovou. Systematická elektrifikace v èeských zemích zaèala v letech 1955 a 1959 a pokraèovala v letech edesátých minulého století. Do roku 1980 byly eleznice elektrifikovány. Pøepravní výkony hlavních eleznièních tratí v zásadì pøevyovaly pøepravní výkony hlavních tratí západní Evropy. Nákladní silnièní dopravu se daøilo dret v únosných mezích. V 70. a 80. letech probíhala výstavba dálnic z Prahy pøes Brno do Bratislavy a zaèala být pøipravována výstavba dalích dálnièních tahù. Dobøe slouila vodní doprava, která byla ekonomicky zvýhodòována. Z vnitrozemských státù mìla ÈSSR zøejmì nejlepí a znaènì ziskovou námoøní plavbu. Její likvidace po roce 1989 byla ostudnou záleitostí. Z velmi nízkého základu se velice rychle rozvíjela letecká pøeprava (vèetnì budování moderních leti v Praze Ruzyni aj.). 277 Zeman, J., Ekonomické základy trvale udritelného rozvoje. Univerzita Palackého v Olomouci, 2002, s. 48.
[158]
Významným pro dopravu energie se stal ropovod Druba, zprovoznìný v roce 1962 a plynovod Bratrství, uvedený do provozu v roce 1967, resp. 1972. Oba spolehlivì fungují dodnes. ÈSSR mìla silné dopravní strojírenství a stavebnictví. V rámci oborù lze nejvyí známkou hodnotit nákladní eleznièní dopravu, dopravu potrubní a metro. Vybudována byla soustava televizních vysílaèù a technického zázemí televize. Do provozu byla uvedena ústøední telekomunikaèní budova na praském ikovì. Vodní díla Do roku 1948 bylo v zemi minimum pøehrad, vìtinou (s výjimkou pøehrady ve Vranovì na Dyji) lo o pøehrady místního charakteru (Jablonec n. N., Liberec, Plumlov, Seè, Vrané, tìchovice, Knínièská, Pastviny). Vodními díly byly v období socialismu pro zemi zabezpeèeny zdroje energie a pitné vody. Byla vybudována Vltavská a Váská kaskáda. K nejvìtím pøehradním nádrím vybudovaným do roku 1989 patøil Orlík (Vltava), Orava, Zemplínská írava, Lipno I (Vltava), Nechranice (Ohøe), Slapy (Vltava), Vranov (Dyje), Daleice (Jihlava). Vedle velkých pøehrad vznikala øada dalích vodních dìl, budovaných jako zásobníky pitné vody, øeící místní problémy: pøehradní hráz Klíèava, Vít, na Ostravsku u Kruperku a Heømanic, v ancích na Ostravici, ve vihovì (elivka) dále Fláje, Jesenice, Tìrlicko, Horka a Skalka u Chebu, lutice, Mostitì, Hracholusky, Kamenice u Josefova Dolu, apod. Vzniklo vodní dílo Liptovská Mara, zaloena výstavba velkolepého vodního díla na Dunaji. Stavìly se pøeèerpávací elektrárny Daleice a Dlouhé Stránì v Jeseníkách. Zemìdìlství a potravináøství Zemìdìlství se orientovalo na potravinovou sobìstaènost v zásobování potravinami mírného pásma. Po pomalejím rozvoji do roku 1965 zemìdìlská výroba dynamicky rostla. Její zvyování vytváøelo i pøedpoklady pro dalí prùmyslový rùst.
[159]
Vložka 7 Vybrané ukazatele zemìdìlství -
1950 1970 1989 2010
Hrubá zemìdìlská produkce v mld. Kè v cenách roku 1989
65,2
79,4
108,6
68,1
z toho: výroba rostlinná
33,7
35,5
44,7
33,5
31,5
43,9
63,9
33,1
Skot celkem
3,1
2,9
3,5
1,3
Z toho: krávy
1,4
1,3
1,2
0,6
2,9
3,2
4,7
1,9
Výnosy obilovin v t na ha
1,85
2,77
4,69
4,70
Prùmìrná dojivost na krávu v litrech
1630
2477
3982
6903
Pracující v zemìdìlství v tis. osob
1232
699
569
133
194
147
156
137
výroba ivoèiná Stavy hospodáøských zvíøat v mil.ks
prasata
Spotøeba na jednoho obyvatele Obiloviny v hodnotì zrna v kg Maso v hodnotì na kosti v kg Mléko a mléèné výrobky v hodnotì mléka v kg
49
77
97
81
228
197
260
239
Brambory v kg
146
107
83
70
Toman, M., Codl, S., Tuèek, P., Èeské zemìdìlství oèima tìch, kteøí u toho byli. (Cit. podle Dimitrij Choma, Haló noviny, 30. øíjna 2012.) [160]
Významnì se mìnila struktura a organizace zemìdìlské produkce. V zájmu vyváeného rùstu byly prolamovány agrokulturní bariéry. Vznikla zemìdìlská velkovýroba, zemìdìlství se svým strojním vybavením (zprvu za pomoci Státních traktorových stanic) pøibliovalo prùmyslu. Byla tak odstranìna tradièní døina, dosahovány vyí výnosy (hektarové výnosy obilovin pøekraèovaly 4,5 tuny, na Slovensku 5,3 tuny) a výdìlky. Docházelo k vyrovnání velkých výchozích oblastních ekonomických a sociálních rozdílù i rozdílù mezi vesnicí a mìstem. Zemìdìlská èinnost byla vhodnì kombinována s tzv. pøidruenou výrobou, èím se omezoval její sezónní charakter. Zemìdìlství se stalo dùleitým krajinotvorným prvkem (pùda neleela ladem, zachovávaly se luní lesy apod.). Mìnila se organizaèní struktura zemìdìlské èinnosti. Po poèáteèní stagnaci dosáhlo zemìdìlské drustevnictví pozoruhodných výsledkù. Pøitahovalo i pracovníky státních statkù a stalo se atraktivním pro mláde. Prosazovaly se progresivní formy drustevní velkovýroby. Vznikl Sluovický agrokombinát. Vedle výroby pøispívalo drustevnictví i k povznesení a modernizaci celých obcí, podporovalo kvalifikaèní rùst svých èlenù, bytovou výstavbu, kulturu, sport, rekreaci, zájezdovou èinnost. Koncem období byly pracovní pøíjmy drustevníkù vyí, ne byl prùmìr u dìlníkù. Koncem 80. let 20. století plnì kryla zemìdìlská výroba domácí potøebu potravin pìstovaných ve støedoevropských podmínkách. V nabídce potravin jsme byli sobìstaèní, mohli jsme je vyváet i do zahranièí. Deficity u tropických produktù a nepotravináøských zemìdìlských surovin zmíròovaly vývozy cukru, sladu, chmele a piva. (Na konci období postoupily v exportu na první místo mléèné produkty.) Byly zbudovány závody potravináøského prùmyslu: cukrovary (Vávrovice u Opavy), masokombináty, èokoládovny (Modøany), potravináøské závody (Strakonice, Bøezhrad), mlékárna a suárna mléka ve Strakonicích.
[161]
ivotní a pracovní jistoty obyvatelstva Od situace v první republice se existenèní zajitìní obyvatelstva skokovì zlepilo.278 Právo na práci bylo realizováno podle faktických schopností pracovníkù a se zajitìnou kvalifikaèní pøípravou. V zemi existovala plná zamìstnanost. Poèetnì rostla dìlnická tøída i její kvalifikaèní úroveò, nìkolikanásobnì vzrostly poèty pracovníkù ve vìdì, kolství, zdravotnictví a sociální péèi. Lidé nemuseli jít za prací, práce la za nimi. Nemuseli mít obavy ze ztráty práce èi zamìstnání (nebyli ohroeni ani pøi kritickém vztahu k nadøízeným, snadno si nali práci kdekoliv). K ivotní úrovni patøilo zkracování pracovní doby i pracovního týdne. Práce byla zdrojem pøíjmù. Bylo vytvoøeno 2 330 000 nových pracovních míst. Neexistovali nezamìstnaní, lidé bez výplat, bezdomovci. Kdo pracoval, dostával pravidelnì dvakrát do mìsíce mzdu nebo plat. Zatíení lidí státní byrokracií bylo nízké. Vechny sráky ly automaticky ze mzdy nebo platu a nikdy na úkor dùstojného vyití. Vìtinu pracovních záleitostí øeila mzdová úètárna pøímo. Ve vztahu mezi pracovními a sociálními pøíjmy obyvatelstva se po roce 1968 zvyoval podíl sociálních pøíjmù. Na 100 Kès pracovních pøíjmù pøed zdanìním pøipadalo na sociálních pøíjmech v roce 1968 21, 1970 - 24, 1980 - 28 a 1989 - 30 Kès.279 Existovaly levné a vem dostupné úvìry. Úroky z vkladù byly vyí ne vzestup cen. Pojitìní bylo skuteènì pojitìním, smlouvy byly jednoduché, srozumitelné i laikùm. Existovala stabilita ivotních nákladù nebo jen mírný inflaèní rùst. 278 O postavení obyvatelstva za první republiky svìdèí projev tehdejího ministra sociální péèe, Ing. J. Neèase (zajímavá shoda!) ve Snìmovnì 2. listopadu 1936. Podle cen v pøítomnosti platných potøebovala by pìtièlenná dìlnická rodina na nákup nutných potravin 150 Kè týdnì nehledì k vydáním na obuv, atstvo, prádlo, nájemné atd., o potøebách kulturních ani nemluvì. Proti této nutné potøebì pouze na potraviny 150 Kè týdnì stojí výdìlek dìlníka kolem 130 - 150 Kè týdnì pøi celoroèní zamìstnanosti. Pouze nìkteré kategorie dìlnictva a pouze v nìkterých oborech vydìlávají více ne 120 a 130 Kè týdnì. Z toho je vidìt, e velká èást dìlnictva trpí nyní podvýivou a nedostateèným opatøením nejnutnìjích potøeb ivotních. (Kolektiv autorù, Pravda o minulosti a souèasnosti. Futura, Praha 2004, s. 10.) Výjimkou pøitom nebyly ani platy 50 korun týdnì. 279 Prùcha, V., a kol., Hospodáøské a sociální dìjiny Èeskoslovenska 1918-1992. 2. díl. Nakl. Doplnìk, Brno 2009, s. 914.
[162]
Úroveò spotøeby Fyzický objem osobní spotøeby obyvatelstva (bez neplacených slueb zdravotnictví, kolství, kultury apod.) rostl prùmìrnì roènì o 4 %, za celé 40.leté období se zvýil 4,8 a 4,9krát. Kvantitativní i kvalitativní spotøebou potravin se ÈSSR øadila mezi nejvyspìlejí státy Evropy (3437 kcal) a byla plnì srovnatelná s Nìmeckem, Rakouskem, Francií i Anglií.280 Zabezpeèena byla dobrá a sociálnì vyrovnaná úroveò výivy. Samozøejmostí se stalo závodní a kolní stravování, cenovì dostupné bylo i stravování restauraèní. Spotøebou 4,8 párù obuvi na osobu roènì zaujímala zemì pøední místo ve svìtì. Naprosto pøirozenou byla dostupnost obchodu a dopravní obslunost. Byla zabezpeèena hustou autobusovou sítí a pojízdnými prodejnami i v malých obcích. Existovalo bezplatné kolství: od jeslí, pøes mateøské kolky a po vysoké koly. Péèe o dìti zaèínala ji výstavbou jeslí; se vzdìláváním a výchovou se zaèínalo u v pøedkolním vìku, zøizovány byly poèetné kolky. Péèe o dìti byla zajitìna i mimo výuku (kolní druiny). Podporováno bylo uèòovské kolství; uèni získávali praxi a zkuenosti pøímo v podnicích, do kterých pak po skonèení uèilitì a získání výuèního listu nastupovali. Podstatnì se zvìtil poèet pedagogických pracovníkù. Uèitelé ve kolách, ale i mimo koly mìli pøirozenou autoritu, respekt a úctu, mìli vìtí monosti i v postihování pøestupkù ákù a rodièe s nimi skuteènì spolupracovali. Investièní výstavbou dolo k zakládání dalích kol a k modernizaci kolních budov. Vysokokolská centra vznikala ve 20 mìstech republiky (za první republiky byla pouze ètyøi). Celkem bylo postaveno 36 budov civilních vysokých kol. Nové budovy (vèetnì kolejí) byly vybudovány v praském Suchdole (Vysoká kola zemìdìlská), v Èeských Budìjovicích, v Ostravì-Porubì, v Hradci Králové aj. Vysokou úroveò mìly v mezinárodním srovnání støední koly. Celková vzdìlanostní a kvalifikaèní úroveò obyvatelstva v ÈSFR po roce 1989 byla na Západì hodnocena jako nejlepí z postkomunistických zemí. Na konto proslulého klié píár propagandy, banánový problém, poznamenejme, e v první republice se spotøebovávalo jiního ovoce v roce 1936 1,77 kg, v roce 1988 16,4 kg na osobu. 280
[163]
Ve vìdì a výzkumu dolo k zaloení ÈSAV (Èeskoslovenské akademie vìd) a SAV (Slovenské akademie vìd) ji v letech 1952-1953, s hustou sítí specializovaných ústavù. Byla zbudována nová vìdeckovýzkumná centra (Ústav jaderného výzkumu, výzkumný reaktor v Øei 25. 9. 1956, aj.). V øadì oborù bylo dosaeno vynikajících výsledkù. Na nový základ byl poloen i odvìtvový, podnikový a vysokokolský výzkum. Øeení bytového problému Postupnì byl pøekonáván bytový problém zdìdìný z první republiky a z okupace. Bylo zavedeno rovné právo na byt (pøípadnì ubytování) pro vechny. Poèátkem 70. let minulého století se výstavba urychlila rozíøením drustevní formy. Podporována byla i soukromá bytová výstavba rodinných domkù (s èastou svépomocnou výstavbou). Mladým rodinám byly poskytovány bezúroèné èi zèásti odepisovatelné pùjèky. V øadì pøípadù bylo moné získat podnikový byt. Celkovì bylo v ÈSSR v roce 1975 postaveno 10,3 bytových jednotek (tj. bytù a rodinných domù) na 1 000 obyvatel, v roce 1980 témìø 9 a v roce 1985 jetì 7 bytù a rodinných domkù na 1000 obyvatel roènì.281 Nájemné èinilo podstatnì ménì ne 10 % prùmìrného pøíjmu. Postupnì vznikala bytová sídlitì (zprvu experimentální koldomy ve Zlínì a Litvínovì 1953, sídlitì v Porubì, Havíøovì, Karviné, Tøinci, na praské Solidaritì), a k velkým sídlitím s komplexní obèanskou vybaveností v Praze (Jiní Mìsto, na Barrandovì, v Bohnicích, v Ïáblicích, na Proseku, ve Lhotce-Libui, v Maleicích, atd.) a v mnoha dalích mìstech èi místech. Poèet bytù od roku 1946 vzrostl ze 751 tisíc na 2938 tisíc v roce 1980. Dnes bydlí vìtina obyvatel zemì (dvì tøetiny) v bytech postavených za socialismu, s ústøedním vytápìním, teplou i studenou vodou i vekerým pøísluenstvím. Podíl bytù I. kategorie stoupl od bøezna 1961 z 8,1 % na 71,7 % v bøeznu 1991. Prùmìr obytných místností nad 8 m2 na 1 byt z 1,77 na 2,72.282
281 282
[164]
Kolektiv autorù, Pravda o minulosti a souèasnosti, cit. kniní studie. Prùcha, V., cit. dílo, s. 925, Tab. 3.87.
Zdravotní péèe Zdravotnictví, v nìm byla zavedena bezplatná lékaøská péèe (léky a léèiva byla vydávána za symbolickou èástku 1,- Kès), fungovalo bezchybnì. Poèet lékaøù na 1000 obyvatel byl jeden z nejvyích na svìtì. Obyvatelstvo bylo zabezpeèeno v nemoci, invaliditì a stáøí. Pøirozená byla péèe o zdravotnì postiené, seniory a tìce nemocné.283 Pøíkladná byla úroveò zdravotní prevence u dìtí i dospìlých. Bezplatné preventivní prohlídky a oèkování dìtí mnohdy lékaøi provádìli pøímo ve kolních zaøízeních. Kojenecká úmrtnost (úmrtí do jednoho roku vìku) klesla od roku 1948 z 14 138, tj. 71,5 promile na 1 410, tj. 10,8 promile v roce 1990 (v Nìmecku byla v roce 1990 11,6 promile a v Rakousku 10,8 promile).284 Pøes pokraèující pokles porodnosti a zvyující se úmrtnost bylo dosahováno pøírùstkù obyvatelstva. V zemi byly likvidovány nebo byl minimalizován výskyt nìkterých chorob lidí a zvíøat - dìtské obrny, tbc, zákrtu, svrabu a u zvíøat slintavky, kulhavky aj. èastých onemocnìní. Existovala cílevìdomá výstavba nemocnic a poliklinik. Postupnì byly vybudovány: dìtská nemocnice v Brnì, moderní nemocnice v praském Motole, na Bulovce a Na Homolce, vznikl IKEM a dalí výzkumná centra. Nové nemocnice èi pavilony vyrostly do roku 1989 snad v kadém èeském mìstì. Venkov byl pokryt hustou sítí zdravotnických a veterinárních zaøízení, která byla dostupná neustále, bìné byly nepøetrité (noèní a nedìlní) sluby. Zajitìny byly sluby protiepidemiologické, hygienické a veterinární. iroce byla zpøístupnìna lázeòská péèe pro èeské pacienty. Dolo k nové výstavbì: v Karlových Varech vyrostl lázeòský dùm Thermal, u Tøebonì lázeòský komplex Aurora aj. Sociální zajitìní Èestné místo mìla ÈSSR mezi vyspìlými zemìmi v sociálním zajitìní a sociálním zákonodárství, zabezpeèujícím vekeré obyvatel283 V období od roku 1948 do roku 1989 vzrostl poèet lékaøù z 10 659 na 57 940 (v èeských zemích 4,6krát, na Slovensku 12,1krát). Poèet obyvatel na jednoho lékaøe se zmenil z 1158 na 270. (Tamté, s. 927, 928.) 284 http://wikipedia.org/wiki/%C3%9Amrtnostod%
[165]
stvo. Garantovala je rozsáhlá sociální sí, která pomáhala potøebným; nebylo moné, aby nìkdo zùstal na ulici, bez domova, bez pomoci. Pøirozená byla podpora rodin s dìtmi. Zajitìna byla soustavná péèe o rodièky a matky na mateøské dovolené. Nízký byl vìk odchodu do dùchodu, se zvýhodnìním en a matek s více dìtmi a preferencí pracovníkù v obtíných nebo zdravotnì závadných povoláních. iroká byla sí péèe o invalidní obèany (Domy soustøedìné peèovatelské sluby). Zákonnost a bezpeènost pro obèany Zákony byly jednoduché a jasné, platily pro vechny. Kriminalita dosahovala zhruba úrovnì 1/4 èi 1/3 té souèasné. Strach ze sloek Veøejné bezpeènosti mìli hlavnì ti, jejich èinnost se rozcházela se socialistickou zákonností a ústavou, tj. kteøí ohroovali èi poruovali bezpeènost státu. Policisté (pøísluníci Veøejné bezpeènosti) byli respektováni, mìli autoritu a dosahovali vysoké objasnìnosti trestných èinù. Pøísnì trestána byla melina a lichva, kupèení a spekulace, které se vyskytovaly vzácnì, pøedevím ve velkých mìstech. Soudy vech stupòù jednaly prunì a øeily kadý pøípad komplexnì; pachatel byl odsouzen k náhradì kody a ta mu byla ihned a samozøejmì sráena z platu kdekoliv, kam nastoupil do zamìstnání, dokud celou kodu nenahradil. Vìznice (nápravná zaøízení) byly pøimìøenì vybavené. Existovala vyí úroveò autonomity jedince, sledování soukromí bylo zanedbatelné. Kulturnost spoleènosti Za socialismu rostla obecná kultura ivota, mìnily se ivotní hodnoty a postoje obyvatelstva. Zemì peèovala o vysokou kulturní úroveò obyvatelstva. Kultura, tìlesná výchova a sport byly socialistickým státem tìdøe dotovány, nebyly závislé na sbírkách a podporách v nouzi. Byla renovována divadla (Národní, Smetanovo a Tylovo v Praze, Národní v Bratislavì), vytvoøena sí kulturních domù, závodních klubù, muzeí, lidových knihoven a dalích kulturních zaøízení. Øada z nich pa[166]
tøila k pozoruhodným architektonickým dílùm, napø. Nová scéna Národního divadla (1983), Divadlo v Mostì (1987) aj.285 irokým lidovým vrstvám byla zpøístupnìna nae i svìtová kultura, masovì se vydávaly poklady naí i svìtové literatury. Velká péèe byla vìnována kniním publikacím, zejména kníky pro dìti mìly vysokou obsahovou a výtvarnou hodnotu. Mnohonásobnì se zvýil náklad denního tisku i odborných a kulturních èasopisù. Vznikala vynikající hudební tìlesa a folklorní soubory, loutkové a kreslené filmy a televizní programy. V rámci péèe o památky a reprezentaèní objekty jich byly stovky významnì zrekonstruovány, jejich mobiliáø byl výraznì kompletován a rozíøen, stejnì jako umìlecké sbírky desítek muzeí a galerií. Soustavnì byly podporovány masová tìlovýchova a sport; sportovci dosahovali významných úspìchù i v mezinárodních soutìích. Hlavní péèe byla vìnována masové tìlovýchovì. Do výstavby a pøestavby sportovních zaøízení bylo vkládáno mnoho investic. Novì zbudován byl Plavecký stadion v Podolí (1964) a plavecké komplexy si poøídila øada vìtích mìst. Spoleènost peèovala o kulturní vyuívání volného èasu jak dìtí, tak i dospìlých. Mláde byla iroce zapojována do mimokolních aktivit. Témìø neexistovaly drogy a narkomani a vùbec ádné herny. Zato fungovala podniková a odboráøská rekreace, domácí i zahranièní, dìtské rekreaèní prázdninové tábory, zájezdy. Oddechovou i kulturnì osvìtovou funkci mìl rozmach chalupaøení. S uvolnìním v edesátých letech minulého století dále vzrostl zájem o spoleèenské dìní, o politická, kulturní a odborná témata. ivì se diskutovalo o aktuálních otázkách, obnovovalo se tvùrèí ovzduí v kultuøe. Vznikaly nekonformní filmy a divadelní hry, v èeském filmu se objevila mladá vlna, její díla jsou ve svìtì stále pøijímána s vysokým uznáním. Nové podnìty dostávalo vìdecké mylení. Se svìtovým ohlasem se setkávaly zejména studie Radovana Richty a kol. o vìdecko-technické revoluci, zájem vzbuzovala i dalí vìdecká díla ze spoleèenských 285 Kulturní domy vznikaly v mnoha místech, vèetnì Paláce kultury v Praze, ale také v Teplicích, Pøíbrami, na Ostravsku, v Ústí n. L., Havíøovì, Tøinci-Lybicích, v Èeských Budìjovicích a mnoha dalích místech.
[167]
vìd a filozofie. Významné byly výsledky archeologického prùzkumu slovanských sídli, výstava Velká Morava putovala po øadì svìtových mìst. Spoleèenského ocenìní se dostávalo jak pracovníkùm umìní, vìdy, sportu, tak pøedním pracovníkùm v národním hospodáøství. Také ve svìtì si získala èeskoslovenská kulturní tvorba velké uznání (ocenìní hraných, loutkových a kreslených filmù, vèetnì úèasti na filmových festivalech, pozoruhodné instalace pavilonù na svìtových výstavách, výtvarná úroveò kniní tvorby, zvlátì pro dìti). Pozornost vzbudila architektonická díla: televizní vì s hotelem na Jetìdu (1969) a dostavba Federálního shromádìní (1972). Oceòovány byly pozoruhodné výkony sportovcù. Spartakiády byly velkým celonárodním svátkem a byly hojnì navtìvovány krajany ze zahranièí. Ve své zahranièní politice byl stát pøíkladem øeení sociální otázky. Donucoval kapitalisty pøijímat politiku sociálního státu. b) Nezdary a slabé stránky ve fungování spoleènosti Základním nedostatkem byl postupnì narùstající rozpor mezi socialistickým ideálem, kterému byla témìø do poslední chvíle velká vìtina obèanù vìrna a jeho hluboce neuspokojivou praktickou realizací. Nedaøilo se uspokojivì naplòovat základní zámìr, který sleduje budování socialismu, toti umonit vem obèanù, aby se plnì a rovným dílem podíleli na vytváøení takové spoleènosti, která by nejenom drela krok s civilizaèním rozvojem, ale svým uspoøádáním jeho dalí postup urychlovala. S rostoucími pochybami byly sledovány výroky o dosaených úspìích, subjektivistická oceòování dosaených met a snahy zakrývat skuteènou povahu pomìrù.286 Pøitom spoleèenskou atmosféru zápornì ovlivòovalo u pøekotné a vynucované zdrustevòování zemìdìlské a øemeslnické výroby a malovýroby, které bylo poèátkem dalího naruování rovnomìrnosti, vyváenosti rozvoje.
Dnes zní neuvìøitelnì, e mohlo být vydáno Prohláení k Ústavì z èervence 1960, v nìm se uvádí: Socialismus v naí vlasti zvítìzil... Dovrujíce socialistickou výstavbu, pøecházíme k budování vyspìlé socialistické spoleènosti a shromaïujeme síly pro pøechod ke komunismu... V naí zemi byly ji vyøeeny vechny základní úkoly pøechodu od kapitalistické spoleènosti ke spoleènosti socialistické. 286
[168]
Program vyrovnávání Slovenska startoval od dvouletky, ale poèátkem 50. let minulého století byl naruen prudkým rozvojem tìkého prùmyslu, situovaného pøednostnì do starých prùmyslových oblastí s kumulací následných sociálních a ekologických problémù v tìchto èástech státu. (Koncentrace tìkého prùmyslu a tìba surovin mìla závané ekologické dùsledky, které byly rozpoznány pozdì a nedostateènì øeeny.) Státoprávní øeení obou národù, které by jim obìma vycházelo vstøíc, se rodilo tìce. Místo nìho se prosazoval necitlivý byrokraticko-centralistický pøístup, s prvky èechoslovakistického uvaování. Neefektní systém øízení ekonomiky vedl k naruování proporcionálního rozvoje tìkého i lehkého prùmyslu, ke patné spolupráci hospodáøských a státních orgánù. Zamrzávaly pohledávky v socialistických a rozvojových zemích; splátky èeskoslovenských dluhù bylo pak tøeba splácet hlavnì v konvertibilních mìnách. Pøebytky vývozu nad dovozem v nìkterých obdobích byly pouívány k úhradì zahranièních dluhù. Podíl spotøebního zboí v dovozu byl nízký.287 Velký problém spoèíval v tom, e se nedaøilo zachytit trendy ve vìdecko-technickém rozvoji. Orientace na objemový rùst nebyla pøekonána, pøes snahu øeit situaci i vytváøením zvlátních úøadù (novì zøízena Státní plánovací komise) a organizací výzkumu organizace a øízení (Ekonomický ústav ÈSAV byl povìøen pøípravou ekonomické reformy). Èetné vyprodukované výrobky nevynikaly kvalitou. eleznièní doprava byla pomalejí ne na Západì, zaostávala telefonizace. Docházelo k opoïování ve výrobì v nejprogresivnìjích strojírenských oborech v ekologickém strojírenství a elektronice. (Pøes znaèné úsilí nemohla v mení zemi dret krok s vyspìlým svìtem.) Projevovaly se dùsledky Západem uplatòovaného embarga, pøièem v kooperaci zemí RVHP byly v tomto smìru velké slabiny. Pøipravovaná ekonomická reforma, která pøedpokládala posílení trních vztahù pøi zachování kladù plánovitého øízení, ji uskuteènìna nebyla. Její zavedení pøeruil pøevrat v roce 1989.
287 Císaø, È., K úspìchu potøebujeme odpovìdné obèany a vùdèí osobnosti. Rozhovor. Devadesátiletá cesta. Sborník. Futura, Praha 2011.
[169]
Rubem socialistické zemìdìlské velkovýroby bylo rozsáhlé zneèiování vod z ploných, ale i bodových zdrojù, rozsáhlé zhutnìní orné pùdy, likvidace rozptýlené zelenì, protierozních mezí, napøimování vodních tokù a rozsáhlé omezení prùchodnosti zemìdìlské krajiny. Eroze pùdy se prudce zvyovala. Problematická byla také výstavba Novomlýnských pøehrad na Dyji pod Pálavou. Pokud jde o pracovní sílu, byla likvidována nezamìstnanost, ale existovala pøezamìstnanost, zejména v nìkterých odvìtvích prùmyslu, pøi nedostatku pracovních sil napø. v èásti odvìtví slueb. Pøehnaná byla pøíjmová nivelizace. Problémy, vyvolávané nedostatky v dodavatelsko-odbìratelských vztazích, patným hospodaøením se zásobami, a dalí poruchy ve výrobních procesech se dotýkaly i spotøební oblasti. Uspokojovány byly základní potøeby, ale jejich kvalita a zpùsob opatøování neodpovídaly dosaené ekonomické úrovni. Vnitøní obchod se potýkal s mnoha problémy, od celkové nerovnováhy na trhu pøes nekrytí poptávky po nìkterých druzích zboí po snahy o zdraování zboí a nedostateèné zmìny v kvalitì nìkterých druhù. Zápornì pùsobily umìle utváøené cenové relace. Zásobování základními spotøebními statky za pevné ceny bylo sice zajitìno (zprvu dokonce s pøíslibem postupného a stálého sniování cen zboí, k nìmu také nìkolikrát dolo), i tu se vak projevovala ekonomika nedostatku. A nelo jen o banány, mandarinky, pomeranèe, èi chybìjící klozetový papír. Systém nedokázal naplnit ambice konzumní spoleènosti, které pomáhal vytváøet za úèelem politické neutralizace obyvatelstva v období normalizace. Z atraktivního zboí ze Západu mohlo být dováeno jen to, na co byly získány prostøedky z vývozu. Preferovány byly ty kategorie zboí, o kterých se pøedpokládalo, e je zemì pøi výstavbì potøebuje pøedevím a které sama nedokázala vyrobit. Nedostatkový druh zboí se neodráel v pohybu cen; udrování nízkých cen bylo zdùvodòováno politickou neprùchodností. Výsledkem byl podpultový prodej, podplácení a nespokojenost spotøebitelù, kteøí pøevánì hodnotili svou ivotní úroveò podle reálných pøíjmù a nabídky na trhu èi podle kvality slueb (vèetnì moností volné turistiky), nikoli podle sociálních vymoeností.
[170]
Nevyhovující byla skladba výivy: tradièní nadmìrná spotøeba vepøového masa a tukù, slabé zastoupení ovoce a zeleniny. Cestování do zahranièí ovlivòoval problém deviz. Vyjídìlo se pøevánì do socialistických zemí, do dalích zemí (vèetnì Jugoslávie) byla monost vycestovat podmínìna devizovými prostøedky státu (a umoòována na devizový pøíslib). Nedostateèná tvorba zdrojù v málo efektivní ekonomice, zvlátì v první pìtiletce a po roce 1978, vytváøela pøekáky pro zajitìní sociálních vymoeností. Nedostateèné zdroje tak byly vytváøeny napø. na bytový standard (pøevánì mení rozmìry bytù, architektonicky fádní sídlitì), na údrbu starího bytového fondu nebo ekologické úèely. kolství vyadovalo reformy: relativnì nízký byl poèet vysokokolských studentù, pro nìkteré talentované mladé lidi zùstávaly kádrové bariéry v pøístupu ke vzdìlání. Sociální péèe o seniory se rozvíjela s opodìním, nabídka slueb a ubytování v domech dùchodcù neodpovídala poptávce. Vzhledem k velikosti zemì byla zakládána a pøíli iroká paleta výzkumných úkolù, omezený styk s vìdeckými pracoviti v zahranièí vedl nìkdy k výzkumu ve svìtì ji poznaného. Vzhledem k poètu pracovníkù v ústavech byla leckdy nízká efektivita výzkumné práce, výsledky byly zavádìny do praxe se zpodìním. V ekologické oblasti se Èeskoslovensko sice úèastnilo mezinárodních jednání u od poèátku 70. let minulého století a výmìny poznatkù. Zemì RVHP si vytyèovaly i ambiciózní programy, ale faktické výsledky se dostavovaly jen pomalu. (Stálá komise RVHP pro ochranu ivotního prostøedí vznikla v Moskvì a v roce 1987 a její èinnost se u nerozvinula.) K hlavnímu systémovému selhání docházelo ve sféøe politiky, v politickém ivotì zemì. Jednou z prvých váných chyb politického vedení byla patná pøíprava penìní reformy, by ji vynucovaly i dùsledky znehodnocení mìny v prùbìhu a v dùsledku války. Obyvatelstvo snáelo s porozumìním poèáteèní problémy s pøídìlovým hospodáøstvím, ale penìní reformou bylo zaskoèeno (pøed jejím provedením bylo naopak ujiováno, e mìna je pevná). [171]
Velký morálnì politický ok vyvolala obvinìní z protispoleèenské èinnosti a politické procesy s vynesenými drakonickými tresty na poèátku padesátých let 20. století. Politika represí nebyla dostateènì rychle a úèinnì nahrazována vyjednáváním v zájmu spoleèenského konsenzu. Vìci socialismu vak hlavnì ukodila skuteènost, e si KSÈ pøisvojila zvlátní pozici a zdùvodòovala ji jakousi zvlátní poznávací a organizaèní schopností, nezávislou na neustálé otevøené komunikaci se spoleèností jako celkem. Úzká øídící skupina v jejím èele v zájmu uchování své pozice obèas pøistupovala i k represím, ale stále více sázela hlavnì na politickou neutralizaci veøejnosti. Politická aktivita lidí se stále více omezovala na vnìjí projevy loajality, na nejrùznìjí rituály (prvomájové prùvody, výzdobu oken apod.). Systém fungoval bez dostateèných zprostøedkujících mechanismù, bez úèinných zpìtných vazeb, které obèasná organizace celonárodních diskusí ke konkrétním projektùm nedokázaly vyváit. ÚV KSÈ vytvoøil ve svém aparátu a v jeho oddìleních paralelu státní moci, zatímco nejvýznamnìjí èi perspektivní úkoly dostateènì neøeil. Hodnì lidí se stalo obìtí zvùle, mnoha lidem bylo ukøivdìno. Prosadila se dvojí kategorie obèanù, èlenové strany a bezpartijní. Legitimace strany byla povaována za jakousi pracovní kníku. Vykrtnutí èi vylouèení byli odvoláváni z funkcí, propoutìni z dosavadních pracovi. Èasto byli postieni i rodinní pøísluníci, vèetnì dìtí. KSÈ si vytváøela nepøátele i z lidí, kteøí byli mylence socialismu naklonìni a kteøí o ní opravdovì pøemýleli, zatímco ti pøizpùsobiví a z pøíleitostí tìící, ale lhostejní si ili v pohodì. K jednáním s nezávislými organizacemi (napø. skupinou Obroda, sloenou z bývalých funkcionáøù strany) docházelo opodìnì a byla vedena liknavì. Politické reakce na aktivity v ulicích byly pomalé a hlavnì nezvládnuté. Sahalo se stále více pøedevím k represím. Zaostávala ideologická, politickovýchovná èinnost. Propaganda, øízená z jednoho centra (texty v denících a zprávy v televizi a rozhlase se od sebe odliovaly jen málo) nebyla dostateènì úèinná. Velmi negativnì pùsobil pokyn vyøazovat z knihoven a z veøejné prezentace knihy i zmínky o emigrantech a odpùrcích reimu.
[172]
Zasahování do sféry informací vedlo k tomu, e pomìrnì velká èást veøejnosti hledala tyto informace v zahranièních médiích a s nimi pøijímala i protisocialistickou propagandu. Analýza, která si èiní nároky na vìdeckou objektivitu, se nemùe omezit na jednoduché pro a proti. J. Heller s F. Neuilem poukazují kriticky na to, e reálný socialismus pøinesl sice urèitý extenzivní ekonomický vzestup, sníení sociálních rozdílù a hmotný i spoleèenský vzestup mnohých, døíve neprivilegovaných tøíd a vrstev, rozvoj urèitých oblastí a etnik, demokratizaci vzdìlání a kultury, urèitou v prùmìru solidní ivotní úroveò a sociální jistoty. Svou konkurencí pøispìl i k hledání snesitelnìjích cest vývoje kapitalismu a pøekonání neudritelných pozùstatkù minulosti, jako byly obrovské sociální nerovnosti, kolonialismus, útlak en i menin rùzného typu. Tím, e vyvaoval vojenskostrategické síly kapitalismu (i kdy jen pod vlivem omezených zájmù politických elit tzv. socialistických zemí, zejména SSSR a ÈLR), objektivnì pøispíval k odvrácení svìtové jaderné katastrofy a omezoval válkychtivost kapitalismu.288 Zásadním, souhrnným zhodnocením se budeme zabývat v dalí, závìreèné èásti.
288 Heller, J., Neuil, F., Potøeba nové ideologické linie strany, rukopis. Lubomír trougal, který se za mnohé zaslouil a za mnohé odpovídal, vidí ovem situaci pøece jen pøíznivìji. Tvrdí, e právì v naí zemi (ÈR) se ve svìtle vech tìchto faktù prokázalo, e socialistické hospodaøení a spoleèenské vlastnictví pøes vechny chyby, ale i zámìrné pøekáky a propagaci západních civilizovaných státù bylo úspìné a spoleèensky prospìné. (Cit. dílo.)
[173]
V. HLAVNÍ PŘÍČINY KOLAPSU Poznáme-li výjimeènì vnitøní souvislost spoleèenských a politických forem jsoucna nìjakého èasového úseku, stane se tak zpravidla a poté, kdy se tyto formy u zpola pøeily, kdy u spìjí k zániku. 289
1. Vnitřní příčiny kolapsu Diskuse o pøíèinách kolapsu reálného socialismu by mìla postihovat pøedevím nejhlubí pøíèiny, související s rozporným pùsobením a vyuíváním obecných zákonitostí spoleèenského procesu. Obtíe v diskusi vznikají u v rozplétání søetìzení pøíèin více a ménì podstatných èi obecných a nutných. Nìkteré mìly spíe povahu katalyzátorù probíhajících dìjù, jiné pùsobily s rùznou vahou v jednotlivých vývojových údobích. Obtíe v pøemìnách abstraktních moností v reálné nelze také vysvìtlovat úèelovì, napø. jenom chybami stran a státù; vývoj byl významnì podmínìn objektivními okolnostmi, industriálním a postindustriálním stupnìm v postupu civilizace. Problémem zùstává také objektivní hodnocení povahy a dosahu pùsobení vnìjího prostøedí, vnitøních a vnìjích rozporù systému. Celkové hodnocení období socialismu je proto nesnadné a dospívá k rozporným závìrùm. Øeení je silnì komplikováno subjektivními pohledy analytikù a zájmovou sférou, s ní jsou spojeni. V první reakci na kolaps systému se dùvody hledaly v nejrozmanitìjích okolnostech, situacích a procesech. Otázka, proè reálný socialismus ztroskotal a v soutìi s kapitalismem neuspìl, se èasto zamìòovala s otázkou, jak se to stalo.290 Èastìji se poukazovalo na nespornì nevýhodné výchozí podmínky, vèetnì okolnosti, e se monosti industriální fáze vývoje záhy vyèerpaly. Èasté je tvrzení, e systém padl pøedevím v dùsledku tlaku zvenèí, vnitøního pùsobení osob 289 290
[174]
ME 20/101 - 106 E. Hába, Z., cit. podklad pro jednání CSTS (vnitøní materiál rukopis).
a skupin uzurpujících moc èi rozkladných protisocialistických sil a zrádcù, kteøí spoleèným úsilím masy pracujících oklamali.291 Opaèné mínìní vyjadøuje G. Zjuganov: SSSR nebylo moné znièit zvnìjku ani zdola, jen zevnitø a shora.292 Jedni viní vedoucí politický subjekt, e nepøejímal liberálnì demokratické pojetí výstavby politického systému a liberální pluralismus, jiní zase vytýkají nedùslednost v postihu protispoleèenských sil, v boji proti cizímu zpùsobu ivota (zvlátì konzumerismu). Vechny tyto pøístupy se zaplétají pøi hodnocení úlohy objektivních a subjektivních faktorù a vnitøních a vnìjích podmínek systému. Takovéto spory ostatnì nevznikly teprve po kolapsu systému, ale objevovaly se v celé posuzované vývojové etapì a sahají hluboko do minulosti. Dùsledky byly podobné tìm, které se projevují dnes, jene tehdy spolupùsobily pøi sniování úrovnì teoreticko-strategického zakládání postupu, fragmentaci ideové fronty do mnoství soupeøících skupin, z nich kadá byla pøesvìdèena o tom, e disponuje pravdou o socialismu. V souèasných i minulých sporech je vánou chybou, e se pøes rùzná zaklínání opomíjí a zpochybòuje dialektický, historicko-materialistický pøístup, urèující úloha ekonomiky, vlastnictví výrobních prostøedkù a nakonec i samotný tøídní pøístup. Pøíèiny kolapsu v naí zemi je rozhodnì nutné hledat uvnitø Èeskoslovenska, ve zpùsobu, jakým KSÈ reagovala na sloité vnìjí podmínky, v nich se výstavba socialismu uskuteèòovala. Obviòovat západní svìt nebo naopak SSSR jejich podíl na kolapsu socialismu v Evropì nechceme ani v nejmením podceòovat by bylo vysvìtlováním snadným, ale laciným, vlastnì spíe výmluvou. Ve vývoji byly moné rùzné alternativy, to, e je KSÈ nezvolila nebo nedokázala obhájit, je její vlastní chybou. 291 Jedni vidí pøíèiny selhání a neúspìchu v chybách zlého èlovìka Stalina a druhotnì pak zkorumpované nomenklatury. Pøívrenci konspiraèních teorií vidí hlavní pøíèinu ve zradì Gorbaèova a spol. Jakou roli sehrálo jeho selhání a jak by se vyvíjela situace, kdyby napø. nezemøel J. Andropov, patøí dnes u do sféry spekulací. Nelze pochybovat také o tom, e v pøípravì událostí podzimu 1989 i pøi jejich reii hrály tajné sluby Západu významnou roli. Ale ádné tajné sluby svìta by nepøinutily vyjít lidi do ulic a na námìstí, kdyby tam jít nechtìli (Hába, Z., cit. podklad, tamté). 292 Zjuganov, G., Projev na zasedání ÚV KSRF 27. 10. 2012.
[175]
V diskusi se objevují i úvahy, zda bylo moné listopadovým událostem pøedejít. V tehdejích sociologických výzkumech byla zjiována výrazná vìtina obyvatelstva, vyslovující se pro socialismus (otázka ovem je, s jakou pøedstavou jej spojovala). Tyto postoje pøetrvávaly i po událostech kolem 17. listopadu 1989 na Národní tøídì v Praze. Stále se vrací otázka, zda se mohlo vedení zemì o ony postoje opøít a pøipravované reformy tak pøece jen uskuteènit. Odkaz na velmocenské dohody vak dává na takové úvahy dosti jasnou odpovìï. Spory o motivaci vystoupení lidu Rùzné analýzy poukazují na to, e lidé, kteøí vystoupili na Letenské pláni a na Václavském námìstí v Praze, byli nestrukturovanou masou, davem, ovem nabitým energií. Spoleèenská základna pøevratu nemìla nicménì hlubí a souvislý, spojitý základ. Nespokojenost se zpùsobem, jakým systém fungoval, nebyla vyjadøována nìjakou jasnou programovou linií, opírající se o jednoznaènì vyjádøené sociální zájmy. Mobilizaèní hesla byla fakticky i zcela zámìrnì nekonkrétní, neurèitá, mlhavá (boj za vítìzství pravdy a lásky). Hlubí zájmová sociální motivace, pøípadnì sociální skladba protestujících, nebyla dosud zkoumána. Vypovídá o ní zprostøedkovanì skuteènost, e k vystoupením dolo v Praze, s její pomìrnì vyhranìnou sociální profilací. Pomìrnì rychle se ovem vlny protestù pøelévaly do vìtích mìst, zatímco venkov rovnì vystavený mediálním kampaním reagoval zdrenlivìji. Podobnì nevyjasnìnou zùstává hlubí, diferencovaná politická motivace. K vyjevování hlubích sociálních a politických motivací a podnìtù, vèetnì tìch, které byly importovány ze zahranièí, docházelo v dalích týdnech a mìsících. Ukázalo se tak, jak znaèná byla jejich íøe: sahala od motivací rùznì zainteresovaných jedincù a skupin, zejména mládee a umìlecké inteligence, pøes oivované ambice malomìácké a obnovovaný zájem o støední a velké podnikání k velkopanským nárokùm lechty a církevních kruhù. V kadém pøípadì odhalilo její hlubí zázemí dovrení restaurace kapitalismu a na nìm zainteresovaných rozhodujících sil.
[176]
Vložka 8 Poznámka k motivacím
O tom, e existovala pomìrnì jasná pøedstava o èásti motivace, svìdèí poèátkem kvìtna 1989 ukonèená práce desítky vìdeckých pracovníkù ÈSAV a dalích nestranických institucí i nìkolika praktikù, Èeskoslovensko v pøedveèer pøevratu. Analýza komunistù. Zahrnuje i partii Pozice a úloha parazitních struktur a malomìáctví z pera Jaroslava Kuèery. Uvádí se v ní: Jednou z nejhlubích pøíèin destrukcí a krize socialismu a rychlé obnovy kapitalistických pomìrù byla existence parazitujících struktur. Pùvodnì vznikaly parazitní struktury spíe spontánnì. Mìly podobu prodeje ´podpultového´ zboí známým, drobných, ale zavazujících úplatkù, melin, pozdìji veksláctví a èinností na hranì zákona èi zákon ji pøekraèujících. Pøevánì se rodily ve ´stínové ekonomice´. Nakonec vznikl celý systém vzájemných protislueb a zavazujících neformálních vazeb pracov-
níkù rùzných stupòù øídící a kontrolní èinnosti, rozdìlování, kádrové i mzdové politiky, slouící k prosazování osobních èi skupinových zájmù a výsad. Tento mnohostranný systém v øadì smìrù hranièil s faktickým rozkrádáním socialistického majetku. Postupnì zaèal pøerùstat v organizovaný zloèin. Parazitní struktury pronikly do ekonomických, státnì administrativních i stranických orgánù. Staly se zdrojem celé øady dysfunkcí, které umrtvovaly aktivitu lidí, omezovaly jejich práva a vedly k opozièním postojùm. Vedení KSÈ si tento problém v celé jeho hloubce zøejmì neuvìdomovalo, chybìla také jeho komplexní analýza. Takový vývoj vak byl ivnou pùdou pro latentní a rychle se obnovující vliv malomìáctví. Èeský malomìák se peripetiím vývoje vdycky pohotovì pøizpùsoboval. Zprvu se ´dal ke komunistùm´, dovednì vyuíval i rùzných negativních jevù. Socialismus mu
[177]
svými jistotami vyhovoval, ale neumoòoval vychutnávat obdivovaný spotøebitelský zpùsob ivota na Západì. V prùbìhu krize, v závìru roku 1989, taková orientace v jeho postojích pøeváila, provázena pøedstavou, e o výhodné sociální jistoty nepøijde ani v dùsledku ´sametové revoluce´.
støednì nepodílely. To za nì èinili jiní. O to aktivnìji a bezprostøednì se vak zapojily do majetkového pøevratu, který byl jádrem ´sametové revoluce´ a restaurace kapitalismu. Staly se hlavní slokou privatizaèní mafie.293
Lákání a svody spotøebitelského zpùsobu ivota se v roce 1989 stalo jednou z hlavních sil, které bezprostøednì napomohly poráce socialismu. A nejen v Èeskoslovensku. Postoje malomìákù zùstávaly i za vzniklé situace nevyhranìné. Sloky parazitních struktur vak mìly o návrat o pùl století nazpìt bytostný zájem. Na svrení socialistické moci se bezpro-
293 Podstatnou otázku Proè tak snadno
poloil hned v roce 1990 originální brnìnský sociolog Ivo Moný ve stejnojmenné studii. Po deseti letech (v pøedmluvì k dalímu vydání své studie) doplòuje pùvodní odpovìï na svoji otázku jetì, jak øíká, druhou a pátou vìtou. První vìta pùvodnì znìla: Ze socialismu jsme vyklouzli tak snadno, protoe kapitalismus pro nás byl pøipraven u v nìm. Druhá a pátá vìta, doplnìná po zkuenosti devadesátých let, nyní øíká: Do kapitalismu se vpravujeme tak tìko, protoe ten ná byl u v nìm pøipraven. Páchne po kotlíku, v nìm byl uvaøen. Ne starými strukturami. Námi vemi. (Cit. Pithart, Petr, Devìtaosmdesátý, Academia, Praha 2009, s. 19.)
[178]
*** V dneních hodnoceních je obèas pøítomen soud, který jakoby pøenáel do tehdejích i dneních pøístupù oficiálnì íøený optimismus pøedlistopadového období, tj. e vnitøní rozpory v Èeskoslovensku nebyly jetì tak vyzrálé, aby vedly k pádu systému; existovala pøece monost reforem, na kterých se pracovalo. Co ale potom masová vystoupení podnítilo, necháme-li stranou mnohokrát omílaný, ale o pøíèinách nic nevypovídající støet na Národní tøídì? Støetá se tu dvoje mínìní. Jedni poukazují na nedostatek demokratismu, dostateènou míru obèanských práv a svobod (práce, pohybu, slova, shromaïování, umìleckého vyjadøování atd.), druzí na to, e nedokázal zabezpeèit trvalý rùst ivotní úrovnì obyvatelstva a sniovat odstup od ekonomicky vyspìlých kapitalistických zemí. Podle Cockshotta a Cottrella vycházela krize sovìtského socialismu ze dvou zdrojù: Na jedné stranì je to odvrat irokých vrstev od nedemokratických a autoritáøských praktik sovìtské politiky starého stylu, na druhé pak iroce rozíøený pocit, e základní ekonomické mechanismy fungující od 30. let 20. století se ji pøeily a e lpìní na nich by odsoudilo obyvatele nìkdejího SSSR ke stagnaci ivotní úrovnì a chronickému nedostatku spotøebního zboí. Ve srovnání se zøejmì neochabující vitalitou pokroèilých kapitalistických ekonomik se tyto okolnosti stávaly pro lidi stále nesnesitelnìjí. 294 Lidé se ohlíeli po konzumním ráji za hranicemi zemì, ale sociální situace nebyla (oproti roku 1953) tak výbuná, aby pøivedla obyvatelstvo ze sociálních dùvodù do ulic. Nií kvalita nìkterého spotøebního zboí a slueb (ve srovnání se Západem) byla èásteènì kompenzována sociálním zabezpeèením (plnou zamìstnaností, levným bydlením a levnými slubami, ale také tolerancí nízké výkonnosti a kvality práce). Pøíèiny situace, která koncem roku 1989 pøerostla v ostrou politickou krizi, nazrávaly pomìrnì dlouhou dobu. Je nutné je hledat v postupnì reálnì formovaných spoleèenských pomìrech.295 Cockshott, Cotrell, cit. kniha, s. 64. B. Engels ve své analýze revoluce a kontrarevoluce v Nìmecku z roku 1852 zdùrazòuje, e pøíèiny, které vedly k poslednímu povstání i k jeho poráce, nesmíme hledat v náhodném úsilí, schopnostech, chybách, omylech nebo zradách nìkterých vùdcù, nýbr ve veobecných spoleèenských pomìrech a ivotních podmínkách kadého jednotlivého národa, zachváceného otøesem. A dodává: ádný soudný èlo294
295
[179]
Ukazuje se pak, e se záhy zastavil proces, který razil cestu pro reálnou úèast vech obèanù na produkci spoleèenského bohatství a umoòoval jim úèast na jeho spravedlivém rozdílení a spotøebì. Jinými slovy, zespoleèentìní uvázlo na své formální úrovni a nepøemìnilo se v zespoleèentìní reálné. To byl rozhodující dùvod, proè systém nedokázal v oblasti výrobních sil generovat a èasto ani vstøebat prvky probíhající vìdecko-technické revoluce, e se v oblasti výrobních vztahù pøi utváøení velidového vlastnictví zastavil na jeho státní formì.296 Ve vystoupeních mas nelo o sociální vzpouru, ale politický odpor.297 Pøíèinu pádu systému je tøeba hledat ve výstavbì a fungování politického systému, zejména v pøeruení zpìtné vazby mezi státem a obèany a mezi vedením (vèetnì sekretariátù) KSÈ a obyèejnými komunisty. Historicky byla legitimita systému zpochybnìna postupy, které se stále více omezovaly na organizování postupnì u sotva revoluèního procesu shora, by pùvodnì podmínìného jak limitujícími podmínkami industrialismu, tak kapitalistického obklíèení a tlaku.298 Proces se zastavil na dobytí politické moci, nepokraèoval od pøechodné diktatury proletariátu ke spoleènosti svobodných obèanù, k nejirí demokracii a monosti kadého obèana být rovnoprávným vlastníkem. Oslabeno bylo nezbytné zprostøedkovávání protichùdných pozic a tendencí, které bylo nahrazeno smìrnicemi, pøíkazy a donucováním. Víra ve schopnosti nejvyích pøedstavitelù, vùdcù, spoleènost vést a motivace zasazovat se o hlubí zmìny, mizela. vìk nikdy neuvìøí, e jedenáct muù, vìtinou velmi prùmìrnì nadaných jak v dobrém, tak ve patném smyslu, by dokázalo za tøi mìsíce zruinovat estatøicetimilionový národ, kdyby tìchto tøicet est milionù nebylo zrovna tak bezradných, kterou cestou se pustit jako tìchto jedenáct lidí (èlenù francouzské prozatímní vlády). (ME, 8/30-31.) Srv. také Leninovy stati o revoluci 1905 v Rusku. Jak silná analogie se tu nabízí k vývoji o 150 let pozdìjímu! 296 J. Heller s F. Neuilem povaují dokonce za nejhlubí pøíèinu neúspìchu prvního pokusu o socialismus formu státnì-byrokratického vlastnictví zprostøedkovanou øídícím aparátem. (Potøeba nové ideologické linie strany, podklad, rukopis.) Jak známo, ani Jugoslávie se nevyrovnala s protikladem mezi samosprávou a etatismem a pøipustila tu vznik rozporù, které její vývoj brzdily. 297 Prùcha, V., cit. dílo, s. 937. 298 Pøístup, který pomíjí vnìjí pøíèiny kolapsu a následné kontrarevoluce, je právem pøedmìtem kritiky. O osudu socialismu, a nejen v Èeskoslovensku, rozhodovaly neøeené vnitøní problémy. Rozhodovalo se vak o nìm s definitivní platností na mezinárodní, velmocenské úrovni. [180]
Obèanská veøejnost vnímala tyto problémy jako omezení obèanských svobod a formálnost demokratických procedur. Negativnì pociovala pøedevím omezení svobody volby pracovního uplatnìní, omezování svobody tisku a slova, svobody sdruování a dalích tradièních obèanských práv, dále svobody pohybu, pøedevím nemoností volnì cestovat do zahranièí, nesnáenlivost vùèi jiným svìtonázorovým postojùm. Na druhé stranì budilo nesouhlas zvýhodòování nìkterých vrstev obyvatelstva, zejména privilegia stranické aparátnické aristokracie. Pøíèinou ztráty dùvìry bylo i neupøímné, manipulující jednání, úèelové a nepravdivé výroky a nakonec i posmìch vzbuzující a z rùzných vystoupení zøejmá neprofesionalita. Bìhem let se lidé setkávali s pøíli mnoha jednotlivými politickými rozhodnutími, která podrývala dùvìru nejen ve vedení, ale i ve zpùsobilost celé strany spoleènost vést (za mnohé jiné: stavba a odstranìní Stalinova sousoí na Letenské pláni). V zahranièních vztazích bylo nejsilnìjím impulsem zpochybnìní internacionalismu, zejména v chování vùdcù Sovìtského svazu, spojované se vstupem spojeneckých vojsk, naruujících suverenitu ÈSSR. Dotèena byla nejen národní hrdost, pokoøující byla nedùvìra ve schopnost vlastními silami zvládat tehdejí vnitøní problémy zemì. Nerozvinuté ekonomické a naruené politické mechanismy nevylouèily sice dìlnickou tøídu a dalí skupiny z úèasti na øízení a vlastnictví zcela, ale velmi takovou úèast komplikovaly a pøispívaly k výslednému opìtnému návratu pocitu odcizení mezi pracovníkem a jeho produktem.299 299 Tuto tendenci potvrzuje skuteènost, e dìlnická tøída kapitalistickou restauraci a své vyvlastnìní po roce 1989 pøijala bez jakéhokoli odporu, nìkteré její èásti se dokonce manifestaènì k protestujícím pøipojily. Jak uvádìjí J. Heller s F. Neuilem, pøíèiny je nutné hledat uvnitø systému a v jeho podstatných prvcích. Takovými prvky byly: nedostateèná míra zespoleèentìní, stará spoleèenská dìlba práce stavìjící do nerovného postavení duevní a fyzické, øídící a øízené pracovníky, charakter vlastnických vztahù, ve kterém si byli vichni rovni jen formálnì, ale nìkteøí si byli o mnoho rovnìjí, tøídní struktury a jí podmínìné politiky, která místo diktatury proletariátu byla diktaturou aparátu, a ideologie, která se jen nazývala marxismem-leninismem. Postupné vyostøování rozporù plynoucích z tohoto charakteru vlastnictví, tøídní struktury, politiky a ideologie, kombinované s tlakem kapitalismu, vedlo nakonec k poráce systému, po kterém znaèná èást tøídy øídícího aparátu pøela (nìkdy nedobrovolnì) do øad renovované buroazie. (Heller, J., Neuil, F., Resumé k monografii Kdopak by se Marxe bál, cit. dílo, rukopis.)
[181]
Problém systémové chyby. Hypotézy V souvislosti s hodnocením pøíèin poráky snah o socialismus je diskutován problém systémové chyby. Návrhy na øeení i samo uznání chyby v konstrukci samotného systému vak zatím nevedly k obecnìji uznávanému závìru. Odpovìdi se hledají v pøítomnosti èi naopak neexistenci urèitého mechanismu, napø. v nedostateèném zabudování mechanismu, který by vyluèoval pøeruení zpìtné vazby v hlavních sférách spoleèenského procesu. V ekonomice zpùsobil pøeruení vazby mezi výrobnì-technickými a sociálnì-ekonomickými procesy, v politice mezi strukturami øízení a spoleèností a odvozenì pak i v jiných slokách nadstavby. Takovým zpùsobem pak byly narueny i procesy seberegulace a sebekontroly. Nìkteøí analytici se ale dokonce domnívají, e otázka je mylnì formulována, e se o nìjaké systémové chybì nedá hovoøit, e o systémovou, geneticky naprogramovanou chybu nelo. Vyvinula se jako porucha ve fungování systému, jeho deformací. Je pak kladena otázka, kdo èi co takové deformace zpùsobil èi zpùsobilo.300 Jako hypotéza se navrhuje tento úsudek: Systémovou chybou byla institucionalizace vedoucí úlohy komunistické strany, její zakotvení v ústavì, které samo ale bylo vyvrcholením dlouhodobého procesu deformace její úlohy, jak byla chápána v Komunistickém manifestu, tj. dolo k ústupu od odpovìdnosti za ideové inspirace a politické vedení spoleèenského hnutí, s jeho jádrem v dìlnické tøídì a k jeho postupnému nahrazování osvojováním státních (pravo)mocí, tedy moností vynucování, k administrativnì-direktivnímu zasahování do vech sfér spoleèenského i osobního ivota. Tento proces byl spoluurèován øadou prùvodních okolností a mìl dalekosáhlé dùsledky. Koneckoncù naruoval i zmínìné zpìtné vazby, podnìcoval a vyhrocoval rozpor mezi socialistickým ideálem a praxí jeho realizace. Podle J. Kuèery naruily fungování systému struktury, silnì ovlivnìné malomìáckou mentalitou, které na fungování systému parazitovaly a je nedokázal potlaèit a likvidovat. Jako systémová chyba se pak projevilo, malomìácké mentalitì plnì vyhovující rovnostáøství. Docházelo tak k oslabování ádoucích vývojových tendencí, ke ztrátì jeho socialistického charakteru (J. Kuèera, Rukopisné poznámky). 300
[182]
Vymezení systémové chyby by nemìlo být zamìòováno s vymezením rozhodujícího, nejvyostøenìjího rozporu, který se v dùsledku deformací fungování systému vyvinul a vedl k jeho pádu v Evropì, tj. rozporu mezi socialistickým ideálem a praxí jeho realizace. Tento rozpor byl prvotní pøíèinou selhání, politické (ne)øeení vak za ni mìlo primární odpovìdnost. Jeho vymezení povaujeme za dalí základní hypotézu této studie. Selhání reálného socialismu v Èeskoslovensku bylo selháním urèitého konkrétního modelu socialismu, který nedokázal adekvátnì reagovat na vznik nových jevù ve svìtové ekonomice a politice. Ale domnìnka, e pøíèinou ztroskotání byla jeho v zásadì nesocialistická povaha, není opodstatnìná. Reálný socialismus nespornì mìl podstatné znaky socialistické spoleènosti,301 jak byly v obecných rysech naèrtnuty klasiky marxismu (poèínajíc pøevzetím politické moci dìlnickou tøídou, vedenou komunistickou stranou, pøes likvidaci soukromého vlastnictví výrobních prostøedkù, zánik antagonistických tøíd, nastolení plánovitého øízení hospodáøství a po rozdìlování podle práce). Tyto znaky vak existovaly v sotva zrozené, nedokonalé, snad i naivní podobì a v doprovodu jevù, které jsou se socialismem nesluèitelné. Neopodstatnìný je i úsudek, e socialismus ztroskotal proto, e pro nìj jetì nedozrála doba, e socialistická revoluce pøila pøedèasnì, kdy na ni spoleènost jetì nebyla pøipravena. Kapitalismus pro zásadní, revoluèní zmìnu dávno dozrál. Socialismus svým konkrétním pøíspìvkem k rozvoji výrobních sil (pøekonáváním strukturálních a teritoriálních nerovnomìrností, existenèním zajitìním lidí práce), humanizací výrobního procesu, kterému dal nový obsah a cílové smìøování, pøestavbou celé hodnotové struktury a dosaenou úrovní obecné kultury, vzdor vem nakupeným problémùm potvrzoval, e socialistická revoluce ji na tomto stupni rozvoje spoleènosti byla historicky oprávnìná, moná a úèelná. Bezpøedmìtná jsou i mínìní, e socialismus je pøitalivou, ale nerealistickou utopií. Vdy reálnì existoval po dlouhá desetiletí, pøebudoval spoleènost na nových základech, podstatnì ovlivnil vývoj svìta. Jestlie nedokázal v dobì mu vymezené dostateènì hluboce pronik301 Manufakturní období kapitalismu, mimochodem trvající staletí, se k nepoznání lií od soudobého kapitalismu. Pøesto oboje patøí ke stejnému typu spoleèenského øádu.
[183]
nout do mylení lidí a vtisknout mu vlastní peèe, bylo to dáno nikoliv jeho podstatou, ale konkrétnì historickými okolnostmi jeho vzniku a vývoje. Socialistická revoluce neztroskotala proto, e byla provedena pøíli brzy, ale proto, e nepøijala vèas taková opatøení, která by jí umonila postoupit vpøed. Vyrostla v podmínkách industriální spoleènosti, zrozené z prùmyslové revoluce, kterou (zprvu dokonce i v polofeudálních podmínkách) dovrila. Její dalí postup vak mohla umonit a vìdecko-technická, informaènì-komunikaèní revoluce, kterou socialistické zemì nedokázaly vèas zachytit. Nejhlubí dùvod kolapsu v ekonomické oblasti, který mìl rozhodující vliv na celý spoleèenský proces, spoèíval v tom, e ustrnula a nakonec i degenerovala soustava sociálnì-ekonomických, vlastnických vztahù. Základní idea Komunistického manifestu, v ní se celá jeho argumentace koncentrovala, zùstala nenaplnìna. Vìtina tìchto závìrù platí obecnì, ale pro podmínky Èeskoslovenska je nutné poukázat i na významnou pøíèinu, spoèívající v rezignaci na pùvodní, vlastní, originální, novou, zkrátka inovaèní èeskoslovenskou cestu k socialismu. Èeskoslovensko tak nemohlo plnìji pøispìt ke spoleèným zkuenostem ostatních socialistických zemí, celého komunistického a dìlnického hnutí, z nìho èerpá zpìtnì cenné podnìty. Plnilo své internacionální povinnosti, ale v mnohém bylo nuceno aplikovat zkuenosti jiných, zvlátì Sovìtského svazu. Toto hodnocení pøedkládáme jako dalí z hypotéz této studie. Zákonitým trestem za takovou politiku bylo, e vedení KSÈ nepochopilo povahu revoluènosti své doby a v zájmu obhájení u dobytých pozic pøipravilo o revoluèní charakter stranu jako celek. Ztráta revoluèní povahy KSÈ je nejhlubí pøíèinou nezdaru první historické formy socialismu (nejen u nás), a souèasnì nejdùraznìjím mementem pro souèasnou a budoucí politiku KSÈM.
[184]
2. Důsledky porážky Události, doprovázející vývoj první historické formy socialismu, které vedly k vyèerpání její spoleèenské energie a k pádu, jsou vyuívány ke snaze o dalekosáhlé pøehodnocení klíèových dìjinných událostí, dokonce hluboko do minulosti. Odváná, otevøená a pøedevím pøesná charakteristika publicisty poukazuje na vznik faizující triády protirevoluce, antiosvícenství a antikomunismu.302 Hloubka propadu sympatií k ideji socialismu je po dovrení kolapsu v nejvýznamnìjí èásti jejich soustavy skuteènì velmi hluboká.303 Otøes, který vyvolalo selhání socialismu, zastínilo na pøechodnou dobu samotnou dlouhodobou krizi kapitalismu. Levicový filozof Alain Badiou, povauje toto selhání za skuteènou podstatu dnení krize. V krizi jsou, podle jeho slov, Velké hypotézy, pocházející z 19. století i aspirace, které vzely z Francouzské revoluce i krize revoluce jako takové.304 Nad Francouzskou revoluci, vzelou z osvícenské duchovní sféry a rozumu (vèetnì jejího jakobínského dìdictví), která se èiní odpovìdnou za nacistický i bolevický totalitarismus, se staví revoluce v Anglii v 17. a v Americe v 18. století, vzelé z liberální duchovní atmosféry. Pøehlíí se a potlaèuje vìdomí o tom, e zatímco hnutí, je navázala na Francouzskou revoluci, významnì pøispìla nejen k prosazování ideje rovnosti, ale také svobody, liberální revoluce se a neuvìøitelnì dlouho snáely nejen s rasismem, ale i s otroctvím, genocidou pùvodního obyvatelstva a s kolonialismem s jeho koncentráky a øízenými hladomory.305 Odpùrci socialismu jásají, a pøíli si vìdomi dosavadního skuteèného obrovského vlivu a moci socialistické ideje ve svìtì. Ti, kteøí pod Martin Hekrdla, Právo, 5. 5. 2006. Kapitalismus je v krizi. A co SSSR? Ani tam se vìci nevyvinuly pøíli dobøe: byrokratické zákazy, fronty na základní ivotní potøeby, drsné represe, jednotvárná eï a bída. To je èastá výhrada obyèejných obèanù, vyjadøujících mínìní irí veøejnosti. (http://links.org.au/node/3176.) 304 ... za krizí ideje revoluce je v krizi idea jiného svìta, skuteèné monosti jiné organizace spoleènosti, atd. Nikoli krize èisté monosti, ale krize historické monosti nìèeho, co se dotýká samotné skuteènosti. A je to krize negace, protoe je to krize koncepce negace, která byla vnímána jako tvorba... a koneènì, mùeme hovoøit o ´krizi dialektiky´ v hegeliánském smyslu... Na vech stranách dnes vidíme, e samotné náhledy na negaci jsou prakticky velice èasto vùèi negaci a vùèi budoucí negaci negace nepøátelské. 305 Arendtová, Hannah, Pùvod totalitarismu. I III. Oikoymenh , Praha 1996. 302 303
[185]
tuto ideu øadili nejrùznìjí politické síly (od komunistù pøes sociální demokraty k socialistùm tøetího svìta), zjiovali s krajním znepokojením, e koncem 21. století se k ní hlásilo na 60 % lidstva.306 Vyuívají hlavnì rozporu mezi socialistickou ideou a praxí a v propagandistickém podání tlumoèí filozofùv postøeh o krizi negace slovy: kdy se podaøí socialismus vybudovat, lidé pøed ním uteèou.307 Jako dùvod neúspìchu oznaèují nevyhnutelný rozpor s demokracií (v jejím liberálnì demokratickém podání).308 A závìr tìchto kritikù? Na urèitou dobu vichni tleskali Francisovi Fukuyamovi, který prohlásil: Hospodáøský rozvoj dává stále více za pravdu logice liberálního politického øádu, protoe potøeba sladit vekeré rozmanité zájmy, které stmelují spoleènosti v rùzných zemích, vyaduje rovnost a úèast vech. Hybnou silou hospodáøského rozvoje jsou moderní pøírodní vìdy a hospodáøský rozvoj zase pøes vechna zpodìní, nezdary a chybná odboèení smìruje politický vývoj k liberální demokracii. Proto mùeme oèekávat, e stejným smìrem se budou dlouhodobì ubírat i lidské politické instituce.309 Monocentrickou éru svìtového komunismu mìl vystøídat monocentrismus kapitalistického bloku, pøesnìji triumfující vláda jediné kapitalistické supervelmoci. Z pozice vítìzù studené války jsou pøehodnocovány celé domácí dìjiny, dìdictví Palackého a jeho následovníkù. V reakci na radikální Joshua Muravchik ve své knize Nebe na zemi. Vzestup a pád socialismu z roku 2002 mluví o socialismu u pouze v minulém èase. Pøiznává, e socialismus byl nepochybnì nejpopulárnìjí politickou mylenkou, jaká kdy byla vynalezena, mylenkou, která pøedèila i velká náboenství. Je to pøíbìh nejctiádostivìjího lidského pokusu nahradit náboenství doktrínou o tom, jak by mìl ivot vypadat, doktrínou, která se snaila opøít o vìdu namísto zjevení. I kdy byl její pùvod evropský, byla uvítána s nadením v Èínì i Africe, v Indii i v Latinské Americe a dokonce i v nejtradiènìjím regionu Støedního východu. ádná jiná víra nikdy nezapùsobila tak iroce. Neomezovala se na salony a knihovny, ale íøila se stejnì i v parlamentech, na demonstracích, barikádách a bitevních polích. Víc ne cokoli jiného utváøela dìjiny dvacátého století. (Muravchik s. 12, 13.) 307 Tamté, s. 15. 308 Do tøetice Muravchik: Jen jednou se demokratickým socialistùm podaøilo socialismus vytvoøit. To bylo v kibucu. A poté, co ho zaili, se demokraticky rozhodli ho zruit. (Cit. práce, s. 312.) 309 Jak poznamenává Fukuyama, Toto je velmi zkrácená verze argumentu, který jsem uvedl ve své knize Konec dìjin a poslední èlovìk. Free Press, New York 1992 (pozn. 24, s. 351). (Fukuyama, Velký rozvrat. Akademia, Praha 2006.) 306
[186]
levicí zdùrazòovaným dìdictvím nejlepích historických tradic, se snaí vtisknout jim koneènì jimi objevený pravý smysl. Snaha vyvrátit kritické hodnocení minulého dìdictví z koøenù a nalézt dalí argumenty pro restauraci bývalých spoleèenských pomìrù a nová politická spojenectví, sahá a do pøehodnocování dávnovìku. Má zdùvodnit potøebu zbavit se vlivù východního barbarství a navrátit se do sféry, která je vydávána za osu souèasné civilizace, do civilizace atlantické. S takovými zámìry je ivena keltománie. Pozornost se obrací od ivota lidu znovu k dìjinám panovnických rodù. Stát se deklaruje jako spoleèenství obèanské, politické (ústavní), nikoli etnické, národní. Zpochybòován je nejen sociální smysl husitství, ale také smysl a význam katolické protireformace a národního obrození. Popírá se úctyhodnost národních snah i materiální podmínky, které byly pro vznik národa a øeení èeské otázky nakonec rozhodující. Vztah k národu je charakterizován jako stádní pud, vztah ke smeèce a nevìtranému pelechu. Rysy národní povahy, které údajnì nejvíc pøispìly k budování totalitarismu v naí zemi, jsou nalézány v závistivosti, zbabìlosti i pruderii.310 Èecháèkovství je zavrhováno, avak právì ono, symbolizující smìs poníenosti pøed mocnými a smìného nadýmání se, k takovým soudùm vede. Dùsledkem je, e historické vìdomí národní identity a vlasteneckého sebevìdomí je zvlátì u mládee silnì otøeseno. Nad vìdeckou objektivitou vítìzí prezentistický zápal, z nìho tìí pravicový extremismus. Snahy o izolaci a ostrakizaci komunistù Na èinnosti komunistù od roku 1990 nemohou jejich protivníci nalézt nic, co by bylo v rozporu s ústavou zemì. Pøesto se uchylují k tvrzení, e KSÈM je stranou nesystémovou, nestátotvornou, e je rozkladnou, extrémní opozicí. Èlenové strany a její pøíznivci jsou stále znovu zastraováni nenávistnými odsudky a hrozbou existenèního postihu. Informace o skuteèné pozici a aktivitách KSÈM jsou blokovány. Pøístup pøedstavitelù této strany do veøejných sdìlovacích prostøedkù zùstával dlouhodobì nesnadný a byl rùzným zpùsobem omezován, u vìdomí, e nejsnadnìjí je protivníka umlèet a zneviditelnit. 310
Ouøedník, P., mírbuch jazyka èeského, Paseka, Praha 2005, s. 9. [187]
Rádoby korektní a za legitimní vydávané byly a zùstávají pøímé mocenskopolitické zásahy, pøi nich se zdùrazòuje ohled a respekt k ústavì a právnímu státu. Snahy exkomunikovat komunisty a tlaèit je do ilegality se neopírají o výsledek seriózní, vìcné diskuse historikù a politologù. Ve je pøedjímáno mocenskopolitickým výnosem, který komunismus a marxismus odsoudil jako zloèinnou ideologii. Jak známo, na poèátku pøehodnocování minulého vývoje byl v Èeskoslovensku (jetì ve federalizovaném a pravicí ovládaném parlamentu) pøijat primitivní zákon,311 který KSÈ oznaèil za zloèineckou organizaci. Tato strana nepochybnì nese historickou odpovìdnost. Ovem ádný soud, ádný tribunál nemùe pøivést na lavici obalovaných její dìjiny. To je prostì absurdní.312 Øada vlivných zahranièních organizací jej podrobila kritice. Jeho pøijetím dolo k vánému omezování svobody mylení a politické soutìe, ke snaze co nejvíce zúit prostor pro kritické mylení a usnadnit manipulaci s mínìním a stanovisky veøejnosti. Zloèineckou organizací je beztrestnì nazývána i ústavnì pùsobící KSÈM. Bez ohledu na morálku a pøes zapøísahání se, e není uplatòována zásada kolektivní viny, se snahy o kriminalizaci levice a zvlátì KSÈM, objevují neustále a dokonce se z iniciativy jedincù (napø. v Senátu ÈR) po dlouhou dobu stupòovaly.313 Antikomunisté pøicházeli i s dalími iniciativami, které poadovaly pøímá mocenskopolitická opatøení. Politická objednávka byla u zrodu Ústavu pro zkoumání zloèinù komunismu v ÈR. Stejnì byl motivován návrh na zøízení Ústavu národní pamìti, který mìl zloèinný komunismus zkoumat soustavnì a hlavnì spolehlivì. Kromì jiného je takový postup i výrazem nedùvìry k vìdeckým pracovitím, k jejich vìdecké objektivnosti a aktivitám. Vìcná diskuse nad komunistickými východisky a návrhy, opírajícími se o racionální argumenty, je dlouhodobì ztìována a èasto i odmíJièínský, Z., Rudé právo 1. 2. 1995. Grebeníèek, M., Nejen o bolevizaci, ale i o sociální spravedlnosti. In: Devadesátiletá cesta, cit. sborník, s. 22. 313 Opakovanì se od nìkdejích zanícených svazákù vracel návrh na zákaz propagace komunismu. V únoru 2005 jej pøedloili prostøednictvím senátní novely trestního zákona, pod záminkou zákazu a propagace hnutí smìøujících k potlaèování práv a svobod obèanù a v zájmu pøedcházení komunistickému puèi. Trestní postih za íøení mylenek a ideálù komunistické rovnosti a sociální spravedlnosti by mìl být vztaen i na názvy politických stran. V listopadu 2006 zøídil Senát na návrh senátora tìtiny doèasnou komisi pro posuzování ústavnosti KSÈM. V takových snahách se pokraèovalo zejména úsilím o zákaz èinnosti KSÈM. 311 312
[188]
tána s odkazem na to, e komunisté nemají mezi demokratickými stranami místo. 314 Takové oznaèení se vyhrazuje pro strany, které demokracii ztotoòují s kapitalismem a podmiòují jeho existencí. O komunistech se tvrdí, e nerespektují demokratická pravidla, nejsou ochotni diskutovat, diskusi nepøipoutìjí, nenaslouchají jiným, rozdílným názorùm, jsou nesnáenliví a za svou vstøícnost a podporu by urèitì nìco chtìli. Zmínìný pøedsudeèný pøístup zpùsobuje, e nejsou brány v úvahu zájmy a vùle statisícù obèanù, kteøí si jako své reprezentanty komunisty zvolili. Neustále je zpochybòován poadavek pøimìøeného podílu na spravování zemì (podle zásady pomìrného zastoupení), jakákoli monost koalièní spolupráce a prospìnost rozhovorù o jejich programových poadavcích a stanoviscích. Objevuje se varování, e po pøípadném vítìzství komunistù ve volbách by následovala mezinárodní izolace, odchod vlivných firem a nadaných lidí do zahranièí, zatímco vechny instituce, zejména státní, by ovládla byrokracie. Demokratické strany pøesto s komunisty - vzhledem k jejich pozici a vlivu mezi obèany a k monostem v zastupitelských orgánech jednají. Takové kontakty vak leckdy popírají, pøed veøejností zpochybòují, èi alespoò zlehèují, utajují jejich obsah a rozsah. Po dlouhou dobu byly i ádosti o vstøícný postoj a podporu v konkrétních záleitostech pro jejich rùzné pøedstavitele poniujícím krokem, k nìmu, jak prohlaovali, se nesníí.315 Je ponìkud zvlátní, e tolerance pøedstavitelù sociální demokracie mùe být velkorysou i vùèi politickým soupeøùm na pravici. Avak vùèi tìm, kteøí trvají na socialistické alternativì a jejím marxistickém 314 V. Bìlohradský napø. zdùvodòuje toto hodnocení tvrzením, e samo ... pojetí revoluèní akce jako rozsáhlého komplotu moci... znemonilo definitivní smíøení demokracie se socialismem a vedlo k historické katastrofì radikální levice. (V. Bìlohradský, Spoleènost nevolnosti. Eseje z pozdìjí doby, SLON, Praha 2009, s. 150.) 315 V diskusích o vztazích ke komunistùm se støetávají dvì taktiky: poèetnìjí skupina odpùrcù komunistù trvá na blokaci (S komunisty se nejedná!), urèitá èást pøedpokládá, e by tak mohli být èinìni spoluodpovìdnými za celkové dùsledky politiky v zemi. Tato taktika postupnì získává vìtí podporu. Ani pøedstavitelé sociální demokracie si jetì nevyøeili svùj vnitøní spor, zda ve snaze zabránit komunistùm, aby neobsadili její moný politický prostor, by sama nemìla pøemìnu, èi reformu KSÈM blokovat. Mnozí èinitelé nekomunistické levice ale principiálnost komunistù nepovaují za pøekáku vyjednávání. Uvìdomují si, e bez komunistù nejsou dalí levicové sloky schopny proti pravici úèinnì postupovat.
[189]
Vložka 9 K úloze vnìjích pøíèin V závìru nelze opomenout sloité vzájemné proplétání vnitøních pøíèin s vnìjími pøíèinami kolapsu. Øada analytikù jim vìnuje oprávnìnou pozornost. Miloslav Ransdorf v rozhovoru pro Nai pravdu k zahranièním souvislostem pádu socialismu mezi jiným prohlásil: Byla to událost zasazená do procesu pøedání moci, které bylo vyjednáno mezi Amerièany a Sovìty na konci osmdesátých let,...napø. vím od zemøelého Ladislava Adamce, e mu volal M. S. Gorbaèov s tím, e má zaøídit, aby se prezidentem stal Václav Havel. Kdy to odmítl, následoval nátlak a tato zmìna se realizovala...Víte, dodává Ransdorf, e to nakonec dopadlo tak, e komunisté v roce 1989 volili prezidentem Havla, a aby to bylo pojitìné, byl zajitìn poadavek aklamace. Nikoliv tajná volba, ale aklamace, aby to bylo naprosto jisté. Sametová revoluce byla vyjednaná mocenská zmìna. (Ransdorf., M., Nae pravda, pøíloha Haló novin, 7. února 2008, podtreno MF.) [190]
Západ ovem ádný ze slíbených závazkù nedodrel (zachování rozdìlení Nìmecka Falinùv plán na smluvní spoleèenství dvou nezávislých státù, ádná ze zemí nebude zataena do NATO). Nikolaj Portugalov, Gorbaèovùv poradce, pøedal Kohlovu poradci, Horst Teltschikovi 27. listopadu 1989 nedopatøením Falinovou rukou psané poznámky o alternativách dalího vývoje v NDR. Na jejich základì pak informoval H. Kohla: Kdy u i Gorbaèov a jeho poradci diskutují o monosti sjednocení, je nejvyí èas pøejít do ofenzívy. (Právo, 23. ledna 2010.) Podle Oskara Krejèího, ve snaze udret si pøízeò bohatého Západu Gorbaèov vyklízel sféry vlivu bez ohledu na to, co to s dosavadními spojenci udìlá. Nevidìl jiný zpùsob, jak se udret u moci ve chvíli, kdy se jeho koncept reforem ukázal, mírnì øeèeno, nesmyslný. (Krejèí, O., Haló noviny, 6. listopadu 2009.)
Podobné mínìní vyjádøil armádní generál Miroslav Vacek, který ironizuje pøeceòování úlohy vnitøního disentu: Tu rozhodující úlohu opravdu sehrál SSSR a jeho straniètí pøedstavitelé s Gorbaèovem v èele. (Haló noviny, 5. listopadu 2009.) Jaroslav Kuèera je pøesvìdèen zejména o rozhodujícím významu skuteènosti, e se globální buroazii podaøilo nalézt svou sociální a posléze i politickou oporu...v èásti ekonomických i mocenských elit, které spolu s parazitními vrstvami spoleènosti ztratily zájem na rozvoji socialismu a nakonec ho, proti zájmùm vìtiny, zradily a prodaly. (Kuèera, J., Haló noviny, 12. února 2007). Upozoròuje také na aparáty tajných slueb, které získaly nekontrolovatelnou moc a obèas sahaly i ke vzájemnì dohodnutým akcím. (Kuèera, J., Tajný plán ukøiování socialismu? Obrys Kmen è. 12, 2010.) Své stanovisko vyjádøil i Jan Zeman, který pøipoutí, e bez znaèného vnitøního morálního rozkladu by nebylo krachu reálného socialismu v Èeskoslovensku, ale dodává: Masarykovu první Èes-
koslovenskou republiku nacpali její spojenci Francie a Velká Británie do chøtánu nacistického Nìmecka. Následovalo znièení èeskoslovenské demokracie faisty... Sovìtský vùdce Gorbaèov ale nacpal Èeskoslovensko do chøtánu Západu. Drtivá vìtina obèanù Èeskoslovenska chtìla jen lepí socialismus. Reii státního pøevratu 17. 11. 1989 mìly tajné sluby, z politikù mu velel Gorbaèov, v druhé øadì Západ. (Zeman, J., Mìli jsme v Èeskoslovensku socialismus? Pøíspìvek na konferenci Unie èeských spisovatelù, 11. dubna 2013.) Vstup vojsk byl ze vech moných øeení tím nejhorím.Vidìli jej tak i spojenci, kteøí mìli jistì i své pøedstavy o ádoucí zmìnì. Z dokumentù, které jsou k dispozici vyplývá, jak silnì na vedení KSÈ naléhali, jak ádali i prosili, aby ÈSSR vyuila svùj ústavní státní monopol moci a øeila vhodnými prostøedky sloitou vnitøní situace sama. Pøedchozí i následný vývoj ukazoval, jak velkou odpovìdnost KSÈ vedením zemì pøevzala, nakolik si ji její vedení uvìdomovalo a pøedevím vnitøními dùvody podmiòovanou schopnost takovým nárokùm dostát. [191]
zdùvodnìní, setrvávají nejen v brutálním diskurzu, ale pomáhají i pøi jejich ostrakizaci z demokracie. Na konci této kapitoly dejme znovu slovo korespondentovi britského listu The Guardian, který mj. napsal: Vìtina politických tradic 20. století není bez krve na rukou, ale bitvy o historii jsou více o budoucnosti ne o minulosti.316
3. Kontinuita a diskontinuita Táborské husitství nebo Paøíská komuna turmovaly nebe a zanechaly v dìjinách významné místo. Podobným mimoøádným vzepjetím lidové energie byl první pokus o socialismus, který se ovem mohl opírat o takové podmínky a dìjinné síly, e obstál po 76 let, v nìkterých zemích i déle a pøeilý systém hluboce zasáhl. O významné pozitivní výsledky se zaslouila obìtavá práce a spoleèenská aktivita milionù èestných a pracovitých lidí, kteøí se s ideály socialismu ztotonili. Jeho èestní budovatelé se nemusí za své ivotní dílo stydìt. Jeho odsudky mají jen demoralizovat a oslabit síly, je ohroují systém, který si uvìdomuje, e jeho poslední vítìzství na sklonku dvacátého století nebylo vítìzstvím koneèným.317 Rutí komunisté vnímají období socialistické výstavby jako období, na nì jsou pøes vechny jeho vady hrdi.318 V jejich øadách je vyslovo316 Souèástí momentálního nadení v oficiálních západních kruzích pro tanec na hrobì komunizmu je nepochybnì úvaha o vztazích s dnením Ruskem a Èínou. Ale také se v nìm odráí odhodlanost prokázat, e neexistuje alternativa k dnenímu globálnímu øádu a e jakákoli snaha nìjakou nalézt povede nutnì k utrpení a krveprolití... Specifická forma spoleènosti utvoøená komunistickými stranami 20. století se nebude nikdy opakovat. Ale je tu pouèení, které je moné si vzít z jejich úspìchù stejnì jako z jejich chyb. (Milne, S., cit. pøíspìvek.) 317 J. Heller a F. Neuil vyjádøili své stanovisko pøi svém specifickém hodnocení stalinismu v tomto smìru zcela jednoznaènì: Odmítáme neostalinismus jako souèasnou formu ideologie minulé vládnoucí tøídy. Máme vak plné pochopení pro cítìní generací poctivých komunistù i jiných lidí, kteøí vìnovali své síly boji za nastolení a rozvoj socialismu, kteøí jeho neobjektivní a falzifikující kritiku vnímají jako poplivání svého ivotního díla a pod vlivem tìchto pocitù upadli pod vliv neostalinismu a jeho obranou brzdí objektivnì vývoj KSÈM i celé levice. (Návrh základní logiky, cit. podklad, rukopis.) 318 Zjuganov, G., Projev na zasedání ÚV KSRF 27. 10. 2012.
[192]
ván i pøedpoklad, e a opadnou emoce, moná se pøed soudem obhájí i jeho stalinistická forma, vzhledem k vnitøním a vnìjím podmínkám, které jí daly vzniknout.319 Podobné a mnoící se výroky jsou èasto hodnoceny jako projevy nostalgie. Je vak namístì obèas si pøipomenout, e jsme byli úèastníky hnutí, které zmìnilo tváø svìta a ukázalo mu cestu vpøed, e jsme tudí nepracovali a neili nadarmo. Pøíznaèné jsou také zmìny v hodnocení veøejnosti. I tu pøibývá tìch, kteøí s nostalgií vzpomínají na pøedlistopadový reim, jak vyplývá z prùzkumu agentury STEM v lednu 2013.320 Lidé neztrácejí historickou pamì, co znamená, e si uvìdomují odpovìdnost komunistù za volbu, kterou uèinili. Vìdí, e existovaly pøinejmením tøi rùzné formy institucionální výstavby spravedlivìjí spoleènosti: monost samosprávy výrobcù (i kdy její jugoslávská forma nebyla pøíli pøesvìdèivou), monost úèasti lidu na centrálním plánování (demokratizace plánovacích procesù), pøípadnì kombinace obou, je se jevila jako nejvhodnìjí a koneènì pøevzít konvenèní liberální demo319 Podle prùzkumu VCIOM k 90. výroèí vzniku SSSR, 56 % Rusù lituje rozpadu Sovìtského svazu. Více ne dvì tøetiny jsou pøesvìdèeny, e SSSR napomáhal kulturnímu a ekonomickému rozvoji národù, které ily na jeho teritoriu. Pouze tøetina se domnívá, e rozpad Svazu byl nevyhnutelný a správný. Podle mínìní vìtiny obèanù byl hlavní pøíèinou rozvrácení SSSR kurz politiky prosazovaný Gorbaèovem, evardnadzem a Jakovlevem. (VCIOM, russiatoday.com, 8. 1. 2013.) Poèet Rusù, kteøí kladnì hodnotí nìkdejí sovìtský politický systém, podle prùzkumu moskevského institutu Levada, roste a podíl pøíznivcù západní demokracie klesá. Sovìtské zøízení jako lepí loni vnímalo 29 % Rusù, nyní 36 %. Parlamentní demokracii západního typu loni dávalo pøednost 29 % Rusù, nyní 22 %. Trní ekonomiku povauje za vhodnou pro Rusko 29 % obyvatel, loni jetì 36 %. Sovìtský systém s centrálním plánováním oznaèilo za lepí 51 % dotázaných. (Levada-Centr, ITAR-TASS, 9. 2. 2013). Podobnì vypovídají i prùzkumy v dalích zemích: v prùzkumu z øíjna 2010 ve východním Nìmecku 57 % dotázaných obhajovalo výsledky NDR a 49 % tvrdilo, e NDR mìla více dobrých ne patných stránek; na Ukrajinì jen 30 % dotázaných schvaluje pøechod na demokracii (oproti 72 % v roce 1991); 60 % Bulharù si myslí, e starý systém byl lepí. (Walberg Applebaum.) 320 Agentura se dotazuje osob starích 18 let tak, aby byly zváeny vechny okolnosti. Kadý se pak rozhoduje, který reim je z jeho pohledu lepí. Pro souèasný reim se vyslovilo 46 % oproti 53 % v roce 2011, pro pøedlistopadový 32 % oproti 27 % v roce 2011; pøiblinì stejnì hodnotí oba systémy 22 % oproti 20 % v roce 2011. Pro souèasný reim se spíe vyslovují lidé lépe materiálnì zajitìní a s vyím vzdìláním, pro minulý reim naopak lidé s niím vzdìláním a hùøe ekonomicky zajitìní. Novinkou vak je, e skepse zaèíná oslovovat i støednì pøíjmové a vyí pøíjmové skupiny a respondenty vysokokolsky vzdìlané.
[193]
kratismus Západu. Právì tuto formu pak realizátoøi pøevratu jako bezkonkurenèní prosadili, ale jen proto, aby se záhy ukázalo, e jak motivací, tak dùsledkem byla restaurace kapitalismu.321 Zkuenost s jeho provozem, kterou lidé ji po uplynutí 23 let zaívají nyní v 21. století a která se navzdory usilovné manipulaci projevuje v jejich hodnoceních, nic nemìní na potøebì kritického vztahu k pøedchozímu historickému vývoji a k mnohým neúspìným snahám komunistù v minulosti, na potøebì vrátit se k autentickému marxismu, k jeho tvùrèímu kritickému duchu. Spolu s jiným klasikem obraznì øeèeno: musíme stát na ramenech obrù a rozhlíet se vlastníma oèima. U v písemné zprávì ÚV Komunistické strany Èeskoslovenska pro XVIII. sjezd KSÈS v listopadu 1990, bylo pøedchozí období velmi kriticky zhodnoceno.322 V podkladovém materiálu byl zformulován závìr, e povinností naí strany je zbavit se veho, co ji spojuje se zájmy bývalých vládnoucích vrstev a garnitur minulého systému a co oslabuje vìrohodnost její snahy o zásadní pøemìnu, o pøemìnu v moderní levicovou stranu.323 Veøejnosti ale odpùrci komunistù tvrdí, e se komunisté vùbec a komunisté v KSÈM zvlátì, nechtìjí reformovat. Jsou zatvrzelí
321 Liberální demokratismus byl pøitom levicovými intelektuály, napø. G. Lukácsem, posuzován silnì kriticky. (Georg Lukács, Demokratisierung Heute und Morgen, Budape: Akadémiai Kiado, 1985.) Charakteristické vak bylo, e se pøitom ve svých úvahách neobracel k dìlníkùm jako k vedoucí spoleèenské tøídì (podobnì jako R. Bahro èi Gorz), ale spoléhal na liberalizaci, kterou mìly pøinést undergroundové tendence. 322 Ve zprávì pro sjezd se uvádí, e listopadové události byly výsledkem naprostého selhání modelu stalinského a neostalinského socialismu známého v posledních letech pod pojmem reálný socialismus. Nepodaøilo se mu uskuteènit humanistický Marxùv projekt socialistické spoleènosti svobodných, rovnoprávných a tvoøivých lidí, v praxi naplnit ideály spojované se socialismem a vytvoøením komunistické spoleènosti. Pøinesl naopak nové formy nerovnosti, omezování demokracie, svobody, ale i bezpráví. Zrodil nové privilegované vrstvy øídícího aparátu, stranickou hierarchii, která se stala vrstvou vládnoucí... Privilegované postavení øídícího aparátu vedlo k nedemokratickému charakteru politiky, k postátnìní strany, k její pøemìnì v nástroj mocenského monopolu a manipulace tisícù lidí. Marxistické mylení bylo zdeformováno tzv. ideologií marxismu-leninismu, která výhradnì slouila prosazování a uplatòování zvolené politiky a zájmù vládnoucí politické garnitury a vyznaèovala se hrubým zkreslením pojmù demokracie, svoboda, rovnost, demokratický centralismus atd. (18. sjezd KSÈS, Praha 3. - 4. 11. 1990. Dokumenty, s. 23, 24.) 323 Historické pøemìny, cit. dokument, s. 20.
[194]
a konzervativní, v dneních podmínkách dokonce hlavními nepøáteli dalího vývoje. Antikomunisté se aktivizují a pøenáejí své snahy znovu mezi (støedokolskou) mláde, ale i na irí základnu, na pùdu EU, aby varovali, e straidlo komunismu opìt obchází Evropou. V lednu 2006 Parlamentní shromádìní Rady Evropy odhlasovalo odsouzení zloèinù totalitních komunistických reimù, které ztotoòuje s nacismem, a postìovalo si, e komunistické strany jsou stále v nìkterých zemích legální a aktivní.324 Mohli by dostat rozhøeení, pokud by se jasnì a nedvojsmyslnì omluvili za zloèiny komunismu. Opakované omluvy za poruování zákonnosti nepovaují za dostateèné, neberou je na vìdomí. Chtìjí, aby dolo k úplnému pøeruení kontinuity s minulým vývojem; aby se komunisté rozeli s formami, v nich prosazovali poadavky dìlníkù a dalích lidových vrstev, aby se vzdali marxismu, aby se koneckoncù omluvili za svùj zásadní kritický postoj vùèi kapitalistické praxi. Reforma, kterou mají na mysli oponenti komunistù, je nejen dùtklivým pøáním, aby nebyly zalévány stalinistické koøeny, ale poadavkem, aby se komunisté zcela vzdali své politické identity a svou politickou stranu sami zlikvidovali. V Marxovì a Engelsovì dopise A. Bebelovi, V. Liebknechtovi, V. Brackovi a jiným ze záøí 1879 jsou v tomto smìru vyslovovány velmi zásadové soudy. Na názor, e èím klidnìji, rozvánìji vystupuje tedy strana ve své kritice nynìjích pomìrù a ve svých návrzích na jejich zmìnu, tím mení je monost opakovat achový tah, který se nyní podaøil (zavedením zákona proti socialistùm) a kterým uvìdomìlá reakce zahnala mìáky do úzkých, nahnavi jim strachu rudým straidlem, Marx s Engelsem rozhoøèenì odpovídají: Nech tedy strana dokáe pokorným a krotkým vystupováním, e se jednou provdy vzdala nepøístojností a výstøelkù, které daly podnìt k zákonu proti socialistùm. Slíbí-li dobrovolnì, e se bude pohybovat pouze v mezích zákona Autor rezoluce, Goran Lindblom, konzervativní védský poslanec, poaduje, aby evroptí ministøi zahájili celokontinentální antikomunistickou kampaò vèetnì revizí kolních uèebnic, oficiálních významných výroèí a muzeí: Jen tìsnì nedostal potøebnou dvoutøetinovou vìtinu. (Walberg, E., cit. recenze.) 324
[195]
proti socialistùm, budou snad Bismarck a mìáci tak laskaví a zruí tento pak zbyteèný zákon!325 Komunisté, kteøí pùsobí v KSÈM, se v mnohém zmìnili, jak dokazují svým kritickým hodnocením svých minulých aktivit a jejich výsledku, jako i vzhledem ke zmìnám, kterými proel svìt.326 Oceòují mnohé, èeho bylo v kapitalismu dosaeno. Nechtìjí budovat socialismus na troskách kapitalismu, ale na jeho výdobytcích. Na jeho zásadní kritice vak nemají co zmìnit. Pro své postupy zformulovali program, který se od programu KSÈ lií, volí zcela jiné postupy, které vak odpovídají duchu základního dokumentu komunistického hnutí, Komunistickému manifestu. Nechtìjí spoleènost, v ní by vichni obèané (dokonce povinnì!) sdíleli jediný názor a jedinou status-roli, ale takovou, v ní by se o správném názoru pøesvìdèovali argumenty v otevøené diskusi, ve které by byli ve svých právech a povinnostech skuteènì rovni. Chtìjí mezi protestními hnutími nalézat spojence pro dalí, demokratizaèní fázi vývoje, pro levicové orientace a posléze pro orientaci socialistickou. Nehodlají zavrhovat potenciální spojence proto, e jetì nejsou socialisty, ale vést je k tomu, aby se jimi stali. Nemohou budovat socialismus ani sami, ani jen pro sebe. Chtìjí budovat socialismus skuteènì pro vechny obèany, nikoli pro jednu, èímkoliv privilegovanou vrstvu, v tom smyslu ani pro èímkoli privilegovanou dìlnickou tøídu. Jsou si vìdomi toho, e 325 A svou argumentaci dále rozvíjejí. ... Nemáme se vzdávat programu nýbr jej jen odloit na neurèito. Nepøijímáme program, avak vlastnì ne pro sebe a pro svou dobu, nýbr postupnì jako dìdictví pro své dìti a dìti svých dìtí. Mezitím máme obrátit celou svou sílu a energii na velijaké tretky a záplatování kapitalistického spoleèenského øádu, aby to alespoò vypadalo, e se nìco dìje, ale aby se buroazie zároveò nepodìsila... Místo rozhodné politické opozice veobecné prostøedkování; místo boje proti vládì a buroazii pokus je získat a pøemluvit; místo vzdorného odporu proti patnému zacházení shora pokorné poníení a uznání, e trest je zaslouený. Vechny historicky nutné konflikty jsou vysvìtlovány jako nedorozumìní a kadá diskuse ukonèena tvrzením, e v podstatì jsme pøece vichni zajedno. (Marx, K., Engels, B., Vybrané spisy ve dvou svazcích. Svazek II, SNPL, Praha 1954, s. 494 - 502, podtreno MF.) 326 Pomìrnì pøesnì vyjádøili stanovisko KSÈM J. Heller a F. Neuil v citovaném podkladu: Se ví rozhodností vùèi naim pøedchùdcùm i vem utlaèovaným neprivilegovaným vrstvám v dìjinách prohlaujeme, e nejen nechceme, ale ani objektivnì nemùeme volit takovou cestu pøemìny, kterou volilo komunistické hnutí v prùbìhu prvního pokusu o socialismus a která byla poplatná omezenému dobovému poznání a pozdìji navíc deformována zvlátními podmínkami Ruska, specifickou situací obklíèení nekapitalistických zemí tvrdì útoèícím kapitalismem i omezenými zájmy vládnoucí politické elity. (Návrh základní logiky..., cit. podklad, rukopis.)
[196]
socialismus bude mít v rùzných zemích nejen podstatné rysy spoleèné, ale i zvlátní a jedineènou podobu, protoe schopnost pøizpùsobit se objektivním podmínkám je podmínkou pøeití kadé ivotní formy. Ve svém pojetí socialismu zdùrazòuje KSÈM pluralitu vlastnických a politických forem, s dùrazem na spoleèenské formy vlastnictví a na pøímou demokracii, vycházející vstøíc zájmùm sociálních vìtin. V tomto smìru vyvíjí svou aktivitu. Poadavek plurality roziøuje i na duchovní inspirace, pøièem komunisté hodlají své interpretace a pøístupy obhajovat a prosazovat v otevøené soutìi idejí. A nakonec, jsou si vìdomi toho, e i socialistické ideály jsou ideály, je je nutné reálnì prosazovat v praxi, v procesu, jemu jsou vlastní vnitøní rozpory, jim je moné pøedcházet èi je alespoò vèas a úèinnì øeit.
4. Postup po cestě k socialismu dnes Plnì platí, e ádnou chybu, tedy ani teoretickou, si plnì neujasníme, nedopátráme-li se teoretických koøenù chyby... 327 Ale souèasnì také, e praxe je výe ne (teoretické) poznání, nebo má hodnotu nejen obecnosti, nýbr i bezprostøední skuteènosti. 328 Èlovìk musí pravdivost, tj. skuteènost a moc, pozemskost svého mylení prokázat v praxi. 329 Posuzujeme-li souèasnou praxi postupu k socialismu ve svìtì, setkáváme se nejprve s problémem pøedèasnosti revolucí. K zahájení procesu zmìn dochází a zøejmì bude nadále docházet v zemích, které jsou nejvíce zasaeny rozporným vývojem a patøí pøípadnì k ménì rozvinutým. Revoluèní síly nemají èasto jinou monost, ne volit pøímou cestu k dosaení moci, nemají-li se nechat protivníkem rozdrtit, i kdy mají mení èi malou anci nástup rozvinout èi dokonce úspìnì zavrit. 327 328 329
L SS 42/313. L SS/214 - 215. ME 3/17 - 19. [197]
Pøes pøípadné neúspìchy nelze ádnou z tìchto revolucí oznaèit jako pøedèasnou. Zanechávají nesmazatelnou stopu, otøásají dosavadními jistotami a vnáejí vklad do sumy zkueností, v ní mohou revolucionáøi v dalích nástupech èerpat. Jak revoluce na Dálném východì, tak latinskoamerické revoluce vznikaly a vznikají v podmínkách vystupòované krize kapitalismu, na ni lidové vrstvy svými snahami reagují. Pøes obtínost procesu, který tak zahajují, není namístì jejich úsilí jakkoli nedoceòovat.330 Zùstaneme-li na obecné úrovni, je moné do jisté míry charakterizovat proces, kterým pokrokové síly ve svìtì na cestì k socialismu procházejí. Na poèátku cesty rùzné demokratické a pokrokové organizace brání pozùstatky sociálního státu proti neoliberálnímu nátlaku a kapitalistickým formám globalizace. Prosazují dùslednì principy demokracie, roziøují formy demokracie pøímé a podporují prvky samosprávy. Sjednocují se ideovì na hlavních rysech levicového programu, posilují vytváøením støechových organizací své organizaèní vazby. Ve zlomovém okamiku obecnì demokratické síly pøejímají projekt socialismu.
a) Èínská cesta k socialismu 331 Obrovský dosah zmìn, kterými prochází Èína, je nepochybný. V diskusi v rámci strany Die Linke v Nìmecku bylo jednoznaènì zaznamenáno, e kdo chce dnes diskutovat o moderním chápání socialismu, nemùe v ádném pøípadì pøejít Øíi støedu Èínu s jejími dlouhými dìjinami, starou civilizací a kulturou, její obrovskou rozlohou a miliardou obyvatelstva, právì tak jako s jejím dnením ekonomickým a politickým velmocenským postavením.332 Navíc, jak je zøejmé, se zmìnami ve svìtové mocenské konstelaci zcela jednoznaènì pøenáí tìitì dìní do Asie a Tichomoøí. 330 Protivníci socialismu budou ovem dokazovat, e vìc socialismu údajnì pokodil mj. také jeho alostný výkon v tøetím svìtì. (Muravchik, cit. kniha, s. 211.) 331 Významnou pomocí pøi zpracování této èásti byl pozoruhodný materiál Die Linke, citovaný v textu a poskytnutý ochotou Klause Kukuka, jemu autor analýzy vyjadøuje podìkování. 332 Sozialismus im 21. Jahrhundert und reale gesellschaftliche Prozesse zu linken Alternativen in der Gegenwart. Positionspapier des Ältestenrates zur Programmdebatte, Die Linke, 18. ledna 2010.
[198]
Nelze pøehlíet, e tento vývoj probíhá v napjaté situaci, pøi narùstajících globálních problémech, hluboce se dotýkajících celého lidstva: od ohroování ivotního a pøírodního prostøedí pøes znepokojivý rozsah i narùstání svìtové chudoby po hrozby z pokraèující militarizace a agresivity pøedních kapitalistických velmocí. O povaze cesty, kterou kráèí Èínská lidová republika, jsou vyslovována ta nejprotichùdnìjí mínìní. Jedni tvrdí, e Èínu je údajnì nutné z pojmu reformní komunismus vylouèit jako pøevánì pragmaticky motivovaný komunistický reformismus. Druzí rovnou prohlaují, e se Èína mìní v kapitalistickou zemi, pouze s tou zvlátností, e tento proces øídí sama Komunistická strana Èíny.333 Ve vnitrostranické diskusi Die Linke se dospívá k závìru, e dnení èínská spoleènost je sociálnì vysoce polarizovaná, take se nedá mluvit ani o socialistickém charakteru¨, ani jetì o spoleènosti buroazní a cesta, která je v Èínì raena, se povauje za riskantní ztékání vysokohorského títu (Gratwanderung). 334 Èína, shodnì jako dalí zemì, které dnes kráèí socialistickou cestou, odmítají pøijímat pøedstavu o jednom univerzálním, pro vechny závazném modelu socialismu (nezpochybòuje se tím respektování obecných zákonitostí vývoje!). Pøirozenì se respektují historicky vzniklé podmínky a tradice a zvauje se skuteèná úroveò dosaeného vývoje. Monost jít svou vlastní cestou si musela Èína probojovat v nelehkých sporech. 335 333 Pøed více ne dvaceti lety se k tomuto problému vyjádøili autoøi pod pseudonymem Jaroslav Vozka: Je nasnadì, e tam, kde s metodami a formami politického ivota nechceme a nemùeme souhlasit, máme právo své mínìní øíci nahlas. Musíme vak soudit s plnou znalostí tamìjích pomìrù a problémù a také irích souvislostí jejich vzniku. Taková moudrá tolerance je nutná také v pøípadì Kuby, nemluvì o Èínì, v ní kráèely dìjiny podstatnì odlinými cestami. Jak to, e si dostateènì neuvìdomujeme, e lid ádné zemì nemáme právo kárat, pouèovat a moralizovat a ze svých pozic se zjevnì dotýkat jeho hrdosti a suverenity? (Vozka, cit. studie, s. 55.) 334 Tamté. Tváøí v tváø svìtové dominanci kapitalistických velmocí je vak Èína významnou protiváhou a jak podotýká Theodor Bergmann, trvání velkého díla ÈLR by se proto mìlo setkávat s kritickou solidaritou. (Marxistische Blätter, è. 4, 2008, s. 46.) 335 Rozdíly pøerostly v ostrý rozpor mezi SSSR a ÈLR, kdy na øece Amuru stály proti sobì údajnì desítky vojenských divizí. Podle ne pøíli vìrohodného Muravèika, sovìttí diplomaté zali jednou dokonce tak daleko, e u Henryho Kissingera sondovali monost nukleárního úderu proti Èínì, zatímco Peking tajnì provádìl spoleèné pionání operace s Washingtonem v rámci tichého spojenectví proti hegemonii. (Muravchik, cit. kniha, s. 241.)
[199]
V èínských tradicích hraje mj. velkou úlohu filozofie konfuciánství. Komunistická strana Èíny svùj vztah k této filozofii postupnì mìnila (Mao Ce-tung ji zpoèátku odmítal). Její tradice je vak hluboce zaitá a nìkterými svými stránkami pro fungování a uchovávání systému i výhodná.336 Velký podíl na problémech zemì mìly støedovìké pomìry na èínské vesnici, polofeudální a polokoloniální charakter zemì. Utváøení èínské cesty formovala i historická zkuenost z Dlouhého pochodu, mj. i zvlátní organizace výroby, která vznikala ze zkueností Lidové osvobozenecké armády, je vedla gerilové boje a ila v symbióze s rolnickými komunitami. Vùdce gerilové jednotky musel spoléhat sám na sebe, musel jednat prunì, být pohyblivý a vestranný. Tento pøístup byl pak pøenesen i do nikoli hierarchicky, ale relativnì autonomnì budovaných pracovních skupin v celé zemi, pøièem se spoléhalo na pruné, ale ideologicky pevné vedení, ovìøované v kampaních nápravy. Taková výchozí situace pøirozenì vyadovala orientovat se na dlouhou cestu k socialismu a poèítat pøitom se znaènì rozporným vývojem. Výraznou specifikou pøístupu jsou proto opatøení, která mají zajistit stabilní postup po socialistické cestì (jeho dlouhodobou udritelnost), pøi respektování rychlých a významných zmìn jak uvnitø zemì, tak pøedevím stálých zmìn ve svìtovém kapitalismu. Tento zøetel se projevuje v trvalém zastávání základního smìru a souèasných úpravách strategické linie. Èína razí svou vlastní, nezávislou cestu, respektuje vztah obecného a rozdílného (zvlátností i jedineènosti). Chce postupovat dopøedu rozhodnì, ale udrovat pøitom rovnováhu mezi reformou, rozvojem a stabilitou. Vyhlauje proto politiku ètyø zásad: zemì trvá na socialistické cestì, uskuteèòuje demokratickou diktaturu lidu a je vedena komunistickou stranou. Ideovým základem jsou mylenky marxismuleninismu, maoismu, politika reformy a otevírání se svìtu. Pokud jde o postupové cíle, zdùrazòuje se støízlivì, e zatím je zemì v poèáteèním stadiu socialismu. Chce se promìnit v moderní socialis336 Konfuciánství je filozofický smìr, který se vyvinul z uèení Konfucia jako ucelený systém morálky, sociálních, politických a náboenských mylenek. Spojuje rozum, odpovìdnost, ale i hierarchii vztahù a podøízenost øádu, poèínaje uspoøádáním vztahù v rodinì a vztahem poddaného k panovníkovi konèe. Velký dùraz klade i na vzniklé státní zøízení a jeho autonomii. (http://cs.wikipedia.org/wiki/Konfucianismus.)
[200]
tickou zemi, která je prosperující, silná, demokratická, kulturnì rozvinutá a vnitønì sjednocená.337 Dosáhnout tohoto cíle hodlá do stého výroèí ÈLR, tj. do roku 2049.
Podnìcování a øízení pøemìn shora Èína zachovává klíèovou úlohu ideovì a politicky stabilnì orientovaného politického centra, Komunistické strany Èíny, orientující se vak souèasnì na proces reformy. S prudkými zmìnami je tato strana nucena vìnovat stále vìtí pozornost udrení a posílení své neformální autority, kterou za desítky let získala. Velký dùraz klade na kontinuitu ve své politice, na návaznost ètyø generací ústøedního kolektivního vedení a souèasnì i na zásadnìjí i dílèí zmìny v jejich postupech.338
337 Na XVII. sjezdu KS Èíny v øíjnu 2007 dolo ke zpøesnìní pojetí socialismu. Jako cíl bylo stanoveno dosaení silné, demokratické, civilizované a harmonické, moderní socialistické zemì pod vedením Komunistické strany Èíny, základním prostøedkem je dùraz na ekonomický rozvoj. 338 Oceòuje se, e první stranická generace kolektivního vedení v èele s Mao Cetungem vedla celou stranu a lid vech etnických skupin v Èínì k dovrení nové demokratické revoluce, která pøinesla socialistickou transformaci a ustavení základního systému socialismu. Tím byl vytvoøen základní politický pøedpoklad a systematický základ pro rozvoj a pokrok v Èínì. Druhá stranická generace v èele s Teng Siao-pchingem, celkovì pøezkoumala kladné i záporné zkuenosti Èíny i socialismu ve svìtì a uèinila ´historické rozhodnutí´ o pøesunu pozornosti k hospodáøskému rozvoji, k politice reforem a otevírání se svìtu. Tøetí stranická generace v èele s iang Ce-minem vydrela tìké zkouky doprovázející otøesy ve svìtovém socialismu a pokraèovala v nastoupené linii, zvlátì postoupila v rozvoji socialistického trního hospodáøství a v øeení otázek rozdìlování.
[201]
Vložka 10 Od Mao Ce-tunga k Teng Siao-pchingovi Mao Ce-tungovi se dostává ocenìní za to, e skonèilo dlouhé a tìké období národního poníení a vznikla Èínská lidová republika. Tengùv program míøil proti snahám kulturní revoluce, kterou Mao vyprovokoval. Teng rád opakoval staré pøísloví z provincie S´èchuan: Nezáleí na tom, jestli je kocour bílý nebo èerný, ale na tom, jestli chytá myi nebo tezi: Tìko pøesvìdèíme masy o výhodách socialismu, pokud je jeho produktivita nií ne produktivita kapitalismu. Na tomto základì pak byly vytyèeny ètyøi modernizace prùmyslu, zemìdìlství, armády a vìdy, pøijaté na plenárním zasedání Komunistické strany Èíny v roce 1978. Pilíøi tohoto programu byla otevøenost vùèi okolnímu svìtu (uèit se od Amerièanù, tvùrcù pokroèilé civilizace) a s tím spojená hospodáøská liberalizace. V roce 1993 vtìlilo Národní lidové shromádìní do ústavy formulaci socialistická trní ekonomika. NEP pøipomínalo heslo, kte[202]
ré se ujalo, Zbohatnout je bájeèné. Teng v èele ÚV urèoval smìr, iniciativu vak pøebírali místní èinitelé. Záhy se vak vyjevilo, jakou výzvou je pro politiku a ideologii otevøenost, která byla formálnì shodná s Gorbaèovovou politikou perestrojky a glasnosti. Ukázalo se, jaké nároky klade na skuteèný demokratismus a na kritické zásadové mylení. M. Gorbaèov si ze setkání s Tengem a dalími pøedstaviteli v roce 1989 uèinil pøíznaèný záznam. Èao C´-jang poloil zdánlivì rétorickou otázku a zdùraznil, e ji musíme zodpovìdìt spoleènì: ´Mùe systém jedné strany zajistit rozvoj demokracie? Mùe zajistit efektivní kontrolu negativních jevù a vymýtit korupci ve stranì a ve vládních institucích?´ V této otázce jsem poznával i své vlastní pochybnosti. (Gorbaèov, M., Memoirs. Londýn, Bantam 1997, s. 632 - 633, cit. podle Muravchik, s. 258.)
Jetì významnìjím svìdectvím je vak záznam z jednání s Teng Sia-pchingem, který si poøídil L. trougal. V úvodu naeho setkání v Pekingu vysvìtloval, e desítky let hledali a zkoumali, jakými zpùsoby, jakými cestami se má rozvíjet zemì, jakými metodami ovlivòovat ivot obèanù, ivot národa, národností. ´Leccos nám bylo doporuèováno, mnohé jsme zkoueli. Dospìli jsme k poznání, e je tøeba zvolit systém, který je v souladu se socialistickými idejemi, vyhovuje zájmùm naeho lidu, vytváøí podmínky pro optimální rozvoj naí zemì. Ve, co se osvìdèuje ve svìtì, v praxi vyuíváme. Co se neosvìdèí, mìníme. A nikam nespìcháme. Studujeme nový øád o tom je leccos napsáno. Ale v praxi neexistuje. A v tomto úsilí dochází logicky i k chybám. To není netìstí netìstí je k chybám se nepøiznat a pokraèovat v nich´.
Bylo nezbytným èelit vlivu buroazního liberalismu. U v bøeznu 1979 pøiel Teng se ètyømi ústøedními principy: socialismu, diktatury proletariátu, vedoucí role strany a marxisticko-leninsko-maoistického mylení. Události dospìly k situacím, známým z listopadového vývoje v evropských socialistických zemích. Ani tam nemìly demonstrace, poøádané studenty, s urèitým ohlasem mezi dìlníky a inteligencí, pevnou organizaci, ani konzistentní poadavky.
(trougal, L., cit. dílo, s. 55, 56.)
[203]
Pøekotné spoleèenské zmìny jsou v Èínì podnìcovány shora, ètvrtým kolektivním vedením KS Èíny, prostøednictvím strany se 73 miliony èlenù (v souèasnosti se uvádí u 85 mil.). Její vedoucí úloha má být zachována a teoreticky i organizaènì dále posilována. Jejím hlavním smyslem má být vládnout pro lid, klást hledisko zájmù a potøeb lidí na první místo. Od pléna na podzim r. 2009 je kladen dùraz na výstavbu strany a státních institucí a na podøizování moci strany a vládní operace institucionálním kontrolám. S hospodáøskými úspìchy a rychlým civilizaèním rozvojem vystupují stále více do popøedí problémy dalího utváøení celého politického systému. Jeho základní struktura je budována na systému lidových shromádìní, se systémem spolupráce více stran a politických konzultací s vedením KS Èíny, se samosprávou na úrovni komunit a regionálními etnickými autonomiemi.339 Reformou má být dosaeno toho, aby byla lidová demokracie výraznìjí. K tomu patøí i snaha vykonávat moc standardizovanì, ale pøedevím otevøenìji. Má se zvyovat prùhlednost a kontrolovatelnost postupù 340 (za politickou záleitost vysoké dùleitosti se povauje boj s korupcí), formy demokracie se mají dále rozrùznit. Mìla by se uplatòovat samospráva, úèastenství (participace), sebevzdìlávání i sebe339 Systém vícestranické kooperace a politické konzultace za vedení KS Èíny je charakterizován jako socialistický stranický systém s èínskými charakteristikami. Klade se v nìm dùraz na úèast (participaci) demokratických stran pøi promýlení a spravování státních záleitostí. KS Èíny konzultuje s rùznými demokratickými organizacemi, pokud jde o rozhodování týkající se národní politiky, významných záleitostí a nominování národních vùdcù a vyzývá je k úèasti na spravování národních záleitostí i pøi formulaci a stanovení národních principù, politiky, zákonù a pravidel. Na komunistické stranì se poaduje, aby se vystavovala kontrole demokratických stran a lidí bez stranické pøíslunosti, pøièem se na nich poaduje, aby pøebíraly odpovìdnost za kontrolu KS Èíny. (Chen Fu-jin, Èínský systém spolupráce mezi stranami a politické konzultace pod vedením KS Èíny. Qiushi, vol. 3, è. 2, 1. dubna 2011.) 340 Demokratický, vìdecký a regulovaný mechanismus rozhodování funguje podle Chu An-ganga ve zhruba 11 krocích. Proces výzkumu a sestavování zabírá kolem dvou a pùl roku, bìhem kterých jsou nejprve vyádány zkuenosti lidu a poté centrálnì prozkoumány. Poté jsou znovu zjiovány názory lidí, naèe následuje dalí kolo výzkumu v centru. Tento proces není ádným zpùsobem utajován. Takovým zpùsobem probíhá na èínské pevninské zemi rozhodování za úèasti veøejnosti. Jinými slovy, ´byla zamìnìna èerná skøínka za skøínku prùhlednou´, jak tomu øíkáme. (Chu An-gang, Èínský úspìch vychází z politického systému. Qiushi, vol. 3, è. 2, 1. dubna 2011, s. 153 - 159.)
[204]
kontrola. Do vládních funkcí na vech úrovních by se mìlo dostávat víc vynikajících osobností bez stranické pøíslunosti. Otevøenou zùstává pro zahranièní pozorovatele otázka, jak se dosavadními postupy daøí uchovávat a posilovat zdroj politické legitimity v dìlnictvu a irích lidových vrstvách, nakolik je prostøednictvím politického pùsobení dosahováno pøekraèování hranic tøídy o sobì, ale také utváøení irích sociálních svazkù (existuje dalích osm stran, které spolupùsobí na vládu v zemi), jaké jsou celkové tendence formování obèanské spoleènosti. V ekonomice se pozornost Komunistické strany Èíny soustøeïuje na rovnováhu vlády a trhu, s tím, aby byla respektována trní pravidla, ale také lépe uplatòována role vlády. Pøedevím se vak pozornost soustøeïuje na ofenzivnìjí postup, na inovace v praxi, teorii i výstavbì støednì rozvinuté spoleènosti ve vech smìrech (èím se navazuje na pøedchozí zamìøení spojované s orientací na socialismus v poèáteèním stadiu). V této souvislosti si Èína uvìdomuje strategické pøíleitosti, které poskytuje hospodáøská globalizace a informaèní spoleènost a tendence k vícepolárnosti svìta ve vech sférách komunikace a styku. Má neobyèejnì ambiciózní cíl: stát se inovativní zemí, dosáhnout postupnì vedoucí strategické pozice ve výzkumu a rozvoji. V sociální politice vyvstává úkol zúit pøíjmovou propast, soustøedit se více na domácí poptávku. Zvlátní péèi chce vìnovat mladým lidem, zkoumat, o èem pøemýlejí, pomáhat jejich rùstu, umoòovat jim sledovat své sebevzdìlávání i kariérní vzestup a podnikavost. Pøipomíná se také potøeba rozvinout pokrokovou socialistickou kulturu, dosáhnout vyí úrovnì vzdìlanosti, zavést systém základních kulturních slueb, s docenìním kultury jako opory hospodáøství. Vechna zmínìná opatøení vyadují urychlený pokrok v ochranì pøírody. Vnitøní rozpory vývoje Vývoj doprovázely a doprovázejí nové a mnohostranné rozpory, poèínaje vztahem mezi mimoøádným rùstem a nároky na surovinové zdroje a energii a dùsledky pro rùst v opoïujícím se øeení otázek sociálních a politických. [205]
Znaèným problémem je zvládat ekonomickou politikou ádoucí vztah mezi soukromovlastnickým a veøejným, socialistickým sektorem. 341 Velkým problémem Èíny (ovem nejen Èíny, jde o problém obecnìjí) je pojetí role sociálního subjektu, konkrétnì pøi zmìnách tøídních a sociálních struktur, které transformaci a otevírání se svìtu doprovázejí. Nepøíli urèité zatím zùstávají informace o zvýené pozornosti, kterou KS Èíny vìnuje sociálnímu rozvrstvení, výrobnì technickým pomìrùm, roli pracovníkù a ivé práci ve struktuøe dynamizujících se výrobních sil, tj. pracovní motivaci a schopnostem jako takovým. Vedle obrovské masy rolnictva (na 750 milionù) roste i poèetnost dìlnické tøídy. Roste vak i vrstva národní buroazie a vrstva vedoucích kádrù (zaplétající se pomìrnì èasto do korupèních problémù a nevyhýbající se ani klikaøení). Problémy se objevují i v národnostní otázce v zemi s oficiálnì uvádìnými 56 národnostmi a etnickými skupinami (z nich ovem tvoøí Hanové 91 %). Pokud by byl vliv Komunistické strany Èíny oslaben, dolo by nepochybnì k vystupòování snah o prosazování zvlátních zájmù tìchto menin na úkor jednoty státu. Oivují rùzné duchovní proudy, nìkteré dosud spící náboenské tradice, do Èíny se pokouí pronikat (zejména prostøednictvím internetu) i neoliberální ideologie, navazující na zvyující se úlohu nadnárodních spoleèností v domácí ekonomice.
Podle èínského statistického úøadu se soukromý sektor v zemi v roce 2012 podílel na HDP více ne 60 %. V roce 2012 bylo v Èínì registrováno více ne 10 mil. soukromých podnikù a podnikalo v nìm pøes 21,5 milionu lidí. Celkem mìl soukromý sektor zhruba 90 milionù zamìstnancù. (cri, 4. 2. 2013.) 341
[206]
Vliv rozporù se zahranièím Èínská lidová republika dodruje v zahranièní politice dùslednì základní linii. Potvrdil ji nejnovìji Si in-pching, kdy na schùzi politbyra Ústøedního výboru Komunistické strany KS Èíny prohlásil: Èíòané mají v trvalé pamìti utrpení zpùsobená válkou, a proto si hluboce váí stability a míru. Èína dùslednì dodruje pìt zásad mírového souití a uplatòuje nezávislou mírovou diplomacii. Svìtová prosperita a mír jsou pro Èínu pøíleitostí k jejímu dalímu rozvoji a její rozvoj zase zpìtnì pøispívá k rozvoji celého svìta.342 Do roku 1991 se Èína orientovala na novou ekonomickou politiku èínského raení, jejím cílem mìla být socialistická spoleènost s vlastnickou strukturou, odpovídající výrobním silám, pøi vyuívání zahranièního kapitálu a s vedoucí rolí státního sektoru. Po kolapsu socialistických zemí utváøela Èína svou strategii v podmínkách panství kapitálu v celém svìtì, s výhledem na rostoucí moc multipolárního uspoøádání svìta a s respektem k rostoucím ekologickým problémùm. Zvolila odvánou a riskantní, nicménì naprosto nezbytnou strategii otevírání se svìtu. Bere se tu zøetel k vývoji kapitalismu, který jako by prokazoval, e je schopen rozporù vyuívat jako hybné síly výrobních sil, pøièem pøi svém dalím regulovanìjím vývoji, pøes neoliberální proklamace, stále vyuívá slueb státù.343 Èína se snaí od kapitalismu pøevzít vechno cenné, zvlátì techniku a technologii a pøizpùsobuje tomuto úèelu také ekonomickou strukturu. Dochází k pomìrnì rozsáhlé privatizaci státních a drustevních (kolektivních) podnikù, umoòuje se vstup velkých nadnárodních koncernù. Zemì se orientuje jak na makroekonomicky kontrolované a øízené socialistické trní hospodáøství, tak na snahu o rovný podíl na en min-pao, 29. ledna 2013. KS Èíny se tu odvolává na známou tezi Marxovu, podle ní ádný systém neodchází ze scény, pokud nejsou zcela vyèerpány monosti, kterými disponuje, ale bere v úvahu také dobovì podmínìné Marxovo a Engelsovo oceòování schopnosti kapitalismu k seberegulaci a optimistické hodnocení tehdejích moností industriálního proletariátu a schopností socialistického hnutí. 342
343
[207]
svìtové hospodáøské dìlbì práce, na posilování vlastní pozice uvnitø stávajícího svìtového kapitalistického systému. 344 A to ve se ovem dìje za cenu mimoøádnì nebezpeèné destabilizace vnitøního vývoje. Váný rozpor vzniká mezi rychlým ekonomickým rozvojem a malým pokrokem v ekologii, v tvorbì a realizaci projektù na obnovu ekosystému.
Závěry Shrneme-li tuto charakteristiku situace v Èínské lidové republice a jejího putování po cestì k socialismu, mùeme konstatovat, e Èínská komunistická strana zvládla úkol, na jeho øeení ztroskotalo Gorbaèovovo vedení Komunistické strany Sovìtského svazu. Dokázala spojit ideu, e moc pochází z puky koneckoncù problém primátu politiky pøed ekonomikou s ideou prvenství ekonomických procesù a vyhnula se tak nástrahám objektivistického marxismu. Dokladem toho, kde mùe skonèit opomíjení zákonitostí politického procesu, neodpovìdného pohrávání si s ideou jeho otevøenosti, které se mìní v nabízení moci ve výprodeji, svìdèí Gorbaèovùv debakl. Otázku, jak bude dialektický vztah a napìtí mezi ekonomikou a politikou v Èínì dále pokraèovat, závisí nejen na politické principiálnosti a prunosti èínského vedení pøi prosazování èínské cesty rozvíjení demokracie, ale na jeho pochopení a schopnosti zvládnout to rozhodující, jaký prostor poskytne sociálnímu subjektu pøemìn na cestì ke strategické metì roku 2049. Zatím se orientuje spíe na specificky èínské, nicménì souèasnì klasické øeení dilematu, jak chápat demokracii jako moc a svrchovanost lidu. Zatím demokracii prezentuje v pøeváné míøe 344 Výsledky jsou pozoruhodné. Spolu s dalími asijskými zemìmi mùe Èína znaènì sníit globální moc Spojených státù ve stále dùleitìjím asijském regionu. Roziøuje své pozice také v zemích Perského zálivu Irákem poèínaje a Saúdskou Arábií konèe. Obsazuje významné pozice v Africe i v Latinské Americe. Proniká do Evropy a USA. Zemím transatlantické civilizace postupnì dochází, v jak váném ohroení se nacházejí. Nemají vak dost sil a prostøedkù, aby tomuto vývoji èelily. Èína zvìtila reálný rùst svého HDP od roku 1990 o 536 %, Spojené státy ve stejném období o 61 %. Spojené státy mají ovem stále (v roce 2009) 46,443 USD na hlavu, zatímco Èína jen 3,566 %. (Tyler Cowen, Dvì prizmata pro nahlíení na problémy Èíny. Laissez Faire, kvìten - srpen 2012.)
[208]
jako demokracii PRO lid, doprovázenou nespornì zajímavými prvky demokracie prostøednictvím lidu (konzultativní pojetí, spoèívající v nìkolikanásobném vyuívání zpìtné vazby a v trvalém provìøování její prùchodnosti). Je otázka, jakou konkrétní roli v tomto procesu pøisuzuje reálnì diferencovanému sociálnímu subjektu, konkrétnì èínské dìlnické tøídì. Pøechod ke stratifikaènímu èlenìní namísto hodnocení a pøístupu tøídního je matoucí. Vede k potøebì formulovat hypotézu o pøedpokladech úspìchu pøi øeení váných rozporù, které musí Komunistická strana Èíny na cestì k socialismu s èínskými rysy øeit. Úspìné dovrení strategického úkolu závisí na rozvinutí subjektivity èínské dìlnické tøídy, na cílevìdomém rozvoji (v procesu inovací a pøemìn Èíny v inovaèní zemi) èínského kognitariátu. Závisí na otevírání prostoru pro prosazování jeho podstatných zájmù cestou participace a rozvojem jeho samosprávných aktivit. Rozvaha a smìlost vyznaèující èínskou cestu by se mìla projevit právì v tomto klíèovém smìru. Takové je alespoò základní pouèení z neúspìchu socialismu v evropských socialistických zemích. Zvládnout tyto rozpory jistì nebude pro Èínu, velikou svou hlubokou civilizaèní tradicí, rozlohou i poètem obyvatelstva, snadné. Krok za krokem se jí vak daøí by je to stále málo uvìøitelné mìnit kapitalistické obklíèení první svìtové socialistické mocnosti ve stále zøetelnìjí obklièování nejvìtí kapitalistické velmoci v obklíèení socialismem dodejme: s èínskými rysy.345
b) Cesta Latinské Ameriky V Latinské Americe se dlouhodobì zdvihá odpor proti chudobì lidu, v dùsledku neoliberální politiky dále vyostøované sociální diferenciací.
P. Stanìk k tomu dodává: V Èínì vdy fungoval konfucianismus, hierarchické uspoøádání spoleènosti, kolektiv je víc ne jedinec, a navzdory vem ztrátám musí Èína pøeít. Konfrontujte to s absolutním egoismem a individualismem euroatlantického modelu a máte odpovìï, co bude dál. (Stanìk, P., Globální krize a budoucnost svìtové ekonomiky. Vystoupení na Vratimovském odborném semináøi, 24. listopadu 2012.) 345
[209]
Náznaky dílèích snah o vyí úroveò regulace a o humanizaci kapitalismu, kterými na znepokojivou situaci reagují nìkteøí jeho vystraení pøedstavitelé, na tom nic nemìní. Tlaky vznikají zdola, demokratickou angaovaností dolní vrstvy (indiánù aj. lidových sil), která se snaí èelit existenènímu ohroení a vytlaèování na okraj spoleènosti, dosáhnout reálného práva úèasti na správì svých záleitostí, v neposlední øadì získat zpìt pøírodní zdroje, které pøedstavují hlavní bohatství zemì, co by umoòovalo chovat se vùèi pøírodì odpovìdnìji. Iniciativa, vznikající v komunitách, volá po obnovì odpovìdnosti státu za sociální situaci. Se snahou, aby se lidem vrátila vláda nad kontinentem, v nìm ijí a kde svou prací získávají obivu, je také spojena snaha spojit úsilí vech latinskoamerických zemí, dosáhnout integrace nejen na kontinentu (s projekty Mercosur a ALBA), ale rozvinout také mezikontinentální spolupráci s Afrikou a Asií.346 Ne vdy se tak dìje bez otevøené konfrontace, ale smyslem je zatlaèit panující elity v rámci existujícího ústavního uspoøádání, bez obèanské války. Mohutnìjící hnutí napadá logiku kapitalistické akumulace, pozitivní program má obecnì demokratickou povahu, s prvky pøímé, lidové demokracie. Pøípadný pøechod k socializující fázi bude jetì sloitì zprostøedkován. Mocný soused na severu kontinentu sotva bude zmìnám neèinnì pøihlíet. Jejich trvalost závisí na schopnosti udret vysokou míru sociální angaovanosti lidových mas v boji o jejich bezprostøední, u rozpoznávané zájmy.
Cesta Bolívarské revoluce ve Venezuele Èína u øadu krokù na cestì k socialismu udìlala a dosáhla pøitom velkých úspìchù. Venezuela dìlá první kroky k pøechodu k socialismu. 346 ALBA - Bolívarovský svaz pro lid naí Ameriky (panìlsky Alianza Bolivariana para los Pueblos de Nuestra América) je nová mezinárodní organizace v Latinské Americe zaloená Venezuelou a Kubou. Smyslem spolupráce mezi zemìmi ALBA je sociální, ekonomická a politická integrace Latinské Ameriky a Karibiku. Cílem ALBA je mj. zavedení nové mìny SUCRE .
[210]
V lednu 2005 prohlásil Hugo Chávez ve svém projevu na Svìtovém sociálním fóru v Porto Alegre: ...kapitalismus je barbarství. S kadým dnem se stále více pøesvìdèuji..., e je nezbytné kapitalismus pøekonat. Ale dodávám k tomu: kapitalismus nelze pøekonat v rámci kapitalismu... Cesta, na ní bude kapitalistický model pøekonán, je skuteèný socialismus, rovnost a spravedlivost. Na této cestì bylo dosaeno viditelných, by zatím dílèích úspìchù. Ze zdrojù, které poskytuje nafta, bylo bìhem deseti let z chudoby vysvobozeno 2,7 milionu lidí. Cesta Venezuely k socialismu s místními rysy má s èínskou cestou jisté shody, ale nezbytnì se lií. Obì zemì se socialistickou orientací jsou kritické k dosavadní zkuenosti z výstavby socialismu. Kladou si otázku, co bylo nesprávného na socialismu 20. století, proè se neuspokojivì vyvíjel a jak se vyhnout opakování tých chyb. Kriticky nahlíejí i na vlastní zkuenost, ádná z obou zemí nepøeceòuje úsek cesty, který zatím ula.347 Obì dospívají ke shodnému závìru, e vedle obecného je dnes tøeba pokládat zvlátní dùraz na zvlátní i jedineèné momenty (vèetnì progresivních stránek domácích tradic). M. A. Lebowitz ve svém vystoupení z 9. ledna 2013 prohlásil, e kadý socialista v 21. století by si mìl odpovìdìt na dvì otázky: Proè dìlníci neskonèili s kapitalismem, kdy je zdrojem destrukce lidských bytostí a ivotního prostøedí, jak je moné, e se systém reprodukuje bez významné hrozby dìlnické tøídy? Proè dìlnická tøída v tzv. reálném socialismu dovolila, aby se tyto systémy vrátily do kapitalismu bez jejího odporu? Zvlátní pozornost se proto vìnuje spoleèenským vztahùm, které v zemích reálného socialismu vznikly. Kriticky se hodnotí, e se pøedstavovaly jako zemì s avantgardními výrobními vztahy, ale ve skuteènosti se vytvoøila byrokraticko-centralistická strana a byrokratický státní aparát, který odpovídal její vlastní podobì. Avantgardní vztahy tvoøily organický systém, který vytváøel podmínky pro svou reprodukci. Vznikla spoleèenská smlouva, v ní avantgarda slibovala, e zajistí plnou zamìstnanost a zvyování ivotní úrovnì a dìlníci naopak postupovali vekerou politickou moc avantgardì. Dìlníci pøitom nemìli monost skuteènì do systému zasahovat. Uznává se ale, e spolu se zamìstnanci mìli skuteènì velmi silná práva éfové nemohli násilnì oddìlit jednotlivé dìlníky od výrobních prostøedkù a rezervní armáda dìlníkù, která by vynucovala dìlnickou disciplínu zvnìjku, neexistovala. A tato práva dìlala v oèích stát dìlnickým. (Building Socialism of the 21st Century. Závìreèná èást projevu M. A. Lebowitze: Socialismus nespadne s nebe, pøedneseného na National Conference of Revolutionary Students for the Construction of Socialism of the XXI Century, v Meridì (Venezuela), 24. èervna 2005 (Pøevzato z monthlyreview.org.) 347
[211]
Èína mùe sahat hluboko do zdrojù svého tisíciletí trvajícího civilizaèního vývoje, Venezuela se obrací k tradici Simona Bolívara348 a svou revoluci spojuje s jeho bojem za osvobození latinskoamerických národù. V teorii, podobnì jako v Èínské lidové republice, jsou marxistické koncepce doplòovány i upravovány místní zkueností a poznatky. Nìkteré odchylky jsou spojeny s dosaenou úrovní postupu, ale také se zdrenlivým vztahem k uèení marxismu-leninismu. V úvahu jsou brány rùzné humanistické, pokrokové tradice, poèínaje racionalismem osvícenství, se snahou spojovat nové s klasickým levicovým dìdictvím (zøejmý vliv mají ideje L. D. Trockého, ale také køesanské inspirace a vliv teologie osvobození). Koncepce se rodí i zdola, z kolektivního intelektu, na irokých sociálních fórech, z nového sebevìdomí latinskoamerické levice, která nechce pouze následovat cizí modely.349 Venezuelské revoluèní vedení Sjednocené socialistické strany Venezuely (PSVU) si zkrátka uvìdomuje svou vlastní odpovìdnost. Otevøenì se hovoøí o potøebì pøezkoumat nìkteré z axiomù levicových organizací. Není pouze jediná správná strategie a program, které jakmile je nìkolik samozvaných vybere ostatní pouze uvádìjí do praxe ve vlastní zemi. Skuteènost je tak komplexní a úkol svrhnout kapitál tak obrovský, e revolucionáøi potøebují vhled z hlediska tolika moných zkueností, kolik jen je moné nashromádit; musí tudí k problémùm pøistupovat z mnoha odliných úhlù. Kadá ze stran, která uvauje a jedná na úrovni socialismu pro 21. století, musí být otevøenou vùèi vnìjí i vnitøní zkuenosti dìlnické tøídy, en a muù z rùz348 Simón José Antonio de la Santísima Trinidad Bolívar y Palacios Ponte Blanco [bolibar] (24. èervence 1783 17. prosince 1830) byl generál a politik, jeden z hlavních pøedstavitelù jihoamerického boje za nezávislost na panìlsku, oslavovaný jako osvoboditel esti národù. V roce 1812 se úèastnil neúspìného povstání venezuelských republikánù pod vedením Franciska de Mirandy. Po Mirandovì kapitulaci pak v Cartagenì organizoval ozbrojené síly, které se 1813 zmocnily Caracasu. Bolívar získal titul Osvoboditel (El Libertador), který mu 14. øíjna 1813 pøiøkla Caracaská rada. 349 Jak se uvádí v materiálu strany Die Linke, navazuje se na hlubokou tradici zakládanou Simónem Bolívarem, José Martím aj. Pøedevím vak jsou nové poznatky vyvozovány z praxe sociálních hnutí a stran, nikoli pøedevím ze spoleèenských vìd. Nejsou do mas vnáeny, ale získávány v samotné základnì a pøi výmìnì zkueností zeveobecòovány. Èasto se tu poukazuje na hnutí Zapatistù v Chiapas, na jejich provokativní teze, na koncepce Vivir bien (dobrého ivota v harmonii s pøírodou) a nekonvenèní praxi.
[212]
ných kultur a tradic, reagovat na specifické podmínky v rùzných lokalitách a na místní tradice. Mentalita, podle ní jeden rozmìr je vhodný pro vechny, je zcela neadekvátní úkolùm, které v tak hluboké pøemìnì je nutné plnit. ádná z obou zemí se neuzavírá, nestahuje do defenzivy, ale otevírají se soutìi s protichùdným systémem, jeho civilizaèní vymoenosti doceòují a usilují si osvojit. Vùèi jeho imperialistické politice i snahám o ideový prùnik jsou velmi obezøetné. Obì strany, usilující o zmìny, si jsou vìdomy pøetrvávání monosti obnovy logiky kapitálových vztahù v zemi. Rozdíl není v koncepci, pøiznávající vedoucí úlohu stranì, která se osvìdèí jako avantgardní síla a získá pøirozenou autoritu. Kadá z obou stran získala tuto autoritu v jiném èasoprostoru a ponìkud jiným zpùsobem si ji také udruje. Vedení Komunistické strany Èíny se ji snaí udrovat i posilovat tím, e pøi pøekotných zmìnách s rozpornými sociálními dùsledky usiluje pokud mono pøedcházet vyostøení rozporu mezi postupem, který strana volí a èínským lidem, který je jeho objektem i svého vedení se stranou jako celkem. Venezuelská Socialistická strana, vzniklá ze soutìe stran ve stranicko-parlamentním systému, hájí a prosazuje svou autoritu zásadovým a pruným postupem v otevøeném støetání s opozicí, nezakrytì podporovanou Spojenými státy.350 Zatímco Èína svými úspìchy prolamuje kapitalistické obklíèení a dìlá kroky k jeho nahrazení obklíèením socialistickým (pøi støízlivém hodnocení moností prùniku kapitalistické logiky do procesù), Venezuela ije pod silným tlakem kapitalistického obklíèení uvnitø zemì a zvlátì ze zahranièí (oficiálním ze strany USA i ilegálním ze strany CIA). Tyto síly se snaí vyvolávat konflikty a chaos, napø. s odkazy na potravinovou a finanèní krizi a na bezpeènostní problémy. (Vyuívána byla i váná nemoc Cháveze a povede po jeho úmrtí k pokusùm o vyprovokování a zneuití boje o nástupnictví.) Vybojování postupu po socialistické cestì není zdaleka dovreno. Tím závanìjí je pro revoluèní venezuelské vedení kritický odstup od deformací ve vztahu k dìlníkùm a dalím lidovým vrstvám, jak ji spatøují v praxi evropských socialistických zemí, kde mìla dìlnická tøída malou èi ádnou kontrolu nad výrobními prostøedky, které formálnì 350
Lebowitz, M., A., cit. vystoupení. [213]
vlastnila. Snaí se zakládat svou politiku na opravdové dùvìøe v dìlníky, chudinu a lid vcelku.351 Chce rozhodnì zabránit tomu, aby v její praxi avantgarda nahrazovala dìlnickou tøídu. Vedení neznamená nezávislý výkon moci, ale je mandátem udìleným zdola, pøi stálé úèinné kontrole zdola ve skuteènosti a nikoli pouze v teorii. Prostì øeèeno, demokracie musí neustále trumfovat centralismus. M. A. Lebowitz, který situaci analyzuje, zdùrazòuje, e se neargumentuje proti vedení per se. V boji proti kapitálu je vedení pøirozenì tøeba. Po evropských zkuenostech ale pøipomíná zhoubný rozdíl mezi vedením a naøizováním (komandováním). Povauje za nutné pøekonat takový zpùsob komunikace uvnitø strany, kdy její èlenové pøispívají do diskuse pouze v období pøed sjezdem a pak vybírají ústøední výbor, aby mu po zbytek èasu vekeré pøemýlení pøenechávali. Strana, která chce vybudovat hnutí, které by ke skuteènì beztøídní spoleènosti, ke svobodnému sdruení výrobcù, smìøovalo, musí hlavnì vdy zajiovat skuteènì demokraticky vykonávanou dìlnickou kontrolu, tj. nejenom na jednotlivých pracovitích, ale v ekonomice jako celku. Demokracie není v tomto pojetí redukovatelná na stát (jako jeho forma), je podstatou, nejen prostøedkem k výstavbì nové spoleènosti. V zemi je vemonì podnìcována iniciativa zdola. Komunitní, obèanské organizace jsou zproovány pøísné závislosti na státních orgánech, samy se ujímají iniciativy, podílejí se na rozhodování, pøejímají odpovìdnost. Tam, kde rùzné podniky nejsou schopny dosahovat rentability, je pøenáeno øízení do rukou dìlnické samosprávy (podobnì jako na Kubì). Lee Artz, ve své stati Socialismus 21. století: utváøet revoluèní stát ukazuje podrobnì, jak revoluèní stát peèuje o to, aby veøejná a komunitní média uèinila z dìlníkù protagonisty revoluce. Je to nesnadné, protoe konzumní kultura Venezuelou hluboce pronikla a je v mnoha smìrech nadále pøitalivá. Dìlají vak velkou práci: pøipravují a vysílají obraz nové demokratické socialistické spoleènosti.352 351 Lebowitz upozoròuje, e se málo zkoumá dìlnická tøída jako subjekt a jak je tento subjekt tvarován uvnitø kapitalistických výrobních vztahù. (Vystoupení z 9. ledna 2013.) 352 Lee Artz, Socialismus 21. století: utváøet revoluèní stát. Triple C: Journal for a Global Sustainable Information Society. Ed. Ch. Fuchs, Uppsala Univ., védsko. Zvl. vyd. TripleC, Marx is Back. The Importance of Marxist Theory and Research for Critical Communication Studies Today, 10 (2), 2012, s. 537 - 554.
[214]
Sociální zájmy a ohledy jsou ve Venezuele kladeny vysoko. Nìkdy i na úkor ekonomické efektivity jsou vyzdvihovány etické hodnoty. Silný dùraz je na identitu a autonomii. Smyslem má být taková spoleènost, která by byla v civilizaèním rozvoji alternativou vùèi kapitalismu; nezaruèovala by vak pouze uspokojování materiálních poadavkù, ale zdùrazòovala by význam subjektivity (participaèní demokracie), kolektivity a solidarity (proti západnímu individualismu), prosazovala by nové vztahy k pøírodì (tj. nikoli neomezený rùst, ale uchování pøirozeného prostøedí) a koneènì bohatství nikoli ve smyslu materiální úrovnì, ale z dobrého pocitu ve spoleènosti, do ní je èlovìk vèlenìn. Podle slov L. Artze, marxismus ve Venezuele znovu prokazuje svou analytickou a praktickou hodnotu. Prosazování participaèní demokracie, uskuteèòování politiky revoluèního státu v jednání vlády a paralelismus ve spoleèenských programech, je podle jeho mínìní dobøe promylenou strategií umoòující ve Venezuele vítìzství socialismu 21. století. A M. A. Lebowitz dodává, e je nutné sledovat vechny tøi stránky trojúhelníku: spoleèenské vlastnictví výrobních prostøedkù;353 dìlnickou kontrolu na vech úrovních a výrobu umoòující uspokojování potøeb spoleèenství. Vechny tøi strany trojúhelníku jsou nezbytné k tomu, aby se zabraòovalo logice kapitalismu, která je neustále pøítomným nebezpeèím.
353 Za nejdùleitìjí pouèení z reálného socialismu dvacátého století se povauje, e státní vlastnictví výrobních prostøedkù je nedostateèné k tomu, aby garantovalo pøemìnu v socialismus.
[215]
5. Epilog a nový začátek Do minulosti se nelze vrátit. To vìdìl u Herakleitos Efézský.354 Pøesto se tak neustále dìje. Návraty mají pøitom pøinejmením tøi základní podoby. Vlivná èást minulost zapírá; s jejím popøením si hlavu neláme, oddìluje se od ní Velkou zdí, ostøe rýsovanou èervenou èarou, jako od excesu dìjin, období naplnìného krutostí a alem. Zbavuje se jí edikty, kterými ji prohlauje za zloèinnou. Vyhlauje konec historického projektu, který má svùj pùvod v odpovìdi prùmyslové spoleènosti devatenáctého století na dezintegraèní vliv kapitalismu.355 Oslavuje pøítomnost jako návrat do dìjinné normality, jako vítìzství pravdy a lásky a souèasnì jako konec vech excesù, jako neohegeliánský konec dìjin.356 Ani je nenapadne naslouchat moudrým lidem (jakýmsi druhoøadým filozofùm), kteøí varují, e opravdu vìdecké práce se... takovým dogmatickomorálním výrazùm, jako je omyl a pravda, zpravidla vyhýbají...357 Dalí zaujímají shodný postoj: Jsou to nae dìjiny a k tìm se chováme s úctou.358 Jejich postoje se vak poté zásadnì odliují. Jedni chtìjí bez dalího navázat pouze na kontinuitu dìní, pøervanou zradou vùdcù, kteøí tváøí v tváø velkému a stálému tlaku tøídního nepøítele selhali a vydali svou zemi bez jediné známky odporu. V tomto pøístupu se vnitøní pøíèiny kolapsu pomíjejí. Stranou jsou ponechávány èi zcela pøehlíeny
Filozof Herakleitos il kolem roku 530 470 pø. n. l. Východiskem jeho díla byla idea o pøechodném, promìnlivém charakteru veho jsoucího. V jednom ze zlomkù jeho díla se tvrdí, e tento svìt, tý pro vechny, nevytvoøil ádný z bohù ani z lidí, ale vdy byl, je a bude vìènì ivým ohnìm, roznìcujícím se podle míry a hasnoucím podle míry. (Herakleitos, zl. 30; Zlomky pøedsokratovských myslitelù, Praha 1944, s. 27 (48). 355 Karl Polanyi, The Great Transformation. Boston: Beacon Press, 1957. 356 Nehynoucí zásluhy si tu vydobyl Francis Fukuyama svým spisem Konec dìjin a poslední èlovìk. Rypka Publishers, Praha 2002. 357 ME 20/101 - 106 E. 358 Ministr obrany Ruska, ojgu, S. K.. (RIAN, Hlas Ruska, 26. ledna 2013.) 354
[216]
charakteristiky hrubého komunismu mladého Marxe v jeho Ekonomicko-filozofických rukopisech z roku 1844.359 Dalí, kam se zaèleòuje i autor této analýzy, chápou socialismus (první fázi komunismu) jako projekt spoleènosti, který je vyvozován z vývojových zákonitostí, které se uplatòují v dìjinném procesu, prosazují se vak aktivní èinností lidí (kteøí jsou herci i tvùrci dìjinného dramatu). Chápou jej jako projekt tvaru socialismu a souèasnì jako projekt cesty, která k nìmu vede. Vnímají jej jako produkt historických zápasù, konfliktù spoleèenských sil, tøíd; kde výsledek není pøedurèen v duchu mechanického determinismu. Protoe jde o analýzu pøíèin, které vedly ke kolapsu, je hlavní pozornost vìnována cestì k socialismu a charakterizování podstaty i vývojových etap této cesty. Uvìdomujeme si zvlátní odpovìdnost za takovou analýzu minulého vývoje, která pomùe pochopit souèasné pomìry, konfrontované s objektivní analýzou minulosti, a umoní také zpøesòovat pøedstavy o moných podobách budoucího vývoje. V zemi, kde byl zaveden normální kapitalistický systém (V. Klaus), lidé rychle ztrácejí zbytky iluzí. Volají po zmìnì, zesiluje se jejich znechucení i odpor. Není divu: jsou konfrontováni s privatizací veøejné sféry ve prospìch velkopodnikání, s omezováním moci veøejnosti a stupòováním závislosti pracujících na mafiánském kapitálu, s pøerozdìlováním zdola nahoru, s pøizpùsobováním právního státu, se zneuíváním i popíráním jeho norem. Situace se zdá bezvýhlednou. KSÈM by na tuto výzvu mìla odpovídat rozhodnìji ne dosud. Nebezpeèí, e se do rostoucího hnutí odporu vetøe nìjaká strana poøádku, nelze pøehlíet. Komunisté pøistupují k analýze minulého vývoje s respektem vùèi spravedlivé kritice ukazující kody a utrpení, nemají ale dùvod spolu 359 K. Marx tu analyzuje komunismus jako koneènì pozitivní výraz zrueného soukromého vlastnictví. Varuje pøed jeho hrubou a bezmylenkovitou formou, která chce znièit vechno, co není s to být jako soukromé vlastnictví dreno vemi, co se projevuje jako závist a touha po vyrovnání rozdílù (hrubý komunista je dovrením této závisti a této nivelizace, vycházející z pøedstavovaného minima), a co vude neguje osobnost èlovìka. Proti nìmu pak staví komunismus jako pozitivní zruení soukromého vlastnictví jakoto lidského sebeodcizení, a proto jako skuteènì pøivlastnìní lidské podstaty èlovìkem a pro èlovìka, proto jako naprostý, vìdomý a v celém bohatství dosavadního vývoje uskuteènìný návrat èlovìka pro sebe jakoto spoleèenského, tj. lidského èlovìka. (Marx, K., Ekonomicko-filozofické rukopisy z roku 1844. Svoboda, Praha 1978, s. 75, 77.)
[217]
s reimními ideology zapírat, e bylo cokoli v zájmu obyèejných lidí udìláno. Svùj praktický postup musí neustále srovnávat s emancipaèním dìdictvím, které zanechali tvùrci socialistických idejí a dìlnické a komunistické hnutí v celé jeho dlouhé historii. Nemohou zùstávat ve stínu sociální demokracie ani (sociálních) liberálù. Chtìjí-li být respektováni a jednat jako silná, sebevìdomá strana, musí brát vánì princip Komunistického manifestu, e komunisté jsou neustále kupøedu pobízející silou. Je zøejmé, jak nároèným je takový poadavek v dneních rychlých civilizaèních promìnách. Ani uvnitø strany není málo tìch, kdo zmìny neberou na vìdomí a hledání odpovídajících teoreticko-praktických øeení si pøímo zakazují málem jako herezi. Pro komunisty to znamená neustále svými èiny prokazovat, e jsou v tomto smyslu odbornì a politicky pøipraveni, e jsou schopni spojovat pùsobení v parlamentu s mimoparlamentní aktivitou, neustále klást dùraz na roziøování obsahu demokracie a rozsahu demokracie pøímé. Dosáhnout politického vlivu a být vnímáni jako pøirozená politická autorita, od nich vyaduje, aby pøejímali odpovìdnost za prosazování klíèového politického principu, k nìmu se hlásí: pomáhat vytváøet podmínky a podnìcovat sociální síly a hnutí, aby získávaly vlastní zkuenosti a postupnì samy, samostatnì, bezprostøednì a prakticky prosazovaly své potøeby a zájmy. V souèasných podmínkách a vzhledem k ji nakupeným zkuenostem, povaují komunisté za zásadní strategickou prioritu napomáhat procesu roziøování rùzných forem úèasti (participace), s budoucím postupným obecným vzrùstem významu zejména samosprávné formy vlastnictví produkèních prostøedkù. Pøítí pokus o socialismus nemùe ustrnout na formì státního vlastnictví. Má-li kadý pøísluník dìlnické tøídy, kadý obèan reálnì pociovat, e je skuteèným spoluvlastníkem produkèních prostøedkù, musí mít monost podílet se (prostøednictvím svých obmìòovaných zástupcù) na vlastnických rozhodnutích, na dohledu nad sférou odborného øízení na vech jeho úrovních. Tuto cestu od neoliberální pseudodemokracie razí právì podpora pøechodu k rùzným formám a úrovním participace, která pøechází v samosprávu. Postup je ovem zprostøedkován nejen socializací tr-
[218]
ní ekonomiky, ale i sociálním a postupnì (s pøevládnutím socialistických pomìrù) i odumírajícím státem.360 Spolu s doceòováním významu participace a samosprávy vzniká otázka rozhodujícího subjektu pøemìn. Nejèastìji uvádìným èinitelem spoleèenských procesù je dnes (suverénní) obèan, nadaný obèanskými a lidskými právy. K. Marx obsah tìchto práv spojoval nejen s právnì normativní úpravou, ale zejména s povahou reálných spoleèenských podmínek, zvlátì v postavení proletariátu. Varoval pøed pokrytectvím, nikdy vak boj za práva obèana a práva lidská nepovaoval za prázdné kategorie. Komunisté jejich význam nesniují. Za pøekonané vak nepovaují ani limity, kterými spoleènost hlavní tvùrce materiálního bohatství spoleènosti nadále svírá. Neztotoòují se s tezí o rozhodující úloze støední tøídy. Kladou hlavní dùraz na kritérium vlastnictví (jako sociálnì-ekonomického vztahu), které je ve status-roli této vrstvy uvaováno jen jako jeden z øady dalích èinitelù. Respektují vak analýzy, které ukazují na údìl, jemu jsou støední vrstvy s postupem sociální diferenciace v kapitalismu vystaveny.361 Nové skuteènosti v postavení proletariátu se snaí vyjádøit i nový pojem kognitariátu jako námezdního pracovníka, prodávajícího svou 360 J. Heller a F. Neuil vycházejí z toho, e nejdùleitìjí je, na jakou formu vlastnictví se bude strana pro budoucno orientovat. Jde nám o to, zdùrazòují, aby to byla KSÈM, kdo bude spojen s pravdivou analýzou minulosti i podle naeho názoru jedinou monou a ivotaschopnou podobou socialismu socialismem samosprávným, pro který by u dnes mìly být vytváøeny pøedpoklady. Zdùrazòují pøitom, e jde i o reálnou úèast pracujících na regulaci vrcholových rovin celospoleèenského vlastnického rozhodování a kontrole odborného øízení jak na podniku, tak v centru. Razí také doplnìnou zásadu: Kadý podle svých schopností, kadému podle jeho práce a podílu na vlastnické aktivitì. (Potøeba nové ideologické linie strany, rukopis.) 361 Rozpaky nad historickou misí dìlnické tøídy byly mezi levicí na Západì a pozdìji i v popøevratovém údobí pomìrnì velké. Jsou vyjadøovány pochybnosti, zda je èi mùe být koherentní (spojitou, souvislou, organickou) spoleèenskou silou. S rozpaky je nazírán rozpor mezi výrobnì-technickým chováním (ovlivnìným desítky let trvajícími výrobními i politickými pomìry) a monou tendencí ke zvyování sociálnì-ekonomické a politické odpovìdnosti, jako i zmìnami vyvolanými pøechodem od industrialismu k nové úrovni souèasné vìdecko-technické revoluce. Dìlníci jsou toti stále vnímáni jako pøevánì pasivní, vlastnì konzervativní síla, zatímco reformní a revoluèní aktivita je spojována s inteligencí jako takovou. Nástup sofistikované, intelektualizované práce a bezprostøední vstup vìdy do produkce, ale definitivnì bourá ploché pøedstavy, v nich je proletariát neustále ztotoòován s fyzicky pracujícími. (Podrobnìjí analýzu tematiky lze nalézt napø. ve stati M. Formánka, Sociální a politický subjekt. K socialismu v 21. století. FUTURA, Praha 2012, s. 205 an.)
[219]
vysoce kvalifikovanou pracovní sílu a prekariátu, kde termín prekaria vyjadøuje zvýenou míru existenèní nejistoty, jí je dnes proletariát vystaven jako celek. A se vak zmìny jeví jako sebezávratnìjí (kognitáø mùe mít napø. výrobní prostøedek, poèítaè, ve svém vlastnictví), stále platí, e skuteèné øeení mùe pøinést jen opravdu lidské vlastnictví. I vzhledem k dìlníkovi, by s vysokou úrovní vzdìlání, se jeho vlastní èinnost koneckoncù stále jeví jako èinnost pro nìkoho jiného a jako èinnost nìkoho jiného, jako obìtování ivota ve prospìch nìjaké cizí síly. Toto zvnìjòování, odcizování, jak to pojmenoval Marx, mùe zmìnit jen kvalitativní zmìna vlastnických vztahù za socialismu. Komunisté mohou sehrát roli, se kterou jejich pùsobení spojoval Komunistický manifest, pokud se povznesou k teoretickému pochopení souèasného dìjinného vývoje a pokud bude teorie, o ni se opírají, obecným výrazem skuteèných pomìrù. Otázku, nakolik se daøí tyto nároky naplòovat, je nutné si klást neustále.362 Historie pøitom velice dùraznì varuje pøed tím, aby skuteènì levicová strana odkládala prosazování svých principù a cílù, které nelze snadno a bezprostøednì uskuteènit, do daleké budoucnosti a v pøítomnosti je nechala ´myslitelùm´ k nekodnému zpracování.363 el, stále se tak dìje. Zmìny jsou pøitom závané a jejich objasnìní naléhavé. Dochází napø. k nespornému vzrùstu významu imateriální práce, co umoòuje postupnou relativní promìnu zisku, produkovaného vykoøisováním pracujících, v rentu získávanou privatizací veobecného intelektu. Tento proces doprovázejí nové podoby privatizace sociálního ivota a paradoxnì také (oproti údajné deregulatorní logice, vyhlaované neoliberalismem) posilování role státu.364 Varováním pøed komunistickými mìáky jsou slova K. Marxe: Jankovitá herka vedního mìáckého rozumu se ovem v rozpacích zaráí pøed pøíkopem, který dìlí podstatu od jevu, pøíèinu od úèinku; chce-li se nìkdo mermomocí vydat na tvanici do znaènì výmolovitého terénu abstraktního mylení, nesmí si ovem sedat na drokáøskou herku. (ME 13/516 - 532.) 363 ME 5/40. 364 S. iek, Jednou jako tragédie, podruhé jako fraka, cit. práce, s. 13, 14. iek tvrdí s odkazem na Marxovo zjitìní, e s rozhodující rolí veobecného intelektu se formy bohatství dostávají do stále vìtí disproporce s bezprostøedním mnostvím práce vynaloené na jeho produkci e Marxovi pøitom unikala sociální dimenze tohoto veobecného intelektu. Uzavírá, e v rámci roziøování intelektuálního vlastnictví není vykoøisování v klasickém marxistickém smyslu nadále moné, a proto musí být stále více a více prosazováno cestou pøímých právních opatøení, jinak øeèeno mimoekonomickými prostøedky. (Tamté, s. 187, 188.) Participace je pak moná jen pøi podstatné promìnì státu ve smyslu Leninovy kritiky ve Státu a revoluci. 362
[220]
Vzniklý svìtový poøádek se zdá být pro budoucnost socialismu nepøíhodný. Pevnost svìtového kapitalismu vak není tak nedobytná, jak se na povrchu jeví. Ve Spojených státech, které mají ambici trvale se usadit v roli svìtové supervelmoci, klesá spolu se stoupajícími náklady na zbrojení a vojenské agrese úroveò produktivity práce. Je doprovázena nezvladatelným deficitem rozpoètu, financovaným dnes pøedevím socialisticky orientovanou Èínou. Pøes pokraèující unifikaci (narùstání snah o totální ovládnutí svìta) za pomoci institucí jako je MMF (Mezinárodní mìnový fond), Svìtová banka, OECD, G7 aj.), jsou stále výraznìjí odstøedivé tendence, charakterizované vystupováním zemí BRICS (hospodáøské uskupení Brazílie, Ruska, Indie, Èíny a Jihoafrické republiky). Vytouený mocenský monocentrismus je stále více naruován prosazováním polycentrismu. Struktura geografická, oblíbená v geopolitických úvahách a sledující vztah jádra a periferií, je støídána sociální strukturou, s jejím jádrem a periferiemi.365 Roziøuje se tak prostor pro diverzitu ekonomických a spoleèenských projektù. Nové skuteènosti ve svìtovém vývoji, rùzné výchozí podmínky i urèité rozdíly v pojetí vztahu cíle a prostøedkù a specifické formy postupu, to ve znamená, e se objevuje iroké spektrum názorù a praktik v celém komunistickém hnutí. V naí analýze reagujeme na tyto skuteènosti pojetím socialistického a proletáøského internacionalismu, jak jej dokládá praxe cesty k socialismu v Èínì a Venezuele (jako typových projektech, vybraných z mnoha). íøe orientací v dìlnickém a komunistickém hnutí je pøirozená i vítaná. Jen odpovìdnou praxí ve vlastní zemi pøi respektování obecných zkueností, je moné skuteènì naplòovat nároèný princip internacionalismu. Pokusy o sjednocování, které by tento nárok opomíjely, zùstanou plané. Nezbytná je i vìtí úèast na celosvìtové diskusi, organizované ve svìtové vìdecké obci pod heslem: Marx je zpátky!
365 Logika této argumentace se odvozuje z analýz Igora Wallersteina, podle nìho je základním principem kapitalistické svìto-ekonomiky nekoneèná akumulace kapitálu a nejvýraznìjí institucí, prosazující tento cíl, axiální dìlba práce mezi jádrovými a periferními produkèními procesy, tj. regulovaná sí suverénních státù pùsobících v rámci mezistátního systému.
[221]
Cosi drahocenného jsme vichni ztratili Pøes váné chyby a omyly, se kterými se nedokázaly socialisticky orientované zemì vèas a úèinnì vyrovnávat, nedaøí se kritikùm socialistické cesty zvrátit pocit, e navzdory vem selháním tu lidstvo cosi drahocenného ztratilo. Stejnì jako byla velikým sociálním opatøením Komuny ji její vlastní existence, její práce (zatímco její jednotlivá opatøení mohla jen naznaèit smìr, jím postupuje vláda lidu prostøednictvím lidu),366 byla historicky významnou sama skuteènost, e ke vzniku této prvotní formy socialismu dolo. Zemì, které zkolabovaly, dávaly pøese vechno najevo pozoruhodný emancipaèní potenciál a ty, které v této cestì pokraèují, jsou vnímány jako svého druhu osvobozená území, schopná vnitøní reformace, která jistý prostor oèekáváním stále poskytují. Jejich postup mùe být úspìný, bude-li se v praxi blíit strategické linii, kdysi vyhláené Leninem, tj. dosahovat toho, aby pracující mìli monost sami, samostatnì, bezprostøednì a prakticky rozhodovat o svých potøebách a zájmech. V souèasné terminologii jde o socialistickým uspoøádáním podmínìnou úèast, o tendenci k vývoji samosprávy u v rámci socialismu. Smyslem je nièím nelimitovaná sociální tvoøivost pøístupná kadému, rozvoj kadého prostøednictvím rozvoje vech. Kapitalistickým uspoøádáním svìta zkrátka historie lidstva nekonèí, dìjinný proces je vyvrátí. Nestane se tak bez úsilí donutit kapitalistické pomìry, aby si zatanèily svùj vlastní ïábelský tanec (Marx). Zlézáme strmý horský tít, pøièem nás neustále kdosi tahá za nohy dolù. Za velehorským títem vak èeká monost na volné hroudì s volným lidem stát. A pak a si vechny ideology tøeba èert vezme! 367 ME 17/381 M. Faust, symbol vìèné, neukojitelné touhy po proniknutí do smyslu ivota a bytí spoleènosti, zjiuje, e se pod horstvem táhne moèál a zamoøuje, èeho dosaeno. Po pøedlouhém hledání se rozhoduje pro osudovou volbu: 366 367
Zlých výparù smìt zbavit zem, pak teprv je mé dílo dovreno! Chci milionù mnoho usídliti, ne v bezpeèném, leè volném, èinném ití. [222]
Zelená úroda
Jak v domovinì, èlovìk i zvìø se ci tam na novinì, a usadí se tìsnì za hrází, ji zástup, smìle sdruen, vyhází.
PŘÍLOHA Výzkumy veřejného mínění v roce 1989 V roce 1989 zkoumal mínìní obèanù Ústav pro výzkum veøejného mínìní pøi Federálním statistickém úøadì. Vybíráme tøi jeho zprávy: 1. Názory obèanù na vedoucí úlohu KSÈ (Závìreènou zprávu z listopadu 1989 o výzkumu, který probìhl od 16. do 28.èervna 1989), 2. Názory na souèasnou politickou situaci (Zprávu z operativního výzkumu, který probìhl 24.listopadu 1989) a 3. Veøejné mínìní o politické situaci (Novináøskou informaci o výzkumu ÚVVM pøi FSÚ, který probìhl 29. listopadu a 1. prosince 1989). Zprávy jsou rozsáhlé, pøedstavují v úhrnu více ne 40 stran strojopisu. Vybíráme z nich proto jen nejvýznamnìjí údaje.
1. Názory občanů na vedoucí úlohu KSČ Výzkum se zamìøil na názory na cíle politiky KSÈ, na nìkteré dosaené výsledky budování socialismu v Èeskoslovensku, na princip vedoucí úlohy strany a jeho realizaci, na okolnosti vstupu do KSÈ, na nìkteré stránky èinnosti základních organizací KSÈ. Výbìrový soubor byl získán pomocí kvótního výbìru ze základního souboru obyvatel ÈSSR od 15 let. Ke zpracování bylo pøedáno 2 045 dotazníkù.
Zde uvnitø bude krajina jak ráj. Nech pøíboj burácí a na sám kraj: jak chtìl by, mlsný, násilnì se pøelít, sbratøené pøijdou obce otvor scelit. Ba, tímto smyslem proniknut chci býti, poslední závìr moudrosti je ten: jen pak jsi hoden svobody a ití, kdy rve se o nì den co den.
A takto, nebezpeèím obepjat, hoch, mu a kmet zde bude bojovat. To hemení bych zøít chtìl rád, na volné hroudì s volným lidem stát. Okamik smìl bych osloviti: jsi tolik krásný, prodli jen! Nemùe ohlas mého ivobytí být vìky vìkù pøehluen. Té strmé slasti pøedtuchu teï mám a nejvyí svou chvíli proívám.
(Goethe, J. W., Faust. Pøel. Otokar Fischer. Státní nakladatelství krásné literatury, hudby a umìní, Praha 1957.) [223]
Tabulka è. 1 Názory na politiku KSÈ ve vybraných oblastech (údaje za ÈR v %, poèet dotázaných, kteøí odpovìdìli na interpretovanou otázku = 2 045)
O názorových diferencích v jednotlivých skupinách obyvatelstva lze celkovì øíci, e pozitivnìji hodnotí zkoumané cíle politiky KSÈ èlenové a funkcionáøi strany a obyvatelé SSR. Kritické výhrady èastìji mají vysokokolsky vzdìlaní respondenti, obyvatelé Prahy a ostatních velkomìst a také obèané ze Støedoèeského kraje. Tabulka è. 2 Názory na to, zda v Èeskoslovensku bylo dosaeno nìkterých základních cílù výstavby socialismu (údaje za ÈSSR v %, poèet dotázaných, kteøí odpovìdìli 2 045)
[224]
Tabulka è. 4 Názory na to, zda v dosavadním vývoji budování naeho socialistického státu pøevládají klady èi nedostatky (údaje za ÈSSR v %, poèet dotázaných, kteøí odpovìdìli 2 045)
Graf è. 10 Názory na potøebnost vedoucí úlohy KSÈ u nás (údaje za ÈSSR v %, poèet dotázaných, kteøí odpovìdìli 1 926)
[225]
Tabulka è. 7 Názory na monosti seberealizace a participace obèanù ve vybraných oblastech (údaje za ÈSSR v %, poèet dotazovaných v roce 1988 = 3 215, 1989 = 2 045)
Graf è. 7 Názory na monosti lidí v dostateèné míøe uplatnit své schopnosti (údaje v %)
[226]
Tabulka è. 9 Srovnání názorù èlenù a neèlenù KSÈ na potøebnost vedoucí úlohy KSÈ (údaje v %)
Tabulka è. 10 Názory na dùleitost vedoucí úlohy KSÈ pro dotázané v letech 1986, 1988 a 1989 (údaje za ÈSSR v %)
[227]
Tabulka è. 12
Názory na správnost zpùsobu realizace vedoucí úlohy strany ve spoleènosti v letech 1986, 1988 a 1989 (údaje za ÈSSR v %)
n = poèet odpovídajících
Více ne polovinu odpovìdí spíe ne a rozhodnì ne uvedli mui, obèané s úplným støedním a vysokokolským vzdìláním, a ostatní zamìstnanci.
2. Názory na současnou politickou situaci Sbìr dat byl proveden metodou øízených rozhovorù tazatelù s reprezentativním souborem obèanù ÈSSR (celkový poèet uskuteènìných rozhovorù byl 709, podíl rozhovorù v ÈSR byl 72 %, podíl SSR 28 %, údaje byly do ÚVVM sdìlovány telefonicky). Tabulka è. 1 Výpovìdi o sledování informací Informace o souèasné situaci sleduji (údaje v % za ÈSSR) témìø ménì vùbec dennì èasto ne Z naich sdìl. prostøedkù 87 12 1 Ze sdìl. prostø. západních státù 36 25 39 Ze sdìl. prostø. soc. státù 16 14 70 O tìchto událostech hovoøí se svými pøáteli a spolupracovníky dennì 84 % obèanù. [228]
Zvýená pozornost obyvatel týkající se souèasných vnitropolitických událostí se projevuje ve vyí frekvenci sledování naich i zahranièních sdìlovacích prostøedkù. Zvlá výrazný zájem o informace má mláde. Její pozornost je orientována hlavnì na nae sdìlovací prostøedky a na interpersonální komunikaci. Vysokokolsky vzdìlaní ve zvýené míøe preferují zahranièní sdìlovací prostøedky. Názory na dalí vývoj naí spoleènosti Dotázaní mìli monost se vyjádøit k tomu, jakou cestou se má ubírat dalí vývoj v Èeskoslovensku. 81 % obèanù se pøiklonilo k názoru, e bychom mìli jít vlastní cestou. Dalích 16 % se vyslovilo pro obdobnou politiku, jakou uskuteèòují v nìkteré ze sousedních socialistických zemí (prakticky stejnì èasto Maïarsko, SSSR, NDR a jen výjimeènì Polsko). Na rozdíl od ostatních obyvatel CSSR Praané více zdùrazòovali maïarský smìr vývoje (12 %). Lidé vyslovili svùj názor i na celkový charakter dalího spoleèenského rozvoje u nás. Názory dokumentuje následující pøehled: Tabulka è. 4 Názory na dalí vývoj naí spoleènosti
Nae spoleènost by se mìla vyvíjet: - socialistickou cestou - kapitalistickou cestou - nìco mezi tím - je to jedno nebo nedokáe posoudit
45 3 47 5
% % % %
Stojí za pozornost, e mladí lidé do 29 let si více vybírali nìco mezi tím a ménì socialistickou cestu. Toté platí o obyvatelích velkých mìst. Mezi Praany se o socialistické cestì vyslovilo 44 % a nìco mezi tím uvedlo 46 % dotázaných. Dotázaní, kteøí uvádìjí, e by se Èeskoslovensko mìlo vyvíjet socialistickou cestou i ti, kteøí doporuèují nìco mezi socialismem a kapitalismem se shodují v názorech na prospìnost kádrových zmìn ve vrcholných funkcích i' oficiálního jednání s opozicí. [229]
3. Veøejné mínìní o politické situaci Ústav pro výzkum veøejného mínìní pøi Federálním statistickém úøadu v Praze uskuteènil ve dnech 29. 11. a 1. 12. 1989 anonymní etøení názorù obèanù ÈSSR na aktuální vnitropolitické otázky. Na dotazy odpovídal reprezentativní soubor 457 obèanù. V nìm bylo napøíklad 33 procenta dìlníkù, 8 procent studentù, 52 procent en, 9 procent Praanù, 30 procent obèanù z malých obcí a 13 procent èlenù KSÈ. To odpovídá sloení èeskoslovenské populace ve vìku od 15 let. Mimo to byl dotazován soubor 289 obèanù Prahy, který je rovnì reprezentativní. Dotázaní se vyjadøovali ke své úèasti na generální stávce 27. listopadu. Podle vlastní výpovìdi pøestalo pracovat na dvì hodiny 38 procent dotázaných obèanù, na kratí dobu 9 procent. Jen manifestaènì se stávky zúèastnilo 24 procent obèanù. Vùbec se jí nezúèastnilo 20 procent a monost nemìlo 9 procent. Mezi dùvody vstupu do stávky jednoznaènì dominoval protest proti zásahu Bezpeènosti dne 17. listopadu v Praze (98 procent) a celková nespokojenost s negativními jevy v naí spoleènosti (rovnì 98 procent). Kromì toho chtìli obèané úèastí ve stávce vyjádøit také poadavek dalích kádrových zmìn ve vedení KSÈ, podporu stávkujícím studentùm a hercùm, Obèanskému fóru, pøedsedovi federální vlády L. Adamcovi, ale také dùvìru novému generálnímu tajemníkovi ÚV KSÈ K. Urbánkovi. Jedna pìtina úèastníkù se pøipojila ke stávce proto, e stávkovali i ostatní. Výsledky etøení naznaèují názorovou diferenciaci veøejného mínìni. Napøíklad k Obèanskému fóru se podle realizovaného výzkumu v ÈSSR hlásí 38 procent, v Praze 58 procent a ve Slovenské socialistické republice 32 procent obèanù. Pokud jde o dùvìru v pøedstavitele jednotlivých politických sil, domnívá se jedna pìtina obyvatel ÈSSR, e na hodnocení je jetì brzy. Ti, kteøí se k dané problematice vyjádøili, projevili nejvìtí dùvìru pøedstavitelùm Obèanského fóra. [230]
Avak pokud jde o vyjádøení sympatií k jednotlivým osobnostem naeho veøejného ivota, je situace jiná. V naem etøení byla nejvìtí dùvìra vyslovena L. Adamcovi (25 procent), V. Komárkovi (19 procent), K. Urbánkovi (15 procent) a V. Havlovi (10 procent). Ve srovnání s výzkumem uskuteènìným v minulém týdnu jsou èastìji uvádìni L. Adamec, V. Komárek, K. Urbánek a V. Havel. Naopak mìnì èasto se objevoval A. Dubèek. Zatímco minulý týden asi 40 procent èeskoslovenské populace nedokázalo uvést osobnost, které by vyslovilo svoji dùvìru, dnes to je jenom 6 procent. Pokud jde o to, s jakými politickými stranami nebo s jakými organizacemi lidé spojují své nadìje do budoucna, je velké procento tìch (a 30 procent), kteøí se zatím nedokáí vyjádøit. Momentálnì lidé spojují své nadìje pøedevím s Obèanským fórem, se vznikem nezávislých odborù a s formující se Stranou zelených. V dobì, kdy státní orgány rozhodovaly o vyputìní ústavního èlánku o vedoucí úloze KSÈ, souhlasilo s tímto stanoviskem 90 procent vech dotázaných. (Jape) Rudé právo, 2. prosince 1989
[231]
CITOVANÁ LITERATURA Allilujevova, S., Dvadca pisem k drugu. Moskva 1989. Arendtová, H., Pùvod totalitarismu. I III. Oikoymenh. Praha 1966. Artz, Lee, Socialismus 21. století: utváøet revoluèní stát. TripleC Journal for a Global Sustainable Information Society. Ed. Ch. Fuchs, Uppsala Univ., védsko. Zvl. vyd. TripleC, Marx is Back. The Importance of Marxist Theory and Research for Critical Communication Studies Today, 10 (2), 2012, s. 537 - 554.
Cockshott, W. P., Cottrell, A., Kybersocialismus (Towards a New socialism). Nakl. L.Marek, Brno 2006. Cox, R. W., Reálný socialismus v historické perspektivì. Socialist Register, 1991. Communist Regimes (Vol. 27). Èelidze, V., Pobìditìl kommunizma, Celidze Press, New York 1981. Èeskoslovensko na rozcestí. Zpráva o stavu národního hospodáøství a monostech jeho nápravy. Lidové noviny, Praha 1990.
Bahro, R., Die alternative. Zur Kritik des real existierenden Sozialismus. Nezkrácené studijní vydání, Köln, Frankfurt am Main: Europäische Verlagsanstalt, 1979. Bìlohradský, V., Spoleènost nevolnosti. Eseje z pozdìjí doby, SLON, Praha 2009. Blum, W., Struèná historie moderních supervelmocí. Global Research, 12. prosince 2012, http://www.globalresearch.ca/a-briefhistory-of-modern-superpowers/ 5315350. Brus, Wlodzimierz The Economics and Politics of Socialism. Londýn: Routledge and Kegan Paul, 1973. Brzezinski, Z., Bez kontroly, Praha 1993.
Daniels, R. V., Was Stalin really a communist? The Soviet and Post-Soviet Review, sv. 20, è. 2 - 3, 1993. Devadesátiletá cesta. Sborník. Futura, Praha 2011.
Císaø, È., K úspìchu potøebujeme odpovìdné obèany a vùdèí osobnosti. Rozhovor. In: devadesátiletá cesta, Sborník, Futura, Praha 2011. [232]
Fairbanks Charles, H. jr., The Nature of the Beast. The National Interest, è. 31, jaro 1993, s. 54 (cit. Muravchik 271). Fest, C. J., Hitler. Eine Biographie, 1973. Fischer, Joschka, Die Links nach dem Sozialismus, Hamburg 1992. Formánek, M., Komunismus a faismus. Edice Polemika. Samosprávný klub komunistù, Praha 1995. Formánek, M., Nové mylení a jednání. Nástin problémù sociální tvoøivosti v socialismu. Dùm politické výchovy MV KSÈ Praha, 1988. Formánek, M., Sociální a politický subjekt. K socialismu v 21. století. FUTURA, Praha 2012.
Formánek, M., Pøestavba a rozvoj socialistického politického systému. Svoboda, Praha 1989. Formánek, M., Vìda tøetí síla v politice. Melantrich, Praha 1983. Frajdl, J., Ke specifickým rysùm èeského odboje. Vyd. Køesanskosociální hnutí ve spolupráci s Nezávislou skupinou Vìrni zùstaneme, Èeským národním sdruením a Kruhem obèanù ÈR vyhnaných v roce 1938 z pohranièí, Praha 2012. Frajdl, J., Èeské kolství v okupovaném pohranièí (1939-1945). Vyd. Køesanskosociální hnutí ve spolupráci s Nezávislou skupinou Vìrni zùstaneme, Èeským národním sdruením a Kruhem obèanù vyhnaných v roce 1938 z pohranièí, Praha 2012. Friedrich, C. J. a Brzezinski, Z., Totalitarian Dictatorship and Autocracy, 1956. Fukuyama, F., Konec dìjin a poslední èlovìk. Rypka Publishers, Praha 2002. Fukuyama, F., Velký rozvrat. Lidská pøirozenost a rekonstrukce spoleèenského øádu. Academia, Praha 2006. Goethe, J. W., Faust, pøekl. O. Fischer. SNKLHU, Praha 1957. Gorbaèov, M. S., Pøestavba a nové mylení pro nai zemi a pro celý svìt. Svoboda, Praha 1987. Gorbaèov, M., Memoirs. Londýn, Bantam 1997 (cit. podle Muravchik, s. 258). Grebeníèek, M., Nejen o bolevizaci, ale i o sociální spravedlnosti. In: Devadesátiletá cesta, cit. sborník.
Gromov, Jevgenij, Stalin. Moc a umìní, 1998. Hába, Z., Zhroucení socialismu v ÈR a jeho pøíèiny. I. verze. Materiál pro výzkum v CSTS, (rukopis). Hayek, F. A., Zásady liberálního spoleèenského øádu. In. Zásady liberálního øádu, Academia, Praha 2001. Hejzlar, Z., Praské jaro 1968 a jeho odkaz. Výbìr statí a komentáøù z let 1970-1987, Index Köln (NSR) 1988. Heller, J., Neuil., F., Kdopak by se Marxe bál? Futura, Praha 2011. Herakleitos, zl. 30; Zlomky pøedsokratovských myslitelù, Praha 1944. Hobsbawm, Eric, Komunistický manifest z hlediska perspektiv. Transform! è. 11, 2012, Husák, G., Projev na 14. sjezdu KSSS, 28. 8. 1948. Chen Fu-jin, Èínský systém spolupráce mezi stranami a politické konzultace pod vedením KSÈ. Qiushi, vol. 3, è. 2, 1. dubna 2011. Chruèov, N. S., O kultu Stalinovy osobnosti a jejích dùsledcích. Projev na uzavøeném zasedání XX. sjezdu KSSS, 1956. Chu An-gang, Èínský úspìch vychází z politického systému. Qiushi, vol. 3, è. 2, 1. dubna 2011, s. 153 - 159. Chu in-tchao, Firmly March on the Path of Socialism with Chines Characteristics and Strive to Complete Building of a Moderately Prosperious Society in All Aspects. Zpráva XVIII. národnímu sjezdu KS Èíny. Quishi, 4, 4. listopadu 2012. [233]
Kaplan, K., Nekrvavá revoluce, Sixty-Eight Publishers Publication, Toronto 1985. Kennan, G. F., The Sources of Soviet Conduct. Foreign Affairs, èervenec 1947. Klement Gottwald 1896-1996. Vyd. Samosprávný klub komunistù a MV KSÈM Praha 1, 23. øíjna 1996. Klime, M., Lesjuk, P., Malá, I. a Preèan, V.: Cesta ke Kvìtnu, díl I., sv. 1. Praha 1965, dok. è. 15. Kolektiv autorù, Komunismus v Èeské republice. Masarykova univerzita v Brnì 1999. Kolektiv autorù, Èeskoslovensko v pøedveèer pøevratu, Analýza komunistù. Kvìten 1989 (rukopis). Kolektiv autorù, Pravda o minulosti a souèasnosti. Futura, Praha 2004. Kornai, János,Economic Shortage Macrodynamic Model of the Socialist Economy. Berkeley, 1982. Krejèí, O., Proè to prasklo. Hovory o demokracii a sametové revoluci. Trio, Praha 1991. Kuehnelt Leddihn, Erik von, Liberty or Equality, 1952, Revue Støední Evropa, è. 83, III. èást, øíjen 1998, s. 5168, è. 84, IV. èást, listopad 1998, s. 6071, è. 85, V. èást, prosinec 1998, s. 116128. Laclau, E., Mouffe, Ch., Hegemony and a Socialist Strategy Towards a Radical Democratic Politics, Verso, London, New York 2001 (pøeklad R. Pøevrátil). Lebowitz, M. A., Building Socialism of the 21st Century. Závìreèná èást projevu Lebowitze Socialismus nespadne z nebe, pøedneseného na [234]
National Conference of Revolutionary Students for the Construction of Socialism of the XXI Century, v Meridì (Venezuela), 24. èervna 2005. (Pøevzato z monthlyreview.org.) Lebowitz, M. A., The Contradictions of Real Socialism: The Conductor and the Conducted (Poprvé publikováno v Socialist Resistance. Pøeposláno do Monthly Review Press, 2012). Lenin V. I., Sebrané spisy, Sv. 11, 27, 28, 30, 31, 33, 36, 42. Lenin, V. I., Vybrané spisy II, Svoboda, Praha 1951, s. 281. Lenin, V. I., Polnoje sobranije soèinìnij, 5. vyd. Lenin, V. I., Kommunist è. 9, 1956, s. 22 - 26. Lenin, V. I., The Importance of Gold now and after the Complete Victory of socializm. The Lenin´s Anthology, 1921. Lenin, V. I., Po¾noje sobranije soèinìnij, 5. vyd., sv. 45. Lukács, Georg, Demokratisierung Heute und Morgen, Budape: Akadémiai Kiado, 1985. Luxemburgová, Rosa, Dílo. Díl II., SNPL, Praha 1955. Machiavelli. Niccolo, Vladaø, Odeon 1969; Malenkov, G. M.: O zadaèach partijnych organizacij v oblasti promylennosti i transporta. Moskva 1941. Marx, K., Engels, B. Spisy. Sv. 1, 4, 5, 8, 13, 17, 18, 20. Marx, K., Engels, B., Vybr. spisy ve dvou svazcích. Svazek II, SNPL, Praha 1954.
Marx, K., Ekonomicko-filozofické rukopisy z roku 1844. Svoboda, Praha 1978. Marx, K., Ekonomicko-filozofické rukopisy z roku 1844, SNPL 1961. Marx, K., Rukopisy Grundrisse II., Svoboda, Praha 1974. Medvìdìv, ores a Roj. Neznámý Stalin. Academia, Praha 2003. Mlynáø, Z., Gorbaèov, M., Reformátoøi nebývají astní. Dialog o perestrojce, Praském jaru a socialismu. Victoria Publishing, Praha 1995. Moný, Ivo, Proè tak snadno
, Brno 1990. Cit. Pithart, P., Devìtaosmdesátý, Academia, Praha 2009. Muravchik, J., Nebe na zemi. Vzestup a pád socialismu. Jiøí Buchal BB art, Praha 2003. Murphy, J. T., Stalin. Zürich 1945. Nevaøil, F., blisty.Hospodaøení zloèinných komunistù.cz/art/48053.html. Nicalensky, Boris, I., Power and the Soviet Elite, New York 1965. Nock, Albert, Jay, Our Enemy the State, N. Y. 1935, s. 136; cit. Kuehnelt, s. 66, pozn. 54. XVIII. sjezd KSÈS, Praha 3. - 4. 11. 1990. Dokumenty. Ouøedník, P., mírbuch jazyka èeského, Paseka, Praha 2005, s. 9. Payne, R., Stalin. Stuttgart 1967, s. 621 an. Pithart, Petr, Devìtaosmdesátý, Academia, Praha 2009. Plechanov, G. V., O úloze osobnosti v dìjinách. 1898. Polanyi, Karl, The Great Transformation. Boston: Beacon Press, 1957
Politická zpráva Ústøedního výboru IV. sjezdu KSRF. Názory. Samosprávný klub komunistù. Roèník 5. Prvomájové vydání, Praha 1997. Prùcha, V. Kalinová, L.: Koncepce budoucí hospodáøské a sociální politiky v èeskoslovenském odboji za druhé svìtové války, Praha 2005. Prùcha, V., a kol., Hospodáøské a sociální dìjiny Èeskoslovenska 19181992. 2. díl. Nakl. Doplnìk, Brno 2009. Pryce-Jones, David, Pád komunismu. Dialog, Praha 1996. Putin, V., Projev u Mamajevovy mohyly k 70. výroèí bitvy na stalingradské frontì. ITAR-TASS, 9. 2. 2013. Richta, R. a kol., Civilizace na rozcestí. Spoleèenské a lidské souvislosti vìdecko-technické revoluce. Svoboda, Praha 1969. Roy Wilkes, Co bylo patné na reálném socialismu? Recenze knihy Michaela Lebowitze. http://www.triple-c.at. Rozsypal, K., Vývoj plánovitého øízení v netrních podmínkách, In: Acta economika pragensia 5, Praha, VE 1998, s. 220 a dalí. Skrynnikov, Ivan Groznyj, Moskva 1975. Sozialismus im 21. Jahrhundert und reale gesellschaftliche Prozesse zu linken Alternativen in der Gegenwart. Positionspapier des Ältestenrates zur Programmdebatte, Die Linke, 18. ledna 2010. Stalin, J. V., Spisy. Sv. XIII, angl. vyd. Stalin, J. V., O základech leninismu, duben 1924. Stalin, J. V., Spisy. Sv. 12, 13. Statistická roèenka ÈSR 1948. [235]
trait, J., Poslední dvì magické osmièky v dìjinách Èeskoslovenska (prozatím), in: Devadesátiletá cesta, cit. sborník. trougal, Lubomír, Pamìti a úvahy. Nakladatelství Epocha, Praská vydavatelská spoleènost, 2009. vermová, Marie, Vzpomínky. Cit. podle sborníku Devadesátiletá cesta, Futura, Praha 2011, s. 85. The Correspondance of Boris Pasternak and Olga Freidenberg. New York a Londýn 1982. The Importance of Gold now and after the Complete Victory of Socializm, The Lenin´s Anthology, 1921. Tigrid, P., Kapesní prùvodce inteligentní eny po vlastním osudu. Odeon, Praha 1990. Toman, M., Codl, S:, Tuèek, P., Èeské zemìdìlství oèima tìch, kteøí u toho byli. (Cit. podle D. Chomy, Haló noviny, 30. 10. 2012.) Trockij, Lev, Davidoviè, Zrazená revoluce. Co je SSSR a kam spìje. Nakl. Doplnìk, Brno 1995. Tucker, Robert, C., Stalin. Na vrcholu moci. Revoluce shora 1925-1941, BB Art 2000. Veber, Václav, Stalin. Struèný ivotopis. UK, Karolinum, Praha 1996.
Vìrteláø, V. a kol., Èeskoslovenská ekonomika vèera a dnes (1918 - 1992). Nakl. FUTURA, Praha 1992. Volkonogov, D. A., Triumf a tragédia. Díl II., Bratislava 1990. Vozka, J., Co se dìje v Èeskoslovensku? Pohled z levé strany. SAKKO, Praha 1990. Wallerstein, E., Evropský univerzalismus. Rétorika moci. Slon, Praha 2008. Walberg, E., Recenze knihy Anne Applebaum, The Iron Curtain: The Crushing of Eastern Europe (1944-1956). Zeman, J., Ekonomické základy trvale udritelného rozvoje. Univerzita Palackého v Olomouci, 2002. Zjuganov, G., Stalin i sovremennos. Izd. Molodaja gvardija, Moskva 2008. Zjuganov, G., Projev na zasedání ÚV KSRF 27. 10. 2012. iek, S., Jednou jako tragédie, podruhé jako fraka, aneb Proè musela utopie liberalismu zemøít dvakrát. Rypka Publishers, Praha 2011. iek, S., Mluvil tu nìkdo o totalitarismu? Tranzit, Praha 2007. ukov, G. K., Vospominanija i razmylenija. Díl II. Novosti, Moskva 1990.
Citace z WWW http://cs.wikipedia.org/wiki/Trumanova doktr%C%Adna Bolívar, Simón (http://cs.wikipedia.org/wiki/Sim%C3%B3n_Bol%C3%ADvar) http://cs.wikipedia.org/wiki/Konfucianismus http://links.org.au/node/3176 http://wikipedia.org/wiki/%C3%9Amrtnost [236]
Vystoupení v denním tisku a časopisech Bìlohradský, V., Právo, 1. 8. 2009. Bergmann, T., Marxistische Blätter, è. 4, 2008. Císaø, È., Haló noviny, 14. 1. 2008. Cowen, Tyler, Dvì prizmata pro nahlíení na problémy Èíny. Laissez Faire, kvìten - srpen 2012. Hanák, J., Právo, 25. února 1998. Havel, V., Vìøím v rozum a toleranci, Lidové noviny, 19. listopadu 1990. Hekrdla, M., Právo, 5. 5. 2006. Hoffmann, K., Haló noviny, 7. 1. 2008. Husák, G., Kultúrny ivot, 12. 1. 1968. Charfo, H., Haló noviny, 19. 8. 2005. Janík, P., K výroèí G. Husáka (*10. 1. 1913 +18. 11. 1991). ObrysKmen è. 6, 6. 2. 2013. Jièínský, Z., Rudé právo, 1. 2. 1995. Karpov, V., Generalisimus? Cit. podle Haló novin, 12. srpna 2009. Kommunist è. 9, 1956, s. 22 - 26. Krejèí, O., Opozice chtìla dialog a místo toho dostala moc. Haló noviny, 6. listopadu 2009. Kuèera, J., Demokracie nebo hypermarkety? Haló noviny, 12. února 2007. Kuèera, J., Tajný plán ukøiování socialismu? Obrys Kmen è. 12, 2010. Milne, S., The Guardian (UK), 16. 2. 2006. Putin, V., Projev u Mamajevovy mohyly k 70. výroèí bitvy na stalin-
gradské frontì. ITAR-TASS, 9. 2. 2013. Ransdorf, M., Právo, 23. 4. 1996. Ransdorf., M., Co se Respektu nehodilo do krámu. Nae pravda, pøíloha Haló novin, 7. února 2008. Rothmayerová, G., Interview s Jánem Èarnogurským (Sto rokov samoty a desa samotky Gustáva Husáka. Obrys-Kmen, è. 6, 6. 2. 2013. Si in-pching, en min-pao, 29. ledna 2013. Stalin, J. V., Pravda, 31. øíjna 1937. Stanìk, P., Globální krize a budoucnost svìtové ekonomiky. Vystoupení na Vratimovském odborném semináøi, 24. listopadu 2012). ojgu, Sergej, K., (ministr obrany Ruska), RIAN, Hlas revoluce, 26. ledna 2013. ustrová, P., Listy è. 1, 1995. Uhl, P., Listy è. 1, 1995. Vacek, M., Pøevrat nezpùsobily skupinky disidentù. Haló noviny, 5. 11. 2009. Zeman, J., Mìli jsme v Èeskoslovensku socialismus? Pøíspìvek na konferenci Unie èeských spisovatelù, 11. dubna 2013. Zinovjev, A., Válku vyhrál absolvent sovìtské desetiletky. Interview se Zinovjevem, Rodnaja gazeta, 21. bøezna2013 (www.stripkyzesveta.cz). iek, S., Pokusy uniknout logice kapitalismu. London Review of Books, roè. 21, è. 21, 28. 9. 1999. [237]
Rukopisné podklady Definice stalinismu. TAP pøi ÚV KSÈM, 12. èervna 2005. Dolej, J., Neklièkujme ve vìci stalinismu (rukopis). Heller, J., Neuil, F., Návrh základní logiky alternativní ideologie pro potøeby KSÈM v souèasné etapì, leden 2013 (rukopis). Heller, J., Neuil, F. Resumé k monografii Kdopak by se Marxe bál, cit. dílo (rukopis). Historické koøeny zápasu o novou levicovou stranu. Materiál k XVIII. sjezdu KSÈ. Kráèmarová, H., Materiál o antikomunismu (rukopis). Kuèera, J., K pøíèinám zhroucení socialismu (útrky z poznámek, rukopis pro autora analýzy). Prùcha, V., Pozitiva pøedlistopadového hospodáøského a sociálního vývoje. Zpracováno pro KSV, prosinec 2012. Vako, T., Neuzemnìné, tj. volnì kmitající úvahy na téma o pøíèinách selhání socialistických mylenek, jak u nás tak jinde. Materiál pro výzkum CSTS (rukopisné poznámky). Vako, T., Ètení ke kávì. Malé okénko do úvah západních intelektuálù s levicovou orientací na téma pøíèiny selhání socialistických mylenek (internetová korespondence). Zeman, J., Pøipomínky a dodatky k textu autorovy studie (rukopis).
[238]
Resumé Innere Ursachen des Kollapses Die Diskussion über die Ursachen des Kollapses des realen Sozialismus sollte vor allem die tiefsten Ursachen erfassen, die mit dem widersprüchlichen Wirken und Ausnutzen der allgemeinen Gesetzmäßigkeiten des gesellschaftlichen Prozesses zusammen hängen. Die Probleme in der Diskussion beginnen bereits in der Dechiffrierung der Verkettungen der mehr oder weniger wesentlichen, allgemeinen und notwendigen Ursachen. Manche hatten eher den Charakter vo Katalysatoren verlaufender Geschehnisse, andere wirkten mit unterschiedlicher Wichtung in einzelnen Entwicklungsetappen. Die Schwierigkeiten der Umwandlung abstrakter Möglichkeiten in reale lassen sich auch nicht zweckbestimmt, z.B. nur mit Fehlern von Parteien und Staaten erklären; die Entwicklung war in bedeutendem Maße durch objektive Umstände, die industrielle und postindustrielle Entwicklungsstufe im Voranschreiten der Zivilisation bedingt. Als Problem bleibt auch die objektive Bewertung des Charakters und der Reichweite des Wirkens der äußeren Umwelt, der inneren und äußeren Widersprüche des Systems latent. Die Gesamtbewertung der Periode des Sozialismus ist deshalb nicht leicht und gelangt zu widersprüchlichen Schlussfolgerungen. Die Lösungswege werden stark durch subjektives Herangehen von Analytikern und die mit ihnen verbundene Interessensphäre beeinflusst. In der ersten Reaktion auf den Systemkollaps wurden die Gründe dafür in unterschiedlichsten Umständen, Situationen und Prozessen gesucht. Die Frage, warum der „reale Sozialismus“ scheiterte und den Wettbewerb mit dem Kapitalismus nicht bestanden hat wird oft mit der Frage verwechselt, wie das geschehen ist Des öfteren wurde auf unstreitig unvorteilhafte Ausgangsbedingungen einschließlich des Umstandes verwiesen, dass die Möglichkeiten der industriellen Entwicklungsphase längst ausgeschöpft waren. Häufig wird die Behauptung aufgestellt, dass das System vor allem infolge des Drucks von außen, des Wirkens von Personen und Gruppierungen, die die Macht usurpiert hatten im Inneren oder destruktiver antisozialistischer Kräfte und Verräter gefallen sei, die durch gemeinsames Wirken die Massen der Werktätigen getäuscht haben. Nach G. Sjuganow konnte die UdSSR weder von außen noch von unten, sondern nur von innen und von oben zerstört werden. Die einen beschuldigen das führende politische Subjekt, weder das liberale demokratische Konzept des Aufbaus des politischen Systems noch den liberalen Pluralismus übernommen zu haben, die anderen kritisieren die Inkonsequenz in der Verfolgung gesellschaftsfeindlicher Kräfte, im Kampf gegen fremde Lebensweisen (insbesondere die Konsumideologie). Alle diese Herangehensweisen verwe[239]
ben sich ineinander bei der Bewertung der Rolle der objektiven und subjektiven Faktoren sowie der inneren und äußeren Bedingungen des Systems. Derartige Streitpunkte entstanden übrigens nicht erst nach dem Kollaps des Systems, sondern kamen während der ganzen zur Beurteilung stehenden Entwicklungsetappe zum Vorschein und reichen bis tief in die Vergangenheit. Die Konsequenzen ähnelten jenen, die auch heute zutage treten, nur dass sie damals dabei mitwirkten, das Niveau des theoretisch-strategischen Herangehens abzusenken, das gesellschaftswissenschaftliche Forschungspotential in eine Vielzahl rivalisierender Gruppen zu fragmentieren, von denen jede der Überzeugung war, dass sie im Besitz der „Wahrheit“ über den Sozialismus sei. Einer der ernsten Mängel in gegenwärtigen wie in vergangenen Debatten besteht darin, dass trotz verschiedener Beschwörungen das dialektische, historisch-materialistische Herangehen, die bestimmende Rolle der Ökonomie, des Eigentums an Produktionsmitteln und letzten Endes das klassenmäßige Herangehen selbst aus den Augen verloren oder in Zweifel gezogen wird. Die Ursachen des Kollapses in unserem Land sind ganz entschieden innerhalb der Tschechoslowakei, in der Vorgehensweise zu suchen, mit der die KPTsch auf die komplizierten äußeren Bedingungen reagierte, unter denen der Aufbau des Sozialismus vollzogen wurde. Die westliche Welt zu beschuldigen oder gar die UdSSR, deren Anteil am Kollaps des Sozialismus in Europa wir in keiner Weise bagatellisieren wollen, wäre eine einfache, aber billige Erklärung, eigentlich aber eher eine Ausrede. In der Entwicklung waren verschiedene Alternativen möglich, die Tatsache, dass die KPTsch nicht die Geeignetste wählte oder nicht verstand, sie zu verteidigen, ist ihr eigener Fehler. In der Debatte kommen auch Erwägungen auf, ob man den Novemberereignissen hätte zuvor kommen können. In den damaligen soziologischen Untersuchungen war eine überwiegende Mehrheit der Bevölkerung ausgemacht worden, die sich für den Sozialismus ausgesprochen hatte (wobei die Frage offen bleibt, mit welchen Vorstellungen sie das verbunden hat). Diese Haltungen dauerten auch um den 17.November 1989 auf der Nationalstraße in Prag (Národní tøída) an. Dauernd kehrt die Frage wieder, ob sich die Führung des Landes auf diese Positionen hätte stützen und die vorbereiteten Reformen dennoch realisieren können. Der Verweis auf Großmachtvereinbarungen gibt auf solche Erwägungen eine Antwort. Polemiken um Motivationen für das Auftreten des Volkes Verschiedene Analysen verweisen darauf, dass die Menschen, die in Prag auf der Letna und auf dem Wenzelsplatz demonstrierten, eine nicht strukturierte amorphe Masse waren, die allerdings mit Energien aufgeladen waren. Die gesellschaftliche Basis des Umsturzes hatte nichtsdestoweniger keine tiefere und zusammenhängende, verbundene Grundlage. Die Unzufriedenheit
[240]
mit der Art und Weise, mit der das System funktionierte, kam nicht in einer klaren programmatischen Linie zum Ausdruck, die sich auf eindeutig definierte soziale Interessen gestützt hätte. Die Mobilisierungslosungen waren de facto und von ihren Inspiratoren ganz absichtlich unkonkret, unbestimmt, nebelhaft formuliert (Kampf für „den Sieg der Wahrheit und der Liebe“ ). Eine tiefere soziale Interessenmotivation, bzw. die soziale Struktur der Protestierenden wurde bislang nicht untersucht. Mittelbar sagt darüber die Tatsache etwas aus, dass es zu diesem Auftreten in Prag mit seiner verhältnismäßig ausgeprägten sozialen Profilierung kam. Die Protestwellen pflanzten sich verhältnismäßig schnell in die größeren Städte fort, während auf dem Lande – in gleicher Weise den Medienkampagnen ausgesetzt – bezeichnenderweise (angesichts des funktionierenden Genossenschaftswesens) zurückhaltendere Reaktionen festzustellen waren. Ähnlich unaufgeklärt bleibt eine tiefere, differenzierte politische Motivation. Zu einer Verdeutlichung und Profilierung tiefer liegender sozialer und politischer Motivationen und Anregungen – einschließlich jener, die aus dem Ausland importiert worden waren, kam es in den weiteren Wochen und Monaten. Es zeigte sich dabei, wie beträchtlich ihre Breite war: sie reichte von der Motivation verschieden interessierter Individuen und Gruppierungen, insbesondere der Jugend und der künstlerischen Intelligenz bis zu wiederbelebten kleinbürgerlichen Ambitionen und das erneuerte Interesse am mittleren und großem Unternehmertum sowie den großherrschaftlichen Ansprüchen des Adels und der Kirche. In jedem Falle machte die vollendete Restauration des Kapitalismus deren tieferes Hinterland und die daran interessierten entscheidenden Kräfte sichtbar. Anmerkung zu Motivationen Von der Existenz verhältnismäßig klarer Vorstellungen über Teile von Motivation zeugt eine Anfang Mai 1989 fertig gestellte Arbeit eines größeren Autorenkollektivs der Tschechoslowakischen Akademie der Wissenschaften, weiterer Einrichtungen und einiger Praktiker mit dem Titel „Die Tschechoslowakei am Vorabend eines Umsturzes – Analyse von Kommunisten“ Sie enthält auch eine Passage aus der Feder Jaroslav Kuèeras „Positionen und Rolle parasitärer Strukturen und Kleinbürgertum“. Darin heißt es: „eine der tiefsten Ursachen für die Destruktion und Krise des Sozialismus und die rasche Erneuerung kapitalistischer Verhältnisse war die Existenz parasitierender Strukuren. Ursprünglich entstanden parasitäre Strukturen eher spontan. Sie hatten die Daseinsform des Verkaufs von >Bückware< an Bekannte, der Zahlung geringer, aber verpflichtender Bestechungen, Schiebereien, später Geldwech-
[241]
selei, Tätigkeiten an der Grenze von Gesetzen und später diese Grenzen überschreitend. Solche Praktiken wurden vorwiegend in der >>Schattenwirtschaft<< geboren. Schließlich entstand ein ganzes System von gegenseitigen Gegenleistungen und verpflichtender unformeller Bindungen von Mitarbeitern verschiedener Ebenen von Leitungs- und Kontrolltätigkeit, Verteilungsmechanismen, der Kader- und Lohnpolitik, die der Durchsetzung von individuellen und Gruppeninteressen sowie Privilegien führten. Dieses vielschichtige System grenzte an faktischen Diebstahl sozialistischen Eigentums. Nach und nach begann es in das organisierte Verbrechen hinüber zu wachsen. Parasitäre Strukturen drangen in ökonomische, staatlich administrative und Parteiorgane ein. Sie wurden zu einer Quelle einer Reihe von Dysfunktionen, die die Aktivität der Menschen abtötete, deren Rechte einschränkten und zu oppositionellen Haltungen führten. Die Führung der KPTsch ist sich dieses Problems in seiner ganzen Tiefe offensichtlich nicht bewusst geworden, es fehlte auch an seiner komplexen Analyse. Eine solche Entwicklung war jedoch Nährboden für einen latenten und sich rasch erneuernden Einfluss des Kleinbürgertums. Der tschechische Kleinbürger hat sich in den Peripetien der Entwicklung immer bereitwillig angepasst. Anfangs „machte er bei den Kommunisten mit“, nutzte geschickt auch verschiedene negative Erscheinungen. Der Sozialismus kam ihm mit seinen Errungenschaften zupaß, ermöglichte ihm aber nicht das bewunderte Konsumtionsverhalten der Lebensweise des Westens auszukosten. Im Verlaufe der Krise, gegen Ende des Jahres 1989, gewann diese Orientierung in seinen Haltungen die Überhand, begleitet von der Vorstellung, dass er nicht einmal infolge der „samtenen Revolution“ auf die vorteilhaften sozialen Vorzüge verzichten müsse. Die Verlockungen und Verführungen der auf Konsumtion fixierten Lebensweise wurde im Jahre 1989 zu einer der hauptsächlichen Kräfte, die unmittelbar zur Niederlage des Sozialismus beitrugen. Und nicht nur in der Tschechoslowakei. Die Vorstellungen der Kleinbürger blieben auch in der entstandenen Situation diffus. Die Gliederungen der parasitären Strukturen hatten jedoch an der Rückkehr der Verhältnisse um ein halbes Jahrhundert zurück ein existenzielles Interesse. Am Sturz der sozialistischen Staatsmacht beteiligten sie sich unmittelbar nicht. Das taten andere für sie. Um so aktiver und unmittelbar brachten sie sich in den Eigentumsumsturz ein, der der Kern der „samtenen Revolution“ und der Restauration des Kapitalismus war. Sie wurden zum Hauptbestandteil der Privatisierungsmafia.“
[242]
In heutigen Bewertungen ist mitunter ein Gericht anwesend, das sich gebärdet, als ob es in die damaligen und heutigen Vorgehensweisen den offiziell verbreiteten Optimismus der Vornovember - Periode einbringen wolle, d.h. die inneren Widersprüche in der Tschechoslowakei waren noch nicht so ausgereift, um zum Fall des Systems zu führen; es existierte doch die Möglichkeit von Reformen, an denen gearbeitet wurde. Was hat dann aber die Massenauftritte ausgelöst, wenn wir mal den viele Male zitierten, aber über die Ursachen gar nichts aussagenden Zusammenstoß auf der Nationalstraße außen vor lassen. Da treffen zwei Meinungen aufeinander. Die einen verweisen auf den Mangel an Demokratismus, das ausreichende Maß an bürgerlichen Rechten und Freiheiten ( Arbeit, Bewegung, des Wortes, Versammlungsfreiheit, der Kunstausübung usw.), die anderen darauf dass es nicht gelungen sei, ein nachhaltiges Wachstum des Lebensniveaus der Bevölkerung zu gewährleisten und den Abstand zu den wirtschaftlich entwickelten kapitalistischen Ländern zu verringern. Die Menschen drehten sich nach dem >>Konsumparadies<< jenseits der Grenzen um, aber die soziale Lage war (entgegen dem Jahre 1953) nicht so explosiv, um die Bevölkerung zu veranlassen, aus sozialen Gründen auf die Straße zu gehen. Die niedrigere Qualität mancher Kosumgüter und Dienstleistungen (m Vergleich mit dem Westen) wurden teilweise kompensiert durch die soziale Geborgenheit (Vollbeschäftigung, preiswertes Wohnen und bezahlbare Dienstleistungen aber auch durch die Toleranz gegenüber der niedrigen Leistungsfähigkeit und Qualität der Arbeit). Die Ursachen für die Lage, die Ende des Jahres 1989 in eine scharfe politische Krise auswuchs, sind eine verhältnismäßig lange Zeit herangereift. Man muss sie in allmählich real formierten gesellschaftlichen Verhältnissen suchen. Es zeigt sich dann, dass der Prozeß ins Stocken geriet, der den Weg für eine reale Teilnahme aller Bürger an der Produktion des gesellschaftlichen Reichtums bereiten und ihnen die Teilnahme an dessen gerechter Verteilung und Verbrauch ermöglichen sollte. Mit anderen Worten, die Vergesellschaftung blieb in ihrem formalen Niveau verhaftet und verwandelte sich nicht in eine reale Vergesellschaftung. Das war der entscheidende Grund dafür, warum es das System nicht vermochte, auf dem Gebiet der Produktivkräfte Elemente der vor sich gehenden wissenschaftlich-technischen Revolution zu generieren, geschweige denn aufzunehmen, warum sich auf dem Gebiet der Produktionsverhältnisse bei der Herausbildung des Eigentums des ganzen Volkes die Entwicklung auf seiner staatlichen Form zum Stehen kam. In den Auftritten der Volksmassen ging es nicht um sozialen Aufruhr, sondern um politischen Widerstand. Die Ursache für den Fall des Sytems ist im Aufbau und dem Funktionieren des politischen Systems, namentlich in der Unterbre-
[243]
chung der Rückkopplung zwischen Staat und Bürger und zwischen der Parteiführung der KPTsch und den normalen Parteimitgliedern zu suchen. Historisch war die Legitimität des Systems durch sein Vorgehen in zweifelhaftes Licht geraten, das sich immer mehr auf das Organisieren – des mehr und mehr kaum noch revolutionären – Prozesses von oben beschränkte, sei dies auch ursprünglich bedingt gewesen sowohl durch limitierende Bedingungen der Industrialisierung als auch durch die kapitalistische Umklammerung und daraus resultierenden Druck. Der Prozess kam mit Erringung der politischen Macht zum Stillstand, wurde von der Diktatur des Proletariats im Übergang zur Herausbildung einer Gesellschaft freier Bürger, zur breitesten Demokratie und der Möglichkeit für jeden Bürger, ein gleichberechtigter Eigentümer des Volksvermögens zu werden, nicht fortgeführt. Eine Schwächung erfolgte durch unerlässliche Vermittlung gegenläufiger Positionen und Tendenzen, was durch Richtlinien, Reglementierungen und Druckausübung ersetzt wurde. Der Glaube an die Fähigkeiten der höchsten Repräsentanten, der Führer, die Gesellschaft zu führen und die Motivation, sich für tiefer gehende Veränderungen einzusetzen, schwanden dahin. In der Öffentlichkeit nahm die Zivilgesellschaft diese Probleme als Einschränkung der bürgerlichen Freiheiten und als Formalisierung der demokratischen Prozeduren wahr. Als negativ empfand sie vor allem die Einschränkungen bei der Wahl des Arbeitsplatzes, die Beschränkungen der Freiheit der Presse und des Wortes, der Versammlungsfreiheit und weiterer traditioneller bürgerlicher Freiheiten, des weiteren der Freiheit der Bewegung, vor allem der Unmöglichkeit, frei ins Ausland zu reisen sowie die Unduldsamkeit gegenüber anderen weltanschaulichen Positionen. Auf der anderen Seite stieß die Bevorzugung mancher Bevölkerungsschichten auf Widerspruch, inbesondere (wenngleich im Vergleich zu heute unerheblichen) Privilegien der Parteiapparatsaristokratie. Eine der Ursachen für den Vertrauensverlust war auch unaufrichtiges, manipulierendes Vorgehen, zweckbestimmte oder unwahre Äußerungen sowie Mangel an Professionalität bei manchen öffentlichen Auftritten. Im Laufe der Jahre wurden die Menschen mit viel zu vielen einzelnen politischen Entscheidungen konfrontiert, die nicht nur das Vertrauen in die Führung, sondern die Fähigkeit der ganzen Partei untergruben, die Gesellschaft zu führen (als Beispiel für viele: der Aufbau und die Beseitigung des Stalindenkmals auf der Letna). In den Auslandsbeziehungen war die Infragestellung des Internationalismus der stärkste Impuls, vor allem im Verhalten der Führer der UdSSR, verbunden mit dem Einmarsch der Truppen, die die Souveränität der ÈSSSR verletzt haben. Davon war nicht nur der Nationalstolz berührt, demütigend war der Mangel an Vertrauen in die Fähigkeit, mit eigenen Kräften die damaligen inneren Probleme des Landes bewältigen zu können. [244]
Unterentwickelte ökonomische und gestörte politische Mechanismen haben zwar die Arbeiterklasse und weitere Gruppen nicht ganz von der Teilnahme an der Leitung und vom Eigentum ausgeschlossen, sie komplizierten jedoch die Mitwirkung sehr und trugen letzten Endes zum wiederholten Aufkommen eines Gefühls der Entfremdung zwischen dem Mitarbeiter und seinem Produkt bei. Das Problem Systemfehler. Hypothesen Im Zusammenhang mit der Bewertung der Ursachen für die Niederlage der Bemühungen um dem Sozialismus wird das Problem der >>Systemfehler<< diskutiert. Lösungsvorschläge und selbst die Anerkenntnis von Fehlern in der Konstruktion des System selbst haben bislang zu keinen allgemeiner anerkannten Schlussfolgerungen geführt. Antworten werden in der Anwesenheit oder umgekehrt in der Abwesenheit eines bestimmten Mechanismus, z.B. in einer unzureichenden Implementation eines Mechanismus gesucht, der die Unterbrechung der Rückkopplung in den Hauptsphären des gesellschaftlichen Prozesses ausgeschlossen hätte. In der Wirtschaft bewirkte das die Unterbrechung der Relationen zwischen den produktionstechnischen und sozialökonomischen Prozessen, in der Politik zwischen den Leitungsstrukturen und der Gesellschaft und daraus abgeleitet in anderen Strukturen des Überbaus. Auf diese Weise wurden dann auch die Prozesse der Selbstregulierung und Selbstkontrolle beeinträchtigt. Manche Analytiker sind aber der Auffassung, dass die Frage falsch formuliert sei, dass von irgendeinem Systemfehler nicht die Rede sein könne, dass es um genetische, programmierte Systemfehler nicht gegangen sei. Sie habe ich als Störung im Funktionieren des Systems, als dessen Deformation herausgebildet. Danach wird die Frage gestellt, wer oder was diese Deformationen bewirkt habe. Als Hypothese wird folgende Auffassung vorgeschlagen: ein Systemfehler war die Institutionalisierung der führenden Rolle der kommunistischen Partei, deren Verankerung in der Verfassung, die selbst aber schon der Gipfelpunkt eines langfristigen Deformationsprozesses ihrer Rolle war, wie sie im Kommunistischen Manifest begriffen wurde, d.h. es kam zu einem Abgehen von der ideologischen Inspiration und politischen Führung der gesellschaftlichen Bewegung mit ihrem Kern in der Arbeiterklasse und zum schrittweisen Ersatz (bzw.Aneignung) staatlicher (Voll) Machten, also zu Möglichkeiten der Erzwingung, zu administrativ direktiven Eingriffen in Sphären des gesellschaftlichen und individuellen Lebens. Dieser Prozess war mitbestimmt von einer Reihe begleitender Umstände und hatte weitreichende Folgen. Letzten Endes störte er auch die erwähnten Rückkopplungen, beförderte den Widerspruch zwischen Ideal und Wirklichkeit und spitzte ihn zu.
[245]
Die Eingrenzung des Systemfehlers sollte nicht verwechselt werden mit der Definition des entscheidenden, am meisten zugespitzten Widerspruchs, der sich als Folge der Deformationen im Funktionieren des Systems herausgebildet und zu seinem Fall in Europa geführt hat, d.h. des Widerspruchs zwischen dem sozialistischen Ideal und der Praxis seiner Realisierung. Dieser Widerspruch war die primäre Ursache des Versagens, die unzureichende politische Lösung dessen trug dafür die erstrangige Verantwortung. Deren nähere Untersuchung betrachten wir als weitere grundlegende Hypothese dieser Studie. Das Scheitern des „realen Sozialismus“ in der Tschechoslowakei war das Versagen eines bestimmten, konkreten Modells des Sozialismus, der es nicht vermochte, auf die Entstehung neuer Erscheinungen in der Weltwirtschaft und Weltpolitik adäquat zu reagieren. Aber die These, dass die Ursache für das Scheitern in seinem im Grundsatz nichtsozialistischen Charakter bestand, entbehrt jeder Grundlage. Der reale Sozialismus wies zweifellos wesentliche Züge einer sozialistischen Gesellschaft auf, wie sie in den Grundzügen von den Klassikern des Marxismus skizziert worden sind (beginnend mit der Übernahme der politischen Macht durch die von der kommunistischen Partei geführten Arbeiterklasse über die Liquidierung des Privateigentums an Produktionsmitteln, den Untergang antagonistischer Klassen, die Einführung einer planmäßigen Leitung der Volkswirtschaft bis zur Verteilung entsprechend der Arbeit). Diese Charakteristika existierten in kaum ausgereifter, unvollkommenen, vielleicht auch naiven Gestalt und mit Begleiterscheinungen, die mit dem Sozialismus unvereinbar sind. Unbegründet ist auch die Einschätzung, dass der Sozialismus gescheitert sei, weil die Zeit noch nicht reif dafür gewesen sei, weil die sozialistische Revolution vorzeitig eingesetzt habe, als die Gesellschaft auf sie noch nicht vorbereitet gewesen sei. Der Kapitalismus war für eine grundlegende, revolutionäre Veränderung längst herangereift. Der Sozialismus hat mit seinen konkreten Beiträgen zur Entwicklung der Produktivkräfte (der Überwindung struktureller und regionaler Ungleichheiten, der existenziellen Absicherung der Menschen durch Arbeit), die Humanisierung der Produktionsprozesse, denen er einen neuen Inhalt und neue Zielbestimmung verlieh, durch den Umbau der gesamten Wertestruktur und das erreichte Niveau der allgemeinen Kultur allen angehäuften Problemen zum Trotz den Nachweis erbracht, dass die sozialistische Revolution bereits auf dieser Entwicklungsstufe der Gesellschaft ihre historische Berechtigung hatte, möglich und zweckmäßig war. Gegenstandslos sind auch solche Ansichten, dass der Sozialismus eine anziehende aber unrealistische Utopie sei. Immerhin hat er viele Jahrzehnte existiert, die Gesellschaft auf neuen Grundlagen aufgebaut, die Entwicklung der Welt wesentlich beeinflusst. Wenn er es nicht vermochte, in der ihm vergönnten Zeit tief genug in das Bewusstsein der Menschen einzudringen und [246]
den ihm eigenen Stempel aufzudrücken, so lag das nicht an seinem Wesen, sondern an den konkret historischen Umständen seiner Entstehung und Entwicklung. Die sozialistische Revolution scheiterte nicht deshalb, weil sie zu früh durchgeführt wurde, sondern deshalb, weil sie nicht rechtzeitig solche Maßnahmen ergriffen hat, die es ihr ermöglicht hätten, voran zu schreiten. Sie wuchs unter den Bedingungen der Industriegesellschaft heran, die aus der industriellen Revolution entstanden war, die sie (anfangs sogar unter halbfeudalen Bedingungen) vollendete. Ihr weiteres Voranschreiten konnte jedoch erst die wissenschaftlich-technische Informations- und Kommunikationsrevolution ermöglichen, die die sozialistischen Länder jedoch nicht geschafft haben, aufzunehmen. Der tiefste Grund für den Kollaps auf ökonomischem Gebiet, der entscheidenden Einfluss auf den gesamten gesellschaftlichen Prozess ausübte, bestand darin, dass das System der sozialökonomischen und Eigentumsverhältnisse erstarrte und schließlich auch degenerierte. Die grundlegende Idee des Kommunistischen Manifests, in der sich die ganze Argumentation konzentrierte, blieb unausgefüllt. Die Mehrzahl dieser Einschätzungen gilt allgemein, aber für die Bedingungen der Tschechoslowakei muss noch auf eine bedeutsame Ursache verwiesen werden, die im praktischen Abgehen vom ursprünglichen, eigenen, originalen, neuen, kurz gesagt innovativen tschechoslowakischen Weg zum Sozialismus bestand. Die Tschechoslowakei konnte so nicht tiefgehender zu den gemeinsamen Erfahrungen der übrigen sozialistischen Länder, der ganzen kommunistischen und Arbeiterbewegung beitragen, aus den sie selbst wertvolle Anregungen empfing. Die ÈSSR erfüllte ihre internationalen Verpflichtungen, aber in weit höherem Maße war sie gezwungen, hauptsächlich die Erfahrungen anderer, besonders der Sowjetunion, anzunehmen. Diese Bewertung legen wir als eine weitere Hypothese dieser Studie vor. Die gesetzmäßige Strafe für eine solche Politik bestand darin, dass die Führung der KPTsch den revolutionären Charakter ihrer Zeit nicht begriffen hatte und im begrenzten Interesse der Verteidigung schon errungener Positionen die Partei als Ganzes ihres revolutionären Charakters beraubte. Der Verlust des revolutionären Charakters der KPTsch ist die tiefste Ursache für den Misserfolg der ersten historischen Form des Sozialismus (nicht nur bei uns) und ist gleichzeitig als das nachdrücklichste Memento für die gegenwärtige und künftige Politik der KPBM anzusehen. (Pøeklad: Klaus Kukuk, bývalý diplomatický pracovník velvyslanectví NDR v Praze, odpovìdný za vnitøní politiku ÈSSR)
[247]
Vydáno s přispěním komunistických poslanců a senátorů i dalších přátel a zájemců.
Miloslav Formánek
CESTA K SOCIALISMU V ČESKOSLOVENSKU 1945 -1989 (historická analýza) Vydalo nakladatelství OREGO productions Redakce Mgr. Libue Koukalová Grafická úprava M. H. Øíèanský Tisk a vazba Slovan Praha ISBN 978-80-87528-14-3 2013