Betere benutting van rietteelt in de provincie Utrecht

Betere benutting van rietteelt in de provincie Utrecht

Kansen voor retentie, recreatie en energieproductie.

Dit rapport is opgesteld in opdracht van de provincie Utrecht: Stef Röell Mede begeleid door InnovatieNetwerk: Charles van Schaik

Auteur: Jos Roemaat Adviseur in Agro en Groen Fluunseweg 14 6942 GM Didam Tel: 0316 – 226424 [email protected]

Niets uit deze uitgave mag worden verspreid of gekopieerd zonder vermelding van de bron.

Rietteelt in Utrecht/Jos Roemaat /juli 2010

Inhoudsopgave 1. Inhoudsopgave.

1

2. Inleiding

2

3. Samenvatting

3

4. Opdracht

4

5. Uitwerking

6

6. Rietteelt in de provincie Utrecht.

6

Toekomstige aanwezigheid van riet

6

Natuurboerderij

8

7. Het oogsten en verwerken van riet

10

8. Riet als grondstof voor warmteproductie

10

Geschikte warmtevragers Exploitatie warmteopwekking 9.

De rietketen nader uitgewerkt

12

10. Conclusies en advies

16

Bijlage 1. Geïnterviewde personen en geraadpleegde bronnen.

17

Bijlage 2. Samenvattingen van de gesprekken

18

Bijlage 3. Rietteelt in de Groene en Blauwe Diensten.

26

Bijlage 4. Topell bouwt een Torrefactie-fabriek in Duiven.

27

Bijlage 5. Agrarisch Natuurbedrijf in de Krimpenerwaard.

28

1

2. Inleiding We leven in een tijdsgewricht dat de economie en de ecologie weer dichter bij elkaar worden gebracht. De gebruiksfunctie van de natuur en het landschap in Nederland krijgt steeds meer aandacht. Natuur en landschap hebben een grote waarde voor de rust, ruimte en recreatie. Het besef groeit dat deze waarden niet op zichzelf staan. We zoeken naar nieuwe verbanden en naar nieuwe gebruiksmogelijkheden. Soms hervinden we oude toepassingen die doormiddel van een nieuwe technologie weer actueel worden. Het oude veenweidegebied kende veel rietland. Door de eeuwen heen werd de toepassing van riet teruggedrongen. Voor de toepassing op daken en als bouwmateriaal kwamen er concurrenten die beter “in de markt “ lagen. In Nederland hebben we collectief slim ingespeeld op de aanwezigheid van grote aardgasbronnen om in onze energievoorziening te voorzien. Echter de eindigheid van de fossiele brandstoffen maakt nieuwe zoektochten los naar duurzamere energiebronnen. Ook inefficiënte toepassingen van wat reststromen zijn geworden komen in beeld. Houtkachels hebben naast een nostalgische waarde ook een energetisch voordeel. In het buitenland is de techniek van de verbranding van hout, riet en andere grondstoffen in de afgelopen decennia doorontwikkeld. Vandaar dat wij nu zoeken naar hernieuwde toepassingen van een oer-Hollands product met de kennis uit het buitenland. Het zoeken naar de juiste technologie en de juiste waarde van de toepassing leidt tot verrassende verbanden. Het is toch verrassend dat de zuivering en retentie van water leidt tot het zoeken naar een verbrandingskachel en de combinatie van een zwembad en een gemeentehuis om de ecologie en de economie weer dichter bijeen te brengen. Daarin is met dit rapport een bijdrage geleverd. In de verwachting dat het duurzame verbanden worden.

2

3. Samenvatting In drie rapporten van het InnovatieNetwerk van het Ministerie van Landbouw uit 2007 en 2009 worden economisch interessante toepassingen voor riet uit het Utrechtse Plassengebied beschreven. Deze rapporten en de resultaten van onderzoek op Lankheet in Haaksbergen zijn besproken tijdens een symposium dat door de provincie Utrecht werd georganiseerd in november 2009. Centrale vraag was of en waar er kansen zijn voor een pilot voor rietteelt gericht op zuivering, natuur-, en energieproductie. Die bespreking leidde tot de vraag naar de voorliggende verkenning. Welke toepassingen zijn op korte termijn succesvol te realiseren en welke ontwikkelingen zijn op langere termijn te verwachten? Zowel de verwerking van reeds aanwezige rietproducten als ook rietteelt als alternatieve inkomensbron voor de melkveehouderij is bekeken. De analyse van de productie van riet als biomassagrondstof in de provincie Utrecht laat zien dat er nu reeds voldoende riet aanwezig is om met een pilot te starten. In Utrecht zijn de rietgebieden echter klein en ze liggen verspreid. Binnen een straal van 15 kilometer rond een verwerkingsinstallatie is in Utrecht meestal voldoende grondstof aanwezig. Naar de toekomst toe zal er alleen maar meer riet ontstaan in de veenweidegebieden ten westen en noorden van de stad Utrecht. Omdat met ongeveer 100 hectare riet al een verbrandingsketel rendabel kan worden geëxploiteerd is bij toename van het rietareaal verdere groei te realiseren. Om een pilot voor de verwerking van riet op te zetten kan gebruik worden gemaakt van de ervaringen van het bedrijf Bioforte in Enschede, dat op meerdere locaties in ons land plannen ontwikkelt ter realisatie van biomassakachels op basis van riet ( mede met enkele andere houtige grondstoffen). Momenteel zijn er in ons land nog geen installaties operationeel. Dit in tegenstelling tot landen als Zweden, Finland en Letland en Duitsland, waar het gebruik van riet veel verder ontwikkeld is. Optimale warmteafzet is cruciaal om een rendabele verwerking te realiseren. Zonder warmtevragende partij is verwerking onmogelijk. Een combinatie van een zwembad met een jaarrond warmtevragende instelling levert tot nu toe de meest kansrijke optie. Daarbij lijken met name kleinschalige initiatieven exploitabel. Instanties met een hogere warmtevraag dan 1 tot 2 Megawatt kiezen in de regel voor een gasmotor om ook elektriciteit op te wekken. Warmte is daarbij als het ware een bijproduct. Per locatie zal een optimalisatiestudie uitgevoerd moeten worden. Meer duurzame toepassing van riet als grondstof voor andere hoofdproducten zal op middellange en lange termijn pas gerealiseerd worden. Momenteel wordt een op torrefactie gebaseerde fabriek gebouwd in Gelderland. De capaciteit van dergelijke installaties zal een grote vraag naar biomassa op gang brengen. Berekeningen tonen aan dat in heel Nederland tot 450.000 ton biomassa grondstoffen aanwezig zijn, die nu geen nuttige bestemming kennen. Genoemde fabriek zal indien gerealiseerd ongeveer 1/3 van de totale Nederlandse hoeveelheid verwerken. De planning is dat eind 2010 reeds geproduceerd zal worden. Met de voorliggende verkenning wordt aangetoond dat er ruimte is voor kleinschalige installaties in de provincie Utrecht. Afhankelijk van het ontstaan van “natuurboerderijen” en grootschalige vernattingsprojecten zal het aanbod van riet geleidelijk toenemen. Eerst zullen echter een aantal democratische processen moeten worden doorlopen over de toekomstige functie van de veenweidegebieden. De bodemdaling zal volgens Provincie en 3

Hoogheemraadschap in de verdere toekomst in een aantal gebieden leiden tot een ander waterregime. Het draagvlak voor ingrijpende functiewijziging is in die gebieden op voorhand niet erg groot. Anderzijds oriënteren agrariërs zich op meerdere plaatsen al wel op een andere invulling van hun bedrijven tot natuurboerderijen. Tijdens de interviewrondes zijn ook andere interessante grondstoffen gevonden. Zo kan de teelt van Miscanthus een interessante bijdrage leveren aan de biomassadoelstelling in de provincie Utrecht. Enkele veehouders beschikken reeds over een volautomatische verwarmingsinstallatie. Geadviseerd wordt dan ook de scope van de verdere uitwerking van biomassa te verbreden tot andere grondstoffen dan alleen riet. Tevens blijkt dat het gebruik van riet als grondstof technisch beter loopt als er andere ( houtige) producten worden toegevoegd. Voor dit onderzoek zijn diverse mensen geïnterviewd, waarvoor veel dank is verschuldigd. Het heeft een helder beeld verschaft van de realistische mogelijkheden voor een rieteconomie in Utrecht.

4. Opdracht De opdracht voor deze notitie is in eerste aanleg gericht op het in kaart brengen van kwantitatieve en kwalitatieve gegevens over de rietteelt in de provincie Utrecht. Gevraagd is om in te gaan op de volgende aspecten: Het aanbod van riet • • • • •

Nagaan hoeveel riet (van welke kwaliteit) op jaarbasis (en in de toekomst) beschikbaar komt Wat is de huidige oogst- en verwerkingsmethode (daarbij ook aangeven of er contractuele afspraken zijn met afnemers) Wat zijn de huidige oogst- en verwerkingskosten Bestaan er plannen om riet (eventueel in combinatie met andere biomassastromen) anders te gaan verwerken Tegen welke (logistieke) obstakels loopt men nu aan in de verwerking van riet

Verwerking van riet Huidige verwerkers • Hoe ziet de huidige markt (en verwerkingstechnieken) er uit ( AVI's, Cuijk, dakbedekking, isolatie, kleinschalige verbranding) • Welke kwaliteitseisen stellen verwerkers aan het product • Op welke manier kan de verwerking efficiënter verlopen • Hoeveel riet zou extra verwerkt kunnen worden • Wat is de huidige prijs voor riet Potentiële verwerkers (petro chemische industrie, energieproducenten, zuivelboerderij, boeren om bodemdaling te compenseren ) • Welke toepassingen met riet zijn in hun ogen het meest kansrijk • Om welke reden wordt dit op dit moment nog niet toegepast • Hoeveel biomassa zouden ze kunnen verwerken en tegen welke prijs

4

Voorstel voor een pilot met riet Daarbij in ieder geval de volgende aspecten verwerken in een rapport: • Aangeven op welke wijze een kleinschalige pilot met bestaande biomassastromen antwoorden geeft op vragen die voor grootschalige toepassing van belang zijn

5

5. Uitwerking Op basis van de eerste gesprekken is de focus voor dit onderzoek bijgesteld en gericht op het vinden van kansrijke pilots, waarbij de rietproductie verder toeneemt en de inzet als biomassagrondstof in verwarmingsketels plaatsvindt. Hoogwaardiger toepassingen worden in een afzonderlijke opdracht door het ingenieursbureau DHV uitgewerkt.

6. Rietteelt in de provincie Utrecht In de provincie Utrecht is het huidige rietareaal versnipperd te vinden over de verschillende veenweidestreken. Het is in vergelijking tot de bijvoorbeeld de Weerribben ( 8000 ton riet en maaisel per jaar) een kleine speler. Natuurmonumenten spreekt van 120 hectare en Staatsbosbeheer over enkele tientallen hectaren. Afhankelijk van de oogstbaarheid kan op 1000 ton of meer in Utrecht worden gerekend. Het oogsten en verwerken van riet ( veelal in combinatie met houtige opslag en of gras) vindt plaats tegen relatief hoge kosten. Een deel van het riet blijft op het omringende land achter en een groot deel wordt ( in het buitenland) verbrand. Verbranding in de open lucht mag in Nederland niet. Maaien kost tussen 500 en 1500 euro per hectare. Daarboven bedragen de afvoerkosten per ton ongeveer 30 euro, bij 10 ton opbrengst is dat 300 euro per hectare. In de natuurgebieden vragen de oogstomstandigheden vaak bijzondere machines, die voor de hoge oogstkosten zorgen. Bij de opzet van pilots is het mogelijk een gedetailleerder overzicht te maken. Voor een efficiënte verwerking mag met transportafstanden worden gerekend tussen de 15 en 20 kilometer. Binnen de provincie Utrecht betekent dit dat een installatie centraal in de provincie bijna altijd haar aanvoergebieden binnen deze afstand zal hebben. Doordat de gebiedjes meestal klein en versnipperd liggen, zullen de oogst- en transportkosten altijd minder optimaal blijven. De toekomstige ontwikkeling van de aanwezigheid en het aanbod van riet In de veenweidegebieden lopen meerdere gebiedsprocessen waar omvorming van de huidige gebruiksfunctie melkveehouderij naar natuurfuncties, waterberging of combinaties daarvan aan de orde is. Indien wordt gekozen om natte natuur te realiseren, zoals rond de Vinkeveense plassen of Bodegraven ontstaan potentiële rietpercelen. In het plan de Venen gaat het om enkele honderden hectaren. In het plan voor de aangrenzende Krimpenerwaard gaat het om 600 hectare rietland. Ook het plan van het Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden voor een zandvang nabij de Kromme Rijn biedt een kans op 6 hectare rietland. HdSR beschouwt dit als een icoonproject in het kader van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Nabij de Nieuwkoopse Plassen wordt mogelijk tussen de 20 en 40 hectare waterberging gerealiseerd. In het kader van projecten om de waterkwaliteit te verbeteren kan middels randenbeheer met riet zowel de rietproductie als het halen van de doelen voor de Kaderrichtlijn Water dichterbij worden gebracht. Rietvelden die ook een zuiverende werking hebben kennen een hogere opbrengst dan riet uit een natuurgebied. Zo stellen Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten de opbrengst uit natuurterreinen op 6 tot 10 ton droog product per hectare.

6

Bij teeltriet rekent men vaak met 15 tot 20 ton per hectare. Rietsnijders rekenen vaak met een opbrengst van 7,5 ton zuiver riet, met de kwaliteit van dekriet. (Louis Bolck 2006) In het project “Lankheet” wordt gerekend op 30 ton per hectare. Daar is sprake van een zuiveringsveld, de gehaltes aan fosfaat zijn daarmee fors hoger. Nog niet duidelijk is of dit fosfaat kan worden teruggewonnen om in het toekomstige fosfaattekort te voorzien. De cijfers over de opbrengst per hectare rietland laten een sterk gevarieerd beeld zien. Het rendement per hectare tegenover de kosten kan dus verschillen. De verschijning van riet in het landschap roept nog wel eens verschillende reacties op. Deels gebaseerd op het beeld dat mensen hebben van de open en weidse veenweidegebieden. Men vreest dan aantasting van de openheid. In de echte weidevogelgebieden is veel riet strijdig met de condities voor goed weidevogelbeheer. Anderzijds past het riet in een natuurgebied met veel water en heeft het ook ecologische potentie. Door slim met de ruimtelijke indeling van de gebieden om te gaan kan worden voorkomen dat de weidsheid van het landschap verloren gaat. Hiervoor is aandacht nodig bij het ontwerp van de gebiedsplannen.

Aanbeveling: De provincie Utrecht heeft de potentie dat het aanbod van riet toeneemt. Bij de ontwikkeling van gebiedsplannen zal bewust moeten worden ingezet op rietkragen en rietpercelen, die voor afwisseling in het landschap zorgen en tegelijkertijd een bijdrage leveren aan de biomassaproductie. Door het realiseren van maatschappelijke doelen, als natuurontwikkeling, zuivering en waterberging, worden naar verwachting behoorlijke aantallen hectares geschikt om riet te (her)introduceren.

7

Natuurboerderij Een goed voorbeeld hoe zowel de natuur als de agrarische functie in het veenweidegebied is in te zetten om maatschappelijke diensten te realiseren en rietteelt in te passen wordt beschreven in het plan voor een natuurboerderij in de Krimpenerwaard. (Vogelzang en De Jong) Daartoe is een ondernemingsplan opgesteld op basis van een boerderij die zich richt op melkveehouderij, natuurproductie, waterconservering en rietteelt. Belangrijk is te realiseren dat het hierbij gaat om een bedrijfsplan voor 250 hectare, waarvan 150 hectare (botanisch) grasland en 25 hectare riet. Opvallend is dat via rietteelt op 10 % van de oppervlakte niet meer dan 4 % van de bedrijfsopbrengsten wordt gehaald uit de verwerking van riet. Voorwaarde om riet als alternatief voor de melkveehouderij in de veenweidegebieden te zien is dat de grondwaardedaling wordt vergoed. De gronden waar riet wordt geteeld zijn niet meer geschikt voor landbouwproductie. Het ondernemingsplan voor de natuurboerderij in de Krimpenerwaard is erg interessant omdat het uitgaat van een combinatie van natuurproductie en landbouwproductie. Zowel het kenmerkende agrarisch cultuurlandschap als de overige gewenste functies worden gerealiseerd terwijl 70 % van de kosten worden vergoed uit de opbrengsten van de melkproductie. Per situatie zal deze verhouding verschillen, maar aantrekkelijk is dat het grootste deel van de opbrengsten wordt gehaald uit de markt. Op deze wijze wordt echter een bijzonder stukje Ecologische Hoofdstructuur op integrale wijze gerealiseerd. Dan biedt het ook kansen voor agrariërs om hier via zelfrealisatie invulling aan te geven. Met de uitwerking van de Verklaring van Linschoten komt de mogelijkheid voor zelfrealisatie dichterbij. De provincie Utrecht en het Hoogheemraadschap Stichtse Rijnlanden zullen hun doelen met bepaalde laaggelegen gebieden moeten vaststellen om niet meer uitsluitend te bemalen voor landbouwfuncties. Ook bij de plannen van het Hoogheemraadschap door via zogenaamde blauwe diensten een gebied langs de Kromme Rijn vanaf 2015 in te zetten als zuivering bij de inlaat van gebiedsvreemd water moeten formele trajecten nog worden doorlopen. Het riet kan daarbij naast zuivering ook als een cultuurhistorisch en ecologisch aantrekkelijk gewas een prominente plek krijgen. Op enkele plaatsen in Utrecht wordt al met ondernemers gesproken over de interesse in deze bedrijfsopzet. De haalbaarheid van deze bedrijfsvorm staat of valt met gemotiveerde ondernemers. Het vraagt een andere wijze van boeren met de natuur als belangrijk onderdeel van de bedrijfsvoering.

Aanbeveling: Zoom gericht in op gebieden waar nu wordt gesproken over het realiseren van andere functies. Ontwikkel samen met geïnteresseerde ondernemers een ondernemingsplan als een natuurboerderij: dat geeft meer inzicht in de mogelijkheden van deze opzet. Rietteelt draagt hierin bij aan de exploitatie van de natuurboerderij.

8

Op bovenstaande plankaart van de Venen staan gebieden weergegeven die vanuit de eerdere verkenningen voor combinaties van landbouw, water, natuur en riet als kansrijk te voorschijn komen.

9

7. Het oogsten en verwerken van riet Voor het oogsten van riet zijn in Nederland diverse machines beschikbaar. De oogstkosten, variëren tussen 500 en 1500 euro per hectare. (Louis Bolck in 2006 “Riet voor stro”). Op draagkrachtige percelen bedragen ze 500 euro (soms zelfs iets lager) en in natuurgebieden met weinig draagkracht en moeilijker transport naar de wal tot wel 1500 euro. Volgens Frank van Hedel (Staatsbosbeheer) zouden de oogstkosten in de toekomst dicht bij het laagste bedrag moeten liggen. Ze kunnen naar verwachting nog gereduceerd worden door het ontwikkelen van nieuwe technieken. Afhankelijk van de keuze voor de verwerkingsmethode en de bodemomstandigheden is een aangepaste machine nodig. Er zijn meerdere loonbedrijven die gespecialiseerd zijn in dit werk. In het projectplan voor Steenwijkerland is de ontwikkeling van een nieuwe machine opgenomen.(Informatie bij het bedrijf BioForte). In de subsidieregeling SNL en de catalogus Groene en Blauwe Diensten is een onderdeel opgenomen waarmee de oogstkosten kunnen worden vergoed. Die lopen op tot ruim 1400 euro per hectare. De bereidheid om riet te laten groeien staat of valt bij de beschikbaarheid van deze vergoeding. Het optimaliseren van deze technieken kan dus heel interessant zijn. Met het oog op de geautomatiseerde verwerking van het riet in de verbrandingsinstallaties moet na het maaien en balen van het riet een verdere bewerking plaatsvinden. Het persen tot briketschijven is een goede en beproefde werkwijze. De investering in een dergelijke briketteermachine (300.000 euro) kan in principe ook door meerdere verwerkers gezamenlijk worden gedaan. Het bijmengen van houtige materialen verbetert de verbrandingseigenschappen. De technologie en verwerkingskosten bedragen ongeveer 60 euro per ton. Indien de gemiddelde transportafstand meer dan 10 kilomater is wordt aan briketteren gedacht. Aanbeveling: De oogst- en bewerkingskosten vormen een grote kostenpost. De techniek voor oogst en verwerking tot een hanteerbaar product dient verbeterd te worden. Derhalve wordt geadviseerd met professionele partijen een pilot uit te voeren om dit deel van de rietketen te optimaliseren om deze kosten te verlagen. Daarmee zou in de toekomst de verwerkingssubsidie lager kunnen worden.

8. Riet als grondstof voor de productie van warmte Riet wordt nog veel als probleemstof ervaren. Naast de nuttige toepassing van een klein deel van natuurriet als dakbedekking wordt het restant in het gebied achtergelaten of afgevoerd om in België en Frankrijk te verbranden of te composteren. De kosten af land bedragen rond 30 euro per ton. Riet is een relatief schone grondstof, maar selicium vraagt een aangepaste oven. Nederlandse verbrandingsovens ontvangen het daarom niet. Met de ervaringen in Zweden, Oostenrijk en Duitsland met rietverbranders is het goed mogelijk riet te verwerken in kleinere kachels. De installaties kennen nog de onzekerheid rond de uitstoot van fijnstof, maar de eerste vergunningen zijn 10

reeds verleend. Momenteel is nog geen installatie productief, wel staan er enkele op het punt gerealiseerd te worden, waaronder in Soest. Een praktijkproef op een kalvermesterij in Achterberg leert dat voor het verwerken van riet in een kachel bijmenging van houtige materialen nodig is om optimaal te kunnen werken. Op dit bedrijf wordt nu Miscanthus verbouwd, maar dat gewas is niet geschikt op waterrijke gronden. Een dergelijke boerderijinstallatie met een verbrander met een capaciteit van ongeveer 100 KW is interessant om op meerdere bedrijven te beproeven. Voor wat grotere installaties tot 1 MW, is om rendabel warmte te kunnen produceren een doorlopende warmtevraag nodig. Tot nu toe lijken combinaties van een zwembad, verzorgingsinstelling of gemeentehuis geschikt. In vergelijking tot gaskachels vragen rietverbranders een hogere investering. Daardoor drukken de vaste kapitaallasten zwaarder en moeten veel branduren gemaakt worden om een verantwoord alternatief te vormen voor traditionele verwarmingsinstallaties. De benodigde investering voor een op rietverwerking aangepaste installatie met een capaciteit van 875 kW bedraagt ongeveer 725.000 euro. Hiervan is 30 % voor de kachel, 55 % voor de aanpassing van het (bestaande) verwarmingssysteem en 15 % voor arbeid. Omdat warmte een relatief laagwaardige toepassing kent, wordt door de beheerders van de gebouwen al snel overgestapt op warmtekracht. Tot een vermogen van 1 Megawatt is een rietverbrandingskachel rendabel te rekenen. Daarvoor is 1000 tot 2000 ton grondstof nodig. Daarmee lijkt deze ontwikkeling bij uitstek te passen bij lokale en kleinschalige energieopwekking. Ten westen van de Stad Utrecht worden meerdere kleinere industrieterreinen ontwikkeld en woonwijken. Ook de ontwikkeling van een bio-energiecentrale in het Klooster biedt kansen om aansluiting te vinden voor de afzet van riet. Dan wordt riet als bijmenging van organisch materiaal gezien. Er zal rekening moeten worden gehouden met het hoge gehalte silicium.

Aanbeveling: Het bedrijf BioForte in Enschede werkt aan de realisatie van meerdere installaties verspreid in Nederland. In Soest ontwikkelt men een plan voor een installatie van 2000 ton biomassa, waar met een kleine aanpassing riet kan worden toegevoegd. Dit bedrijf kan worden benaderd om enkele installaties te berekenen en realiseren. Ook is het interessant in een bestaande installatie op boerderijschaal de verwerking van riet ( in briketvorm) verder te onderzoeken.

11

9. De rietketen nader uitgewerkt Riet is vooral te vinden in natuurgebieden en langs waterlopen. De Nederlandse rietcultuur is grotendeels gericht op de verwerking op daken. De kwaliteit van buitenlands riet en de prijs ( lagelonenlanden) zetten de marges onder druk. Met het oog op een gezond ecosysteem is het beheer van rietlanden noodzakelijk. Vaak wordt het product daarbij achtergelaten of afgevoerd. In dit rapport wordt ingegaan op de verwerkingsketen van riet, om te zoeken naar methoden om de verwerking aantrekkelijker te maken. Door de verwachte toename van natte gebieden in Utrecht is in de toekomst meer riet te verwachten. Eerdere publicaties van het InnovatieNetwerk uit 2007 en 2009 spraken de verwachting uit, dat ooit sprake moet kunnen zijn van riet als een concurrerend gewas in de veenweidegebieden (zoektocht naar de rieteconomie). Die kansen hangen helemaal af van de opbrengsten aan het einde van de rietketen. Door DHV wordt onderzocht welke alternatieve toepassingen er daarvoor op langere termijn zijn te verwachten en wat de potenties van riet zijn in het kader van de bio-based economy. Deze rapportage richt zich op de benutting van riet als biomassa voor energiewinning, als product uit zuivering, retentie en natuurontwikkeling. Uit de gevoerde gesprekken is een goed beeld naar voren gekomen over de haalbaarheid van concrete stappen voor de benutting van riet als grondstof voor warmteopwekking. Er is in Utrecht sprake van verspreid voorkomende rietpercelen en rietzomen. De geschatte omvang bedraagt minimaal 150 hectare. In de komende 3 tot 5 jaren zal de uitvoering van lopende gebiedsprocessen leiden tot het ontstaan van grotere oppervlaktes landbouwgrond die geschikt zijn voor rietteelt. Het is slim daarbij de ontwikkelingen in het gehele veenweidegebied, ook in Zuid-Holland te betrekken. Door nu reeds te zorgen voor een optimale inbreng in deze processen kan rietteelt worden ingebed in de gedachtevorming over nieuwe economische dragers. Het oorspronkelijke idee om rietteelt als alternatief te zien voor de veenweidelandbouw lijkt niet haalbaar. Omzetting van veenweidegronden met als doel een economisch alternatief voor melkveehouderij te vormen is niet rendabel. Daarvoor is de waarde die via energiewinning uit riet kan worden gehaald te laag. Financiering met publieke middelen blijft noodzakelijk, het kan wel tegen lagere maatschappelijke kosten. Daarom is het realiseren van maatschappelijke doelen noodzakelijk voor de mogelijke toename van de rietteelt in Utrecht. Dit biedt kansen voor omzetting naar natuurterreinen en initiatieven van het Hoogheemraadschap. Het ondernemingsplan dat voor een natuurboerderij in de Krimpenerwaard is gemaakt legt daarvoor een interessante basis: natuurontwikkeling, waterberging en melkveehouderij tezamen. Rietteelt vormt in die situatie een ( klein) deel van de opbrengsten. Anderzijds vormen de plannen van het Hoogheemraadschap om te komen tot een zuiveringsrietveld een goede stap om tot realisatie te komen.

12

In onderstaande tabel wordt weergegeven hoe verschillende variabelen de kosten van de rietketen zich beïnvloeden. Rietopbrengst

Grondkosten € 800 / hectare Oogst/ opslag € 500 per ha Of € 1500 euro Bewerking evt. brikettering Rente over investering kachel + onderhoud Totaal lage kostenraming Totaal hoge kostenraming

10 ton / hectare

15 ton / hectare

20 ton/ hectare

€ per ton 80 80

€ per ton 53 53

€ per ton 40 40

50

35

25

60

150 60

60

100 60

35

35

35

35

75 60 35

225

183

160

325

248

210

35

Uit 1 ton riet(pellet) kan ongeveer 18 GJ energie worden gewonnen, wat overeenkomt met ongeveer 500 m3 aardgas. De vermeden energiekosten hangen sterk af van de aardgasprijs. Bij een energieprijs van 25 eurocent ( 12 eurocent per m3 met 13 cent toeslagen, o.a. energiebelasting) wordt “slechts” 125 euro per ton bespaard. Indien we actuele aardgasprijzen nemen van 40 eurocent ( van resp. 26 en 14 ct. toeslagen) dan levert 1 ton riet een vermeden aardgasinkoop van 200 euro per ton op. Wat de lange termijn prijzen van aardgas zijn wil niemand garanderen In de onderstaande tabel wordt weergegeven hoeveel het totaal aan ketenkosten in de verschillende varianten uit energiewinning kan worden gedekt. Totaal lage kostenraming Totaal hoge kostenraming Energiewaarde 25 ct /m3

225

125

125

125

125

125

125

Tekort in de keten in €

- 100

- 200

- 58

- 123

- 35

- 85

200

200

200

200

200

200

Tekort/ batig saldo in de keten

- 25

- 125

+ 17

- 48

+ 40

- 10

Saldo per hectare in €

- 250

-1250

+ 255

- 720

+ 800

- 200

Energiewaarde 40 ct/m3

183 325

160 248

210

13

De belangrijkste factoren die invloed zijn op de ketenkosten zijn: 1. De opbrengst in tonnen riet per hectare. De invloed hiervan op de ketenkosten bedragen € 50 tot 115 per ton riet. 2. De oogstkosten. In natuurgebieden zijn die vaak hoger dan in “productiegebieden “. Dit door de voorschriften van Flora- en Faunawet, en de oogstomstandigheden. De invloed van de oogsttechnieken bedraagt tussen € 25 en 75 per ton riet. 3. De vermeden gasinkoop. De prijs van aardgas is gekoppeld aan de olieprijs en bevat forse belastingtoeslagen. In deze tabellen is gerekend met varianten van 25 en 40 eurocent per kubieke meter gas. Per ton riet bedraagt de “opbrengst” dan € 125 tot 200. 4. Indien de grondkosten (grondwaardedaling) wordt vergoed ontstaat op basis van de berekende uitgangspunten in de meeste gevallen een klein positief saldo. Hetzelfde geldt voor de vergoeding voor de oogstkosten. 5. De onzekerheid zit in de aardgasprijzen. Het prijsrisico dient te worden afgedekt om investeerders over de streep te trekken. Conclusies bij de kostenverdeling en financiering in de rietketen. 1. Een agrarische ondernemer zal pas overwegen om eigen grasland om te zetten van naar rietland als 100 % vergoeding van de waardedaling mogelijk is. (via zelfrealisatie of pachtreductie). De vermogenswaarde van grond daalt naar nihil, als wordt gekozen voor rietproductie: voor de agrariër behoudt grasland wel zijn waarde. 2. De andere mogelijkheid is dat natuurorganisaties, agrarische natuurverenigingen of het Hoogheemraadschap de gronden aankoopt. Indien functiewijziging plaatsvindt is in veel gevallen rietteelt en verwerking als energiegrondstof verantwoordt. 3. Ondanks het voorgaande blijft een duurzame bijdrage uit SNL of Groene en Blauwe Diensten nodig voor het oogsten en verwerkbaar maken van het riet. Het rendement per hectare en de prijsrisico’s zijn anders te risicovol en zullen initiatiefnemers niet investeren, 4. De opbrengst van de warmte dekt grosso modo de kosten van de investering in verbrandingsinstallatie en de voorbewerking, maar is onvoldoende de gehele rietketen te financieren. 5. De variabelen zijn van grote invloed op verdiensten van de partners in de rietketen. Om tot een rechtvaardige verdeling van de risico’s en verdiensten te komen dient te worden nagedacht over een ketenopzet, wellicht met wederzijdse participatie. In alle gevallen zullen ketenafspraken contractueel moeten worden vastgelegd. Belangrijke randvoorwaarde voor het perspectief van deze benutting van riet is dat in de Subsidieregeling Natuur en Landschap 100 % vergoeding van de grondwaardedaling en de vergoeding van de oogst- en verwerkingskosten duurzaam is gegarandeerd. Blijvende stimulansen (ook fiscaal of via rentevoordeel als Groenfinanciering) bij het aanwenden van groene brandstoffen maken de realisatie realistischer. Discussies over het afschaffen van bijvoorbeeld de SDE-bijdrage voor energieopwekking werken negatief op de investeringsbeslissingen van overheden en ondernemers. Momenteel wordt in Duiven in Gelderland de bouw van een installatie voorbereid voor grootschalige verwerking van biomassa via torrefactie. Het product dat daaruit komt is geschikt voor kolencentrales. De grondstof voor deze installatie 14

wordt uit de wijde omgeving gehaald en bestaat uit moeilijk te verwerken organische materialen. In principe zou riet hier ook verwerkt kunnen worden. Ontwikkelingen in de chemische industrie om nog duurzamer met de grondstoffen om te gaan en waar ook riet een toepassing kan vinden lijken nog 5 tot 10 jaar op zich te laten wachten. Daardoor is er de komende jaren ruimte voor verantwoorde investeringen in decentrale en kleinschalige aanwending van riet voor warmteproductie. Een inventarisatie bij gemeenten zal kansrijke locaties moeten opleveren.

15

10. Conclusies en advies Op basis van dit onderzoek mag worden geconcludeerd dat riet als nieuwe agrarische productie voor het veenweidegebied van relatieve betekenis is. De economische potentie als alternatief voor de melkveehouderij is veel te klein. De verwerking van riet als biomassagrondstof bij functiewijziging lijkt daarentegen wel kansrijk. Het is dan het product dat ontstaat op basis van maatschappelijke diensten als zuivering, retentie en natuurontwikkeling. De provincie Utrecht wordt geadviseerd de volgende stappen te zetten: 1. Zoek met het idee van rietteelt aansluiting in de lopende gebiedsprocessen. Daarbij inzetten op rietzomen en ondersteun daarnaast het integrale concept “natuurboerderij”. 2. Realiseer met het Hoogheemraadschap het plan uit om rietvelden als zuivering bij de inlaat van gebiedsvreemd water te realiseren. Verdere planvorming volgen voor die gebieden waar bemaling in de verdere toekomst ter discussie komt te staan. 3. Treedt in overleg met Bioforte om kennis te nemen van het initiatief in Soest en dat verder mogelijk te maken. Betrek daarbij de huidige “producenten” van riet NMM en SBB. Neem ook het zoeken naar aangepaste oogsttechnieken mee. 4. Van daaruit gemeenten benaderen om vergelijkbaar met het concept Soest of Steenwijkerland locaties te vinden en door te rekenen waar riet als grondstof voor een rietkachel kan gaan dienen. 5. Start een praktijkpilot om de verwerking van riet op boerderijschaal beter te onderzoeken. 6. Inventariseer de consequenties van de toepassing van SNL en de Groene en Blauwe Diensten Catalogus bij een groei van het aantal hectares rietland.

16

Bijlage 1: Overzicht van geïnterviewde personen en geraadpleegde bronnen Geïnterviewde personen 1. Frits van der Schans , CLM 2. Adrie van der Werf, WUR, Alterra 3. Frank van Hedel, Staatsbosbeheer 4. Rolf de Groot, Natuurmonumenten 5. Guus Beugelink en Van Miltenburg HdSR 6. Teus Henken, kalverhouder 7. Hans Schiphorst, gemeente Steenwijkerland 8. Theo Vogelzang en Klaas de Jong, LEI en PPP-Agro-advies 9. Jaap Koppejan, Bioforte 10.David Metselaar, Projectbureau De Venen.

Gebruikte bronnen 1. Ondernemingsplan Rekken, (vertrouwelijk) 2. Natuurboerderij in de Krimpenerwaard 3. Catalogus Groene en Blauwe Diensten (2007) 4. Subsidieregeling Natuur en Landschap (2010) 5. Plan De Venen 6. Torrefactie in Duiven 7. Rapport “Riet voor stro “, Louis Bolck Instituut 8. Rapport “Economie van het veenrietweidebedrijf”, InnovatieNetwerk 9. Rapport “introductie van de rieteconomie “, InnovatieNetwerk 10.Rapport “ Biomassa in Laag Holland”, InnovatieNetwerk

17

Bijlage 2: Samenvatting van de interviews Samenvatting van het gesprek met Frits van der Schans (CLM) Frits van der Schans werkt in opdracht van de gebiedscommissie de Venen, als vertrouwenspersoon in de richting van de ondernemers in Wilnis en GrootMijdrecht. 1. Frits geeft aan dat in de terreinen dan de terreinbeheerder de grootste hoeveelheid riet aanwezig is. Daar ligt dus de nadruk voor een pilot. In de omringende gebieden kan met agrariërs worden aangesloten. 2. In de toekomst zal in grotere delen van West-Utrecht de bodemdaling moeten worden gevolgd. De middengedeelten van percelen liggen nu vaak al 40 tot 50 cm onder peil. Alleen met onderbemaling kan die grond nu nog bewerkt worden. De kosten van deze onderbemaling per hectare zijn niet helder. Op de lange termijn gaan delen van Utrecht/ Zuid-Holland trekken vertonen van de Weerribben. Met het huidige natuurdoel “moerasnatuur” in SNL kan deze situatie op bedrijfsniveau al worden ingevuld. 3. In veel delen van het werkgebied van Frits is riet niet gewenst omdat het kerngebieden voor weidevogels zijn: met 100 tot wel 300 nesten per 100 hectare. 4. Tevens signaleert Frits dat landschappelijke meerwaarde van riet niet altijd gewaardeerd wordt. Historisch gezien kwam riet wel veel meer voor. Nu komen uit de bevolking (van Wilnis) al bezwaren tegen hogere waterstanden, onder meer vanwege vermeende overlast van muggen en de vrees voor malaria. 5. Riet als grondstof voor biomassaverwerking ziet Frits nog ver weg. Indien voor energieproductie wordt gekozen is aansluiting op plannen van gemeenten om warmte collectief te benutten noodzakelijk. Nieuwe ontwikkelingen als pyrolyse of torrefactie hebben zich nog nergens bewezen: liggen veel te ver in de toekomst. Van belang is tevens dat er een grote stroom biomassa ontwikkeld wordt waarop deze “tweede-generatietechnieken” kunnen worden uitgeprobeerd. 6. Als alternatief voor huidige functies kan Frits wel enkele gebieden aanduiden. Rond Groot-Wilnis (SBB) en Bovenlanden spelen gebiedsprocessen die interessant kunnen zijn. 7. Rietteelt kan andere functies ondersteunen; waterberging (en zuivering JR) maar de “waarde” daarvan is nog niet hard te berekenen.

18

Samenvatting van het gesprek met Adrie van der Werff, Alterra. Adrie van der Werff is als onderzoeker betrokken bij veel (internationale) projecten rond biomassa en specifiek riet. Hij is betrokken bij de pilot in Lankheet in Eibergen, waar een proef loopt om riet als zuiverend medium in te zetten en tegelijkertijd het proces te optimaliseren en de eindproducten af te zetten voor energieproductie. 1. Uit de ervaringen op Lankheet komen gegevens op tafel, dat een rietproductie van wel 30 ton per ha. mogelijk is. Daarmee wordt tegen 500 kg N en 50 kg P2O5 vastgelegd. Het gaat om rijkere wateren met een gunstige pH van 7. Hierdoor ontwikkelt het riet zich tot meer dan 3 meter lengte. Het is een veel grover en dikkere stengel dan het dakriet. Voor biomassa”productie” is dit een betere methode: de oogst is efficiënter uit te voeren en de kwantiteit is 3 tot 4 keer zo hoog als in een natuurlijker omgeving. 2. In Giethoorn loopt een tender om te komen tot een pilot om een efficiëntere oogstmachine te ontwikkelen. Er zijn 2 types nodig: op draagkrachtige gronden en op slappe gronden (tevens in ondiep water). Kennis uit landen als Letland en Finland wordt daartoe gebruikt. 3. Voor de afzet wordt riet geleverd aan een verbrander bij een instituut in Rekken. Ongeveer 1000 ton ds. Het vermogen bedraagt 850 Kw. De speciale kachel kan Myscanthus en riet verwerken. De kachel moet geprepareerd zijn omdat riet glaslaagjes achterlaat: schoonmaken moet dan één keer per week, tegen één keer per 2 weken met hout. De as wordt nu in de asfalt- en cementindustrie verwerkt. Er wordt gezocht naar duurzamere toepassingen, vanwege de mineralen. 4. Belangrijk punt van overweging bij grootschaliger inzet van riet ten behoeve van biomassaproductie is de maatschappelijke acceptatie. In een open veenweidegebied moeten de open structuren gerespecteerd worden. Riet wordt al snel vergeleken met snijmaïs en het ontsierende karakter daarvan. 5. Berekend is dat voor de laatste zuiveringsstap na de RWZI’s 100.000 ha nodig is. In Nederland is een dergelijke omvang waarschijnlijk onrealistisch, maar incidenteel kan een Waterschap in combinatie met natuurbeheer een dergelijke aanpak realiseren. 6. Samen met de provincie Overijssel wordt gezocht naar toepassingen van riet voor bio-ethanol en pyrolyse. De realisatie daarvan ligt nog niet in de komende jaren. Fabrieken, zelfs die als pilot dienen, hebben een relatief grote omvang ten opzichte van de in Nederland aanwezige biomassa. In betreffend gebied zijn enkele kunststoffabrieken gevestigd.

19

Samenvatting van het gesprek met Frank van Hedel Frank van Hedel is werkzaam bij SBB-dienstverlening en houdt zich daar bezig met de vermarkting van de producten afkomstig van de terreinen van Statsbosbeheer. Hierin werkt hij nauw samen met Rob de Groot, werkzaam bij Natuurmonumenten. Doel van de vermarkting is om de kosten van het beheer minder “min “ te laten worden. Momenteel kost de afzet van een ton riet 30 tot 40 euro aan de poort bij een composteerder. 1. De kosten voor het beheer en oogsten van rietlanden zijn erg divers. Voor de productie en het maaien kan de vergoeding in het SNL aangehouden worden. Bij een productie van tussen 5 en 10 ton ds per ha. lopen die oogstkosten enorm op. 2. Frank zijn stelling is dat de maaikosten altijd gesubsidieerd moet blijven worden en dat de logistieke en verwerkingskosten uit de energieopbrengst betaald kunnen worden. Goede kwaliteit product is van grote invloed op de rendabiliteit. Eén kilogram product moet 17 á 18 MJ opleveren, dan kan het concurreren met de huidige aardgasprijs. 3. Ten opzichte van houtproducten heeft riet enkele voordelen: winterriet kent een ds-percentage van tegen de 90 procent. Hout daarentegen blijft meestal steken op 50 %. Ook zomerriet is geschikt, maar bevat meer vocht. Bij de verbranding zijn chloor, silicium en natrium lastige stoffen. Daarvoor is een aangepaste kachel nodig. Bermmaaisel heeft een nog hoger chloorgehalte en is daarom eigenlijk niet in combinatie toe te passen. Ook vanwege de hoeveelheid overblijvend as is riet gunstiger dan gras. 4. De oogst van riet behoeft nog grote verbetering. Tussen de éénarmige maaibalk tot een aangepast rupsvoertuig (pistebully) bestaan grote verschillen in oogstkosten: van 500 tot 1500 euro per hectare. Naar de toekomst zou gerekend moeten worden met 500 euro als streefbedrag. 5. Frank van Hedel legt sterk de nadruk op het logistieke traject. Om jaarrond aanvoer van brandstof te kunnen garanderen is tussenopslag/droogruimte nodig. Afhankelijk van de locatie van de verbrander dient de locatie voor deze opslag gevonden te worden. Qua volume lijken balen geperst riet op stro van graan. 6. Op termijn zullen er nieuwe toepassingen praktijkrijp zijn, maar de eerste 10 jaar zal de verwerking van biomassa voornamelijk gericht zijn op energiewinning. Belangrijk is dat in de tussentijd vraagstukken rond oogstkosten worden opgelost en de gehele logistiek van de “rietketen” wordt opgezet. Dan is de stap naar een verwerking tot andere producten, die hoger op duurzaamheid scoren eenvoudiger te zetten. 7. Voor het rendabel maken van de rietketen gericht op energiewinning moet 8. een afschrijving van 10 jaar voor de gehele investering worden aangehouden. Daarop moeten ook de leverings- en financieringscontracten geënt zijn. Dan zijn partijen bereid om in te stappen.

20

Samenvatting van het gesprek met Rolf de Groot Rolf de Groot is werkzaam bij Natuurmonumenten. Na een periode planning en control te hebben gedaan is hij nu werkzaam op 2 projecten: weidevogelbeheer en biomassa. 1. In Utrecht heeft Natuurmonumenten ongeveer 120 hectare in eigendom. 2. Rolf rekent met een opbrengst van 6 tot 8 ton riet per hectare met gemiddeld 5 ton sluidsel. In Utrecht is dus voldoende riet aanwezig. De kwaliteit is altijd goed. Aanvullend zou uit andere gebieden aangevoerd kunnen worden. In de Weerribben is heel veel riet over. Daar is wel 8000 ton droge stof aanwezig. 3. De huidige afzet vindt plaats naar België. Reden is onder meer omdat verbrandingsinstallaties in Nederland geen riet willen i.v.m. silicium neerslag. 4. Voor een pilot moet als eerste een gemeente als partner gevonden worden met een warmtevraag: nieuwbouw of renovatie van collectieve verwarming. 5. Ook Rolf wijst op de tegenstelling tussen intensivering van de rietteelt en weidevogels. 6. In Steenwijkerland wordt gedacht aan een coöperatieve organisatie. Dit omdat ook de eigen gronden van de riettelers worden meegenomen. Samenvatting van het gesprek met Beugelink en Miltenburg. BeidenBeugelink en Miltenburg zijn hoogheemraad bij het Hoogheemraadschap Stichtse Rijnlanden. Hun achtergrond is respectievelijk Water Natuurlijk en CDA. Beugelink is geïnteresseerd vanuit de rapporten over de rieteconomie van het InnovatieNetwerk. 1. Vanuit het perspectief van het veenweidegebied is rietproductie een interessante optie: hoge grondwaterstanden, bodemdaling, en zuivering van matige waterkwaliteit zijn de mogelijke ingrediënten. 2. In de Blauwgroene Ruggegraat rond de Nieuwkoopse Plassen, nabij Bodegraven moet 200.000 m3 waterberging worden gerealiseerd. Daarvoor is 20 tot 40 hectare grond nodig. In de Meielpolder wordt aan een uitwerking gewerkt. 3. In de Polder Groot Mijdrecht (Boswegdijk) is functieverandering aan de orde. Daar liggen mogelijkheden voor een afweging voor rietteelt. 4. Op een symposium over randenbeleid in Utrecht is gesproken over projectvoorstellen in het licht van de KRW. Natuurvriendelijke oevers vormen een interessante optie om riet en waterzuivering bij elkaar te brengen. Langs de Lek is in de uiterwaarden een ontwikkeling in discussie die wellicht en op termijn kansen biedt bij de Ameronger Bovenpolder. 5. HdSR werkt aan een kaart over de houdbaarheid van het watersysteem in de toekomst. Daar kunnen gebieden op worden aangegeven waar, op termijn, de waterhuishoudkundige investeringen en jaarkosten niet meer verantwoord zijn. Over een jaar is dat project klaar, maar besluitvorming zal zeker een lang traject vragen. 6. Vanuit de duurzaamheidthema’s lopen bij HdSR enkele interessante ontwikkelingen. Klooster is een gebied tussen de het Rijn-Lek-kanaal is aangewezen om zwaardere industrie te vestigen. Er is een asfaltcentrale gepland, en wellicht een bio-energiecentrale. Gedeputeerde De Jong is enthousiast trekker daarvan. Kan riet hier ook verwerkt worden?

21

7. Op de RWZI’s van HdSR bestaan geen plannen om een hoger zuiveringsrendement te gaan realiseren. De gebiedseis van 75 % wordt gehaald. Daarboven nemen de kosten sterk toe. Een extra zuiveringstrap is daarom niet aan de orde. Uitzondering is de zandvang KrommeRijn, omvang ongeveer 6 ha, moet in 2015 klaar zijn. Het is een icoonproject in het kader van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen van HdSR. Samenvatting van het gesprek met de familie Henken in Achterberg. Op het kalverhouderijbedrijf van de familie Henken wordt de verwarming van het gehele bedrijf met rond 1300 vleeskalveren, de verwarming van de melk, en 2 woonhuizen verzorgt middels een verbrandingskachel die draait op Miscanthus. Het vermogen van de kachel is 200 KW, dat is boven de benodigde capaciteit voor dit bedrijf van ongeveer 120 KW. 1. Via een loonwerker Hooijer is gestart met riet in de kachel. Dat is uitgelopen op een mislukking omdat het riet veel te snel opbrandt en het materiaal zichzelf niet aan het branden kan houden. Het brandt heftig om daarna snel te doven. 2. Met Miscanthus ligt dat wat beter, maar om een goede verbranding te bereiken worden 25 tot 30 % houtsnippers bijgemengd. Houtpellets doen het beter, het is een kwestie van rekenen wat goedkoper is. 3. Henken verbouwt op 5 hectare Miscanthus. Nu het derde jaar.De teelt is vergelijkbaar met snijmaïs: het wordt in rijen gepoot, en behoeft in de eerste 2 jaar enige bespuitingen tegen onkruiden. Pas in het derde jaar ligt de oogst op ongeveer 70 % van het verwachte niveau.In april wordt gemaaid met een maïshakselaar, een schuur of sleufsilo wordt als opslag gebruikt. In de stoppel wordt een toegestane mestgift ingewerkt, verdere grondbewerking is overbodig. 4. Het gewas staat ongeveer 20 jaar, bij een opbrengst van 20 á 22 ton per hectare. Miscanthus kan niet tegen hoge waterstanden in de winter. Dan verrot de stengelvoet en wordt de opbrengst aanzienlijk lager, wel 40 %. 5. Het bedrijf bespaart ongeveer 2000 euro gaskosten per maand. Henken rekent ook de voordelen mee van de teelt. Grondbewerkingskosten ( ploegen, zaaiklaar maken, zaaien en pootgoed) blijven gedurende 20 jaar achterwege. Tot een transportafstand van 25 kilometer is het interessant om het product te verzamelen. Voor het gebruik van grond “op afstand “ kan het dan een goed alternatief zijn. 6. De proef bij Henken wordt gevolgd door Hooijer, medewerker bij de papierfabriek Parenco. Hij heeft een proef gedaan met miscanthus

22

Samenvatting van het gesprek met Vogelzang en De Jong. Theo Vogelzang is in het Zuid-Hollands veenweidegebied betrokken bij ondernemers die een stap willen zetten in de richting van een natuurboerderij in de Krimpenerwaard. PPP-Agro is met Klaas de Jong erbij betrokken voor de bedrijfseconomische doorrekeningen. 1. In de Krimpenerwaard (groot 10.000 hectare) is het plan om 2450 hectare natuur te ontwikkelen. In de verhouding 1/3 botanisch en 1/3 natte natuur, inclusief riet. Hier kan eenvoudig 600 hectare riet worden gerealiseerd. Het kan dienen als één groot helofytenfilter. Betrokken is daar het Zuid-Hollands Landschap. Realisatietermijn tussen 3 en 5 jaar. 2. Het draagvlak neemt toe: in plaats van moerasbossen wil men wel riet in het landschap. In natte verbindingszones past bij uitstek gedeeltelijke rietverbouw. Rond Nieuwkoop spelen ontwikkelingen. Hier is een werkgroep actief. Vóór- en tegenstanders uiten zich. 3. Uitgangspunt is dat het bedrijfseconomisch rendement gelijk moet zijn aan de gangbare melkveehouderij. De huiskavel wordt intensief beweid, verder weg worden SN-pakketten afgesloten. Het natuurgras moet voor melkveehouderij rendabel worden. 4. Centrale vraag is op welke wijze en onder welke voorwaarden melkveehouders verantwoord naar een natuurboerderij, inclusief de teelt van riet, kunnen overstappen. Pas dan is met enig realisme de vraag te beantwoorden of rietteelt een passend alternatief kan zijn voor de veenweidegebieden. 5. De randvoorwaarde waar, in elk geval, aan moet worden voldaan is de (volledige) vergoeding van de grondwaardedaling. Grondkosten en afschrijving van de melkquota belemmeren vrijwel alle ondernemers om deze stap te maken. 6. Het bedrijf zal op zich al een rendabele omvang moeten hebben, de doorgerekende opzet is van een biologisch melkveebedrijf van 120 melkkoeien, met 80 stuks jongvee. 7. Het is mogelijk om een integrale opzet te realiseren waarbij van de totale 250 hectare oppervlakte ongeveer 150 hectare grasland en 100 hectare overige natuurterreinen, inclusief water en rietlanden ( 10 %? ) is te exploiteren met 2,5 volwaardige arbeidskrachten. 8. De bedrijfsomzet bestaat voor 80 % uit opbrengsten voor de agrarische producten en de overige 20 % uit natuurbetalingen. 9. Opbrengsten uit rietteelt bedragen niet meer dan 3 tot 4 % van de omzet, en blijven daarmee bescheiden van omvang. In verhouding tot de benutte oppervlakte is dat een relatief te lage opbrengst. 10.De grondkosten vormen vooralsnog de belemmerende factor om veel veehouders over de streep te trekken.

23

Samenvatting van het gesprek met Jaap Koppejan (Bioforte) Het bedrijf Bioforte in Enschede bestaat nu enkele jaren en heeft 3 medewerkers. Koppejan besteedt 1 dag per week aan de acquisitie van projecten. Daarnaast is hij adviseur bij onder meer de provincie Gelderland voor de opzet van biomassa-projecten. Voor de verbranding van riet is Bioforte betrokken bij de realisatie van een installatie in Rekken en in Steenwijkerland. Dit laatste project staat “on hold”. Bioforte heeft enkele andere projecten in respectievelijk Marum, Soest en Venlo. Daar zijn de financiering, de vergunningen en overige contracten vergaand rond. Bioforte bouwt de installatie, regelt de aanvoer en de complete exploitatie. Het plan in Marum is het verst gevorderd, slechts enkele warmtecontracten dienen nog te worden afgesloten. Met het oog op het bedrijfsbelang is Bioforte terughoudend met het verstrekken van de projectinformatie. 1. Een installatie met 1000 ton biomassa is rond te rekenen. De optimale capaciteit aan energie ligt tussen 500 KW en 1 MW. Essentieel is de jaarronde warmtevraag. Een zwembad of verzorgingshuis zijn geschikte vragers. Zeker 300 tot 350 warmtedagen zijn nodig. Grotere warmtevragers zullen vanuit rendementsoverwegingen kiezen voor gasmotoren, waar elektriciteitproductie het voorop staat en warmteafzet het bijproduct vormt. 2. De fluctuerende gasprijs is van grote invloed op de haalbaarheid van de plannen met rietkachels. Drie jaar geleden kostte aardgas nog 30 eurocent per m3, later 12 ct. (exclusief toeslagen), momenteel ligt de prijs boven de 40 cent (inclusief toeslagen). De vermeden aardgasinkoop bedraagt dan tussen 125 en 200 euro per ton riet. 3. De kapitaalskosten zijn relatief hoog als gevolg van de duurdere rietkachel. De exploitatie van een traditionele gaskachel wordt bij lage gasprijzen snel gunstiger. 4. Op langere termijn vragen de nationale beleidsdoelen vele malen meer biomassa dan nu in ons land voorhanden is. Berekeningen geven ongeveer 450.000 ton aan. Op termijn zullen prijzen van de grondstoffen voor biomassa-installaties stijgen. In Duiven wordt een installatie gebouwd met een capaciteit van 150.000 ton moeilijk verwerkbare producten. Hier wordt een met torrefactie gebaseerde techniek toegepast. 5. Voor het zoeken en berekenen van een geschikte locatie in West-Utrecht kan Bioforte om haar expertise worden ingeschakeld. Bioforte berekent de optimale opzet en garandeert de afnemer een gunstiger warmteprijs dan vergelijkbare alternatieven. 6. De geplande biomassa installatie in Soest heeft een capaciteit van 2000 ton. Riet kan daar worden toegevoegd, met een aangepast invoersysteem.

24

Samenvatting van het gesprek met David Metselaar. David Metselaar is vanuit de DLV werkzaam op het Programmabureau De Venen in Utrecht en houdt zich onder meer bezig met energie. 1. Bij Groot Wilnis is de omzetting van agrarische gronden in nattere en natuurfuncties aan de orde: bij Bovenlanden is de discussie gaande. Er is veel twijfel en weerstand bij agrariërs vooral tegen een voorgestelde afgraving van 40 cm. 2. Bij Vinkeveen wordt een gemaal geplaatst dat het peilbeheer voor de komende 20 jaar verzorgt. Daarna zakt de bodem zodanig dat de bemaling naar verwachting zal worden gestopt. 3. De Polder Groot Mijdrecht-Noord wordt omgezet naar moerasnatuur, met enkele honderden hectares riet. In de Venen bezit BBL ongeveer 700 hectare grond. 4. Bij de Amstelhoek is een industrieterrein gepland: “Blue Port “. Bij Kockengen komt een nieuwe woonwijk. Mogelijk kan hier met biomassa verwarmd worden. Specifieke informatie over warmtevragende initiatieven heeft Metselaar niet, die is wellicht bij de gemeenten voorhanden. 5. Omdat snijmaïs vanwege de vochtonttrekking niet meer is toegestaan, kan olifantengras wellicht een welkom alternatief vormen. Indien een pilot wordt ontwikkeld, dit gaarne terugleggen in de werkgroep landbouw.

25

Bijlage 3: Rietteelt in Catalogus Groene en Blauwe Diensten Doelstelling Het ecologisch beheren van rietpercelen op zodanige wijze dat doelstellingen ten aanzien van flora en fauna worden verwezenlijkt. Het rietperceel heeft een oppervlakte van minimaal 0,5 ha. Aanleg Vergoeding op basis van werkelijke kosten voor arbeid, machines en materiaal Landbouw Natuur Grond Rietperceel heeft de hoofdfunctie/ bestemming natuur. Vergoeding voor de inzet van grond op basis van waardedaling. De vergoeding voor waardedalingkan alleen worden uitgekeerd voor nieuw aan te leggen elementen. In bijlage N is inzichtelijk gemaakt welke vergoeding voor de waardedaling maximaal toelaatbaar worden geacht. Onderhoud Rietperceel heeft de hoofdfunctie/bestemming natuur. Alle werkzaamheden die benodigd zijn voor het realiseren van de doelstelling worden dan ook vergoed (zie bijlagen E en F). Noodzakelijke werkzaamheden ter verwezenlijking van de doelstellingen: • Periodiek maaien van (een deel van) het perceel • Maaisel afvoeren Materialen Vergoeding voor materialen alleen voor zover benodigd bij aanleg en onderhoud. Voor wijze van vergoeden zie § 3.4. Cross compliance & GLMC Niet van toepassing Voorbeeld pakketten • Rietcultuur (SN 14) • Overjarig rietland (SN 26) • Rietlanden (Puntensysteem Midden Delfland) Vergoedingen: Voor het oogsten van riet kan 1442 euro per hectare worden vergoed in het kader van de Catalogus Groene en Blauwe Diensten en de Subsidieregeling Natuur en Landschap. ( 2009 ) Voor afvoer en transport wordt ruim 500 euro per hectare vergoed.

26

Bijlage 4: Topell Energy bouwt moderne biobrandstoffabriek in Duiven Subsidie provincie Gelderland stelt Topell Energy in staat om ook laagwaardige biomassareststromen om te zetten in hoogwaardige brandstof. Den Haag, 12 April 2010 Topell Energy BV, per 1 januari jl. ontstaan uit een fusie van Topell BV en Polow Energy Systems BV, heeft succesvol haar tweede financieringsronde afgesloten. De zittende aandeelhouders, waaronder RWE Innogy Venture Capital, hebben 7 miljoen euro geïnvesteerd. Topell Energy bouwt een moderne fabriek voor de productie van vaste biobrandstoffen in Duiven (Gelderland). De onderneming heeft een zeer innovatief en economisch efficiënt proces ontwikkeld voor de productie van hoogwaardige biobrandstoffen uit houtachtige reststromen. Topell Energy heeft een meerjarig contract gesloten met Essent N.V. voor afname van de biobrandstof. Essent N.V. gebruikt de biobrandstof voor de productie van elektriciteit. Topell Energy verwacht eind 2010 te starten met de productie van biobrandstoffen in Duiven. De fabriek levert 25 arbeidsplaatsen op. Het proces zoals door Topell Energy uitgevoerd zal worden in de nieuwe fabriek staat bekend als torrefactie. Torrefactie betreft de verhitting van biomassa. Door deze verhitting worden water en laagcalorische bestanddelen verwijderd, waardoor de verbrandingseigenschappen van biomassa verbeteren. Getorrificeerde biomassa kan op grotere schaal en tegen lagere kosten worden ingezet dan onbehandelde biomassa bij de duurzame productie van warmte en elektriciteit. Topell Energy BV heeft een subsidie van 1 miljoen euro ontvangen van de provincie Gelderland. De subsidie stelt Topell Energy in staat om haar nieuwe fabriek in Duiven ook geschikt te maken voor de verwerking van laagwaardige biomassastromen als grassen en maaisels tot een hoogwaardige en duurzame biobrandstof. Ewout Maaskant, algemeen directeur van Topell Energy legt uit: "Om de toename van CO2 in de atmosfeer te voorkomen is een duurzame energieproductie essentieel. Zonder biomassa is relevante duurzame energieproductie niet mogelijk. De biomassa moet in voldoende mate en tegen een zo laag mogelijke prijs beschikbaar komen. Torrefactie is een belangrijke stap om dat te bereiken. De subsidie van de provincie Gelderland stelt Topell Energy tevens in staat om additionele stromen van laagwaardige biomassa te verwerken tot een hoogwaardige biobrandstof." Crispin Leick, directeur van RWE Innogy Venture Capital voegt daaraan toe: "Torrefactie is een belangrijke stap om uit biomassa een door de markt erkende en geaccepteerde standaard-brandstof te maken. Een dergelijke brandstof kan vermindering van de uitstoot van CO2 bij de productie van elektriciteit aanmerkelijk versnellen. Topell Energy heeft de juiste technologie en het juiste team om torrefactie op industriële schaal te realiseren".

27

Topell Energy BV is gevestigd in Den Haag. Topell Energy is een van de leidende bedrijven in de wereld op het gebied van ontwikkeling van torrefactietechnologie. Haar eerste commerciële fabriek te Duiven (Gelderland) zal naar verwachting eind 2010 starten met de productie van getorrificeerde biomassa (www.topellenergy.com). RWE Innogy brengt expertise van de Duitse energieonderneming RWE op het gebied van duurzame energie en op het gebied van energieproductie samen. RWE Innogy investeert in de ontwikkeling en productie van duurzame energie, en heeft zeer ambitieuze groeiplannen voor duurzame energie in Europa. Ook investeert ze in nieuwe Europese technologieondernemingen met als doel deze technologieën op de markt te brengen, en te laten bijdragen aan een duurzame energievoorziening.

Bijlage 5: Persbericht: Kweek riet voor extra zakcentjes Riet kweken kan voor boeren een manier zijn om een aanvullend inkomen te verwerven. Dat kan het LEI al voorzichtig concluderen uit onderzoek naar het combineren van agrarische bedrijfsvoering en het behalen van natuurdoelen in de Krimpenerwaard. Het LEI onderzoekt momenteel het opzetten van een agrarisch natuurbedrijf in de EHS (ecologische hoofdstructuur) in de Krimpenerwaard. Dit doet het LEI samen met de agrarische natuurvereniging Weidehof Krimpenerwaard en met de gebiedsbeheerder, het Zuid-Hollands Landschap. Het gaat er hierbij om of melkveehouders op een andere manier inkomen kunnen verwerven wanneer zij steeds meer zogenaamde ‘natte natuur’ om hen heen krijgen en die ook zelf gaan beheren. Volgens de onderzoekers kunnen melkveehouders prima riet telen in de nattere delen van de veenweidegebieden. Dit riet kunnen zij verkopen door het te verwerken tot dakbedekking, of tot brandstof door het riet te vergisten of te verbranden. Projectleider Theo Vogelzang (LEI): ‘rietteelt zou prima passen in een bedrijfssysteem waarin droge en natte omstandigheden worden gecombineerd. Het lijkt op de manier van boeren zoals het vroeger was in de veenweiden: het vee dicht bij huis, de minder productieve gronden verder weg. En achterin het land de natte stukken waar dan riet geteeld wordt.’ Niet alleen de agrarische sector, maar ook de maatschappij heeft voordeel bij deze ontwikkeling. Zo kan riet kan een bron zijn van duurzame energie en de rietvelden kunnen ook worden gebruikt voor waterzuivering. Het LEI heeft recent onderzocht hoe rendabel het telen van riet kan zijn. Hierover schreef het LEI voor het Innovatienetwerk het rapport ‘De economie van het veenrietweidebedrijf - Een quickscan voor West-Nederland’. Vogelzang: ‘Er liggen hier zeker kansen voor de boeren en voor de maatschappij. De processen van vernatting vinden al plaats in de veenweiden. Maar het riet moet nog wel eerst gaan groeien, dus het zal nog wel even duren voordat de “boerenrietteelt” rendabel is. ’

28