Helenalei 7 - 2018 Antwerpen - Belgium tel. + 32 3 225 15 56 fax. + 32 3 281 05 57 mob. + 32 476 32 55 77
Sculpsit et Pinxit
[email protected] - www.worksofart.be
‘Sculpsit et Pinxit’ Kunstwerken van Bekende Meesters uit de 15de, 16de en 17de eeuw Deze verkoopstentoonstelling heeft plaats in mijn galerie te Antwerpen op vrijdag 18, zaterdag 19 en zondag 20 februari 2011, telkens van 11.00. tot 19.00. uur of van maandag 21 tot en met zondag 27 februari 2011, na afspraak. Alle prijzen op aanvraag Tweemaal per jaar verzorg ik een eigen publicatie, mijn zgn. Nieuwsbrief. Wil ook u, in de toekomst, mijn Nieuwsbrieven toegestuurd krijgen, dan volstaat het mij een berichtje te sturen met vermelding van uw naam en adres. Bovendien wordt u dan uitgenodigd voor al mijn toekomstige tentoonstellingen. Voor het verwerven van belangrijke nieuwe stukken zijn wij steeds bereid ons - ook naar het buitenland - te verplaatsen.
Works of Art by Known Masters from the 15th, 16th and 17th century This exhibition sale is on view in my Antwerp gallery on Friday 18, Saturday 19 and Sunday 20 February 2011, from 11 a.m. to 7 p.m. or from Monday 21 till Sunday 27 February 2011, by appointment. All prices available on request I publish a Newsletter every six months. If you would like to receive those Newsletters in the future, just send me your name and address and you will receive your own copy. You will then also be invited to all my future exhibitions. For the acquisition of important new objects, I am more than willing to travel to your home whether here in Belgium or abroad.
colophon
Onderzoek en Redactie/Research and Editor : Bernard Descheemaeker, Antwerpen Engelse Vertaling/English Translation : Marilyn S. Zwaaf-Glazer, Amsterdam Foto’s/Photographs : Congo Blue, Antwerpen Lay-Out en Druk/Lay-Out and Printing : Bema Graphics, Wommelgem
Kunstwerken van Bekende Meesters uit de 15de, 16de en 17de eeuw • Works of Art by Known Masters from the 15th, 16th and 17th century
© Bernard Descheemaeker, Antwerpen, Februari 2011
CATALOGUS • 7 • CATALOGUE
‘Sculpsit et Pinxit’
Kunstwerken van Bekende Meesters
Works of Art by Known Masters from
uit de 15de, 16de en 17de eeuw
CATALOGUS
the 15th, 16th and 17th century
•
7
•
CATALOGUE
LKSDFJ LSSLFJ QSDLFJ I FLKFLJC SLCSL SLCLNSL KSKL
‘Sculpsit et Pinxit’ I Kunstwerken van Bekende Meesters uit de 15de, 16de en 17de eeuw ‘Sculpsit et Pinxit’ I Works of Art by Known Masters from the 15th, 16 th and 17th century
Woord Vooraf I FOREWORD
In deze tentoonstellingscatalogus -de 7de al in de reeks- presenteer ik achttien Kunstwerken van Bekende Meesters uit de 15 de , 16 de en 17 de eeuw die alle in verband gebracht kunnen worden met een concreet at e l ie r of e e n bij n a a m b e ke nd kunstenaar. In tegenstelling tot mijn voorgaande tentoonstellingen welke bijna steeds aan één welbepaalde kunstdiscipline gewijd waren, is deze catalogus veel diverser en verscheidener. En dit zowel naar discipline, periode, herkomst als naar materiaal: er zijn immers laatgotische beelden en retabelgroepen uit Brussel en Westfalen, een laat 15de eeuws reliëf in stucco en een Mechels huisaltaartje ; een geraff ineerd Antwerps belletje en een uitzonderlijke Amsterdamse vijzel in brons ; meerdere stukken Limogees email uit
In this exhibition catalogue -the 7th in all- I would like to present eighteen Works of Art from Known Masters of the 15th, 16 th and 17th century, all of which can be connected with a concrete workshop or the name of a known artist. When compared to my previous exhibitions, which were mostly devoted to one particular discipline, this catalogue is much wider and more diverse. That is also true regarding discipline, period, provenance as well as the materials used: there are late Gothic sculptures and altar pieces from Brussels and Westphalia, a late 15th-century stucco relief and a private altar from Malines ; a very refined Antwerp hand-bell and a highly important Amsterdam mortar in bronze ; several Limoges enamels from the Renaissance ; a Northern French (Flemish) ea rly pa i nt i ng, a h ither to un k now n
de ren a i s s a nce ; een Noord f r a n se (Vlaamse) primitief, een onbekend historiestuk van Cornelis De Vos en zelfs een 17de eeuwse tekening. En toch is er eenheid in al die verscheidenheid. Elk object kan immers aan een concreet atelier of kunstenaar toegeschreven worden. Soms eenvoudigweg omdat het gemerkt, gesigneerd of gemonogrammeerd is ; of omdat het reeds in de kunsthistorische literatuur beschreven is ; of tenslotte, omdat ik voor deze of gene toeschrijving voldoende materiële en stilistische argumenten kan aandragen.
Karrenbrock, Véronique Notin en Katlijne Van der Stighelen, alsook heel in het bijzonder aan Robert Didier en Hans Vlieghe. Mogen deze Kunstwerken van Bekende Meesters uit de 15de, 16 de en 17de eeuw u allen bekoren.
Bij het totstandkomen van deze catalogus mocht ik ook nu weer te rade gaan bij diverse museummensen en wetenschappers die mij alle belangeloos advies gaven omtrent toeschrijvingen, situeringen en dateringen van enkele stukken. Mijn dank hiervoor aan Judith Crouch, Reinhard
history painting by Cornelis De Vos and even a 17th-century drawing. Nevertheless, there is a unifying factor in all that diversity. It is, indeed, possible to attribute each and every object to a specific artist or workshop. Maybe simply because the object is stamped, signed or monogrammed ; or because it has already been mentioned in the art-historical literature ; or, lastly, because I am able to confirm any such attribution supported by adequate material as well as by stylistic arguments. When compiling the present catalogue I could once again rely on the advice of a number of museum staff and scholars whose unselfish support was indispensable with regard to the attribution, localisation and dating of several objects. My thanks go to Judith Crouch, Reinhard Karrenbrock, Véronique Notin and Katlijne Van der Stighelen and especially to Robert Didier and Hans Vlieghe.
5
May you, too, succumb to the allure of these Works of Art by Known Masters from the 15th, 16th and 17th century.
Bernard Descheemaeker
6
Beelden en Reliëfs
Sculptures and Reliefs
7
1. 1. DE AANBIDDING DER KONINGEN I THE ADORATION OF THE MAGI Hoofdmeester van Rieden (actief: ca.1440-1450) I Chief master of Rieden (active: c.1440-1450) Deze notenhouten groep stelt De Aanbidding der Koningen voor. Aan de voeten van Maria die het Kind op haar schoot vasthoudt knielt Melchior. Uit nederigheid heeft hij zijn kroon afgezet. Achter hem staan de zwarte koning Caspar, de jongste onder De Drie Wijzen, en Balthasar, met kroon, kaproen en houppelande. Uiterst rechts tenslotte aanschouwt Jozef het gebeuren.
Funchal. Daarom moeten we aannemen dat onze Aanbidding der Koningen vervaardigd is door een zeer prominent en uiterst begaafd Brussels beeldsnijder aan wiens oeuvre het atelier van het retabel van Rieden zich heeft geïnspireerd3. Dat het hierbij bovendien een absoluut unicum betreft, blijkt uit de vaststelling dat er niet één ander werk bekend is dat we aan diezelfde vooralsnog anonieme hoofdmeester kunnen toeschrijven.
Diezelfde compositie kennen we van de Epiphanie-groep (afb.1a) uit een klein Maria-altaar in Herkomst: het Württembergisches Landesmuseum in Stutt- part. verz.,Wenen, verz., Wenen, ca.1960-ca.1980. gart, dat uit de kerk van Rieden (Zwaben) af- door vererving aan: part. verz.,Wenen, verz., Wenen, ca.1980-2010. komstig is1 . Een tweede groep, die deel uitmaakt van een altaar dat zich in het museum van Funchal (Madeira) bevindt2, is hieraan haast 1. 1. H. Nieuwdorp, Het huwelijk van de Heilige Maagd …, in: identiek en moet derhalve in ditzelfde Brusselse Bulletin van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van atelier en omstreeks dezelfde tijd zijn vervaardigd België, 20, 1971, pp.10-12 en Miroirs du sacré. Les retables (ca.1440-1450). sculptés à Bruxelles. XVe-XVIe siècles, o.l.v. B. d’HainautDe kwaliteit van onze groep -ik wijs bijvoorZveny, Brussel, 2005, B 11, p.196. beeld op de prachtige karakterkop van Melchior, 2. 2. I.Vandevivere, I. Vandevivere, Un retable sculpté bruxellois …, in: Revue des de monumentaliteit van Maria of het grote rafarchéologues et historiens d’art de Louvain, 5, 1972, pp.67-80 en finement waarmee de figuur en de kledij van Miroirs ..., o.c., p.75 en B 24, pp.205-206. Balthasar is gestoken- is echter duidelijk superi- 33 Gaarne wil ik hier Robert Didier danken voor zijn medeeur aan deze van de reliëfs van Rieden en werking bij dit onderzoek.
The present walnut group represents The Adoration of the Magi. Melchior kneels at the feet of the Virgin Mary who is holding the Child on her lap. As an act of humility he has removed his crown. Behind him stands the black king Caspar, the youngest of The Three Wise Men, and Balthazar, with crown, Phrygian cap and houppelande. Finally, at the far right is Joseph, an onlooker to the scene.
Funchal. Hence we must assume that the present Adoration of the Magi was executed by a very prominent and particularly skilled Brussels woodcarver whose oeuvre was a source of inspiration for the workshop of the altar of Rieden3. That the present piece, moreover, is an absolute unicum is evidenced by the fact that it has hitherto not proved possible to attribute one other known work to the same still anonymous chief master carver.
The same composition is known to us from the Epiphany group (ill.1a) of a small Mary altar in the Provenance: Württembergisches Landesmuseum in Stuttgart priv. coll.,Vienna, c.1960-c.1980. that originated in the Church of Rieden by descent to: priv. coll.,Vienna, c.1980-2010. (Schwabia)1.A second group, that belonged to an altar which is in the museum of Funchal (Madeira)2, is almost identical to this one and must there- 1 H. Nieuwdorp, Het huwelijk van de Heilige Maagd …, in: Bulletin fore have been executed not only in the same des Musées Royaux des Beaux-Arts de la Belgique, 20, 1971, Brussels workshop but also roundabout the same pp.10-12 and Miroirs du sacré. Les retables sculptés à Bruxelles. time (c.1440-1450). XVe-XVIe siècles, u.d.o. B. d’Hainaut-Zveny, Brussels, 2005, B The quality of the present group -evidenced, for 11, p.196. instance, by the splendid character head of Mel- 2 I.Vandevivere, Un retable sculpté bruxellois …, in: Revue des chior, the monumentality of the Virgin and the archéologues et historiens d’art de Louvain, 5, 1972, pp.67-80 great refinement with which the figure and the and Miroirs ..., o.c., p.75 and B 24, pp.205-206. attire of Balthazar is swathed- is such that it 3 I would like to thank Robert Didier for his assistance with clearly surpasses that of the reliefs of Rieden and this line of research.
8
1a
1a
chief master of Rieden
hoofdmeester van Rieden
Brussels
Brussel
c.1440-1450
ca.1440-1450
walnut
noten
44,5 X 35 X 14 cm
44,5 X 35 X 14 cm
9
2. RELIËF: DE VERKONDIGING I RELIEF: THE ANNUNCIATION Naar Hans Wydyz (actief: ca.1480-1525) I After Hans Wydyz (active: c.1480-1525)
Dit schitterende reliëf in stucco dat nog grotendeels zijn oorspronkelijke polychromie en vergulding bewaard heeft, stelt De Verkondiging voor. De engel Gabriël met scepter in de rechterhand knielt voor Maria die in een boek leest. Ze zit onder een laatgotisch baldakijn dat met drie beelden van profeten -in het midden herkennen we Mozes met de schrijftabletten- versierd is. De deur van haar vertrek staat wijd open en toont ons een huisretabeltje en een altaar waarover een altaardoek gedrapeerd ligt. God de Vader die omgeven door een wolkenkrans aan de hemel verschijnt zendt Haar de Heilige Geest in de vorm van een duif en een klein Christuskindje met kruis. Achteraan is tenslotte de De Visitatie afgebeeld, het bezoek dat de zwangere Maria brengt aan haar zus Elisabeth. Dit tafereel is tot in de kleinste details identiek aan een eikenhouten Annunciatie in het Bargello (afb.2a)1, een reliëf dat traditioneel als een jeugdwerk van Hans Wydyz (actief: ca.1480-1525) wordt beschouwd2. Van dit model zijn er twee eigentijdse afdrukken (moulages) in stucco bekend, waarvan één, zwaar beschadigd en erg ge-
This splendid relief in stucco that has to a large extent preserved its original polychromy and gilding represents The Annunciation. The angel Gabriel with a sceptre in his right hand kneels in front of Mary, who is reading a book. She sits under a late-Gothic canopy that is decorated with the figures of three prophets -we recognise Moses in the middle by the clay tablets. The door to her chamber is wide open, revealing a small private retable and an altar over which a frontal is hanging. God the Father, encircled by clouds, appears in the sky and sends Her the Holy Ghost in the form of a dove and a miniature Christ child with a cross. Finally, in the background is a representation of The Visitation, the visit made by the pregnant Mary to her sister, Elisabeth. The present scene is identical in the smallest details to the oak Annunciation in the Bargello, (ill.2a)1, a relief that is traditionally regarded as being an early work by Hans Wydyz (active: c.1480-1525)2.Two contemporary casts (moulages) of this model are known to exist in stucco; one, heavily damaged and with a lot of restoration, is
restaureerd, bewaard wordt in het Musée des Beaux-Arts te Lyon (afb.2b)3. Het tweede, nog in erg goede staat, bevond zich tot 1928 in de Fürstlich Hohenzollernschen Sammlung te Sigmaringen4 en geldt sindsdien als ‘verdwenen’. Het is dan ook de eerste maal in ruim tachtig jaar dat dit reliëf, dat zich zolang in een Europese privé-verzameling bevond, weer in de openbaarheid komt. Dat dit exemplaar inderdaad identiek is aan de “Mariä Verkündigung, ... Hochrelief - Papiermasse - Mit alter Bemalung und Vergoldung” uit Sigmaringen5, blijkt niet alleen uit de overtuigende overeenkomsten met de foto uit 1925, maar vooral uit de aanwezigheid van het zegel en het inventarisnummer van de collectie von Hohenzollern, aangebracht op de achterzijde van de houten lijst6. Nu dit reliëf weer aan de oppervlakte is gekomen en het weer grotendeels in zijn oorspronkelijke toestand is hersteld -het is intussen immers ontdaan van enkele latere restauraties en overschilderingen- dienen wat kanttekeningen te worden gemaakt bij de bestaande literatuur ter zake. Zo is deze afdruk niet uit cartapesta (papier-maché) vervaardigd, maar wel uit stucco7, net zoals het
exemplaar in Lyon trouwens dat ook lange tijd als cartapesta bestempeld was. Maar er is vooral gebleken dat de afmetingen die door Sprinz worden vermeld (37,5 X 31 cm), deze zijn inclusief de houten lijst8. Het eigenlijke reliëf meet slechts 32,8 bij 26,4 cm wat nagenoeg identiek is aan de afmetingen van het model in het Bargello en van de andere afdruk in Lyon. De correcte vermelding van de afmetingen is immers van groot belang daar de afdruk natuurlijk (quasi) dezelfde afmetingen moet hebben als het gebruikte model9.
in the Musée des Beaux-Arts in Lyons (ill.2b)3. The other, still in a very good condition, belonged up until 1928 to the Fürstlich Hohenzollernschen Sammlung in Sigmaringen4 and since then appears to be ‘missing’. It is the first time in more than eighty years that this relief that was in the meantime in a European private collection, is again in the limelight. The present example is indeed identical to the “Mariä Verkündigung, ... Hochrelief - Papiermasse - Mit alter Bemalung und Vergoldung” in Sigmaringen5, a fact that is evidenced not only by the convincing correspondences with the photo taken in 1925, but also primarily by the presence of the seal and inventory number of the Hohenzollern collection, found on the back of the wooden frame6. Now that the relief has resurfaced and has to a large extent been restored to its original condition -several additions and some overpainting have been removed- which calls for a few remarks with regard to the existing literature. For instance, the present cast is not made of cartapesta (papier-maché), but of stucco7, the same as the example in Lyons, which, by the way, was also classified as cartapesta for a long time. But,
in particular, it has emerged that the wooden frame was included in the dimensions (37,5 X 31 cm) mentioned by Sprinz8. The actual relief measures only 32,8 by 26,4 cm, the size of which is virtually identical to the model in the Bargello and to that of the other cast in Lyons. It is vital to the present case for the measurements to be accurate, since the cast must, of course, have (approximately) the same dimensions as the copied model9.
10
Het maken van moulages in stucco (en cartapesta) is een procédé dat in de late middeleeuwen veel vaker voorkomt dan algemeen wordt aangenomen. Het werken met afdrukken is immers goedkoop, snel en efficiënt en de rijkelijke beschildering verdoezelt het gebruik van een alledaags materiaal en de toepassing van een makkelijk procédé. De meeste van deze afdrukken waren wellicht bestemd om geplaatst te worden in de nis van een klein huisaltaartje10. Interessant is dat op de huidige lijst nog duidelijk sporen zichtbaar zijn van scharnieren. Omdat dit altaar
The process of casting moulages in stucco (and cartapesta) was a much more frequent occurrence in the late Middle Ages than is generally thought. Working with casts is cheap, quick and efficient and the rich decorative painting masks the use of commonplace materials and of a simple technique. The majority of such casts may have been intended to be placed in the niche of a small private altar10. It is interesting to note that traces of hinges are clearly visible on the current frame. As this means that this small altar once must have had wings, it is very likely that the current frame is still the original one and, therefore, it probably dates also from the late 15th century.
naar een model van Hans Wydyz
after a model by Hans Wydyz
Boven-Rijn (Elzas)
Upper-Rhine (Alsace)
ca.1490
c.1490
stucco, met oorspronkeljke polychromie en vergulding
stucco, with original polychromy and gilding
32,8 X 26,4 X 8 cm
32,8 X 26,4 X 8 cm
in een oude (en wellicht oorspronkelijke) houten lijst : 37,5 X 31,2 cm
in an old (and probably original) wooden frame : 37,5 X 31,2 cm
11
dus ooit zijluiken moet hebben gehad, lijkt het erg goed mogelijk dat de huidige lijst nog origineel is en dus eveneens uit de late 15de eeuw dateert.
lung Sigmaringen, Stuttgart-Zürich, 1925, pp.11-12, nr.27,
rand, inv. nr. 1366C ; Straatsburg (?), ca.1480-1490 ; eiken :
Th. Müller, Sculpture in the Netherlands, Germany, France and
31 X 25 cm ; Lit. : Zimmermann, o.c., nr.138, afb.126 ;
Spain. 1400 to 1500, (The Pelican History of Art, 25), Har-
Guillot de Suduiraut, o.c., p.111, afb.23a en Gross, o.c., kat. nr.V.1, p.331, afb.61.
mondsworth, 1966, p.104.
Omwille van het delicate karakter van het materiaal zijn er echter maar weinig moulages in stucco en cartapesta bewaard gebleven11. Dat dit verloren geachte exemplaar bovendien in nog erg frisse staat verkeert en een aanzienlijk deel van zijn oorspronkelijke polychromie en vergulding heeft bewaard -het is wellicht de best bewaarde moulage überhaupt- maakt dit laatgotisch reliëf tot een absolute rariteit en het traceren ervan tot een unieke gebeurtenis.
1 Firenze, Museo Nazionale di Bargello. Verzameling Car-
afb.13.
E. Zimmermann, in: tent. kat.: 1970, Karlruhe, Spätgotik am
2 Sybille Gross (o.c., pp.37-44) wijst de toeschrijving aan
Oberrhein. Meisterwerke der Plastik und des Kunsthandwerks.
Hans Wydyz evenwel af en stelt de zgn. “Frari-Meister von
1450-1530, Karlsruhe, 1970, pp.184-185.
1468” voor (Boven-Rijn, ca.1468). Hoewel de controverse
S. Guillot de Suduiraut, in: tent. kat.: 1991-1992, Parijs, Sculp-
omtrent het auteurschap van het model hier niet echt aan
tures allemandes de la fin du Moyen Age dans les collections publiques
de orde is, lijkt mij deze nieuwe toeschrijving weinig waar-
françaises. 1400-1530, 1991, Parijs, pp.109-111, afb.23b.
schijnlijk en ben ik geneigd de traditionele identificatie
M.-E. Meyohas, Etude et restauration d’un relief de l’annonciation
(“Hans Wydyz, Straatsburg (?), ca.1480-1490”) te volgen.
d’après Hans Wydyz, in: Sculptures médiévales allemandes. Conser-
3 Naar Hans Wydyz, Boven-Rijn, eind 15de eeuw ; stucco,
vation et restauration. Actes du colloque organisé au musée du Louvre,
gepolychromeerd : 32,5 X 25 X 6,5 cm ; Lit. : Guillot de
Parijs, 1993, pp.117-133.
Suduiraut, o.c., nr.23 en Meyohas, o.c., pp.117-133.
S. Gross, Hans Wydyz. Sein Oeuvre und die oberrheinische Bild-
4 Daar het niet is opgenomen in de bestandscatalogus van
Herkomst:
schnitzkunst, (Studien zur Kunstgeschichte, 109), Hildesheim-
1871 (F.A. Lehner, Fürstlich Hohenzollern’schen Museum zu
verz. Fürst Léopold von Hohenzollern, Sigmaringen, na 1871/
Zürich-New York, 1997, pp.42 en 331.
Sigmaringen. Verzeichnis der Schnitzwerke, Sigmaringen, 1871) zal de prins von Hohenzollern het zeer waarschijn-
voor 1924-1928, inv. nr.2186. part. verz., 2009.
Tentoonstellingen:
lijk pas na 1871 hebben verworven.
1928, Frankfurt, Kurzes Verzeichnis der im Staedelschen Kunstin-
5 Sprinz, l.c..
Literatuur:
stitut ausgestellten Sigmaringer Sammlungen, Frankfurt, 1928,
6 Inv. nr. 2186. Vergelijk het zegel en het inventarisnummer
O. Schmitt, Oberrheinische Plastik im ausgehenden Mittelalter,
p.26, nr.182.
op het Geboorte-reliëf in het Liebieghaus te Frankfurt dat
Freiburg, 1924, p.26.
2010, Antwerpen, ‘Als ic can’. 10 Jaar meesterwerken uit de mid-
eveneens uit Sigmaringen afkomstig is: “Die Rückplatte aus
H. Sprinz, Die Bildwerke der Fürstlich Hohenzollernschen Samm-
deleeuwen en de renaissance, Antwerpen, 2010, nr.7.
rot gestrichenem Tannenholz… Sie trägt die durchgestrichene Inv.-
There are very few surviving moulages in stucco or cartapesta, owing to the delicate character of the material11.What makes this late-Gothic relief an absolute rarity and its traceability a unique event is the fact that the present example, which was believed to be missing, is still in a very fresh condition and in addition, a considerable amount of its original polychromy and gilding is still intact. It is, indeed, probably the best preserved of all casts known.
E. Zimmermann, in: exh. cat.: 1970, Karlruhe, Spätgotik am
1 Florence, Museo Nazionale di Bargello. Carrand-coll., inv.
Oberrhein. Meisterwerke der Plastik und des Kunsthandwerks.
no. 1366C ; Strasbourg (?), c.1480-1490 ; oak : 31 X 25 cm
1450-1530, Karlsruhe, 1970, pp.184-185.
; Lit. : Zimmermann, o.c., no.138, ill.126 ; Guillot de Sudui-
S. Guillot de Suduiraut, in: exh. cat.: 1991-1992, Paris, Sculptures
raut, o.c., p.111, ill.23a and Gross, o.c., cat. no. V.1, p.331,
allemandes de la fin du Moyen Age dans les collections publiques françaises. 1400-1530, 1991, Paris, pp.109-111, ill.23b.
ill.61. 2 Nevertheless, Sybille Gross (o.c., pp.37-44) rejects the at-
M.-E. Meyohas, Etude et restauration d’un relief de l’annonciation
tribution to Hans Wydyz and proposes an attribution to the
d’après Hans Wydyz, in: Sculptures médiévales allemandes. Conser-
so-called “Frari-Meister von 1468” (Upper-Rhine, c.1468).
vation et restauration. Actes du colloque organisé au musée du Louvre,
Although the controvery surrounding the authorship of
Paris, 1993, pp.117-133.
the model is not really under discussion here, in my opini-
S. Gross, Hans Wydyz. Sein Oeuvre und die oberrheinische Bild-
on this new attribution is most unlikely and I am inclined
Provenance:
schnitzkunst, (Studien zur Kunstgeschichte, 109), Hildesheim-
to follow the traditional identification (“Hans Wydyz,
Fürst Léopold von Hohenzollern-coll., Sigmaringen, after
Zürich-New York, 1997, pp.42 and 331.
priv. coll., 2009.
Strasbourg (?), c.1480-1490”). 3 After Hans Wydyz, Upper-Rhine, late 15th century ; stucco,
1871/before 1924-1928, inv. no.2186.
Exhibitions:
with polychromy : 32,5 X 25 X 6,5 cm ; Lit. : Guillot de
1928, Frankfurt, Kurzes Verzeichnis der im Staedelschen Kunstin-
Suduiraut, o.c., no.23 and Meyohas, o.c., pp.117-133.
Literature:
stitut ausgestellten Sigmaringer Sammlungen, Frankfurt, 1928,
O. Schmitt, Oberrheinische Plastik im ausgehenden Mittelalter,
p.26, no.182.
(F.A. Lehner, Fürstlich Hohenzollern’schen Museum zu Sigma-
Freiburg, 1924, p.26.
2010, Antwerp, ‘Als ic can’. 10 Years of Masterpieces from the Mid-
ringen. Verzeichnis der Schnitzwerke, Sigmaringen, 1871), the
H. Sprinz, Die Bildwerke der Fürstlich Hohenzollernschen Samm-
dle Ages and the Renaissance, Antwerp, 2010, no.7.
prince von Hohenzollern most probably acquired it after
lung Sigmaringen, Stuttgart-Zürich, 1925, pp.11-12, no.27,
4 As it was not included in the museum catalogue of 1871
1871.
ill.13.
5 Sprinz, l.c..
Th. Müller, Sculpture in the Netherlands, Germany, France and
6 Inv. no. 2186. Compare the seal and the inventory number
Spain. 1400 to 1500, (The Pelican History of Art, 25), Har-
on the Nativity relief in the Liebieghaus in Frankfurt that
mondsworth, 1966, p.104.
similarly came from Sigmaringen: “Die Rückplatte aus rot
12
Nr. 2184 … aus Sigmaringen sowei ein Wachssiegel.” (W. Schenkluhn, Liebieghaus ... kleinplastische Bildwerke, 1. Mittelalter, Melsungen, 1987, nr.95, p.161). 7 De confrontatie van dit reliëf met het exemplaar in Frankfurt leerde onder meer dat ook het Geboorte-tafereel in Frankfurt uit stucco is vervaardigd en niet uit cartapesta, zoals in alle bestaande literatuur wordt vermeld. - Graag wil ik hier restaurateur Harald Theiss en conservator Dr. Stephan Roller, beide verbonden aan het Liebieghaus, danken omdat ze mij de mogelijkheid hebben geboden om mijn reliëf met dit in Frankfurt te vergelijken. Veel dank ook aan vriend en collega Dr. Bernhard Decker die voor de introductie heeft gezorgd. 8 Sprinz,l.c.. 9 Vergelijk: Gross, o.c., p.42. 10 Vergelijk bijvoorbeeld het schitterende (houten) huisaltaarje met De Verkondiging dat omstreeks diezelfde tijd in de Zuidelijke Nederlanden moet zijn vervaardigd (Antwerpen, Museum Mayer van den Bergh ; zie: H. van Os, in: tent. kat.: 1994-1995, Amsterdam, Gebed in schoonheid ..., Amsterdam, 1994, pl.4). 11 De wellicht grootste verzameling laatgotische afdrukken in pijpaarde, stucco en papier-maché bevindt zich in Berlijn (zie: Th. Demmler, Die Bildwerke in Holz, Stein und Ton…, 2a
Berlijn-Leipzig, 1930, pp.98-112).
gestrichenem Tannenholz … Sie trägt die durchgestrichene Inv.Nr. 2184 … aus Sigmaringen sowei ein Wachssiegel.” (W. Schenkluhn, Liebieghaus ... Nachantike kleinplastische Bildwerke, 1. Mittelalter, Melsungen, 1987, no.95, p.161). 7 The juxtapositioning of this relief with the one in Frankfurt showed inter alia that the Nativity scene in Frankfurt was also executed in stucco and not in cartapesta, as mentioned in all existing literature. - My thanks go to restorer Harald Theiss and curator Dr. Stephan Roller, both from the Liebieghaus, for having given me the opportunity to compare my relief with the one in Frankfurt. A big thanks also goes to my friend and colleague, Dr. Bernhard Decker, for the introduction. 8 Sprinz,l.c.. 9 Compare: Gross, o.c., p.42. 10 Compare e.g. the splendid (wooden) private altar with The Annunciation that must have been executed in the Southern Netherlands round about the same time (Antwerp, Museum Mayer van den Bergh ; see: H. van Os, in: exh. cat.: 1994-1995, Amsterdam, Gebed in schoonheid ..., Amsterdam, 1994, pl.4). 11 What possibly is the largest collection of late Gothic casts in pipe clay, stucco and papier-maché is located in Berlin (see: Th. Demmler, Die Bildwerke in Holz, Stein und Ton …, 2b
Berlin-Leipzig, 1930, pp.98-112).
13
3. HL. KATHARINA I SAINT CATHERINE Snetlage-meester (actief: ca.1515-1525) I Snetlage-master (active: c.1515-1525) Slechts bij grote uitzondering duiken er in de kunsthandel gotische beelden op die zo goed gedocumenteerd en gepubliceerd zijn als deze schitterende Katharina. Zo kunnen we dit beeld, zonder enige lacune, traceren tot in 1881, wanneer het door het Germanisches Nationalmuseum in Nürnberg aangekocht wordt bij de Keulse kunsthandelaar-verzamelaar Richard Moest. Ik wijs er op dat het in 1955 volstrekt legaal het museum weer verlaten heeft, wat trouwens door de huidige conservator schriftelijk is bevestigd1. Daarnaast wordt deze Katharina zeer geregeld in de literatuur aangehaald. In 1896 wordt zij voor het eerst gepubliceerd in een overzichtswerk van het Germanisches Nationalmuseum, waarna zij niet alleen in latere museumcatalogi en studies over de Duitse beeldhouwkunst, maar zelfs in algemene kunstenaarslexicons wordt vermeld. Terwijl men haar vanaf den beginne in Werstfalen situeerde en omstreeks het eerste kwart van de 16de eeuw dateerde, wist Schweitzer haar in 1910 aan de anonieme meester van Osnabrück toe te schrijven. Het oeuvre van deze meest vooraanstaande gotische beeldsnijder uit Westfalen is intussen opgedeeld in dit van de hoofdmeester zelf en dit van
leerlingen en medewerkers. Hoewel de weten- Literatuur: schap niet altijd dezelfde mening is toegedaan om- R.H Albrecht, Meisterwerke Deutscher Bildschnitzerkunst...., trent deze indeling en de hieraan verbonden toe- Nürnberg, 1896-1897, pl.57. schrijvingen, wordt onze Katharina wel algemeen W. Josephi, Die Werke Plastischer Kunst, (Kataloge des Germanierkend als één van de beste en belangrijkste wer- schen Nationalmuseum), Nürnberg, 1910, pp.282-284, nr.469. ken van de Snetlage-meester, een kunstenaar die in W.Vöge, Die deutschen Bildwerke ..., Berlijn, 1910, p.145. het atelier van de hoofdmeester is opgeleid en om- H. Schweitzer, Die Skulpturen-Sammlung des städtischen Suerstreeks 1515-1525 in Osnabrück werkzaam is. Zijn mondt-Museums zu Aachen, Aken, 1910, p.35. naam ontleent hij aan een stenen epitaaf dat hij in H. Wilm, Mittelalterliche Plastik im Germanischen Nationalmuse1517 in opdracht van Lambert von Snetlage ver- um zu Nürnberg, München, 1922, p.44, nr.108. vaardigt voor de Kreuzkapelle van de Dom van Os- H. Meinhard, Der Meister von Osnabrück. Sein Werk und sein nabrück. Werkstatt, Marburg, 1928, pp.83 e.v..
It is extremely rare for the art trade to come across Gothic sculptures that are so well documented and published as is the case with this magnificent Saint Catherine. We are thus able to trace the provenance of the figure without interruption until 1881, when it was purchased from the Cologne art dealer and collector, Richard Moest, by the Germanisches Nationalmuseum in Nürnburg. Furthermore, I would like to mention the fact that it left the museum in 1955 in a completely legitimate way, and that this has been confirmed by the current curator in writing1. As mentioned above, this Saint Catherine is cited regularly in the literature. She was first illustrated in a reference book published by the Germanisches Nationalmuseum in 1896, after which there were further references in later museum catalogues and studies on German sculpture, and even citations in general art lexicons. While from the beginning she was localized to Westphalia and dated to approximately the first quarter of the 16th century, Schweitzer was able to attribute her in 1910 to the anonymous master of Osnabruck. Meanwhile the oeuvre of that most prominent Gothic woodcarver from Westphalia has been divided up between the chief master
himself, his pupils and assistants. While scholars do Literature: not always share the same opinion about this clas- R.H. Albrecht, Meisterwerke Deutscher Bildschnitzerkunst. ..., sification and the ensuing attributions, the present Nürnberg, 1896-1897, pl.57. Saint Catherine is commonly recognized as being W. Josephi, Die Werke Plastischer Kunst, (Kataloge des Germanione of the best and most important works of the schen Nationalmuseum), Nürnberg, 1910, pp.282-284, no.469. Snetlage master, an artist who trained in the work- W.Vöge, Die deutschen Bildwerke ..., Berlin, 1910, p.145. shop of the chief master and who was active in Os- H. Schweitzer, Die Skulpturen-Sammlung des städtischen Suernabruck in 1515-1525 or thereabouts. The name mondt-Museums zu Aachen, Aachen, 1910, p.35. derives from a stone epitaph which the artist execu- H. Wilm, Mittelalterliche Plastik im Germanischen Nationalmuseted in 1517 and which was commissioned by Lam- um zu Nürnberg, Munich, 1922, p.44, no.108. bert von Snetlage for the Kreuzkapelle of the Dom H. Meinhard, Der Meister von Osnabrück. Sein Werk und sein (Cathedral) of Osnabruck. Werkstatt, Marburg, 1928, pp.83ff..
U. Thieme en F. Becker, Allgemeines Lexikon ..., XXXVII,
Stilistisch wellicht het meest verwant zijn een Madonna in het Roselius-Haus te Bremen en vooral een Hl. Margaretha (?) in Münster, twee beelden die beide aan de Snetlage-meester worden toegeschreven en omstreeks 1520 worden gedateerd2.
Leipzig, 1950, p.257, kol.1.
Herkomst:
1 In een brief van 16 november 2010 meldt Dr. Frank Mat-
H.-J. Manske, Der Meister von Osnabrück. Osnabrücker Plastik um 1500, Osnabrück, 1978, p.238, nr.76, afb.112. R. Karrenbrock, Gerettete Originalität. Mittelalterliche Bildwerke aus dem Museum im Roselius-Haus, Bremen, 1999, p.79.
verz. Richard Moest, Keulen, 1881.
thias Kammel, conservator middeleeuwse beeldhouwkunst
Germanisches Nationalmuseum, Nürnberg, 1881-1955.
aan het Germanisches Nationalmuseum dat “bedauerliche-
verz.V.J. Mayring, Nürnberg, 1955-1976.
weise gab man sie, wohl aus einer finanziellen Notlage heraus, an
16-20.11.1976, Luzern, Fischer, lot M19, pl.13. part. verz., Zwitserland, 1976-2010.
die Nürnberger Sammlung V. Mayring ab”. 2 Karrenbrock, o.c., pp.76-79.
U. Thieme and F. Becker, Allgemeines Lexikon ..., XXXVII,
Two sculptures that most possibly bear the closest stylistic resemblance are a Virgin and Child in Bremen and in particular a Saint Margaret (?) in Münster, both of which are attributed to the Snetlage master and are dated to roundabout 15205.
Leipzig, 1950, p.257, col.1.
Provenance:
1 In a letter dated November 16th 2010, Dr. Frank Matthias
H.-J. Manske, Der Meister von Osnabrück. Osnabrücker Plastik um 1500, Osnabrück, 1978, p.238, no.76, ill.112. R. Karrenbrock, Gerettete Originalität. Mittelalterliche Bildwerke aus dem Museum im Roselius-Haus, Bremen, 1999, p.79.
Richard Moest-coll., Cologne, 1881.
Kammel, curator of Medieval sculpture at the Germani-
Germanisches Nationalmuseum, Nürnberg, 1881-1955.
sches Nationalmuseum writes that “bedauerlicheweise gab
V.J. Mayring-coll., Nürnberg, 1955-1976.
man sie, wohl aus einer finanziellen Notlage heraus, an die Nürn-
16-20.11.1976, Lucerne, Fischer, lot M19, pl.13. priv. coll., Switzerland, 1976-2010.
14
berger Sammlung V. Mayring ab”. 2 Karrenbrock, o.c., pp.76-79.
Snetlage master
Snetlage-meester
Osnabrück (Westphalia)
Osnabrück (Westfalen)
c.1520
ca.1520
oak, with traces of gilding and old polychromy
eiken, met resten van vergulding en oude polychromie
h. 56 X 23,5 X 8 cm
h. 56 X 23,5 X 8 cm
15
4. HUISALTAARTJE: DE VERRIJZENIS I PRIVATE ALTAR: THE RESURRECTION Naar Cornelis Floris de Vriendt (1514-1575) I After Cornelis Floris de Vriendt (1514-1575) In het midden van dit huisaltaartje prijkt een albasten paneel dat De Verrijzenis van Christus voorstelt. Dit reliëf is gevat in een monumentale eikenhouten lijst die voorzien is van twee beschilderde en vergulde zuiltjes in albast enerzijds en een rijk decorum van grotesken en renaissancemotieven anderzijds. Vanaf het midden van 16de eeuw wordt Mechelen een belangrijk productiecentrum van kleine vergulde en gepolychromeerde altaartjes versierd met albasten reliëfs. Vooral in de beginperiode (ca.1540-1570) zijn deze retabeltjes van zeer grote artistieke kwaliteit, waarbij de reliëfs gevat worden in een vaak erg schitterende en rijk vergulde omlijsting.
ontleend aan eigentijdse gravures, zoals deze van Cornelis Floris en Cornelis Bos, welke zelf geïnspireerd zijn door Italiaanse renaissance-prenten. In dit verband moet er op gewezen worden dat ook de compositie van het centrale paneel aan Cornelis Floris de Vriendt ontleend is. In de Kölner Dom bevinden zich immers twee marmeren grafmonumenten, voor de broers Adolf en Anton von Schauenburg, die door het atelier van Cornelis Floris in 1561 zijn voltooid2. De Verrijzenis, voorgesteld op het grote reliëf achter de ligfiguur van Anton von Schauenburg (+ 1558), stond immers model voor de compositie van het albasten paneel op het hier afgebeelde huisaltaartje.
De lijst van het hier gepresenteerde ensemble bestaat uit een eikenhouten drager, voorzien van twee albasten zuiltjes, en overvloedig versierd met putti, guirlandes, arabesken, triomfwagens met sfinxen, hermen, harnassen, maskers, vazen en bloemenslingers. Dit zeer levendige decorum, dat we eveneens aantreffen op de lijst van een Mechels huisaltaartje in een Brussels museum1, is
1 A. Huysmans, Beeldhouwkunst ... Koninklijke Musea voor
The centre of this private altar is adorned with an alabaster panel representing The Resurrection of Christ. This relief is fitted in a monumental oak frame that features two painted and gilded alabaster columns on the one hand and a rich decorum of grotesques and Renaissance motifs on the other.
is derived from contemporary engravings, such as those by Cornelis Floris and Cornelis Bos, who in turn were inspired by Italian Renaissance prints. In that connection it must be pointed out that also the composition on the central panel is after Cornelis Floris de Vriendt. In the Cologne Cathedral there are two marble epitaphs in memory of two brothers, Adolf and Anton von Schauenburg, which were completed by the workshop of Cornelis Floris in 15612. The Resurrection, as depicted on the large relief behind the recumbent figure of Anton von Schauenburg (+ 1558) was after all used as a model for the composition of the alabaster panel on the private altar illustrated here.
From the mid-16th century Malines was an important centre for the production of small gilded and polychrome altars decorated with alabaster reliefs. Especially at the outset of the period (c.1540-1570) the altar pieces were of the highest artistic quality, whereby such reliefs were often fitted into a very lavish and richly gilded frame. The frame of the ensemble presented here comprises an oak support, with two alabaster columns, and is abundantly decorated with putti, garlands, arabesques, triumphal chariot with sphinxes, herms, harnesses, masks, vases, fruit, strapwork and scrollwork. This very exuberant decorum, which is likewise found on the frame of a Malines private altar in a Brussels museum1,
Kunst en Geschiedenis. Brussel, Brussel, 2000, nr.123, pp.226227. 2 A. Huysmans, Cornelis Floris. 1514-1575. Beeldhouwer, architect, ontwerper, Brussel, 1996, pp.97-99 en G. von Büren, in: tent. kat.: 2010-2011, Bonn, Renaissance am Rhein, Bonn, 2010, pp.95-97, afbn.8a en 8b en nr.75, p.208.
1 A. Huysmans, Sculptures ... Musées Royaux d’Art et d’Histoire. Bruxelles, Brussels, 2000, no.123, pp.226-227. 2 A. Huysmans, Cornelis Floris. 1514-1575. Beeldhouwer, architect, ontwerper, Brussels, 1996, pp.97-99 and G. von Büren, in: exh. cat.: 2010-2011, Bonn, Renaissance am Rhein, Bonn, 2010, pp.95-97, ills.8a and 8b and no.75, p.208.
16
Mechelen
Malines
ca.1555-1560
c.1555-1560
albast, met originele vergulding
alabaster, with original gilding
in een eikenhouten lijst versierd met beschilderde en vergulde albasten zuiltjes
in a carved oak frame, decorated with painted and gilded alabaster columns and
en grotesken in beschilderde en vergulde presmass (gips, dierlijke lijm en olie)
cast presmass (gesso, animal glue and oil) designs, painted and gilded
54,4 X 53 X 9,2 cm (geheel)
54,4 X 53 X 9,2 cm (frame)
25 X 19 (albasten reliëf)
25 X 19 (alabaster panel)
naar een model van Cornelis Floris voor het epitaaf van Anton von Schauenburg (voor 1561)
after a model by Cornelis Floris for the epitaph of Anton von Schauenburg (before 1561)
17
18
Brons
Bronzes
19
5. GOTISCHE VIJZEL I GOTHIC MORTAR Gobel Jan Zael (actief: ca.1523-1545) I Gobel Jan Zael (active: c.1523-1545) Deze gotische vijzel heeft twee rechthoekige oren en is in het midden met twee horizontale ringen versierd. Het randschrift bovenaan vermeldt, naast de namen van de oorspronkelijke eigenaars (claes * ian + robbys * ende * aecht * syn * huisfrou *), ook de datum 1533. Opmerkelijk is de aanwezigheid van een huismerk, aangebracht in het midden van de tekstfries. De hals van de vijzel is versierd met een fries van ramskoppen gevat tussen fraaie arabesken.
Bovendien is hij van erg goede kwaliteit en bevindt hij zich ook nog in uitstekende staat. Een vijzel van Gobel Jan Zael in het Groninger Museum toont niet alleen een erg gelijkaardig randschrift (Egbert Langhe ende Gheese syn vrouwe int jaer 1544), maar is, op de hals, ook met eenzelfde fries van ramskoppen en arabesken versierd. Bovendien is ook op deze vijzel een huismerk middenin de tekstfries aangebracht1.
De typische vorm van deze vijzel met zijn twee Herkomst: robuuste oren, de erg vroege datum, alsook de part. verz., Zwitserland, 2010. fries met de ramskoppen en de arabesken laten ons toe deze mortier aan Gobel Jan Zael toe te Literatuur: schrijven. Van deze wellicht oorspronkelijk D.A. Wittop Koning, Nederlandse vijzels, Utrecht, 1989, pp.30rondreizende gieter weet Wittop Koning dat hij 31 en p.44. van 1529 tot 1537 in Amsterdam gevestigd is. Omdat niet één andere vijzel uit die periode van hem bewaard is -de twee door Wittop Koning 1 Wittop Koning, o.c., p.44. vermelde vijzels dateren immers uit 1544- en omdat voor die tijd niet één andere gieter bekend is die in Amsterdam werkzaam is, geldt deze vijzel als de vroegste nog bewaarde Amsterdamse vijzel überhaupt.
The present gothic mortar has two square handles and a central decoration depicting two horizontal circles. The upper border caption bears, in addition to the names of the original owners (claes * ian + robbys * ende * aecht * syn * huisfrou *), the date 1533. It is interesting to note the presence of an owner’s mark applied to the centre of the inscription on the frieze. The neck of the mortar is embellished with a frieze of ram’s heads enclosed by graceful arabesques.
sent mortar can be considered to be the earliest surviving Amsterdam mortar anywhere in existence. Not only that, it is also of the highest quality and has remained in excellent condition.
There is a mortar by Gobel Jan Zael in the Groninger Museum which not only bears a very similar caption on the border (Egbert Langhe ende Gheese syn vrouwe int jaer 1544), but which is also decorated on the neck with precisely the same frieze of ram’s heads and arabesques. Moreover, The typical shape of the mortar with its two ro- that mortar similarly carries an owner’s mark in bust handles, the particularly early date, and also the centre of the inscription on the frieze1. the frieze with a decoration of ram’s heads and arabesques admits attribution of the mortar to Provenance: Gobel Jan Zael. It is likely that he was originally priv. coll., Switzerland, 2010. a travelling bronze caster, but, according to Wittop Koning, Gobel Jan Zael settled in Amster- Literature: dam from 1529 to 1537. In view of the fact that D.A. Wittop Koning, Nederlandse vijzels, Utrecht, 1989, pp.30not one other mortar executed by him during 31 and p.44. that period is still extant -the two mortars mentioned by Wittop Koning date from 1544- and since no other bronze caster is known to have 1 Wittop Koning, o.c., p.44. been active at that time in Amsterdam, the pre-
20
Gobel Jan Zael
Gobel Jan Zael
Amsterdam
Amsterdam
1533 (dated)
1533 (gedat.)
bronze
brons
h. 14,4 X diam. 16,9 cm
h. 14,4 X diam. 16,9 cm
21
6. TAFELSCHEL I TABLE BELL Jan II van den Eynde (1515-1556) I Jan II van den Eynde (1515-1556) tot aan zijn dood in 1556 is hij echter in Antwerpen werkzaam. In navolging van vele van zijn tijdgenoten laat hij zijn naam verlatiniseren tot Johannes a Fine, of kortweg Fine of Finis.
Dit uiterst verfijnde belletje bestaat uit een driezijdig handvat, een rijkversierde mantel en een aparte, ijzeren klepel. De tekst Ave Maria gratia plena, aangebracht op de bovenste fries van de mantel, verwijst naar De Verkondiging afgebeeld op het middelste register. Gescheiden door twee engeltjes die een bloementuil ophouden is aan de ene zijde de aartsengel Gabriël, met een lelie in zijn handen, voorgesteld, terwijl we aan de andere zijde Maria herkennen die bij het lezen wordt opgeschrikt. Op de onderste rand van de mantel staat in gotisch schrift de tekst Ic . ben . ghegoten . int . iar . MDXLVII +.
part. verz., Rotterdam, 2009.
Dit ronduit schitterende belletje is perfect bewaard gebleven. Ook alle inscripties en versieringen zijn nog haarscherp.
1 D.A. Wittop Koning, Nederlandse vijzels, Utrecht, 1989, p.98.
Herkomst:
Literatuur: F.W. Schubart, Die Handglocken des Johannes a Fine, in: Christliches Kunstblatt ..., 45, 1903, pp.33-40. G. van Doorslaer, Joannes a Fine ou les Van den Eynde, fondeurs à Malines, in: Annales de l’académie royale d’archéologie de Belgique, 59, 1907, pp.206-226.
Jan II van den Eynde, van wie ook enkele vijzels bekend zijn1, is vooral beroemd omwille van zijn prachtige bronzen tafelschellen. Hij wordt in 1515 te Mechelen geboren, waar hij de gieterij van zijn vader Jan I zal verderzetten. Van 1545
This very refined bell comprises a three-sided handle, a richly decorated body, and a separate, iron ringer. The words Ave Maria gratia plena, applied to the upper frieze of the body, refer to the scene of The Annunciation represented on the central register. Separated by two angels holding a bouquet of flowers is on the one side the archangel Gabriel, portrayed with a lily in his hands, and on the other side the Virgin Mary, having been startled while reading. The bottom border of the body bears the following words in gothic letters: Ic . ben . ghegoten . int . iar . MDXLVII +.
active in Antwerp. Following the example of many of his contemporaries, he also latinized his name into Johannes a Fine, or simply the abbreviated form of Fine or Finis. Provenance: priv. coll., Rotterdam, 2009.
Literature: F.W. Schubart, Die Handglocken des Johannes a Fine, in: Christliches Kunstblatt ..., 45, 1903, pp.33-40. G. van Doorslaer, Joannes a Fine ou les Van den Eynde, fondeurs à Malines, in: Annales de l’académie royale d’archéologie de Belgique, 59, 1907, pp.206-226.
The present, superb bell has survived in perfect condition. All the inscriptions and decorations are still very sharp and fresh.
1 D.A. Wittop Koning, Nederlandse vijzels, Utrecht, 1989, p.98.
Jan II van den Eynde is known to have made several mortars1, but he is, above all, famous for his beautiful, bronze table bells. He was born in Malines in 1515, where he went on to run the foundry established by his father, Jan I. He was, however, from 1545 until his death in 1556,
22
Jan II van den Eynde
Jan II van den Eynde
Antwerpen-Mechelen
Antwerp-Malines 1547 (dated)
1547 (gedat.)
bronze (with iron clapper)
brons (met ijzeren klepel)
h. 12,2 X diam. 8,5 cm
h. 12,2 X diam. 8,5 cm
23
24
Geschilderd Email
Painted Enamels
25
7. PAX: TRONENDE MADONNA MET KIND I PAX: THE VIRGIN AND CHILD ENTHRONED Meester van de Grote Voorhoofden (actief: ca.1500) I Master of the Large Foreheads (active: c.1500) Geflankeerd door twee musicerende engelen zit Maria op een troon neer. Met haar beide handen houdt ze het naakte Kind vast dat op haar schoot neerzit.
1 Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted Enamels of the Renaissance, Baltimore, 1967, nr.24.
Niet alleen de compositie en het sterk grafische karakter van de voorstelling, maar ook het koloriet en vooral de zeer herkenbare gezichtstypes laten ons toe deze plaket in verband te brengen met een Madonna met Kind in Baltimore1. Deze pax wordt door Philippe Verdier toegeschreven aan het atelier van de meester van de Grote Voorhoofden en omstreeks het begin van de 16de eeuw gedateerd, een situering welke ongetwijfeld eveneens voor onze plaket geldt.
Herkomst: verz. Alfred Rütschi, Zürich, voor 1954. 26-27.11.1954, Bern, Stuker, lot 386. part. verz., 2007.
Tentoonstelling: 2008, Antwerpen, ‘In grisaille of in kleur’. Meesterwerken uit Limoges, Antwerpen, 2008, nr.4.
Mary sits on a throne flanked by two angel musicians, supporting with both hands the naked Child sitting on her lap.
1 Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted Enamels of the Renaissance, Baltimore, 1967, no.24.
Not only the composition and the strong graphic character of the representation but also the colouring and in particular the clearly recognisable facial types allow us to relate the present plaque with a Virgin and Child in Baltimore1. The latter was attributed by Philippe Verdier to the workshop of the master of the Large Foreheads and is dated to the beginning of the 16th century or thereabouts, which are without doubt equally applicable to the present plaque.
Provenance: Alfred Rütschi-coll., Zürich, before 1954. 26-27.11.1954, Bern, Stuker, lot 386. priv. coll., 2007.
Exhibition: 2008, Antwerp, ‘In Grisaille or in Colour’. Masterpieces from Limoges, Antwerp, 2008, no.4.
26
toegeschr. aan het atelier van de meester van de Grote Voorhoofden
attr. to the workshop of the master of the Large Foreheads
Limoges
Limoges
ca.1510
c.1510
veelkleurig geschilderd email op koper, verguld
painted polychrome enamel, on copper gilt
9,8 X 7,5 cm
9,8 X 7,5 cm
gevat in een monumentale 19de eeuwse verguld bronzen lijst (20,8 X 12,7 cm)
mounted in a monumental 19th-century copper gilt frame (20,8 X 12,7 cm)
27
8-9. TWEE BORDJES: DE MAAND APRIL EN DE MAAND JUNI Meester IC (actief: 3de kwart 16de eeuw) Een opschrift in goud aangebracht bovenaan rechts (AVRIL) en het zodiakteken van de Stier, helemaal bovenaan, verraden dat het eerste bordje De Maand April voorstelt. Het toont een verliefd stel dat, terwijl ze elkaar omhelzen, in hun intimiteit gestoord wordt door een nar met zotskap en scepter. Het tweede bordje stelt Het Scheren van de Schapen voor een activiteit die, net zoals het teken van de Kreeft, traditioneel naar De Maand Juni (IVING) verwijst. Het monogram IC bevindt zich telkens op het centrale tafereel aan de voorzijde. De staat van beide bordjes is absoluut perfect. Zowel het email zelf, maar ook de rijkelijke vergulding zijn nog helemaal fris en compleet onaangeroerd. Ofschoon ik deze twee bordjes niet samen heb aangekocht is het erg waarschijnlijk dat beide oorspronkelijk tot hetzelfde ensemble hebben behoord. Beide zijn immers van dezelfde hand ; ze vallen op door dezelfde uitstekende kwaliteit ; ze zijn op dezelfde prentenreeks geïnspireerd ;
ze hebben erg verwante boorden en een zeer Herkomst (April): gelijkaardige keerzijde ; ze hebben een identiek part. verz., 2010. formaat ; ze zijn beide op de voorzijde IC gemonogrammeerd ; en ze dragen tenslotte een- Tentoonstelling (April): zelfde identificerende inscriptie in goud. 2010, Antwerpen, ‘Aan Tafel !’. Acht emailen bordjes uit Limoges (1550-1600), Antwerpen, 2007, nr.3.
Hoewel de prentenreeks waaraan beide taferelen zijn ontleend erg populair blijkt bij de Limogese Herkomst (Juni): emailleurs, kon men dit model, dat wellicht zelf verz. Jacob 16de Lord Hastings, 1857. een adaptatie is van laatgotische houtsnedes, part. verz., 2010. vooralsnog niet identificeren1. In het Musée des Beaux Arts te Limoges bevindt Tentoonstelling (Juni): er zich een erg gelijkaardig April-bordje dat, on- 1857, Manchester, Art Treasures of the United Kingdom, Mandanks het ontbreken van het monogram, aan chester, 1857, nr.414. meester IC wordt toegeschreven en omstreeks 1560-1570 wordt gedateerd2. Met betrekking tot het Juni-bordje, ken ik vier 1 Voor meer bijzonderheden over deze verloren modellen, andere IC gemonogrammeerde bordjes met diezie: S. Caroselli, The Painted Enamels of Limoges.... , Los Anzelfde voorstelling. Het betreft een bordje in het geles, 1993, pp.112-113 en pp.160-161 en V. Notin, in: tent. Louvre3, één in het Los Angeles County Musekat.: 2002, Limoges, La rencontre des héros …, Limoges, 2002, pp.158-159 en afb.140, p.161. um of Art4, het Juni-bordje uit de nog volledig bewaarde Pritchard-reeks5 en een vierde, nog 2 V. Notin, o.c., nr.48. ongepubliceerd exemplaar, in een Nederlandse 3 S. Baratte, Musée du Louvre. ..., Parijs, 2000, p.335 (en p.324). 4 Caroselli, o.c., nr.25. particuliere verzameling. 5 08.12.1988, Londen, Sotheby’s, lot 339.
28
meester IC (IC gemonogr.) Limoges ca.1560-1570 geschilderd email in grisaille op koper, verguld diam. 20,2 cm (elk)
29
master IC (IC monogrammed) Limoges c.1560-1570 painted enamel in grisaille, on copper gilt diam. 20,2 cm (each)
30
8-9. TWO PLATES: THE MONTH OF APRIL AND THE MONTH OF JUNE Master IC (active: 3rd quarter 16th century) An inscription in gold applied at the top righthand area (AVRIL) and the zodiac sign of Taurus right at the top, attest to the fact that the first plate represents The Month of April. It shows a pair of lovers, whose intimate embrace is interrupted by a fool with a fool’s cap and a scepter. The second plate depicts The Shearing of the Sheep an activity that, as does the sign of Cancer, traditionally refers to The Month of June (IVING). The monogram IC is found on the central scene of each plate. Both plates are in pristine condition. Not only the enamel but also the excessive gilding have completely retained their freshness and are absolutely immaculate. Even though I did not acquire the two plates at the same time, it is very likely that both originally belonged to the same ensemble. The two plates are after all from the same hand ; they are of the same exceptional quality ; they were inspired by the same series of prints ; they have very closely related borders and a very similar reverse ; they both have identical
measurements ; they are both monogrammed Provenance (April): IC on the obverse ; and finally, they both bear priv. coll., 2010. the same identifying inscription in gold. Exhibition (April): Although the series of prints after which both 2010, Antwerpen, ‘At Table !’. Eight Enamel Plates from Limoges scenes are modelled appears to have been very (1550-1600), Antwerp, 2010, no.3. popular with Limoges enamellers, it has hitherto not proved possible to trace those engravings1, Provenance (June): which were, in all probability, themselves adapta- James 16th Lord Hastings-coll., 1857. tions from late Gothic woodcuts. priv. coll., 2010. The Musée des Beaux Arts te Limoges houses a very similar April plate that, in spite of the ab- Exhibition (June): sence of a monogram, has been attributed to 1857, Manchester, Art Treasures of the United Kingdom, Manmaster IC and has been dated to approximately chester, 1857, no.414. 1560-15702. As far as the June plate is concerned, I am aware of four other plates monogrammed IC with the 1 For more details regarding those lost models, see: S. Carosame representation: the first is a plate in the selli, The Painted Enamels of Limoges...., Los Angeles, 1993, Louvre3, the second is in the Los Angeles Counpp.112-113 and pp.160-161 and V. Notin, in: exh. cat.: 2002, Limoges, La rencontre des héros …, Limoges, 2002, ty Museum of Art4, the third is the June plate in pp.158-159 and ill.140, p.161. the Pritchard series which is still complete5 and the fourth, a hitherto unpublished example in a 2 V. Notin, o.c., no.48. 3 S. Baratte, Musée du Louvre..., Paris, 2000, p.335 (and p.324). Dutch private collection. 4 Caroselli, o.c., no.25. 5 08.12.1988, London, Sotheby’s, lot 339.
31
10. KAN: PSYCHE en de goden van DE OLYMPOS I EWER: PSYCHE and the gods of THE OLYMPUS Pierre Courteys (actief: ca.1544-1568) I Pierre Courteys (active: c.1544-1568) naar hem op zoek, een queeste waarbij Venus haar Herkomst: steeds weer probeert te dwarsbomen. Mits de be- part. verz., Frankrijk, ca.1930-1989. middeling van Jupiter komt het tenslotte toch tot 06.07.1989, Londen, Sotheby’s, lot 216. een verzoening, waarna Psyche onsterfelijkheid part. verz., Frankrijk, ca.1989-2009. wordt verleend en in de Olympos wordt opgenomen. Tentoonstelling: Voor het verbeelden van De Geschiedenis van Psyche 2010, Antwerpen, ‘Als ic can’. 10 Jaar meesterwerken uit de middelen Amor inspireren de Limogese emailleurs zich eeuwen en de renaissance. Een keuze uit mijn huidige collectie, Antwerbijna steeds op de reeks van 32 prenten van Ago- pen, 2010, nr.19. stino Veneziano en de meester van de Dobbelsteen (ca.1530). Bij grote uitzondering, wordt hier echDe Geschiedenis van Psyche en Amor is een bijzon- ter gebruik gemaakt van een gravure van Jacques 1 V. Notin, in: tent. kat.: 2002, Limoges, La rencontre des héros der populair thema tijdens de renaissance en ook Androuet du Cerceau (1510-ca.1584) welke het …, Limoges, 2002, pp.123-141. verschillende Limogese emailleurs hebben de Italiaanse model in spiegelbeeld reproduceert2. 2 Notin, o.c., p.133, afb.118 (en p.139, afb.128). 3 Ph. Verdier, The Walters Art Gallery..., Baltimore, 1967, diverse passages van dit verhaal van Lucius Apunr.152. leius (ca.123-ca.170) herhaaldelijk afgebeeld1. In Pierre Courteys, aan wie deze kan moet worden De Metamorphosen of De gouden ezel beschrijft de toegeschreven, inspireert zich wel vaker op pren- 4 V. Notin, Les acquisitions …, in: Bulletin de la Société Archéologique et Historique du Limousin, CXXXIV, 2006, pp.318-320. Romeinse auteur hoe de jaloerse Venus Amor de ten van Jacques Androuet du Cerceau. Dit geldt opdracht geeft de nog mooiere Psyche door een bijvoorbeeld voor een kan met De Triomf van Venus afzichtelijk iemand te laten verleiden. Eros wordt en Neptunus in Baltimore3 en een ander exemplaar echter zelf verliefd op haar, zodat hij haar verbergt met Bacchus-voorstelling, welke ik in 2005 aan het en haar enkel ‘s nachts bezoekt. Wanneer Psyche, Musée municipal de l’Evêché -het huidige Musée tegen het verbod van Amor in, hem daarbij toch des Beaux Arts-, in Limoges heb verkocht5. probeert aan te kijken, vlucht deze weg om nooit meer terug te keren.Van dan af gaat Psyche overal Terwijl de bovenzijde van deze kan versierd is met rolwerk waaraan ruikers en slingers van bloemen en vruchten hangen, is op de buik De Opname van Psyche in de Olympos voorgesteld. De scène begint, ter hoogte van de aanzet van het handvat, met Mercurius die Psyche opzoekt. Op het hoofdtafereel begeleidt hij haar naar de Olympos. Daar wordt Psyche, aan wie Amor zich vastklampt, door Neptunus aan de verzamelde goden van de Olympos voorgesteld.
While the collar of the present ewer is decorated with strapwork from which floral posies and swags of fruit and flowers are suspended, the body depicts The Reception of Psyche into Olympus. The scene begins at the right of the handle attachment, and shows Mercury seeking Psyche. In the central scene he conducts her to Mount Olympus, where Psyche, with Amor clinging to her, is introduced by Neptune to the assembled gods. The Story of Psyche and Amor was a particularly popular theme during the Renaissance and also the diverse Limoges enamellers regularly illustrated the various scenes of the story by Lucius Apuleius (c.123-c.170)1. In The Metamorphoses or The Golden Ass this Roman author describes how Venus, who was jealous of Psyche being more beautiful than her, ordered Amor to arouse Psyche’s love in a contemptible person. However, Eros fell in love with her himself, and so he hid her and visited her only after dark. When Psyche attempted to see him against his will, Amor fled and never returned. From that moment on Psyche searched for him everywhere, a quest that was thwarted by Venus time and time again. Jupiter reconciled the two, after which Psyche was made an
immortal and was received into Olympus. Provenance: Limoges enamellers nearly always found their inspi- priv. coll., France, c.1930-1989. ration for depicting The Story of Psyche and Amor in a 06.07.1989, London, Sotheby’s, lot 216. series of 32 prints by Agostino Veneziano and the priv. coll., France, c.1989-2009. master of the Dice (c.1530). What is highly exceptional, however, is that use is made here of an engra- Exhibition: ving by Jacques Androuet du Cerceau (1510-c.1584), 2010, Antwerp, ‘Als ic can’. 10 Years of Masterpieces from the Midwhich reproduces the Italian model in mirror image2. dle Ages and the Renaissance. A Selection from my Current Collection, Antwerp, 2010, no.19.
Pierre Courteys, to whom the present ewer must be attributed, is known to have been inspired on several occasions by prints by Jacques Androuet du Cerceau. That is true, for instance, of a ewer depicting The Triumph of Venus and Neptune in Baltimore3 and of another example with a Bacchus scene, which I sold to the Musée municipal de l’Evêché -the current Musée des Beaux Arts-, in Limoges in 20054.
1 V. Notin, in: exh. cat.: 2002, Limoges, La rencontre des héros …, Limoges, 2002, pp.123-141. 2 Notin, o.c., p.133, ill.118 (and p.139, ill.128). 3 Ph. Verdier, The Walters Art Gallery ..., Baltimore, 1967, no.152. 4 V. Notin, Les acquisitions …, in: Bulletin de la Société Archéologique et Historique du Limousin, CXXXIV, 2006, pp.318-320.
32
Pierre Courteys
Pierre Courteys
Limoges
Limoges
3de kwart 16de eeuw
3th quarter 16th century painted enamel in grisaille, on copper gilt
geschilderd email in grisaille op koper, verguld
h. 31.8 cm
h. 31,8 cm naar een prent van Jacques Androuet du Cerceau
after a print by Jacques Androuet du Cerceau
33
11. MEDAILLON : SAMSON I MEDALLION: SAMSON Jean Miette (actief: ca.1550-1575) I Jean Miette (active: c.1550-1575) Het opschrift SANSON LE FOR identificeert de figuur die in dit grote ovalen medaillon geportretteerd is als de oud-testamentische krachtpatser Samson. Hij is in profiel naar links afgebeeld en hij draagt een Romeinse toga die ter hoogte van zijn linkerschouder is dichtgeknoopt. Hoewel dit medaillon ongetwijfeld oorspronkelijk deel uitmaakte van een grotere reeks is mij niet één vergelijkbaar profielportret van dezelfde hand bekend. De zeer henkenbare grafische stijl en de hoge kwaliteit laten toe om deze plaket aan Jean Miette toe te schrijven. Vooral de beide, eveneens in grijsgrisaille uitgevoerde, profielportretten, afgebeeld op de keerzijde van twee Hercules-bordjes van Jean Miette zijn zeer gelijkaardig1.
hem bekend zijn. In 2004 publiceerde Fabienne Audebrand een essay over deze kunstenaar waaraan ze veertig stuks geschilderd email toeschreef2, een oeuvre dat sindsdien met nog een tiental bordjes is uitgebreid3.
1 Het ene bordje verbeeldt op de voorzijde De Geboorte van Hercules (Antwerpen, Bernard Descheemaeker - Works of Art ; zie: B. Descheemaeker, ‘Aan Tafel !’. Acht emailen bordjes uit Limoges (1550-1600), Antwerpen, 2010, nr.1), terwijl zijn pendant Hercules en Cerberus voorstelt. (S. Netzer, Maleremails aus Limoges. Der Bestand des Berliner Kunstgewerbemu-
Tenslotte wil ik er op wijzen dat er zich in het Musée des Beaux Arts in Limoges een ruitvormige plaket bevindt, waarop eveneens Samson in profiel naar links is afgebeeld4. Ook deze plaket, die echter aan Léonard Limosin moet worden toegeschreven, is van een identificerende inscriptie voorzien : . IE . SUIS SANSON.
seums, Berlijn, 1999, pp.116-117 ; F. Audebrand, A propos de l’artiste Jean Miette ..., in: Neue Forschungen ... Internationales Kolloquium ..., Braunschweig, 2004, p.24, voetn.12 en p.29 en Descheemaeker, o.c., p.6.) 2 Audebrand, o.c., pp.22-31. 3 Descheemaeker, o.c., p.16, voetn.3. 4 F. Barbe, in: tent. kat.: 2002, Limoges, La rencontre des héros …, Limoges, 2002, nr.54 en T. Crépin-Leblond en S. De-
Herkomst:
prouw, De la lettre à l’émail ..., Ecouen, 2010, p.51, nr.23.
part. verz., Frankrijk, 2010.
Jean Miette is één van de minder bekende Limogese emailleurs die in het derde kwart van de 16de eeuw actief is. Dat hij in de omgeving, en wellicht zelfs in het atelier van Léonard Limosin is opgeleid blijkt niet alleen uit zijn stijl, maar ook uit enkele van de weinige archivalia die over
The inscription SANSON LE FOR serves to identify the figure portrayed in the present large oval medallion as the biblical Samson, a man of great physical strength. He is shown in left profile and is wearing a Roman toga held together by a clasp on his left shoulder.
In 2004 Fabienne Audebrand published an essay in which she attributed to the above artist forty painted enamels2, an oeuvre which since then has been extended by another ten plates3.
1 One plate portrays on the obverse The Birth of Hercules (Antwerp, Bernard Descheemaeker - Works of Art ; see: B. Descheemaeker, ‘At Table !’. Eight Enamel Plates from Limoges (1550-1600), Antwerp, 2010, no.1), while its pendant piece depicts Hercules and Cerberus. (S. Netzer, Maleremails
Finally, I would like to mention the existence of a diamond-shaped plaque in the Musée des Beaux Arts in Limoges, likewise bearing a representation of Samson in left profile4. While that plaque must be attributed to Léonard Limosin, it also bears an identifying inscription: . IE . SUIS SANSON.
While it is certain that this medallion originally belonged to a larger series, I am unaware of a single comparable profile portrait by the same hand. The easily recognizable graphic style and the high quality admit attribution of this plaque to Jean Miette. In particular the two, profile por- Provenance: traits likewise executed in grey grisaille depicted priv. coll., France, 2010. on the reverse of two Hercules plates by Jean Miette bear a close correspondence .
aus Limoges. Der Bestand des Berliner Kunstgewerbemuseums, Berlin, 1999, pp.116-117 ; F. Audebrand, A propos de l’artiste Jean Miette ..., in: Neue Forschungen ... Internationales Kolloquium ..., Brunswick, 2004, p.24, note 12 and p.29 and Descheemaeker, o.c., p.6). 2 Audebrand, o.c., pp.22-31. 3 Descheemaeker, o.c., p.16, note 3. 4 F. Barbe, in: exh. cat.: 2002, Limoges, La rencontre des héros …, Limoges, 2002, no.54 and T. Crépin-Leblond and S. Deprouw, De la lettre à l’émail ..., Ecouen, 2010, p.51, no.23.
Jean Miette is one of the lesser known enamellers from Limoges who were active in the 3th quarter of the 16th century. The fact that he was trained in the circle of Léonard Limosin, maybe even in the latter’s workshop, is evidenced not only by his style, but also by several of the sparse, archival records in which his name is mentioned.
34
Jean Miette
Jean Miette
Limoges
Limoges
3th quarter 16th century
3de kwart 16de eeuw geschilderd email in grisaille op koper, verguld
painted enamel in grisaille, on copper gilt
h. 18,6 X br. 15 cm
h. 18,6 X br. 15 cm
35
12. OVALE PLAKET: DE MAAND NOVEMBER I OVAL PLAQUE: THE MONTH OF NOVEMBER Pierre Reymond (1513-na 1584) I Pierre Reymond (1513-after 1584) Deze grote ovalen plaket is onderaan PR gemonogrammeerd. Ze stelt Het Oogsten van de Eikels voor de Varkens voor, een thema dat De Maand November symboliseert. De compositie is ontleend aan een onbekend model dat voornamelijk gebaseerd is op een ovalen prent van Bernard Salomon -welke in 1568 is gepubliceerd (afb.12a)- maar dat ook de slapende herderin rechts uit een vroegere prent van Bernard Salomon (1561) overneemt (afb.12b). Hoewel de prentenreeks uit 1568 model stond voor talrijke bordjes, zijn er amper plaketten bewaard die op deze gravures gebaseerd zijn. Dit geldt echter wel voor een volledige reeks kleine medaillons in het Virginia Museum of Fine Arts en de reeks uit de voormalige verzamelingen J.P. Morgan en Rütschi. Terwijl de toeschrijving van deze beide series nog erg onzeker is, zijn er mij -naast de hier afgebeelde November-plaket- nog zeven andere veelkleurige plaketten met Maandvoorstellingen bekend die door (het atelier van) Pierre Reymond zijn vervaardigd. Het betreffen vier plaketten in The Wernher Collection (Februari, Juni, Juli en Oktober)1, twee in het Victoria and Albert Museum (Maart en Augustus)2 en een laatste
This large oval plaque is monogrammed PR at the bottom. It represents Harvesting Acorns for Feeding the Hogs, a theme that symbolizes The Month of November. The composition is derived from an unknown model that was predominately based on an oval print by Bernard Salomon -published in 1568 (ill.12a)- but one that also includes on the right the sleeping shepherdess from an earlier print by Bernard Salomon (1561) (ill.12b). While numerous plates were modeled on the series of prints published in 1568, there are hardly any surviving plaques that were based on these models. However, those engravings did serve as basis for a complete series of small medallions in The Virginia Museum of Fine Arts and also a series from the former collections of J.P. Morgan and Rütschi. While the attributions of both series is still very uncertain, I know of seven other polychrome plaques with representations of the Months that were executed by (the workshop of) Pierre Reymond in addition to the November plaque illustrated here. Four plaques are in The Wernher Collection (February, June, July and October)1, two in the Victoria and Albert Museum (March and Au-
in The Taft Museum in Cincinatti (Mei)3. Omdat deze acht ovalen plaketten alle haast identieke afmetingen hebben, alle verschillende maanden verbeelden, alle PR gemonogrammeerd zijn, alle van dezelfde kwaliteit zijn en alle stilistisch zeer nauw verwant zijn is het zeer aannemelijk te veronderstellen dat dit ensemble ooit deel heeft uitgemaakt van één en dezelfde reeks. Maar er is meer. De hierboven vermelde Oktoberplaket in Londen combineert, net zoals onze November-plaket, elementen die aan beide Delaune-prenten zijn ontleend. Het hoofdtafereel is immers een nauwgezette adaptatie van de 1568-prent, maar de figuur met de wandelstok achteraan is, net zoals onze slapende herderin, een motief dat overgenomen is van de Oktober-prent van de reeks die in 1561 is gepubliceerd. Dit doet mij derhalve besluiten dat minstens de vier Wernher-plaketten tot dezelfde serie als ons medaillon moeten hebben behoord en dat dit ensemble gebaseerd is op een onbekend model dat sterk schatplichtig is aan Delaunes 1568-serie, maar ook neven-elementen bevat die aan de vroegers serie prenten van Delaune (1561) zijn ontleend. Tenslotte wijs ik nog op twee andere medaillons van Pierre Reymond die gezien de iets grotere af-
metingen en de aanwezigheid van een vignet met inscriptie tot een andere reeks moeten hebben behoord. Het betreft een Januari-plaket, weerom in het Victoria and Albert-Museum4 en een Juli-plaket uit de voormalige verzameling Max Falk5.
gust)2 and the last one is in The Taft Museum in Cincinatti (May)3. Seeing that all eight oval plaques are of almost identical dimensions, all depict different months, all are monogrammed PR, all are of the same quality and all are very closely related in stylistic terms, it is highly likely that this ensemble was once part of one and the same series. But that is not all. The October plaque in London mentioned above combines elements which are derived from both Delaune prints, as does our November plaque. The principal scene is an accurate adaptation of the 1568 print, but the figure with the walking stick in the back, like our sleeping shepherdess, is a motif that was copied from the October print published in the series of 1561. For that reason I am convinced that at least the four Wernher plaques belonged to the same series as the present medallion, and that this ensemble is based on a hitherto unknown model which is heavily indebted to the Delaune series of 1568, but which also contains subsidiary elements derived from the earlier series of prints by Delaune (1561). Allow me, finally, to mention two other medallions by Pierre Reymond which in view of the somewhat larger dimensions and the presence of a vig-
nette with inscription must have belonged to a different series: a January plaque, once again in the Victoria and Albert Museum4 and a July plaque from the former Max Falk collection5.
1 Londen, The Ranger’s House. The Wernher Collection ; zie: Limoges Enamels in the Wernher Collection, Luton Hoo, in: The Connoisseur, CXLIII, 1959, p.173, afbn.5 en 6. 2 inv. nrs. 4877-1901 en 4859-1901 ; met dank aan Judith Crouch. 3 Ph.Verdier, in: The Taft Museum..., New York, 1995, pp.376-377. 4 inv. nrs. 2047-1855. 5 New York, part. verz., sinds 2001 ; Herk.: 17.10.2000, New York, Sotheby’s, lot 62 ; Antwerpen, kunsthandel Jan Dirven, 2000-2001.
12a
1 London, The Ranger’s House. The Wernher Collection ; see: Limoges Enamels in the Wernher Collection, Luton Hoo, in: The Connoisseur, CXLIII, 1959, p.173, ills.5 and 6. 2 inv. nos. 4877-1901 and 4859-1901 ; My thanks to Judith Crouch. 3 Ph.Verdier, in: The Taft Museum..., New York, 1995, pp.376-377. 4 inv. nos. 2047-1855. 5 New York, priv. coll., since 2001 ; Prov.: 17.10.2000, New York, Sotheby’s, lot 62 ; Antwerp, gallery Jan Dirven, 2000-2001.
12b
36
atelier van Pierre Reymond (PR gemonogr.)
workshop of Pierre Reymond (PR monogr.)
Limoges
Limoges
ca.1570-1577
c.1570-1577
veelkleurig geschilderd email op koper, verguld
painted polychrome enamel on copper, gilt
15,5 X 18,8 cm
15,5 X 18,8 cm
naar een onbekend model, gebaseerd op twee prenten van Etienne Delaune uit 1568 en 1561
after an unknown model, based on two prints by Etienne Delaune dated 1568 and 1561
37
13. KLEIN MEDAILLON: MINERVA I MINIATURE MEDALLION: MINERVA Suzanne de Court (actief: ca.1600) I Suzanne de Court (active: c.1600) Dit zeer kleine plaketje -het is amper groter dan een postzegel- stelt Minerva voor. Als krijger is ze in wapenuitrusting afgebeeld, met kuras en helm. Terwijl ze in de linkerhand een banier vasthoudt, ondersteunt ze met haar rechter een schild waarop het hoofd van de Medusa is afgebeeld. In tegenstelling tot Mars staat zij, als godin van de oorlog, voor de met beheersing, verstand en strategisch inzicht gevoerde strijd. Ze is immers ook de godin van de wetenschappen en de wijsheid, hier gesymboliseerd door de uil en de boeken die aan haar voeten neerliggen. Deze compositie is beïnvloed door een prent van Etienne Delaune uit 15691.
Gezien de ovale vorm, maar vooral de kleine afmetingen is het erg waarschijnlijk dat dit kleinood oorspronkelijk bedoeld was als onderdeel van een erg luxueus zakhorloge. Er zijn immers meerdere eigentijdse uurwerken bekend die versierd waren met plaketjes in geschilderd email van gelijkaardige afmetingen, vervaardigd door Suzanne de Court (of door enkele van haar tijdgenoten)2.
1 Vergelijk de prent afgebeeld door F. Barbe, in: tent. kat.: 2002, Limoges, La rencontre des héros..., Limoges, 2002, p.145, nr. 130. 2 Zie bijvoorbeeld: Cl. Vincent, Some Seventeenth-century Limoges Painted Enamel Watch-cases and Their Movements, in: Antiquarian Horology, september 2007, pp.317-346 ; Het volstaat hier te verwijzen naar een horloge van David Ramsay, versierd met diverse door Jean II Reymond gemonogrammeerde emailen plaketjes, dat nagenoeg identieke afmetingen heeft: 4,8 X 3,5 cm (zie: Vincent, o.c., pp. 318324, afbn.1-7).
Herkomst: verz. George, 8ste hertog van Marlborough, Blenheim, voor 1883. 14.06.1883, Londen, Christie’s, lot 19. part. verz..
De kwaliteit van dit plaketje, dat bovendien buitengewoon goed bewaard is gebleven, is ronduit verbluffend. Elk detail wordt er met de grootst mogelijke verfijning en precisie weergegeven ; de beheersing van de techniek van het doorschijnend email is perfect ; en ook de vergulding is erg rijkelijk en zeer geraffineerd. Het mag dan ook niet verbazen dat Suzanne de Court dit plaketje van haar monogram (SC) heeft voorzien.
04.07.1991, Londen, Sotheby’s, lot 355.
The present miniature plaque -hardly bigger than a postage stamp- depicts Minerva as a warrior in battle dress, with a breastplate and helmet. While she is holding a banner in her left hand, her right hand is supporting a shield with a representation of the serpent-haired head of Medusa. Also, in her capacity as the goddess of war, unlike Mars, she represents the fight for just causes combined with the use of reason and strategic insight. She is after all also the goddess of learning and wisdom, as symbolized here by the owl and the books lying at her feet. The present composition is influenced by a print by Etienne Delaune from 15691.
In view of the small dimensions and oval shape it is highly likely that this little jewel was originally intended for a luxury pocket watch. There are after all several contemporary watch-cases known to be extant, that are decorated with painted enamel plaques of similar dimensions executed by Suzanne de Court (or by some of her contemporaries)2.
kunsthandel Jan Dirven, Antwerpen, 1991-1993. verz. Duyndam, Wassenaar-Antwerpen, 1993-2003. part. verz., Antwerpen, 2003-2010.
2002, Limoges, La rencontre des héros..., Limoges, 2002, p.145, no.130. 2 See e.g.: Cl.Vincent, Some Seventeenth-century Limoges Painted Enamel Watch-cases and Their Movements, in: Antiquarian Horology, September 2007, pp.317-346 ; I can refer here to a watch by David Ramsay, decorated with diverse enamel plaques with the monogram of Jean II Reymond, that have virtually identical measurements: 4,8 X 3,5 cm (see: Vincent, o.c., pp.318-324, ills.1-7).
Provenance: George, 8th Earl of Marlborough-coll., Blenheim, before 1883. 14.06.1883, London, Christie’s, lot 19. priv. coll.. 04.07.1991, London, Sotheby’s, lot 355.
Besides being extremely well preserved, the quality of this plaque is simply amazing. Every single detail is shown with greatest possible refinement and precision ; the mastery of the technique of translucent enamel has reached perfection ; and also the gilding is profuse and well refined. It should, therefore, come as no surprise that Suzanne de Court has signed this miniature plaque with her monogram (SC).
1 Compare the engraving illustrated by F. Barbe, in: exh. cat.:
gallery Jan Dirven, Antwerp, 1991-1993. Duyndam-coll., Wassenaar-Antwerp, 1993-2003. priv. coll., Antwerp, 2003-2010.
38
Ware grootte - Actual size
Suzanne de Court (SC gemonogr.)
Suzanne de Court (SC monogr.)
Limoges
Limoges
ca.1600
c.1600
veelkleurig geschilderd en translucied email op koper, verguld
painted polychome and translucent enamel on copper, gilt
4,9 X 3,8 cm
4,9 X 3,8 cm
geïnspireerd op een prent van Etienne Delaune (1569)
inspired by a print by Etienne Delaune (1569)
39
14. SPIEGEL: VENUS en ADONIS I MIRROR: VENUS and ADONIS Suzanne de Court (actief: ca.1600) I Suzanne de Court (active: c.1600) Dit tafereel verbeeldt de dramatische climax van de liefde van Venus voor Adonis. Ondanks de herhaaldelijke avances van Venus, wijst Adonis haar telkens weer af en wijdt hij zich volledig aan de jacht op everzwijnen. Wanneer hij daarbij levensgevaarlijk gewond raakt, rijdt Venus naar hem toe in haar koets die door een paar zwanen getrokken wordt. Zij treft hem echter levensloos aan en uitzinnig van droefheid schreeuwt ze haar verdriet uit en slaat ze haar handen ten hemel.
typische koloriet, maar vooral de erg herkenbare gezichten wijzen op haar hand. De grootte van de plaket, alsook de ovale vorm wijzen er op dat deze plaket inderdaad als achterkant voor een spiegel bedoeld is en niet ter versiering van een klein zakhorloge werd vervaardigd.
The present scene depicts the dramatic climax of the love that Venus felt for Adonis. In spite of her repeated advances, Adonis rejects Venus time and again, preferring to devote himself to hunting wild boar. When he becomes mortally wounded, Venus drives to him in her chariot that is drawn by a pair of swans. She arrives only to find his lifeless body on the ground and screams aloud, mad with grief, her hands raised towards heaven.
The size of the plaque indicates, as does the oval shape, that the present plaque was indeed intended for the back of a mirror and not to decorate the case of a small pocket watch.
De populariteit van dit thema omstreeks het einde van de 16de eeuw wordt het best geïllustreerd door William Shakespeare’s publicatie in Dit tafereel is ontleend aan een prent van Ber- 1593 van het gedicht Venus and Adonis, dat trounard Salomon voor de Matamorfosen van Ovi- wens zijn eerste lange verhalende gedicht überdius, gepubliceerd in 1559 bij Jean de Tournes haupt is. te Lyon. Diezelfde prent van Venus die de Dood van Adonis Beweent stond eveneens model voor Herkomst: de achterzijde van een horloge in het Metro- 30.10.1972, Parijs, Hôtel Drouot (Ader-Picard-Tajan), lot 91. politan Museum of Art in New York1. Maar part. verz., Frankrijk, 1972-2010. terwijl de emailen plaketjes van dit object aan Jean II Reymond worden toegeschreven en omstreeks 1620 worden gedateerd, is onze 1 Cl.Vincent, Some Seventeenth-century Limoges Painted Enamel spiegel, die ontegenzeggelijk superieur van Watch-cases and Their Movements, in: Antiquarian Horology, kwaliteit is, twintig jaar eerder én in het atelier september 2007, p.319, afb.5. van Suzanne de Court vervaardigd. Niet alleen de erg verfijnde en zeer subtiele stijl en het
This theme, which was popular toward the end of the 16th century, is best illustrated by the publication in 1593 of a poem by William Shakespeare entitled Venus and Adonis, which is by the way his first ever narrative poem.
The scene derives from a print by Bernard Salomon for the Metamorphoses of Ovid, published in Provenance: 1559 by Jean de Tournes in Lyons.The same print 30.10.1972, Paris, Hôtel Drouot (Ader-Picard-Tajan), lot 91. of Venus Mourning the Death of Adonis was the priv. coll., France, 1972-2010. source of inspiration for the scene decorating the exterior back cover of a watch in The Metropolitan Museum of Art in New York1. But while the 1 Cl.Vincent, Some Seventeenth-century Limoges Painted Enamel enamel plaques of that watch are attributed to Watch-cases and Their Movements, in: Antiquarian Horology, Jean II Reymond and are dated to c.1620, the September 2007, p.319, ill.5. present mirror, which is indisputably of superior quality, was executed twenty years earlier and in the workshop of Suzanne de Court. Not only does the very refined and subtle style together with the typical coloring attest to her hand, but in particular so do the easily recognizable faces.
40
Suzanne de Court
Suzanne de Court
Limoges
Limoges
ca.1600
c.1600
veelkleurig geschilderd en translucied email op koper, verguld
painted polychome and translucent enamel on copper, gilt
8,4 X 6,7 cm
8,4 X 6,7 cm
in een later verguld zilveren lijstje : 11,9 X 7,6 cm
in a later small silver gilt frame : 11,9 X 7,6 cm
naar een prent van Bernard Salomon voor de Metamorfosen (1559)
after an engraving by Bernard Salomon for the Metamorphoses (1559)
41
15. PAAR PLAKETTEN: CHRISTUS EN MARIA I PAIR OF PLAQUES: CHRIST AND THE VIRGIN Jacques II Laudin (1663/4-1729) I Jacques II Laudin (1663/4-1729) Terwijl de ene plaket Christus als Salvator Mundi voorstelt, is op zijn pendant Maria in Aanbidding afgebeeld. Rondom het centrale medaillon is telkens een versiering aangebracht van witte rocailles in reliëf. De toestand van beide plaketten is uitmuntend. Niet alleen het email en de vergulding, maar ook de vrij kwetsbare rocailles zijn nagenoeg perfect bewaard gebleven.
werk bekend is, waarna het door zijn zonen Jacques I (ca.1627-1695) en Nicolas I (1628-1698) wordt verdergezet. Interessant is dat Jacques II (1663/64-1729), een zoon van Nicolas I, wellicht ook handelaar is in email, daar hij in archivalia vermeld wordt als marchand émailleur.
1 Cl. Aptel, Musée Dobrée. Emaux peints..., Nantes, 2000, nr.6.
De stijl en het gebruik van rocailles in reliëf doen een datering vermoeden omstreeks het einde van de 17de eeuw. Hoewel een erg gelijkaardige Maria-plaket in Nantes met de familie Poilevé in verband gebracht wordt1, meen ik, op basis van de schitterende kwaliteit en het karakteristiek gebruik van schaduwpartijen op de gezichten, beide hier geïllustreerde plaketten aan Jacques II Laudin te kunnen toewijzen. Het atelier van de familie Laudin is ongetwijfeld het meest actieve en het best bekende Limogese atelier uit de tweede helft van de 17de en het begin van de 18de eeuw. Het wordt opgericht door Noël I Laudin, van wie evenwel geen enkel
While the one plaque represents Christ as Salvator Mundi, its pendant piece portrays The Virgin in Adoration. The central medallion is enclosed by a repeated decoration of raised scrolls painted in white. The condition of both plaques is excellent. Not only the enamel and the gilding but also the quite vulnerable raised scrolls are preserved virtually intact.
of his sons, Jacques I (c.1627-1695), and Nicolas I (1628-1698). It is interesting to remark that Jacques II (1663/64-1729), a son of Nicolas I, probably traded in enamels as well, as he is mentioned in archival records as a marchand émailleur.
1 Cl. Aptel, Musée Dobrée. Emaux peints..., Nantes, 2000, no.6.
The style and the use of raised scrolls lead to a dating of towards the end of the 17th century. While a very similar Mary plaque in Nantes has been related to the Poilevé family1, I believe that, on the basis of the very high quality and the characteristic use of shadows on the faces, it is possible to attribute both plaques illustrated here to Jacques II Laudin. The Laudin family-workshop was without doubt the most active and the best-known Limoges workshop in the second half of the 17th and early 18th centuries. It was established by Noël I Laudin, by whom not one single work has survived, and continued under the direction
42
attr. to Jacques II Laudin
toegeschr. aan Jacques II Laudin
Limoges
Limoges
c.1700
ca.1700
painted enamel in grisaille, on copper gilt
geschilderd email in grisaille op koper, verguld
16,8 X 14,2 cm (each)
16,8 X 14,2 cm (elk)
43
44
Schilderijen en Tekeningen
Paintings and Drawings
45
16. HL. BARBARA I SAINT BARBARA Jean Bellegambe (ca.1470-1535) I Jean Bellegambe (c.1470-1535) In een hoge, smalle nis met spitsboog staat de Hl. Barbara. Ze is gehuld in een lang kleed dat sierlijk neervalt en waarvan ze de rand met haar linkerhand ophoudt. Achter haar is een toren zichtbaar, haar traditioneel attribuut en de palmtak in haar rechterhand duidt haar als martelares. Aan een haakje, hangt bovenaan een ruitvormig wapen.
se Parijse collectie afkomstig en werden ze pas in Literatuur: 1939 van elkaar gescheiden. Ch. Sterling, The
Saint Barbara is shown standing in a tall, narrow niche surmounted by a Gothic arch. She is attired in a long robe with graceful folds, the edge of which she is lifting up with her left hand. Behind her a tower, her traditional attribute, is visible, and the palm branch in her right hand signifies her martyrdom. At the top there is a diamond-shaped coat of arms on a small hook.
emble each other. In addition, they both share Literature: the same provenance, having belonged to the Ch. Sterling, The Metropolitan Museum of Art: A Catalogue of same 19th-century Parisian collection until their French Paintings, 1, Cambridge, 1955, p.22. M. Sprinson de Jesus, in: exh. cat.: 1998-1999, New York, From recent separation in 1939.
Metropolitan Museum of Art: A Catalogue of
French Paintings, 1, Cambridge, 1955, p.22.
Jean Bellegambe (ca.1470-1535) is wellicht de M. Sprinson de Jesus, in: tent. kat.: 1998-1999, New York, From belangrijkste Noordfranse schilder uit het begin van Eyck to Bruegel. Early Netherlandish Painting in The Metropovan de 16de eeuw. Hij is voornamelijk in Douai litan Museum of Art, New York, 1998, p.184. werkzaam en blijkt meerdere opdrachten voor abt Charles Coguin en diens abdij te hebben Tentoonstellingen: Reeds in 1955 heeft Charles Sterling deze Hei- uitgevoerd3. 1962, Londen, kunsthandel Wildenstein, Religious Themes in lige Barbara, toegeschreven aan Jean Bellegambe1. Painting, Londen, 1962, nr.25. 2007, Antwerpen, ‘Invenit et fecit’. Kunstwerken van bekende Bovendien kon worden aangetoond dat deze grisaille-schildering, als rechterbuitenluik, oor- Herkomst: meesters of ateliers, Antwerpen, 2007, nr.8. spronkelijk deel uitmaakte van een triptiek verz. A. Forgeais, Parijs, ca.1858 (?). waarvan het veelkleurige linkerbinnenluik zich verz. Jules Gréau, Parijs, ca.1890. in het Metropolitan Museum in New York be- verz. H. Gréau, Parijs. 1 Sterling, l.c.. vindt. Dit tweede paneel stelt Charles Coguin de 25.02.1939, Parijs, Drouot, lot 5. 2 The Friedsam Collection, Bequest of Michael Friedsam, Sainte Radegonde (1511-1547)2 voor, abt van het verz. Edwin D. Levinson, Lawrence (NY), 1962. 1931 ; inv. nr. 32.100.125 ; Jean Bellegambe ; Douai, ca.1509-1513 ; zie: M. Sprinson de Jesus, l.c.. Benediktijnerklooster van Sint Salvator van An- verz. Edna L. French, voor 1998. 3 Zie onder meer: R. Genaille, L’oeuvre de Jean Bellegambe, in: chin, een dorpje nabij Douai (Picardië). Daar het part. verz., Londen, 1998-2004. Gazette des Beaux-Arts, ser.6, LXXXVII, 1, 1976, pp.7-28 zowel boven- als onderaan met meerdere centien M. Friedländer, Early Netherlandish Paintings, XII, New meters is ingekort, is het niet meer even hoog als York, 1975, pp.101-103 en 134-135, pln.48-67. ons paneel, doch de breedte is wel identiek. Beide taferelen zijn eveneens van een wapenschild voorzien, welke aan elkaar zeer verwant zijn. Bovendien zijn ze beide uit dezelfde 19de eeuw-
van Eyck to Bruegel. Early Netherlandish Painting in The Metropo-
Jean Bellegambe (c.1470-1535) is probably the litan Museum of Art, New York, 1998, p.184. most important painter from the North of France in the beginning of the 16th century. He was Exhibitions: predominantly active in Douai and appears to 1962, London, gallery Wildenstein, Religious Themes in Painting, Charles Sterling had already attributed the pre- have executed several works commissioned by London, 1962, no.25. 2007, Antwerp, ‘Invenit et fecit’.Works of Art by Known Masters or sent Saint Barbara to Jean Bellegambe in 19551. abbot Charles Coguin and by his abbey3. Workshops, Antwerp, 2007, no.8. There is also evidence of the fact that the present grisaille painting was originally the outside, right-hand wing of a triptych, the polychrome Provenance: inside left-hand wing of which is in the Metro- A. Forgeais-coll., Paris, c.1858 (?). 1 Sterling, l.c.. politan Museum in New York. The latter panel Jules Gréau-coll., Paris, c.1890. 2 The Friedsam Collection, Bequest of Michael Friedsam, portrays Charles Coguin de Sainte Radegonde H. Gréau-coll., Paris. 1931 ; inv. no. 32.100.125 ; Jean Bellegambe ; Douai, (1511-1547)2, abbot of the Benedictine monas- 25.02.1939, Paris, Drouot, lot 5. c.1509-1513 ; see: M. Sprinson de Jesus, l.c.. 3 See e.g.: R. Genaille, L’oeuvre de Jean Bellegambe, in: Gazette tery of Saint Salvator in Anchin, a village in the Edwin D. Levinson-coll., Lawrence (NY), 1962. des Beaux-Arts, ser.6, LXXXVII, 1, 1976, pp.7-28 and M. vicinity of Douai (Picardy). In view of the fact Edna L. French-coll., before 1998. Friedländer, Early Netherlandish Paintings, XII, New York, that both the top and the bottom have been cut priv. coll., London, 1998-2004. 1975, pp.101-103 and 134-135, pls.48-67. down by several centimetres, it no longer has the same measurements as the present panel ; it does, however, still have the same width. Both paintings contain a coat of arms, which closely res-
46
Jean Bellegambe
Jean Bellegambe
Douai (Picardië)
Douai (Picardy) c.1509-1513
ca.1509-1513
oil on panel, in grisaille
olieverf op paneel, in grisaille
87 X 28,9 cm
87 X 28,9 cm
47
17. TWEE MANNELIJKE FIGUREN I TWO MALE FIGURES Cornelis De Vos (1584/5-1651) I Cornelis De Vos (1584/5-1651) Dit schilderij dat Twee Ouderlingen voorstelt is een fragment van een veel grotere compositie waarvan het rechterdeel ontbreekt. In de hoogte is het doek evenwel niet ingekort. Hoewel we slechts kunnen gissen naar de preciese thematiek van het oorspronkelijke geheel, betrof het hier ongetwijfeld een historiestuk van mythologische of religieuze, mogelijks oudtestamentische, aard. Dit vooralsnog ongepubliceerde fragment is door Hans Vlieghe herkend als zijnde een later werk (ca.1635-1645) van Cornelis De Vos, een toeschrijving die inmiddels door Katlijne Van der Stighelen is bevestigd. Vooral de karakteristieke gezichten en de bijzondere behandeling van de handen verraden de Antwerpse meester. Hoewel Cornelis De Vos natuurlijk voornamelijk als een van de belangrijkste 17de eeuwse Zuidnederlandse portretschilders bekend staat1, heeft hij anderzijds ook een aanzienlijk oeuvre van vooral grootschalige historiestukken gerealiseerd. Dit mag blijken uit een vrij recente studie waarin alle met zekerheid bekende historietaferelen van Cornelis De Vos zijn samengebracht en
This painting which portrays Two Elders is a fragment from a much larger composition the right side of which is missing; the canvas, however, has not been trimmed in height. Although we can only hazard a guess at the precise theme of the original scene, there can be no doubt that in the present case it must concern a historical subject of a mythological or religious, possibly Old Testament, nature. The present, hitherto unpublished fragment has been identified by Hans Vlieghe as being a later work (c.1635-1645) of Cornelis De Vos, an attribution that has in the meantime been confirmed by Katlijne Van der Stighelen. It is, in particular, the characteristic faces and the special treatment of the hands that point to the work of the Antwerp painter. While Cornelis De Vos is, of course, for the most part known as one of the most important 17th-century portrait painters in the Southern Netherlands1, he has, on the other hand, also realized a quite substantial oeuvre of predominately large-scale history pieces. The above is evidenced by a fairly recent study which em-
afgebeeld2. Aan dit overzicht van 90 schilderijen Herkomst: kan nu ook dit doek worden toegevoegd. part. verz., Milaan, 2010. Dat dit schilderij, op stilistische grond, niet voor 1630 kan ontstaan zijn, bevestigt een trend in de ontwikkeling van Cornelis De Vos. Vanaf 1 Zie voornamelijk: K. Van der Stighelen, De portretten van 1635 blijkt hij zich immers minder als portretCornelis De Vos … (Verhandelingen van de Koninkljke Acadetist te manifesteren en groeit zijn belangstelling mie …, 51), Brussel, 1990. voor de historieschilderkunst, een specialisme 2 K. Van der Stighelen en H. Vlieghe, Cornelis De Vos waarvoor hij schijnbaar steeds meer een markt (1584/5-1651) als historie- en genreschilder. (Mededelingen van moet hebben gezien. Uit die latere periode de Koninkljke Academie …, 54), Brussel, 1994. (ca.1640-1651) dateert ook het gesigneerde 3 Van der Stighelen-Vlieghe, o.c., p.65, nr.68, afb.97. doek Artemisia Drinkt de Beker met de Asse van 4 Van der Stighelen-Vlieghe, o.c., p.60, nr.1, afb.88. Mausohus3, een mythologisch tafereel waarbij enkele van de omstanders uiterst links enigszins verwant zijn aan de twee ouderlingen op ons schilderij. Het handgebaar, de kostbare kledij, en het karakteristieke gezichtstype van de figuur rechts kan bovendien vergeleken worden met dit van Abraham op het (verloren) doek met Abraham en de Engelen, dat omstreeks 16361640 gedateerd wordt4.
braces and illustrates all history paintings which Provenance: can, with certainty, be attributed to Cornelis priv. coll., Milan, 2010. De Vos2. That review comprising 90 paintings can now see the present canvas as a further addition. 1 See in particular: K.Van der Stighelen, De portretten van Cornelis De Vos … (Verhandelingen van de Koninkljke Academie The fact that the present painting could not have been executed before 1630 on stylistic …, 51), Brussels, 1990. grounds confirms a trend in the development of 2 K. Van der Stighelen and H. Vlieghe, Cornelis De Vos Cornelis De Vos. From 1635 onwards he appears (1584/5-1651) als historie- en genreschilder. (Mededelingen van to have manifested himself less as a portrait painde Koninkljke Academie …, 54), Brussels, 1994. ter and showed a growing interest in the genre 3 Van der Stighelen-Vlieghe, o.c., p.65, no.68, ill.97. of history paintings, a specialism for which he 4 Van der Stighelen-Vlieghe, o.c., p.60, no.1, ill.88. apparently found an ever expanding market.The signed canvas Artemisia Drinking the Beaker with the Ashes of Mausolus3, also dates to that later period (c.1640-1651), and depicts a mythological scene in which several onlookers at the far lefthand side are related to the two elders portrayed on the present painting. The hand gesture, the costly attire and the characteristic facial type of the figure on the right can, moreover, be compared with that of Abraham on the (lost) canvas of Abraham and the Angels, which dates to approximately 1636-16404.
48
Cornelis De Vos
Cornelis De Vos
Antwerp
Antwerpen
c.1635-1645
ca.1635-1645 olieverf op doek
oil on canvas
152 X 71 cm
152 X 71 cm
49
18. DE TERUGKEER VAN DE VREDE I THE RETURN OF PEACE Theodoor van Thulden (1606-1669) I Theodoor van Thulden (1606-1669) Vanaf de linkerzijde kijken een aantal omstanders bewonderend naar de triomfwagen waarop de gevleugelde Victoria rondgeleid wordt. Als personificatie van de Overwinning is ze gekleed met een kuras en een helm, houdt ze een zwaard in de rechterhand, een palmtak in de linker en steunt ze haar voet veelzeggend op een trofee. Ze wordt gekroond door Pax, de godin van de Vrede, herkenbaar aan de mercuriusstaf, en de Faam die op de loftrompet blaast. De triomfwagen wordt getrokken door vier figuren, twee mannen en twee vrouwen, waarbij enkel de personificatie in het wit, die een spiegel ophoudt, als De Wijsheid kan geïdentificeerd worden.
voor. Wijzen we er bovendien op dat dit doek niet alleen door van Thulden gesigneerd is, maar ook de datum 1655 draagt, zodat ook deze schets omstreeks die tijd gedateerd moet worden.
1
Theodoor van Thulden, 1655 (T van Thulden fect A° 1655
gesign. en gedat.) ; De Terugkeer van de Vrede ; olieverf op doek: 408 X 388 cm ; Wenen. Kunsthistorisches Museum, inv. nr.3509 ; zie: A. Roy, in: tent. kat.: 1991-1992, ‘s-Hertogenbosch-Straatsburg, Theodoor van Thulden. Een Zuidnederlandse
Omdat het Weense schilderij reeds in 1659 vermeld wordt in de inventaris van de verzameling van aartshertog Leopold Wilhelm, landvoogd in de Zuidelijke Nederlanden, is het erg waarschijnlijk dat deze politieke allegorie ook in zijn opdracht is uitgevoerd. Want, hoewel Theodoor van Thulden in die dagen niet langer in Antwerpen, maar wel weer in zijn geboortestad ‘s-Hertogenbosch werkzaam is, blijkt uit wel meer van zijn schilderijen -vaak eveneens van politiek-allegorische aard- dat hij ook toen nog nauwe contacten onderhoudt met de Zuidelijke Nederlanden in het algemeen en met de aartshertog in het bijzonder.
barokschilder, Zwolle-Den Bosch-Straatsburg, 1991, p.74, afb.52 en p.266, nr.106 en P. Huys Janssen, in: tent. kat.: 2000, Den Bosch, Meesters van het Zuiden, Zwolle-Den Bosch, 2000, p.101, afb.79.
Deze vooralsnog ongepubliceerde tekening die uit een Franse privé-verzameling afkomstig is vertoont alle technische en stilistische kenmerken van het getekende oeuvre van Theodoor van Thulden. Bovendien is in het Kunsthistorisches Museum te Wenen ook nog het schilderij Herkomst: (afb.18a) bewaard waarvoor deze tekening een part. verz., Frankrijk, 2005. voorbereidende studie betreft1. Het tafereel wordt part. verz., Lokeren (België), 2005-2009. traditioneel De Terugkeer van de Vrede genoemd, maar stelt in feite De Triomf van de Overwinning
A number of onlookers on the left stand watching with admiration as the winged Victoria appears in a triumphal carriage. The personification of Victory, she is dressed in a harness and helmet, holds a sword in the right hand and a palm branch in the left, and is, most significantly, standing with one foot on a trophy. She is crowned by Pax, the goddess of Peace, identifiable by Mercury’s caduceus, and by Fame blowing the trumpet. The carriage is drawn by four figures, two men and two women, whereby the personification in white, holding a mirror aloft, is the only one that can be identified as Wisdom.
which means that the present sketch must also be dated to roundabout that time.
18a
1 Theodoor van Thulden, 1655 (T van Thulden fect A° 1655 signed and dated) ; The Return of Peace ; oil on canvas : 408 X 388 cm ; Vienna, Kunsthistorisches Museum, inv.
Seeing that the Viennese painting was already mentioned in the 1659 inventory listing the collection of Archduke Leopold Wilhelm, governor in the Southern Netherlands, he is very likely to have commissioned this political allegory. For, while Theodoor van Thulden was not longer active in Antwerp at that time, having returned to ’s-Hertogenbosch, the city where he was born, it would appear from several of his paintings -often of a likewise politico-allegorical nature- that he still maintained close relations with the SouThe present, hitherto unpublished drawing that thern Netherlands in general and the Archduke belonged to a French private collection exhibits in particular. all the technical and stylistic characteristics of the signed oeuvre of Theodoor van Thulden. Provenance: Moreover, the painting for which this drawing priv. coll., France, 2005. was a preliminary study is preserved in the priv. coll., Lokeren (Belgium), 2005-2009. Kunsthistorisches Museum in Vienna (ill.18a)1. The scene traditionally goes by the name of The Return of Peace, but in reality it represents The Triumph of Victory.This canvas not only bears van Thulden’s signature, but also the date 1655,
50
no.3509 ; see: A. Roy, in: exh. cat.: 1991-1992, ‘s-Hertogenbosch-Strasbourg, Theodoor van Thulden. Een Zuidnederlandse barokschilder, Zwolle-Den Bosch-Strasbourg, 1991, p.74, ill.52 and p.266, no.106 and P. Huys Janssen, in: exh. cat.: 2000, Den Bosch, Meesters van het Zuiden, Zwolle-Den Bosch, 2000, p.101, ill.79.
Theodoor van Thulden
Theodoor van Thulden
‘s-Hertogenbosch
‘s-Hertogenbosch
c.1654-1655
ca.1654-1655
pen and black ink and brown wash
pen en penseel in bruin
18,2 X 17,5 cm
18,2 X 17,5 cm
51
Helenalei 7 - 2018 Antwerpen - Belgium tel. + 32 3 225 15 56 fax. + 32 3 281 05 57 mob. + 32 476 32 55 77
Sculpsit et Pinxit
[email protected] - www.worksofart.be
‘Sculpsit et Pinxit’ Kunstwerken van Bekende Meesters uit de 15de, 16de en 17de eeuw Deze verkoopstentoonstelling heeft plaats in mijn galerie te Antwerpen op vrijdag 18, zaterdag 19 en zondag 20 februari 2011, telkens van 11.00. tot 19.00. uur of van maandag 21 tot en met zondag 27 februari 2011, na afspraak. Alle prijzen op aanvraag Tweemaal per jaar verzorg ik een eigen publicatie, mijn zgn. Nieuwsbrief. Wil ook u, in de toekomst, mijn Nieuwsbrieven toegestuurd krijgen, dan volstaat het mij een berichtje te sturen met vermelding van uw naam en adres. Bovendien wordt u dan uitgenodigd voor al mijn toekomstige tentoonstellingen. Voor het verwerven van belangrijke nieuwe stukken zijn wij steeds bereid ons - ook naar het buitenland - te verplaatsen.
Works of Art by Known Masters from the 15th, 16th and 17th century This exhibition sale is on view in my Antwerp gallery on Friday 18, Saturday 19 and Sunday 20 February 2011, from 11 a.m. to 7 p.m. or from Monday 21 till Sunday 27 February 2011, by appointment. All prices available on request I publish a Newsletter every six months. If you would like to receive those Newsletters in the future, just send me your name and address and you will receive your own copy. You will then also be invited to all my future exhibitions. For the acquisition of important new objects, I am more than willing to travel to your home whether here in Belgium or abroad.
colophon
Onderzoek en Redactie/Research and Editor : Bernard Descheemaeker, Antwerpen Engelse Vertaling/English Translation : Marilyn S. Zwaaf-Glazer, Amsterdam Foto’s/Photographs : Congo Blue, Antwerpen Lay-Out en Druk/Lay-Out and Printing : Bema Graphics, Wommelgem
Kunstwerken van Bekende Meesters uit de 15de, 16de en 17de eeuw • Works of Art by Known Masters from the 15th, 16th and 17th century
© Bernard Descheemaeker, Antwerpen, Februari 2011
CATALOGUS • 7 • CATALOGUE
