Verspreidingsatlas van de zoogdieren in de provincie Utrecht

Verspreidingsatlas van de zoogdieren in de provincie Utrecht Werkatlas januari 2012

DENNIS WANSINK

ZOOGDIERATLAS UTRECHT IS EEN PROJECT VAN:

ZOOGDIERVERENIGING PROVINCIE UTRECHT HET UTRECHTS LANDSCHAP LANDSCHAP ERFGOED UTRECHT DASSENWERKGROEP AMERONGEN-LEERSUM DASSENPLATFORM NOORD-HOLLAND/UTRECHT VLEERMUISWERKGROEP UTRECHT

(Foto kaft: Een aardmuis in polder De Gagel. foto Dennis Wansink)

2 Zoogdierenatlas.nl, Provincie Utrecht

Werkatlas januari 2012

NAAST DE INZET VAN VELE VRIJWILLIGERS WAS ZOOGDIERATLAS.NL UTRECHT NIET MOGELIJK ZONDER DE FINANCIËLE BIJDRAGEN VAN:





INHOUDSOPGAVE 1

2

Inleiding.............................................................................................................................7 1.1

Introductie ..................................................................................................................7

1.2

Over de werkatlas ......................................................................................................7

1.3

Verdwenen soorten....................................................................................................8

1.4

Dankwoord.................................................................................................................9

Soortbesprekingen ..........................................................................................................10 Egel (Erinaceus europaeus) ..............................................................................................11 Bosspitsmuis (Sorex araneus / Sorex coronatus)...............................................................12 Dwergspitsmuis (Sorex minutus) ........................................................................................13 Waterspitsmuis (Neomys fodiens) ......................................................................................14 Huisspitsmuis (Crocidura russula) ......................................................................................15 Mol (Talpa europaea) .........................................................................................................16 Baardvleermuis (Myotis mystacinus / Myotis brandtii)........................................................17 Franjestaart (Myotis nattereri).............................................................................................18 Watervleermuis (Myotis daubentonii) .................................................................................19 Meervleermuis (Myotis dasycneme) ...................................................................................20 Gewone dwergvleermuis (Pipistrellus pipistrellus) .............................................................21 Ruige dwergvleermuis (Pipistrellus nathusii) ......................................................................22 Kleine dwergvleermuis (Pipistrellus pygmaeus) .................................................................23 Rosse vleermuis (Nyctalus noctula) ...................................................................................24 Bosvleermuis (Nyctalus leisleri)..........................................................................................25 Laatvlieger (Eptesicus serotinus)........................................................................................26 Tweekleurige vleermuis (Vespertilio murinus) ....................................................................27 Gewone grootoorvleermuis (Plecotus auritus)....................................................................28 Haas (Lepus europaeus) ....................................................................................................29 Konijn (Oryctolagus cuniculus) ...........................................................................................30 Eekhoorn (Sciurus vulgaris)................................................................................................31 Grijze eekhoorn (Sciurus carolinensis) ...............................................................................32 Japanse eekhoorn (Sciurus lis) ..........................................................................................33 Bever (Castor fiber) ............................................................................................................34 Rosse woelmuis (Myodes glareolus) ..................................................................................35 Woelrat (Arvicola amphibius)..............................................................................................36 Muskusrat (Ondrata zibethicus)..........................................................................................37 Veldmuis (Microtus arvalis).................................................................................................38 Aardmuis (Microtus agrestis) ..............................................................................................39 Noordse woelmuis (Microtus oeconomus)..........................................................................40 5

Zoogdierenatlas.nl, Provincie Utrecht


Dwergmuis (Micromys minutus) .........................................................................................41 Bosmuis (Apodemus sylvaticus).........................................................................................42 Bruine rat (Rattus norvegicus) ............................................................................................43 Zwarte rat (Rattus rattus)....................................................................................................44 Huismuis (Mus musculus)...................................................................................................45 Relmuis (Glis glis)...............................................................................................................46 Eikelmuis (Eliomys quercinus)............................................................................................47 Beverrat (Myocastor coypus).............................................................................................48 Vos (Vulpes vulpes)............................................................................................................49 Wasbeer (Procyon lotor).....................................................................................................50 Hermelijn (Mustela erminea)...............................................................................................51 Wezel (Mustela nivalis).......................................................................................................52 Amerikaanse nerts (Neovison vison) ..................................................................................53 Bunzing (Mustela putorius) .................................................................................................54 Fret (Mustela putorius furo) ................................................................................................55 Boommarter (Martes martes)..............................................................................................56 Steenmarter (Martes fiona).................................................................................................57 Das (Meles meles)..............................................................................................................58 Wild zwijn (Sus scrofa) .......................................................................................................59 Damhert (Dama dama) .......................................................................................................60 Edelhert (Cervus elaphus) ..................................................................................................61 Ree (Capreolus capreolus).................................................................................................62 Wallaby (Macropus rufogriseus) .........................................................................................63 3

Literatuur .........................................................................................................................64



1

Inleiding

1.1

Introductie

In 2008 startte de Zoogdiervereniging met Zoogdieratlas.nl. Doel van het project was om in drie jaar tijd een via internet toegankelijke atlas met verspreidingsgegevens van zoogdieren te maken. Op deze internetsite kunnen waarnemingen worden ingevoerd, die direct zichtbaar zijn op de kaarten. Na afloop van deze periode wil de Zoogdiervereniging met de verzamelde gegevens een Atlas van de Nederlandse zoogdieren maken, een boek in de serie Fauna van Nederland. Het actualiseren van de gegevensset voor de atlas vond plaats via provinciale atlasprojecten. Per provincie werd het verzamelen van bestaande en nieuwe waarnemingen gecoördineerd door een provinciaal coördinator. Daarnaast werd per provincie gestreefd naar het vergroten van het draagvlak voor zoogdierbescherming en zoogdieronderzoek. In elke provincie zijn partners gezocht, waaronder in ieder geval de provinciale overheid en het provinciale Landschap. Op 1 november 2009 ging het atlasproject in de provincie Utrecht van start. Het verzamelen van waarnemingen eindigde op 1 december 2011. Deze werkatlas geeft een overzicht van de resultaten tot dat moment. Hoewel het project Zoogdieratlas Utrecht nu is afgesloten kunnen waarnemingen van zoogdieren nog steeds worden doorgegeven via Telmee.nl en Waarneming.nl. Ook de website www.zoogdieratlas.nl blijft in de lucht. Kaarten per zoogdiersoort en per provincie blijven dus zichtbaar. Waarnemingen die na 31 december 2011 via de twee websites binnenkomen worden nog voor de landelijke Atlas van de Nederlandse zoogdieren gebruikt.

1.2

Over de werkatlas

De werkatlas beschrijft het resultaat van de werkinspanning tot 1 december 2011. De kaarten laten per kilometerhok (1 x 1 km) zien welke zoogdiersoorten zijn waargenomen in de periode 1 januari 2000 tot 1 december 2011. De waarnemingen zijn afkomstig uit diverse databanken, rapporten en notitieboekjes. Daarnaast hebben heel veel mensen waarnemingen via de websites www.waarneming.nl en www.telmee.nl doorgegeven. In totaal bevat de databank 71.400 records met zoogdierwaarnemingen uit de provincie Utrecht. De kaarten in deze werkatlas zijn gebaseerd op 45.137 records uit de periode 1 januari 2000 tot 1 december 2011. De databank bevat zelfs nog meer records, want waarnemingen die op een lager detailniveau dan kilometerhok zijn doorgegeven, zoals bijvoorbeeld op uurhokniveau (5x5 km), staan niet in de kaarten. Die gegevens hebben we niet opgenomen omdat ze voor de meeste doeleinden (ruimtelijke ordeningsvraagstukken en terreinbeheer) minder waardevol zijn. Bovendien zou het een completer beeld (op km-hok niveau) suggereren dan het geval is.

In de kaarten worden verschillende waarnemingsmethode onderscheiden, namelijk: 1) zichtwaarnemingen, vangsten en (dood)vondsten; 2) geluidwaarnemingen (= batdetector, maar ook blaffende herten, vossen etc.); 3) sporen (holen, prenten, uitwerpselen etc.); 4) resten in braakbal, keutel of maag; 5) overig (= waarnemingen waarvan de waarnemingsmethode onduidelijk is). Als een soort op verschillende manieren in een kilometerhok is waargenomen, is maar één van de waarnemingsmethoden weergegeven, gebaseerd op een prioriteitsindeling die overeenkomt met



bovenstaande nummers. Dus, een soort die in een kilometerhok is gezien en is gehoord wordt weergegeven als zichtwaarneming. Verder zijn bij soorten die een vaste verblijfplaats hebben, die jaren achtereen wordt gebruikt en in het veld makkelijk is te vinden, (bewonings)sporen niet met een apart symbool aangegeven. Bovendien is het belangrijk te beseffen dat nog niet alle waarnemingen zijn gecontroleerd (gevalideerd). Het kan dus gebeuren dat waarnemingen na controle afvallen. Die kans is het grootst bij waarnemingen van de categorie ‘overig’.

De meeste waarnemingen van zoogdieren zijn gelukstreffers. Alleen naar kleine zoogdieren (muizen en spitsmuizen) is op enkele plaatsen systematisch onderzoek uitgevoerd, namelijk met inloopvallen en het verzamelen van braakballen van uilen. Hierdoor kan ook met enige zekerheid worden gesteld dat als een soort hier niet is waargenomen, dat hij hier ook niet zit. In onderstaande kaart staan de locaties weergegeven waar vallen zijn uitgezet en braakballen zijn verzameld.

1.3

Verdwenen soorten

In deze werkatlas worden alle soorten behandeld die in 2000-2011 in Utrecht zijn waargenomen. Soorten die in de vorige eeuw in Utrecht voorkwamen, maar hier zijn verdwenen worden niet behandeld. Het gaat om:



-

Grote hoefijzerneus;

-

Ingekorven vleermuis;

-

Vale vleermuis;

-

Otter.

1.4

Dankwoord

Zonder de inzet van talloze enthousiaste zoogdierliefhebbers was het onmogelijk geweest Zoogdieratlas Utrecht uit te voeren. Mijn dank gaat uit naar allen die zich inzetten om dit project tot een succes te maken. Het voert te ver om ieders naam te noemen, maar ik wil in ieder geval Erika Loonen bedanken die veel rapporten heeft doorgespit op zoek naar oude waarnemingen van zoogdieren in de provincie. Ook de mensen die in 2011 hun nachtrust hebben opgeofferd om Utrecht met auto of fiets te doorkruisen op zoek naar vleermuizen ben ik veel dank verschuldigd. Deze actie heeft voor enkele vleermuissoorten veel nieuwe waarnemingen opgeleverd, waardoor het beeld van hun verspreiding een stuk beter is dan een jaar geleden. Ik weet dat er waarnemers zijn die heel veel waarnemingen via www.waarneming.nl of www.telmee.nl hebben doorgegeven, maar helaas is voor mij – vanwege de privacy regelgeving – niet zichtbaar wie dat zijn. Via deze weg hoop ik jullie toch te bereiken en voor jullie werk te danken.



2

Soortbesprekingen

Op de volgende pagina’s worden 55 zoogdiersoorten besproken, waaronder 8 exoten en 1 halfwilde soort (fret). Per soort wordt kort ingegaan op het landelijk voorkomen en vervolgens ingezoomd op het voorkomen in de provincie Utrecht. Daarbij wordt, voor zover mogelijk, aangegeven in hoeverre de kaart het volledige voorkomen van de soort in de provincie weergeeft. Als hulp daarbij staat in de kaart in hoeveel kilometerhokken de soort in de hele periode van 1850 tot heden is aangetroffen en in hoeveel kilometerhokken in de periode 2000 tot heden. Op basis hiervan kunnen in 2012 gerichte zoekacties of publiciteitsacties worden ondernomen om alsnog waarnemingen uit de witte gebieden te krijgen. Iedereen die wil kan hierbij helpen. En schroom niet om ook heel gewone soorten door te geven, want nu lijken sommige van hen in de provincie Utrecht erg zeldzaam te zijn.



Egel (Erinaceus europaeus) Landelijk voorkomen Egels komen overal in Nederland voor, in een grote verscheidenheid aan landschappen. Belangrijke voorwaarden zijn dat er voldoende voedsel (slakken, insecten, regenwormen) aanwezig is en plekken waar ze zich kunnen verstoppen. Egels houden bovendien een winterslaap en gedurende die tijd moeten ze ongestoord op een plek kunnen liggen waar de omstandigheden (temperatuur, vochtigheid) constant zijn. Egels hebben weinig natuurlijke vijanden. Alleen dassen zijn in staat egels het leven moeilijk te maken, waardoor in gebieden met dassen de dichtheid aan egels lager kan zijn dan in vergelijkbare gebieden zonder dassen.

Voorkomen in Utrecht Iedereen herkent de egel, zelfs als hij platgereden op straat ligt. Er zijn dan ook veel waarnemingen van deze soort binnengekomen, onder andere dankzij de extra aandacht die hij in 2009, het Jaar van de Egel, kreeg. Het merendeel zijn zichtwaarnemingen, waaronder ook de verkeersslachtoffers worden gerekend. Opvallend in het verspreidingskaartje is dat egels vooral in en rond steden en dorpen zijn waargenomen. Dat klopt waarschijnlijk niet met de werkelijkheid, want in het buitengebied zijn ook geschikte leefgebieden voor egels. Eigenlijk overal waar tuinen, erven, boomgaarden, houtsingels, bosjes of bosranden zijn kan hij voorkomen. Dus daar moet nog wat beter worden gezocht. Naar verwachting moet de verspreidingskaart uiteindelijk geheel met stippen zijn gevuld.



Bosspitsmuis (Sorex araneus / Sorex coronatus) Landelijk voorkomen In Nederland komen twee soorten bosspitsmuizen voor: de gewone bosspitsmuis (Sorex araneus) en de tweekleurige bosspitsmuis (S. coronatus). De soorten zijn uiterlijk moeilijk van elkaar te onderscheiden en werden tot het begin van de jaren zestig als één soort beschouwd. Aan de hand van kenmerken van de onderkaak (bijvoorbeeld aangetroffen in braakballen) is wel met zekerheid het onderscheid tussen beide soorten te maken. Beide soorten komen in ongeveer dezelfde biotopen voor. Ze hebben een voorkeur voor plaatsen met een goed ontwikkelde vegetatie, waardoor de bodem koel en vochtig blijft. De gewone bosspitsmuis heeft een voorkeur voor gebieden met een wat hogere grondwaterstand, terwijl de tweekleurige bosspitsmuis aan wat drogere omstandigheden is gebonden. De gewone bosspitsmuis is overal in Nederland aangetroffen, inclusief de Waddeneilanden. De tweekleurige lijkt vooralsnog in het westen van Nederland (inclusief de IJsselmeerpolders) zeer zeldzaam tot afwezig te zijn.

Voorkomen in Utrecht Van alle 355 waarnemingen van bosspitsmuizen in de provincie Utrecht in de periode 2000-2011 is van slechts 36 waarnemingen met enige zekerheid de soort vastgesteld. Hiervan waren vier met zekerheid tweekleurige bosspitsmuizen. Het betroffen vondsten in braakballen afkomstig van landgoed Oostbroek (De Bilt), Groot Heidestein (Zeist), ten oosten van Vianen en ten westen van Hoevelaken. Beide soorten zijn overal in de provincie te verwachten, waarbij op de zandgronden, zoals de Heuvelrug, de tweekleurige waarschijnlijk meer voorkomt dan de gewone bosspitsmuis.



Dwergspitsmuis (Sorex minutus) Landelijk voorkomen De dwergspitsmuis komt in dezelfde biotopen voor als de bosspitsmuizen. De dwergspitsmuis is wat beter aan vochtige omstandigheden aangepast en bereikt de hoogste dichtheden in moerassige gebieden, waar bosspitsmuizen meestal ontbreken. In het algemeen is hun dichtheid laag. Dwergspitsmuizen zijn overal in Nederland aangetroffen.

Voorkomen in Utrecht Het beeld van het voorkomen van dwergspitsmuizen (zie kaart) is verre van volledig. Tijdens inventarisaties met inloopvallen worden ze waarschijnlijk vaak gemist, omdat ze onder de vangdrempel door kunnen lopen. Vangen met vangbekers (pit falls) is effectiever. Bovendien is hun dichtheid meestal niet zo hoog, waardoor de vangkans laag is. Ook in braakballen worden ze niet zo vaak aangetroffen. Op 40 tot 45% van de locaties waar inloopvallen zijn uitgezet of braakballen zijn verzameld zijn dwergspitsmuizen aangetroffen. Als dit een maat is voor de kans om dwergspitsmuizen aan te treffen, dan moet er nog een grote inspanning worden geleverd om een goed beeld van het voorkomen van deze soort in Utrecht te krijgen.



Waterspitsmuis (Neomys fodiens) Landelijk voorkomen Waterspitsmuizen worden aangetroffen in en langs schoon, vrij snel stromend tot stilstaande wateren met een goed ontwikkelde watervegetatie en ruig begroeide, niet te steile oevers. Hun leefgebieden zijn langwerpig en lopen parallel aan oevers. Als een van de weinigen landzoogdieren is hij in staat prooien onder water te vangen, zoals insecten, kreeftjes, kleine kikkers en af en toe een visje. Op het land vangt hij regenwormen en slakken. Waterspitsmuizen komen in heel Nederland voor, mits het water schoon is en de vegetatie niet jaarlijks tijdens het schonen van watergangen wordt verwijderd.

Voorkomen in Utrecht Het verspreidingsbeeld is waarschijnlijk verre van compleet. Van eind vorige eeuw zijn met name van het oosten van de provincie, de omgeving van Vianen en Nieuwegein en ten noorden van Vinkeveen waarnemingen van waterspitsmuizen bekend. Het zou goed zijn te controleren of ze hier nog steeds voorkomen. Ook andere gebieden met schoon water zijn interessant om te inventariseren. De waterkwaliteit is de laatste decennia sterk verbeterd, waardoor waterspitsmuizen tegenwoordig op meer plaatsen te verwachten zijn. Nieuwe gebieden vinden ze relatief snel, mits die binnen een straal van 1 km van reeds bezette gebieden liggen. Zoek vooral in gebieden waar kwel optreedt, zoals rond de Heuvelrug. Ook de zuidwesthoek van de provincie is een bezoek waard. In Zuid-Holland zijn in deze omgeving op verschillende plaatsen waterspitsmuizen gevonden, zoals langs de Reeuwijkse Plassen en de Lek.



Huisspitsmuis (Crocidura russula) Landelijk voorkomen De huisspitsmuis heeft zijn areaal in de loop van de 20e eeuw naar het noorden en het westen van Nederland uitgebreid. Ook binnen het oude areaal, waaronder ook Utrecht valt, komt de huisspitsmuis op meer plaatsen voor dan een eeuw geleden. Waarschijnlijk is dit een gevolg van de toegenomen verstedelijking van het platteland, de verlaging van het grondwaterpeil en de aanleg van zandlichamen voor autowegen. Inmiddels wordt de soort bijna overal in Nederland aangetroffen waar het niet te vochtig is, met uitzondering van dichte en uitgestrekte bossen.

Voorkomen in Utrecht Globaal lijkt het voorkomen van de huisspitsmuis in Utrecht overeen te komen met het landelijke beeld: in droge gebieden, in de buurt van menselijke bebouwing en niet in de bossen op de Heuvelrug. Het verspreidingsbeeld wordt echter grotendeels door de vindplaatsen van braakballen bepaald. En dan vooral braakballen van kerkuilen, omdat de andere uilensoorten (huis)spitsmuizen mijden. Om een goed beeld van het voorkomen in de provincie te krijgen moeten op geschikte locaties vallen worden uitgezet. Ook het verzamelen van prooien aangedragen door huiskatten helpt om het voorkomen van deze soort in kaart te brengen. De waarnemingen van huisspitsmuizen in de steden zijn vooral aan huiskatten te danken.



Mol (Talpa europaea) Landelijk voorkomen De mol komt overal voor in Nederland waar de grond geschikt is om in te graven (dus niet te zandig, te vochtig of te stenig) en waar zich voldoende regenwormen in bevinden (dus niet te zure grond). Hij komt vooral voor in loofbossen en graslanden. Er worden zowel oppervlakkige gangen (de jaaggangen of mollenritten) als dieper gelegen gangen gegraven, tot een diepte van 120 cm. Onder de grond heeft de mol geen natuurlijke vijanden, alleen zijn eigen soortgenoten. Boven de grond wordt de mol bejaagd door onder andere uilen, buizerd, reigers, ooievaar, wezel, hermelijn en vos. Andere doodsoorzaken zijn: honger, droogte, verdrinking door overstromingen en uiteraard het wegverkeer. Veehouders en gazoneigenaren zijn niet gecharmeerd van de gaten, gangen en molshopen op hun grasvelden. Vandaar dat het dier lokaal door mensen wordt bestreden.

Voorkomen in Utrecht In principe kunnen mollen overal in Utrecht voorkomen, met uitzondering van grote waterplassen en compleet geasfalteerde of bestrate terreinen. Dat blijkt ook uit de kaart. Toch zijn er nog een paar lege gebieden in het veenweidegebied en de Gelderse vallei. Mogelijk omdat het wegennetwerk daar niet zo dicht is, want veel waarnemingen zijn duidelijk vanuit de auto of vanaf de fiets verricht. De waarnemingen van sporen (zie de kaart) hebben uiteraard betrekking op molshopen. Veel van de zichtwaarnemingen waarschijnlijk ook. De molshopen zijn vaak het enige dat van mollen te zien is. Dat maakt het wel makkelijk om de aanwezigheid van mollen in de witte gebieden te controleren. Een paar keer met auto of fiets rondrijden en op molshopen letten.



Baardvleermuis (Myotis mystacinus / Myotis brandtii) Landelijk voorkomen In Nederland komen twee nauw verwante baardvleermuissoorten voor: de baardvleermuis (Myotis mystacinus) en de Brandt’s vleermuis (M. brandtii). In het verleden (tot in de 70-er jaren van de vorige eeuw) werd aangenomen dat alleen de baardvleermuis in Nederland voorkwam. Inmiddels is bekend dat de Brandt’s vleermuis hier ook rondvliegt. Het aantal bevestigde waarnemingen van Brandt’s vleermuizen is echter laag en beperkt zich bijna uitsluitend tot het oosten en zuidoosten van het land. Ook de baardvleermuis is een zeldzame verschijning, maar kan overal in Nederland worden aangetroffen. Beide soorten zijn in meer of mindere mate aan bos gebonden. De baardvleermuis heeft een voorkeur voor halfopen en besloten landschappen, de Brandt’s vleermuis is een echte bosbewoner. De zomerverblijven van baardvleermuizen zijn vooral in gebouwen aangetroffen, die van Brandt’s vleermuizen vooral in bomen achter schors en in scheuren. Beide overwinteren in ondergrondse ruimten.

Voorkomen in Utrecht In 2001 zijn op twee plaatsen bevestigde waarnemingen van Brandt’s vleermuizen gedaan, beide ten noorden van Breukelen. Mogelijk dat op de andere locaties in onderstaande kaart ook Brandt’s vleermuizen zitten, want van slechts 52 waarnemingen (totaal: 443) is met zekerheid bekend dat het baardvleermuizen betrof. Vooral de bossen op de Heuvelrug lonen de moeite om beter op Brandt’s vleermuizen te letten. Helaas zijn beide soorten op geluid (batdetector) zeer moeilijk te onderscheiden. De kaart lijkt in ieder geval het verspreidingsgebied van baardvleermuizen goed weer te geven: vooral in bosrijke gebieden en landgoederen. Uit het verleden zijn van wat meer plaatsen in het oosten van de provincie waarnemingen bekend.



Franjestaart (Myotis nattereri) Landelijk voorkomen In Nederland ligt het zwaartepunt van de verspreiding van de franjestaart in het midden en het oosten van het land. De soort is daar vooral gebonden aan bosrijke landschappen. De franjestaart is qua determinatie een lastige soort. Zekere determinaties worden geleverd middels opnames van batdetector met time-expansion, via zichtwaarnemingen bij netvangsten of in winterverblijven. Het is een van de vleermuissoorten waarvan de aantallen in de winterverblijven sinds het begin van deze eeuw sterk vooruitgaat.

Voorkomen in Utrecht Omdat het moeilijk is franjestaarten op hun roep te inventariseren zijn bijna alle waarnemingen in de provincie tijdens de wintertellingen verricht. Hierdoor wordt het verspreidingsbeeld sterk door de ligging en de bereikbaarheid van de winterverblijven bepaald. Waar in de provincie de dieren ’s zomer zijn is zo goed als onbekend. Uit de periode 1986-1993 zijn wel zomerwaarnemingen van franjestaarten bekend uit de omgeving Mijdrecht-Vinkeveen en Woerden, waaronder kolonies (Limpens et al., 1997). Het loont dus de moeite om ook in minder bosrijke gebieden te zoeken. Franjestaarten gebruiken ’s zomers onder andere vleermuiskasten. Ophangen van deze kasten in deze, maar natuurlijk ook de bosrijke gebieden helpt om het verspreidingsbeeld meer compleet te krijgen. Ook het controleren van spleten in bruggen kan tot vondsten van franjestaarten leiden.



Watervleermuis (Myotis daubentonii) Landelijk voorkomen In de zomer verblijven watervleermuizen voornamelijk in boomholten, maar soms ook in nestkasten, vleermuiskasten en zelfs in pijlers van bruggen. De dieren overwinteren in ondergrondse ruimten. Watervleermuizen jagen laag boven onbegroeide vennen, vijvers, beken en vaarten, minder vaak boven grote wateren als meren en kanalen. Soms foerageren ze ook in (vochtige) bossen, parken of boomgaarden. In Nederland komt de soort algemeen voor. Het voorkomen is vooral gekoppeld aan de aanwezigheid van oude, holle bomen. Hij is schaarser in open landschappen en ontbreekt op de Waddeneilanden.

Voorkomen in Utrecht Er zijn veel waarnemingen van watervleermuizen in de provincie Utrecht, maar de meeste zijn gedaan tijdens de wintertellingen in ondergrondse verblijven. Toch zijn er ook veel batdetectorwaarnemingen uit het zomerhalfjaar, waardoor het verspreidingsbeeld iets completer is. Vergelijking met oudere gegevens (1986-1993) maakt echter duidelijk dat er nog witte gebieden zijn. Zo ontbreken waarnemingen uit de driehoek Leusden-Maarn-Renswoude. Ook nu is het landschap daar nog geschikt voor watervleermuizen. Ook uit het westen van Utrecht en de Eemvallei ontbreken waarnemingen. In tegenstelling tot de franjestaart is de watervleermuis met de batdetector goed te herkennen. Gericht zoeken in waterrijke gebieden met oude bomen moet aantonen of watervleermuizen in de witte gebieden zitten. Kijk ook in holten en spleten in bruggen en duikers. Ook het ophangen van vleermuiskasten is een bruikbaar hulpmiddel om de zomerverspreiding in kaart te brengen.



Meervleermuis (Myotis dasycneme) Landelijk voorkomen Het jachtgebied van de meervleermuis bestaat uit open water, zoals kanalen, vaarten, plassen en meren. Zomerverblijfplaatsen bevinden zich in gebouwen (in spouwmuren, onder dakpannen en op kerkzolders) en soms in vleermuiskasten en holle bomen. De soort overwintert vooral in groeves en grotten in Limburg en Duitsland en in enkele bunkers aan de Zuidhollandse kust en in Gelderland.

Voorkomen in Utrecht Het voorkomen van meervleermuizen is duidelijk gerelateerd aan de natte gebieden met grote en veel open wateren in het westen/noord-westen van Utrecht. Bijna alle waarnemingen betreffen zomerwaarnemingen. Uit een vergelijking met oude waarnemingen blijkt echter dat het verspreidingsbeeld nog niet compleet is. Toentertijd zijn meervleermuizen ook in de Eemvallei, langs de randmeren, het zuidwesten van Utrecht, langs de Nederrijn en de Lek en zelfs boven groter wateren aan de randen van de Heuvelrug waargenomen. Dit zijn gebieden waar ze ook nu nog kunnen zitten en waar aanvullend onderzoek nodig is. Gelukkig zijn meervleermuizen met de batdetector relatief makkelijk te herkennen. Ook is het verstandig om in deze gebieden meldingen van grote vleermuiskolonies in huizen te controleren. Mogelijk zijn het niet de gebruikelijke dwergvleermuizen, maar meervleermuizen.



Gewone dwergvleermuis (Pipistrellus pipistrellus) Landelijk voorkomen De gewone dwergvleermuis is de meest algemene vleermuissoort van Nederland. De soort kan in een grote verscheidenheid aan landschappen jagend worden aangetroffen, maar mijdt open terrein. Zomerverblijfplaatsen bevinden zich vrijwel altijd in gebouwen, meestal in nauwe ruimten als spouwmuren, achter gevelbetimmering of onder dakpannen. Soms in bomen, achter schors en in vleermuiskasten. Winterslaapplaatsen bevinden zich vaak in spouwmuren, maar ook in (kasteel)kelders en in spleten tussen stenen in kerken.

Voorkomen in Utrecht Met 11.636 records is de gewone dwergvleermuis de meest waargenomen zoogdiersoort in de provincie Utrecht, sinds waarnemingen van zoogdieren worden bijgehouden. Qua verspreiding neemt hij de tweede plaats in, na de haas, met 981 bezette kilometerhokken (bijna 70% van alle kilometerhokken in de provincie). In de periode 2000-2011 is de gewone dwergvleermuis in 733 kilometerhokken aangetroffen (52%). Er zijn dus nog gebieden waar de soort waarschijnlijk wel voorkomt, maar nog niet is gesignaleerd. Dat zijn in ieder geval de stedelijke gebieden (roze in de kaart), maar ook halfopen gebieden met een afwisseling van bosjes, hagen, houtwallen en verspreid staande huizen, zoals in de driehoek Leusden-Maarn-Renswoude. Een extra inventarisatie-inspanning zal waarschijnlijk tot een bijna geheel gevulde kaart leiden, met uitzondering van grote open gebieden in het (zuid)westen en de dichte bossen op de Heuvelrug.



Ruige dwergvleermuis (Pipistrellus nathusii) Landelijk voorkomen De ruige dwergvleermuis vind je vooral in bos- en waterrijke gebieden. Daar jaagt hij boven water, maar ook in het bos en bij lantaarnpalen. Overdag verblijft hij in bomen en vleermuiskasten. Ook in huizen wordt hij aangetroffen. In Nederland komt de ruige dwergvleermuis minder algemeen voor dan de gewone dwergvleermuis. In het oosten en zuiden minder dan in de andere delen van het land. In nazomer en najaar komen grote groepen ruige dwergvleermuizen, met name vrouwtjes, vanuit het oosten naar ons land. Tijdens deze seizoensmigratie worden afstanden van honderden tot 2.000 kilometers afgelegd. Langs de trekroute paren ze en brengen ze de winter door waarna ze weer terugvliegen naar het oosten om hun jongen te werpen en groot te brengen.

Voorkomen in Utrecht Ruige dwergvleermuizen zijn met de batdetector goed te inventariseren. Dat blijkt ook uit de kaart. In de meeste kilometerhokken zijn ruige dwergvleermuizen met de batdetector waargenomen. Veel waarnemingen zijn gedaan tijdens de zogenaamde monstertochten in 2011, waarbij met auto of fiets langzaam een bepaalde route werd afgelegd. Zo zijn tijdens één zo’n tocht in het zuidwesten van Utrecht 691 dieren gehoord. Door dit soort tochten ook elders in Utrecht uit te voeren wordt het verspreidingsbeeld completer, want uit oude waarnemingen is bekend dat ruige dwergvleermuizen op meer plaatsen voorkomen dan de kaart suggereert. Met name de oostelijke helft van de provincie is nu erg leeg, wat zeker niet juist is.



Kleine dwergvleermuis (Pipistrellus pygmaeus) Landelijk voorkomen De kleine dwergvleermuis is een in Nederland zeer zeldzaam voorkomende soort. De eerste zekere waarneming werd gedaan in 2007 bij Leersum, naderhand gevolgd door een handvol waarnemingen verspreid over heel Nederland. De kleine dwergvleermuis is een soort van waterrijke gebieden in een grote diversiteit van landschappen. Zowel in bos als in steden is hij waargenomen. Overdag verblijft hij in gebouwen, maar ook in boomholten en in vleermuiskasten. De winterslaap brengt hij waarschijnlijk door in boomholten.

Voorkomen in Utrecht De allereerste bevestigde waarneming van kleine dwergvleermuizen in Nederland vond plaats in 2007 in Utrecht, net ten westen van Leersum. Nadien zijn ze hier elk jaar gehoord. In 2010 is ook een bevestigde waarneming in Oud-Zuilen gedaan. Het is goed mogelijk dat kleine dwergvleermuizen op meer plaatsen in de provincie voorkomen. Hij wordt makkelijk met de gewone dwergvleermuis verward. Uiterlijk verschilt hij niet veel van de gewone dwergvleermuis en ook zijn roep lijkt veel op deze soort. In het veld is zekerheid alleen te verkrijgen door de roep met een batdetector op te nemen en het geluid met speciale programmatuur te analyseren. Om een beter beeld van het voorkomen van deze soort te krijgen moeten eigenlijk van alle dwergvleermuizen die een opvallend hoogfrequente roep hebben (met geluidspulsen rond de 55 kHz) geluidsopnamen worden gemaakt.



Rosse vleermuis (Nyctalus noctula) Landelijk voorkomen De rosse vleermuis wordt in elke provincie in Nederland aangetroffen. Aangezien de soort voor zijn verblijfplaatsen aan terreinen met een voldoende aanbod aan holle bomen is gebonden, ontbreken verblijfplaatsen in open gebieden. Daarentegen jaagt hij wel boven open en bij voorkeur natte terreinen. Daarvoor legt hij vaak, hoog vliegend, vele kilometers af tussen slaap- en foerageerplaats. Kraamverblijfplaatsen bevinden zich bijna altijd in bomen en kunnen vrij gemakkelijk worden ontdekt doordat de dieren vlak voor het uitvliegen met het blote oor hoorbare sociale geluiden maken. Ook tijdens de vlucht en de jacht is de rosse vleermuis met een batdetector relatief makkelijk te herkennen.

Voorkomen in Utrecht Door zijn binding met bossen met holle bomen komt de rosse vleermuis niet overal in Utrecht voor. De kaart geeft de verspreiding waarschijnlijk goed weer. Alleen in het zuiden en zuidoosten komt hij waarschijnlijk ruimer verspreid voor dan de kaart suggereert. In de periode 1986-1993 zijn uit die omgeving waarnemingen van meer kilometerhokken bekend (Limpens et al., 1997) dan nu op de kaart staan. In zomer en najaar rond zonsondergang door bossen met holle bomen lopen zal waarschijnlijk nieuwe verblijfplaatsen (kolonies en paarplaatsen) opleveren.



Bosvleermuis (Nyctalus leisleri) Landelijk voorkomen De bosvleermuis is in Nederland een uiterst zeldzame verschijning. Waarnemingen beperken zich bijna allemaal tot het oosten van Nederland. De eerste bevestigde waarneming stamt uit 1955. Pas in 1981 is met zekerheid vastgesteld dat de soort zich in Nederland voortplant. Bosvleermuizen worden, zoals de naam al aangeeft, voornamelijk in bosachtige gebieden aangetroffen. Structuurrijke loofbossen hebben zijn voorkeur. Hier jaagt hij op open plaatsen in het bos, langs bosranden, boven water en boven graslanden. Ook wordt hij jagend bij lantaarnpalen gezien. Verblijfplaatsen bevinden zich doorgaans in holle bomen, maar soms ook in gebouwen. Vleermuiskasten worden ook gebruikt.

Voorkomen in Utrecht In 2010 is een bosvleermuis in de omgeving van Wayen gehoord. Eind vorige eeuw (in 1989) ook één tussen De Bilt en Zeist. Misschien dat bosvleermuizen op meer plaatsen in Utrecht voorkomen, maar of sprake is van vaste verblijfplaatsen valt te betwijfelen. Utrecht ligt aan de rand van diens verspreidingsgebied. Intensief onderzoek (o.a. met mistnetten en zenders) hebben in Overijssel veel nieuwe waarnemingen opgeleverd, waaronder kraamkolonies. Het is mogelijk dat de soort zijn areaal uitbreidt. Bijvoorbeeld omdat de Nederlandse bossen door het meer natuurlijker beheer structuurrijker worden. Het is dus een soort om in de gaten te houden en om de geluiden van roepende rosse vleermuizen op te nemen en te controleren op kenmerken van bosvleermuizen.



Laatvlieger (Eptesicus serotinus) Landelijk voorkomen De laatvlieger is in Nederland een uitgesproken bewoner van gebouwen en houdt zich vaak op achter gevelbetimmering, in spouwmuren en op zolders van een breed scala van gebouwen, waaronder rijtjeshuizen, flats, landhuizen, boerderijen en kerken. Solitaire dieren zitten soms in bomen en vleermuiskasten. Spaarzame winterwaarnemingen wijzen erop dat deze soort in spouwmuren en op zolders overwintert. In Nederland heeft deze soort, na de gewone dwergvleermuis, de grootste verspreiding. Hij wordt overwegend in kleinschalig tot halfopen cultuurlandschap waargenomen.

Voorkomen in Utrecht De laatvlieger wordt overal in de provincie verwacht. De kaart geeft daarom zeer waarschijnlijk nog niet het juiste verspreidingsbeeld weer. Een vergelijking met het aantal kilometerhokken waar hij de afgelopen eeuw is waargenomen laat zien dat hij in ieder geval in nog zo’n 200 kilometerhokken kan zitten, waar hij in de periode 2000-2011 niet is gezien of gehoord. Het controleren van meldingen van vleermuizen in huizen (doorgegeven via www.vleermuis.net) en het uitvoeren van monstertochten biedt de meeste kans op het vullen van de witte gebieden. De roep van laatvliegers is met de batdetector relatief makkelijk te herkennen.



Tweekleurige vleermuis (Vespertilio murinus) Landelijk voorkomen De tweekleurige vleermuis is in Nederland een zeldzaam voorkomende vleermuis. De eerste waarneming stamt uit 1977. Qua determinatie is het een lastige soort omdat de sonargeluiden makkelijk verward kunnen worden met die van soorten als laatvlieger en rosse vleermuis. Alleen middels het maken van opnames (time expansion) kan worden onderzocht of het daadwerkelijk om tweekleurige vleermuizen gaat. De tweekleurige vleermuis is een bewoner van open gebieden. Jaagt veel boven water, maar ook in cultuurlandschap en stedelijk gebied. Verblijfplaatsen bevinden zich in gebouwen.

Voorkomen in Utrecht In Utrecht werd in 1998 de eerste kraamkolonie van tweekleurige vleermuizen in Nederland gevonden. Sindsdien hebben zich hier elk jaar dieren voortgeplant. Op enkele andere plaatsen in de provincie zijn ook waarnemingen gedaan, maar de soort blijft een zeldzame verschijning. Mogelijk zitten en vliegen op meer plekken tweekleurige vleermuizen. Bekend is dat de dieren in voor- en najaar over grote afstanden trekken, tot meer dan 1.000 km. In Nederland worden ze dan vaak in en aan hoge gebouwen aangetroffen. In oktober en november met een batdetector door de stad lopen leidt misschien tot meer waarnemingen. Ook is het belangrijk meldingen van vleermuizen in huizen, die via de website www.vleermuis.net binnenkomen, te controleren. Zeker in de omgeving van de bekende kraamkolonie in Maarssen.



Gewone grootoorvleermuis (Plecotus auritus) Landelijk voorkomen De gewone grootoorvleermuis is een vrij algemene vleermuissoort in Nederland. Vooral in de half open landschappen en bossen kan de grootoorvleermuis, die jaagt op grote nachtvlinders, goed uit de voeten. Met een vleermuisdetector is de soort lastig te inventariseren vanwege de zachte sonar. Kerkzolderonderzoek is voor deze soort daarentegen een goed bruikbare methode. Ook wordt hij vaak in vleermuiskasten aangetroffen en het is meestal de eerste soort die in nieuw aangelegde winterverblijven wordt gevonden.

Voorkomen in Utrecht Waarnemingen van gewone grootoorvleermuizen concentreren zich op de Utrechtse Heuvelrug en rond stedelijke gebieden. In het open veenweidegebied is hij, zoals te verwachten, zeldzaam. Toch is het verspreidingsbeeld waarschijnlijk verre van compleet. Opvallend is namelijk dat als ergens een nieuw winterverblijf is aangelegd of vleermuiskasten zijn opgehangen, gewone grootoorvleermuizen een van de eerste zijn die het nieuwe object bezetten. De actieradius van grootoorvleermuizen is niet groot, dus dit betekent dat ze al in de buurt aanwezig waren. Door beter te luisteren in de buurt van bomen, of door vleermuiskasten op te hangen is het verspreidingsbeeld waarschijnlijk wel compleet te krijgen. Vooral in de oostelijke helft van de provincie moet de soort veel algemener voorkomen dan de kaart suggereert.



Haas (Lepus europaeus) Landelijk voorkomen De haas is van oorsprong een steppebewoner en komt in ons land algemeen voor dankzij de ruimte die is ontstaan door de uitbreiding van de landbouw. Hazen zijn daarmee echte cultuurvolgers en voelen zich vooral thuis in open cultuurlandschappen, maar worden ook aangetroffen in meer natuurlijke landschappen. In stedelijk gebied en in dichte (naald)bossen zijn hazen schaars. Ook zeer open, grootschalige akkergebieden behoren niet tot zijn favoriete biotoop. Een blik op de landelijke verspreidingskaart laat zien dat hazen in heel Nederland vrijwel vlakdekkend voorkomen.

Voorkomen in Utrecht Ook in Utrecht is de haas bijna overal waargenomen. Met 966 kilometerhokken met waarnemingen (68,6% van alle kilometerhokken in de provincie) is de haas het meest ruim verspreid van alle zoogdiersoorten in de provincie. Alleen in stedelijk gebied, in grote wateren en in de bossen ontbreekt de soort. Op een paar witte vlekken na is het verspreidingsbeeld compleet. Zoals uit de kaart blijkt is het een soort die vooral op het zicht wordt geïnventariseerd. Sporen van hazen (keutels en prenten) worden zelden gevonden of niet als zodanig herkend.



Konijn (Oryctolagus cuniculus) Landelijk voorkomen Konijnen leven in holen en hebben daarom een voorkeur voor zandige bodems waarin het makkelijk graven is. Ze prefereren halfopen landschappen voornamelijk in grasland en open bosachtig gebied en mijden vochtige terreinen zoals moeras, veen of zware kleigronden. In Nederland komt het konijn wijd verspreid voor, ook dicht bij menselijke bewoning. Regelmatig worden ook tamme konijnen met een variëteit aan kleurpatronen in het wild waargenomen. Vaak handhaven zij zich goed en kunnen lokaal levensvatbare populaties vormen, zoals op enkele plaatsen langs de Nederlandse kust.

Voorkomen in Utrecht De kaart geeft het voorkomen in de provincie zeer waarschijnlijk goed weer. Weinig locaties met waarnemingen in het westen past bij de voorkeur van konijnen voor droge zandige biotopen. In dit deel van Utrecht verwacht je konijnen vooral in en aan de randen van stedelijke gebieden en in de zandlichamen van (spoor)wegen. In het oosten en in het zuiden kunnen nog een paar plekken gevuld raken.



Eekhoorn (Sciurus vulgaris) Landelijk voorkomen Eekhoorns komen voor in loof-, naald- of gemengd bos maar ook in tuinen, parken en houtwallen in de buurt van bos. Hun voorkeur gaat uit naar ouder bos (naaldbomen ouder dan 20 jaar en loofbomen ouder dan 40-80 jaar), omdat daar meer voedsel en nestgelegenheid is. Tussen 1960 en 1970 brak een virusziekte uit waardoor de eekhoorn in het hele land zeldzaam werd. Na 1970 heeft herstel plaatsgevonden. Nu komt de eekhoorn weer in grote delen van Nederland voor: vooral in Drenthe, Overijssel, Utrecht, Gelderland, Noord-Brabant en Limburg. Ook in de duinen van Noord- en ZuidHolland komen eekhoorns voor.

Voorkomen in Utrecht Zoals te verwachten zijn eekhoorns voornamelijk op de Heuvelrug, in stadsparken en enkele landgoederen gezien. Op enkele plaatsen zijn alleen sporen (afgeknaagde dennenappels en/of nesten) gevonden. Vergelijking met alle kilometerhokken waar eekhoorns sinds 1900 zijn waargenomen levert een verschil van 41 kilometerhokken op. Hokken waar in het verleden eekhoorns zijn gezien en in de periode 2000-2011 niet liggen met name in het gebied tussen Odijk, Wijk bij Duurstede en Leersum.



Grijze eekhoorn (Sciurus carolinensis) Landelijk voorkomen De grijze eekhoorn heeft wat uiterlijk betreft veel weg van de rode eekhoorn: een middelgrote eekhoorn, met pluimstaart, maar zoals de naam al zegt is het dier grijs. Het dier wordt in Nederland als huisdier gehouden. In de periode 1990-2008 werden tien betrouwbare waarnemingen van de soort in het wild gedaan (Dijkstra & Dekker 2008). Grijze eekhoorns komen in dezelfde leefgebieden voor als de rode eekhoorns. Omdat ze zoveel op elkaar lijken bestaat er gevaar voor concurrentie. In Engeland heeft dit al geleid tot het lokaal verdwijnen van rode eekhoorns.

Voorkomen in Utrecht Utrecht is een van de provincies waar grijze eekhoorns zijn waargenomen. Voorlopig op twee locaties. Hopelijk blijft het hierbij. Waarschijnlijk wordt de het houden van grijze eekhoorns verboden, maar het blijft voorlopig een soort om in de gaten te houden.



Japanse eekhoorn (Sciurus lis) Landelijk voorkomen De Japanse eekhoorn is een exoot die waarschijnlijk nauw verwant is aan de rode eekhoorn. Waarschijnlijk is het een eilandvorm van de rode eekhoorn en daarom wordt vermoed dat hij qua klimaat, dieet en habitats vergelijkbare mogelijkheden en behoeften heeft als de rode eekhoorn. Hij wordt in verhouding met andere exotische eekhoorns veel binnen Nederland verhandeld en gehouden, maar is gelukkig nog maar op twee locaties in Nederland in het wild waargenomen.

Voorkomen in Utrecht Een van die locaties bevond zich in de provincie Utrecht. Het betrof 10 losgelaten Japanse eekhoorn in de woonwijk Vathorst in Amersfoort (op 31 mei 2008). Motief was het vervangen van de uit de wijk verdwenen rode eekhoorn. Na protesten van onder andere de Zoogdiervereniging, heeft de initiatiefnemer van deze illegale uitzetactie de losgelaten dieren moeten terugvangen. Tegen de uitzetter is proces-verbaal opgemaakt. Hopelijk blijft het bij deze eenmalige waarneming. Van Japanse eekhoorns bestaan echter verschillende kleurvariëteiten en deze lijken soms veel op de inheemse rode eekhoorn. Het is niet ondenkbaar dat een enkele waarneming van rode eekhoorns eigenlijk Japanse eekhoorns betrof.



Bever (Castor fiber) Landelijk voorkomen Nadat de laatste in Nederland in het wild levende bever bij Zalk (langs de IJssel) in 1826 was doodgeslagen, duurde het 160 jaar voordat er weer bevers in Nederland rondzwommen. In 1988 werden de eerste bevers in de Biesbosch uitgezet, gevolgd door andere gebieden als de Gelderse Poort en de Maasvallei in Limburg. In Flevoland wisten bevers te ontsnappen uit het Flevopark en in die provincie een stevige populatie op te bouwen. In 2008 werden bevers in het dal van de Hunze (Drenthe) uitgezet. In alle uitzetgebieden groeit de beverpopulatie gestaag en ook daar buiten worden steeds vaker bevers gezien. In 2010 werd de populatie op circa 525 bevers geschat. Bevers komen voor in het overgangsgebied tussen land en water zoals moerassen, langs beken, rivieren en meren. De aanwezigheid van bossen op de oevers is een vereiste. Er is geen voorkeur voor stromend of stilstaand water, maar een waterdiepte van minimaal 50 cm is een vereiste.

Voorkomen in Utrecht In Utrecht werden de eerste bevers in 1996 gezien, bij Rhenen. Daar hebben ze zich inmiddels ook gevestigd. Sindsdien neemt het aantal waarnemingen toe. In 2010 15 en in 2011 11 waarnemingen. Het merendeel betreft zwervende exemplaren, maar houdt ze in de gaten, want vestiging kan soms op vreemde plaatsen gebeuren, zoals in 2011 in het centrum van Gouda.



Rosse woelmuis (Myodes glareolus) Landelijk voorkomen De rosse woelmuis heeft een voorkeur voor loof- en gemengd bos met een dichte struik- en of kruidlaag, maar hij komt ook voor in jonge aanplant en in naaldbos. Daarnaast komt hij voor in houtwallen, heggen, bosranden en parken. Ze wagen zich zelden in open gebieden zonder beschutting. In Nederland komt de rosse woelmuis in grote delen van het land algemeen voor. Op de Waddeneilanden (uitgezonderd Terschelling) en de Zeeuwse eilanden ontbreekt de rosse woelmuis. In het noorden van Groningen en Friesland, Flevoland en grote open (polder)gebieden komt de rosse woelmuis sporadisch voor.

Voorkomen in Utrecht Zoals met veel (woel)muizen is het moeilijk om een goed beeld te krijgen van de verspreiding van de rosse woelmuis. Inventariseren met inloopvallen is erg arbeidsintensief, waardoor maar kleine gebieden kunnen worden onderzocht. Het alternatief, braakballen, levert alleen informatie van de plekken waar uilen zitten. De kaart geeft daarom een zeer fragmentarisch beeld over het voorkomen van rosse woelmuizen in Utrecht. Meer veldwerk is nodig om hier verandering in te brengen. Rosse woelmuizen hebben wat dat betreft een voordeel ten opzichte van andere muizensoorten. Ze zijn niet schuw en kunnen vaak – met name als er veel noten zijn – overdag worden gezien als ze in de strooisellaag rondscharrelen. Dus goed opletten tijdens het wandelen in bos of park en de waarnemingen via www.waarneming.nl of www.telmee.nl doorgeven.



Woelrat (Arvicola amphibius) Landelijk voorkomen De woelrat komt met name voor in de buurt van stilstaand zoet water. Optimaal habitat bestaat uit ruig begroeide, overhuifde oevers met oeverhoogte van meer dan 1 m, waterdiepte van ten minste 20 cm en een geringe stroomsterkte. Hij kan ook aangetroffen worden in boomgaarden en akkerland. In Nederland komt de woelrat overal algemeen voor, maar op de Waddeneilanden ontbreekt hij.

Voorkomen in Utrecht Er is wel eens gezegd dat het slecht gaat met de woelrat in Nederland, maar het sombere beeld dat de kaart hieronder schetst is waarschijnlijk onjuist. Het is jammer dat er geen meldingen van de muskusrattenvangers op het detailniveau van 1x1 kilometer zijn binnengekomen. Woelratten worden weinig in inloopvallen en braakballen aangetroffen. Andere technieken, naast de vangsten door muskusrattenvangers, zijn daarom nodig om een correct verspreidingsbeeld te krijgen. In plaats van inloopvallen kunnen vangbekers of -flessen (pit falls) worden gebruikt. Ook het zoeken naar sporen (keutels, vraatresten, holen) langs de waterkant is een mogelijkheid, hoewel verwarring met de bruine rat mogelijk is.



Muskusrat (Ondrata zibethicus) Landelijk voorkomen De muskusrat is een van de vele invasieve exoten in Nederland. Zijn oorspronkelijke leefgebied ligt in Noord-Amerika. Inmiddels komt hij ook overal in Nederland voor. Muskusratten leven overal waar water is, mits voldoende diep (ca. 10 cm) en niet te zout. Hij leeft langs de oevers van stilstaand en stromend water met een sterke begroeiing van wateren oeverplanten. Zo komt hij voor langs rivieren, meren, sloten, beekjes, plassen en kanalen, maar ook in moerassige en venige gebieden.

Voorkomen in Utrecht Hoewel de kaart anders suggereert komt de muskusrat overal in de provincie Utrecht voor waar water is. Van de Landelijke Coördinatie Commissie Muskusrattenbestrijding (LCCM) zijn de vangsten per atlasblok (5x5 km) ontvangen. Deze werkatlas geeft echter de waarnemingen op kilometerhok (1x1 km) weer. De gegevens van de LCCM zijn daardoor helaas niet bruikbaar. Als de vangstgegevens per kilometerhok beschikbaar komen, of als muskusrattenvangers hun vangsten (en bijvangsten) zelf via www.waarneming.nl of www.telmee.nl doorgeven, ontstaat een realistischer beeld.



Veldmuis (Microtus arvalis) Landelijk voorkomen De veldmuis komt voor in open gebieden met grassen en/of granen, zoals graanakkers, wegbermen, dijken, spoorwegtaluds, slootkanten, boomgaarden, graslanden en klavervelden. Ze hebben een voorkeur voor drogere gebieden met kort gras. Ze ontbreken in drassige streken, bossen en in gebieden met een hoge begroeiing. In Nederland komt de veldmuis overal wijd verspreid voor, behalve op de Waddeneilanden (Ameland uitgezonderd).

Voorkomen in Utrecht Met uitzondering van de bossen op de Utrechtse Heuvelrug kan de veldmuis overal in Utrecht voorkomen. Het verspreidingsbeeld in onderstaande kaart is dus verre van compleet. Het is ook niet makkelijk om het beeld completer te krijgen. Het inventariseren van (woel)muizen met (inloop)vallen is arbeidsintensief, waardoor maar een klein gebied kan worden onderzocht. Daarentegen vormen veldmuizen het stapelvoedsel van de meeste uilensoorten, zodat via de analyses van braakballen toch een groot gebied in kaart kan worden gebracht, zoals ook uit onderstaande kaart blijkt. Veldmuizen zijn ook goed aan de hand van hun sporen (met name looppaadjes en holletjes) te inventariseren. Vooral in graslanden zijn deze sporen makkelijk te vinden en te herkennen. Boeren weten meestal wel of op hun gronden veldmuizen voorkomen, omdat ze - bij grote aantallen behoorlijke schade aan de graszoden kunnen aanrichten. Door boeren uit te horen en zelf wat graslanden af te lopen kan je waarschijnlijk veel nieuwe locaties aan onderstaande kaart toevoegen.



Aardmuis (Microtus agrestis) Landelijk voorkomen De aardmuis is een soort van de nattere, maar vooral ruigere grasachtige terreinen. Hij kan worden aangetroffen in hoog grasland, op kapvlakten en jonge bosaanplant, in begroeid braakland, in grienden en langs bosranden, maar ook in hoogveen, in vochtige heide en in moerassen. In Nederland komt de aardmuis vrijwel overal algemeen voor, behalve in het noordwesten waar de aardmuis iets minder algemeen is. Op de Waddeneilanden, met uitzondering van Texel, ontbreekt de soort.

Voorkomen in Utrecht De kaart laat zien dat aardmuizen minder ruim verspreid voorkomen dan veldmuizen. Dat klopt met de verwachting op basis van diens voorkeurshabitat. Toch wordt de soort op meer locaties verwacht dan de kaart aangeeft. Bij onderzoek met inloopvallen worden bijna altijd ook aardmuizen gevangen. Het loont daarom zeker de moeite om op geschikte plekken, waar geen informatie via braakballenonderzoek wordt verzameld, vallenonderzoek uit te voeren.



Noordse woelmuis (Microtus oeconomus) Landelijk voorkomen De noordse woelmuis leeft in hoge vegetaties met vooral grasachtige planten. De soort heeft een duidelijke voorkeur voor natte terreinen, zoals rietland, moeras, drassige hooilanden, vochtige duinvalleien en periodiek overstroomde terreinen. De noordse woelmuis kan goed zwemmen. Zo bereikt hij eilandjes, waar hij dan vaak als enige woelmuis voorkomt. In gebieden waar geen andere woelmuizen leven, wordt hij ook in droge terreinen aangetroffen, zoals in wegbermen of zelfs in droog naaldbos. Het verspreidingsgebied in Nederland valt uiteen in vier delen: Texel, het Friese merengebied, het Noord- en Zuid-Hollandse veenweidegebied en het Deltagebied.

Voorkomen in Utrecht De noordse woelmuis is in de provincie Utrecht een zeldzame verschijning. Hij was vooral bekend uit de omgeving Tienhoven-Westbroek, maar werd in de 2009 ook in de omgeving van Zegveld aangetroffen. Tijdens een inventarisatie naar waterspitsmuizen in polder De Gagel ten noorden van de stad Utrecht zijn geen noordse woelmuizen aangetroffen, hoewel de vondst van schedelresten in braakballen van een kerkuil anders doen vermoeden. Waarschijnlijk heeft de uil de noordse woelmuizen verder naar het noorden bij Westbroek gevangen. Uit de periode 1989-1999 zijn ook waarnemingen van noordse woelmuizen uit de omgeving van Botshol bekend, maar vangsten en braakballen uit die omgeving hebben in de periode 2000-2011 niets opgeleverd.



Dwergmuis (Micromys minutus) Landelijk voorkomen De dwergmuis komt voor in hoog gras, ruigten, dijkbegroeiing, graan- en rietvelden, maar ook in kreupelhout, houtwallen, hagen, braamstruiken en in de duinen. Hij heeft geen duidelijke voorkeur voor droge of natte gebieden, maar de aanwezigheid van hoogopgaande dichte vegetatie is wel van belang. In intensief bemaaide gebieden komen dwergmuizen weinig of niet voor. In de winter leven de dieren soms in graanschuren, hooimijten en strobalen. In Nederland komt de dwergmuis vrijwel overal voor en kan hij lokaal vrij algemeen zijn.

Voorkomen in Utrecht De kaart geeft het volledige verspreidingsbeeld nog niet weer. Van de vorige atlasperiode 1970-1988 (Broekhuizen et al., 1992) is bekend dat hij op meer plekken in het zuidwesten en het oosten van de provincie voorkomt. Vallenonderzoek is nodig om te achterhalen of hij hier nog steeds zit. Ook is de dwergmuis op een andere manier te inventariseren. Ze maken namelijk mooie bolvormige nesten van gevlochten gras met een doorsnede van 6-10 cm. In najaar en winter kan je ze makkelijk vinden in hoog gras, riet of struikgewas op ongeveer 1 m boven de grond.



Bosmuis (Apodemus sylvaticus) Landelijk voorkomen Het biotoop van de bosmuis bevat zoals bij veel muizensoorten een grote range aan gebieden. Zowel bossen als struwelen, hagen alsook open biotopen zoals grasland en akkers worden bewoond. In recente jaren wordt in de landbouw ook aanzienlijke schades aan bosmuizen toegeschreven. Met name percelen grenzend aan bosgebied lijken kwetsbaar. De soort schuwt verder de bebouwing niet en komt in Nederland algemeen voor.

Voorkomen in Utrecht Anders dan zijn naam doet vermoeden komt de bosmuis in Utrecht niet alleen in bos voor. Er zijn ook waarnemingen in de polders en in de steden. In de steden komt verwarring met de huismuis veel voor. Dus hier is hij zeker algemener, dan de kaart suggereert. In het algemeen bevat de databank weinig waarnemingen van muizen. Veel mensen weten niet dat er meer soorten zijn dan bos-, huis- en veldmuis, waardoor alle muizen meestal gewoon als ‘muis’ worden doorgegeven. Bovendien worden muizen meestal alleen gezien als ze van schrik vluchten en dan is het op naam brengen onmogelijk. De beste en meest betrouwbare waarnemingen komen van braakbalanalyses en inventarisaties met (inloop)vallen. Voor braakballen zijn uilen nodig en die zitten niet overal en inventariseren met inloopvallen is erg arbeidsintensief. Dit verspreidingsbeeld is daarom zeker incompleet.



Bruine rat (Rattus norvegicus) Landelijk voorkomen Bruine ratten hebben een voorkeur voor een vochtige en niet al te warme omgeving en komen vaak voor in de buurt van mensen. Boerderijen, kippenhokken en plekken met landouwhuisdieren vormen een goede woonomgeving. Ook opslagplaatsen, rioolstelsels en afvalstortplaatsen zijn geliefde woonplaatsen. In steden en parken met voldoende door de mens achtergelaten etensresten zijn zeer geregeld bruine ratten te vinden. Buiten de omgeving van de mens, zijn water, dekking en voedsel nodig. Hij heeft dan een voorkeur voor dichtbegroeide oevers, rietvelden en watergangen langs agrarisch bouwland. In Nederland komt de bruine rat wijd verspreid voor.

Voorkomen in Utrecht Het verspreidingsbeeld in de kaart is zeker niet compleet. Waarschijnlijk komt de bruine rat langs de meeste wateren, steden en dorpen voor. Helaas laten ze zich met inloopvallen moeilijk vangen en zijn de volwassen dieren te groot voor uilen. De ongediertebestrijding houdt helaas niet precies bij waar ze (bruine) ratten vangen en van de muskusrattenvangers hebben we alleen gegevens per 5x5 kilometerhok gekregen (niet gedetailleerd genoeg voor deze zoogdieratlas). Elke (zicht)waarneming van een bruine rat is daarom welkom. Langs sloten zijn de holen en looppaadjes (5-10 cm breed) van bruine ratten soms te herkennen, bijvoorbeeld als hun keutels er bij liggen. Die zijn 12-15 mm lang, 5-7 mm breed en hebben puntige uiteinden. Ze hebben een herkenbare sterke geur.



Zwarte rat (Rattus rattus) Landelijk voorkomen In West-Europa wordt de zwarte rat uitsluitend in menselijke bebouwing aangetroffen. Dit zijn schepen, havens, boerderijen, (pluim)veestallen, varkensfokkerijen, fabrieken, opslagplaatsen en huizen. De zwarte rat heeft een voorkeur voor droge plaatsen. In tegenstelling tot de bruine rat komt mijdt hij de waterkant. In Nederland komt de zwarte rat vrijwel uitsluitend voor in het zuiden van Noord-Brabant en Limburg. Ook in de havens van Rotterdam en Amsterdam worden ze aangetroffen. Recent lijkt de zwarte rat met een opmars bezig te zijn vanuit het agrarisch gebied in het zuiden van het land naar het stedelijk gebied in het noorden.

Voorkomen in Utrecht Uit de periode 2000-2011 zijn twee waarnemingen van zwarte ratten bekend. Helmaal zeker of het zwarte ratten betreft zijn we niet. dat geldt met name voor de waarneming bij Einde Gooi, omdat dit niet het karakteristieke habitat van de zwarte rat is. Dat de zwarte rat in Utrecht een zeer zeldzame verschijning is, is in ieder geval juist.



Huismuis (Mus musculus) Landelijk voorkomen Huismuizen komen daar voor waar ook mensen voorkomen en dan vooral daar waar andere soorten muizen ontbreken of minder talrijk zijn. Ze zijn te vinden in de buurt van bebouwing, zoals woningen, schuren, winkels en boerderijen. In meer natuurlijke omstandigheden kunnen ze worden aangetroffen in bossen met ondergroei, graanakkers, heggen en ruige tuinen. De huismuis komt overal in Nederland voor, ook op de Waddeneilanden en de IJsselmeerpolders.

Voorkomen in Utrecht De huismuis is waarschijnlijk de muizensoort die het meest wordt waargenomen, zowel levend als dood (in een klapval). Helaas worden die waarnemingen zelden doorgegeven via www.waarneming.nl of www.telmee.nl. Daardoor lijkt de huismuis tamelijk zeldzaam in de provincie Utrecht (zie de kaart). Meer en vaker oproepen plaatsen in diverse media (van tv tot huis-aan-huisbladen) levert misschien een beter beeld van diens verspreiding op.



Relmuis (Glis glis) Landelijk voorkomen Relmuizen komen van nature niet voor in Nederland. Relmuizen leven in Zuid- en Midden-Europa, van Noord-Spanje tot België, oostwaarts tot de Wolga. De westelijke grens van zijn verspreidingsgebied loopt van Noord-Frankrijk via Wallonië naar Lübeck (Duitsland). Er zijn enkele waarnemingen in Nederland gedaan, maar alle hadden betrekking op dieren die per ongeluk met materiaal of vakantiegangers hier naartoe kwamen. Relmuizen leven in loofbossen, parken, tuinen, boomgaarden en andere boomrijke gebieden, zowel op vlak als heuvelachtig terrein. De relmuis is een echte boombewoner, die zich voornamelijk in de kruinen van bomen ophoudt, maar ze worden ook regelmatig op de zolders van huizen gevonden.

Voorkomen in Utrecht In 2005 werd een relmuis in IJsselstein aangetroffen. Dit is de enige waarneming in de provincie Utrecht sinds zoogdierwaarnemingen worden bijgehouden. Ook dit dier was als verstekeling vanuit het buitenland meegekomen. Het is niet waarschijnlijk dat relmuizen ooit op eigen kracht de provincie bereiken.



Eikelmuis (Eliomys quercinus) Landelijk voorkomen In Nederland komen eikelmuizen in het wild alleen voor in Zuid-Limburg. Er zijn ook enkele incidentele waarnemingen uit Zeeuws-Vlaanderen bekend, maar van echte vestiging aldaar lijkt nog geen sprake. Eikelmuizen zijn wel regelmatig op andere plekken in Nederland aangetroffen. In al deze gevallen ging het om dieren die per ongeluk met materiaal of vakantiegangers uit het buitenland hier naartoe kwamen. De eikelmuis is een cultuurvolger en wordt dus vaak in de nabijheid van mensen aangetroffen. Ze zitten vaak in huizen, schuren, boomgaarden en tuinen. Ze slapen in holtes in bomen, maar ook in vogelnestkasten. De aanwezigheid van stenige objecten of rotspartijen in zijn leefgebied zijn een voorwaarde.

Voorkomen in Utrecht In oktober 2010 viel, bij het schoonmaken, een eikelmuis uit een vogelnestkast in een tuin in Amersfoort. Het dier leefde nog en vluchtte de tuin in. Hoe hij in Amersfoort terecht is gekomen is onbekend.



Beverrat (Myocastor coypus) Landelijk voorkomen Beverratten zijn in de 20ste eeuw uit Zuid-Amerika ingevoerd voor de bontkwekerij. Sindsdien hebben ontsnapte of losgelaten exemplaren zich in het wild kunnen voortplanten. De beverrat leeft in gebieden met water, zowel stromend als stilstaand en met een rijke oevervegetatie. De dieren worden vooral gevreesd omdat hun gangen en holen een bedreiging kunnen vormen voor dijken. In Nederland zijn beverratten niet algemeen. Lokaal, zoals in Midden-Limburg en de Biesbosch, komen ze soms in relatief hoge dichtheden voor. Ze worden bejaagd en veel gaan dood tijdens langdurige vorst in de winter.

Voorkomen in Utrecht Vier waarnemingen van beverratten uit de periode 2000-2011 zijn bekend. Van de vorige eeuw zijn vijf waarnemingen bekend. Van een vaste populatie lijkt - gelukkig - geen sprake te zijn. Overigens moet bij het waarnemen goed op het verschil met bevers worden gelet. De dieren lijken in het water erg veel op elkaar. De kop van de beverrat is meer afgeplat dan die van de bever en de snuit is rechthoekiger. ook heeft de beverrat opvallend lange witte snorharen.



Vos (Vulpes vulpes) Landelijk voorkomen De vos komt algemeen voor geheel Nederland. Dit geldt zowel voor het platteland als ook voor dorpen en steden. De vos wordt in toenemende mate een cultuurvolger, mede doordat de vos niet zo kieskeurig is ten aanzien van zijn voedsel. ook patat en regenwormen worden gegeten. Dankzij zijn opportunistische leefwijze heeft de vos sinds de vorige Zoogdieratlas (periode 1970-1988) zijn areaal in Nederland sterk uitgebreid. Ze worden nu ook regelmatig in steden gezien. In Groot-Brittannië is de dichtheid aan vossen in steden zelfs hoger dan daar buiten.

Voorkomen in Utrecht Vossen zijn in Utrecht vooral op en rond de Heuvelrug gezien. In het open agrarische landschap in het westen van Utrecht zijn ze nog zeldzaam. Dit beeld komt zeer waarschijnlijk overeen met de werkelijkheid. Vossen zijn, vanwege hun grootte en kleur, makkelijk te zien. Bovendien zijn ze tegenwoordig wat meer overdag actief dan in het verleden, wat de zichtbaarheid vergroot. Helemaal compleet is het beeld nog niet, want oude waarnemingen geven aan dat in de witte gebieden in het zuiden en het noordoosten ook vossen zaten. Die situatie is waarschijnlijk niet veranderd. Waarnemingen van vossen of hun sporen uit die regio’s dus alsjeblieft ook doorgeven.



Wasbeer (Procyon lotor) Landelijk voorkomen De wasbeer is in Europa een exoot. Oorspronkelijk komt de wasbeer uit Noord- en Midden-Amerika. Hier leeft hij op vrijwel het gehele continent, met uitzondering van de hooggebergten en de woestijn. Begin 19e eeuw zijn wasberen naar Europa gehaald en in 1910 werd de eerste in Nederland gezien. Tegenwoordig worden wasberen op veel plaatsen in het oosten van Nederland gezien. Er zijn ook waarnemingen van jonge dieren. Dus mogelijk plant hij zich hier nu ook voort. wasberen kunnen in allerlei landschapstypen leven (ze zijn erg opportunistisch), maar ze hebben een voorkeur voor bosrijke gebieden met oude bomen met dichte kronen en holtes in de stammen. Meestal is er water in de buurt. Ze zijn niet mensenschuw en scharrelen vaak in tuinen en parken.

Voorkomen in Utrecht In 2009 is bij Haarzuilens een wasbeer gezien. Uit de vorige eeuw zijn ook vijf waarnemingen uit de provincie bekend. Alle waarnemingen betreffen waarschijnlijk ontsnapte exemplaren.



Hermelijn (Mustela erminea) Landelijk voorkomen Hermelijnen komen in allerlei landschappen voor. In grote intensieve landbouwgebieden is over het algemeen de dichtheid lager dan in kleinschalige landbouwgebieden en cultuurlandschap. Vaak is het prooiaanbod in deze gebieden hoger en zijn schuilplekken, zoals konijnen- en oude rattenholen aanwezig. Ook mollenritten en holen van woelratten worden door de hermelijn als huisvesting gebruikt, vaak na consumptie van de oorspronkelijke bewoner. In Nederland komt de hermelijn overal voor. Hij lijkt in areaal echter achteruit te gaan, waardoor hij in 2009 op de Rode Lijst van Nederlandse zoogdieren is geplaatst.

Voorkomen in Utrecht Het is bijna onmogelijk om doelgericht op hermelijnen te inventariseren. Het verspreidingsbeeld wordt daarom grotendeels door gelukstreffers bepaald. Zoals het kaartje laat zien is het makkelijker om hermelijnen in open landschappen te zien, dan in de bossen en parken. Mogelijk is dit ook het gevolg van de oproep in 2011 aan weidevogelbeschermers om waarnemingen van kleine marterachtigen door te geven. Toch is de verwachting dat ze ook op de Heuvelrug en de omliggende landgoederen voorkomen. Helaas belooft de winter van 2011/2012 een sneeuwloze winter te worden. In de sneeuw zijn sporen van hermelijnen (en wezel en bunzing) makkelijk te herkennen, waardoor we een beter beeld van hun voorkomen kunnen krijgen.



Wezel (Mustela nivalis) Landelijk voorkomen Wezels leven bij voorkeur in open en droge natuur- en cultuurlandschappen. Meestal in drogere terreinen dan de hermelijn. Woelmuizen vormen zijn stapelvoedsel, daarom ontbreekt hij waar woelmuizen ontbreken. Ze zoeken graag dekking op, bijvoorbeeld bij bosschages, houtstapels of heggen. Ze gebruiken oude holen van muizen, ratten en konijnen als nestplaats. Goede schuilmogelijkheden en de aanwezigheid van voldoende geschikt voedsel zijn de enige eisen die de wezel aan zijn omgeving stelt. In Nederland komt hij nog overal voor, maar minder dan vroeger. Daarom is ook hij in 2009 op de Rode Lijst van Nederlandse zoogdieren geplaatst.

Voorkomen in Utrecht Voor de wezel geldt hetzelfde als voor de hermelijn: waarnemingen zijn gelukstreffers. De meeste waarnemingen betreffen verkeersslachtoffers. Levende dieren worden zelden gezien of niet herkend. Vanwege hun kleine formaat worden ze nog wel eens met inloopvallen gevangen die voor muizeninventarisaties zijn uitgezet. Sporen worden zelden herkend en vormen, zoals uit het kaartje blijkt, nauwelijks een bron van informatie over het voorkomen. Met meer publiciteit over deze kleine marterachtige en oproepen om waarnemingen door te geven komen misschien meer van de incidentele waarnemingen in de landelijke Zoogdierdatabank terecht, waardoor het verspreidingsbeeld completer wordt.



Amerikaanse nerts (Neovison vison) Landelijk voorkomen De Amerikaanse nerts is een oorspronkelijk uit Noord-Amerika afkomstige marterachtige. Begin vorige eeuw zijn de eerste nertsfokkerijen in Europa opgezet, waarbij al snel in allerlei delen van Europa ontsnapte exemplaren opdoken. In 1957 werd het eerste in het wild waargenomen exemplaar in Nederland gemeld. Nu worden ze bijna overal in Nederland waargenomen. Er gaan verhalen van nesten in het wild, maar de dieren die zijn onderzocht (sectie op vooral verkeersslachtoffers) waren op één enkel exemplaar na zeer jong en nog nooit drachtig geweest. Het ziet er dus vooralsnog naar uit dat Amerikaanse nertsen niet in staat zijn zich in ons land voort te planten en dat het bij de waargenomen dieren om ontsnapte exemplaren gaat.

Voorkomen in Utrecht Uit de periode 2000-2011 zijn acht waarnemingen van Amerikaanse nertsen uit vier kilometerhokken bekend. Niet van elke waarneming is de herkomst bekend, maar bij Schalkwijk zit een nertsenfokker, wat de waarneming ten zuiden van Houten kan verklaren. Zeer waarschijnlijk betreffen de andere waarnemingen ook ontsnapte dieren. Het is belangrijk de ontwikkeling van Amerikaanse nertsen in Nederland bij te houden. In GrootBrittannië en Zweden planten de dieren zich wel in het wild voort en gaan daar de concurrentie met inheemse soorten als de otter aan.



Bunzing (Mustela putorius) Landelijk voorkomen De bunzing doet qua grootte niet veel onder aan zijn grotere neven de steen- en boommarter. Meest opvallend verschil is het duidelijk wit/crèmekleurig gezichtsmaskertje. De bunzing heeft een voorkeur voor kleinschalige landschappen, waar een vochtig milieu centraal heerst. Kleine bosjes en wallen grenzend aan sloten, tochten, riviertjes, vijvers en beekoevers zijn favoriete plekjes. Ruilverkaveling, diepe ontwatering en eenvormig cultuurland hebben er mede voor gezorgd dat de bunzing schaarser is geworden. De bunzing komt in geheel Nederland verspreid voor, behalve op de Waddeneilanden.

Voorkomen in Utrecht De bunzing werd vroeger geen zeldzaamheid rondom boerderijen. Heden ten dage moet je moeite doen om het dier te zien. Vaker nog, vind je ze doodgereden langs de kant van de weg. De meeste waarnemingen in de kaart hebben daar betrekking op. Het verkeer is eigenlijk voor alle marterachtigen de grootste ‘doodsvijand’ en daarmee helaas ook een belangrijke informatiebron. De kaart geeft de verspreiding waarschijnlijk goed weer, maar de dichtheid aan stippen moet waarschijnlijk nog wel wat hoger zijn om het voorkomen in de provincie juist weer te geven. Net als bij hermelijn en wezel is het in kaart brengen van de bunzing erg afhankelijk van toevallige waarnemingen. Gericht inventariseren is bijna niet mogelijk. Enquêtes onder boeren en muskusrattenvangers leveren mogelijk aanvullende waarnemingen op.



Fret (Mustela putorius furo) Landelijk voorkomen De fret is de gedomesticeerde vorm van de bunzing. Behalve als huisdier worden fretten ook ingezet in de bestrijding van konijnen. Meestal blijven ze in de buurt van hun baasje, maar soms kiezen ze de vrijheid en worden ze in het wild waargenomen. Weliswaar meestal dicht bij de plek waar ze zijn ontsnapt. Fretten komen in allerlei kleurvariëteiten voor, waaronder ook een wildkleur. Deze is nauwelijks van een bunzing te onderscheiden. Het kan dus zijn dat zich onder de waarnemingen van bunzingen ook enkele fretten bevinden.

Voorkomen in Utrecht In de periode 2000-2011 zijn op twee plaatsen twee fretten in het wild waargenomen. Dat valt dus wel mee, vergeleken met het aantal fretten dat in Nederland wordt gehouden.



Boommarter (Martes martes) Landelijk voorkomen De boommarter is één van de meest zeldzame marterachtigen van Nederland. De soort leeft in grote aaneengesloten natuurgebieden met vooral oudere loof- en naaldbossen, zoals op de Veluwe, de Utrechtse Heuvelrug en het Drents-Friese Wold. Buiten deze kerngebieden komen minder grote aantallen voor. De boommarter is een Rode lijstsoort en geniet dus een bijzondere beschermde status. Uit cijfers en recentelijk onderzoek van de Werkgroep Boommarter Nederland, leven er in Nederland zo’n 400 tot 450 volwassen boommarters.

Voorkomen in Utrecht Enkele leden van de Boom Marterwerkgroep Nederland van de Zoogdiervereniging zijn actief in Utrecht en houden nauwkeurig bij waar boommarters worden gezien. Zelf gaan zij elk jaar op zoek naar nestplaatsen van boommarters. Tevens zijn op verschillende plaatsen foto- en videocamera’s geplaatst om de aanwezigheid van boommarters aan te tonen. Door hun intensieve zoekacties is het voorkomen van de boommarter in Utrecht goed in beeld gebracht. De kaart geeft een zeer realistisch beeld van het voorkomen van deze soort in de provincie. De waarnemingen ten zuiden van Utrecht, rond de Loosdrechtse en Ankeveense Plassen en ten westen van Woerden hebben zeer waarschijnlijk allemaal betrekking op zwervers.



Steenmarter (Martes fiona) Landelijk voorkomen De steenmarter dankt zijn naam aan zijn voorkeur voor steenachtige biotopen en schuilplaatsen, zoals steengroeven, rotsige hellingen en gebouwen. Hij is vooral te vinden in de nabijheid van dorpen en boerderijen en tegenwoordig zelfs ook in grote steden. Hij heeft een voorkeur voor gebieden met kleinschalige landbouw, met oude schuren, heggen en geriefhoutbosjes. Daarbij is de aanwezigheid van elementen zoals groenstroken, heggen, bosjes, greppels en bermen van belang, omdat de steenmarter daar zijn voedsel zoekt. In Nederland kwam de steenmarter vroeger bijna overal voor. In de jaren zeventig van de vorige eeuw was de soort bijna uit heel Nederland verdwenen. Begin jaren tachtig begon de steenmarter echter weer aan een opmars vanuit Duitsland. Inmiddels is bijna geheel Oost-Nederland opnieuw gekoloniseerd.

Voorkomen in Utrecht Ook in Utrecht probeert de steenmarter verloren grond te heroveren. Uit de periode 2000-2011 zijn achtwaarnemingen uit zeven kilometerhokken bekend. Voor zover bekend gaat het in alle gevallen om zwervers. De steenmarter is een soort om in de gaten te houden. Met name de relatie met de boommarter is interessant. Belangrijke vraag is of de twee soorten kunnen samenleven.



Das (Meles meles) Landelijk voorkomen De das leeft in allerlei soorten biotopen, maar heeft een voorkeur voor kleinschalig akker- en weidelandschap met verspreid staande bosjes, heggen en houtwallen. Open terreinen, zoals vochtige heiden en rivierdalen, zijn geschikte gebieden. Zelfs in afgravingen, oude ertsmijnen, op kliffen en onder gebouwen wordt de das soms aangetroffen. In Nederland komt de das vooral voor op de hogere gronden in het oosten, zuiden en midden van het land. De meeste dassen komen voor op de Veluwe, in zuidelijk Gelderland, oostelijk Noord-Brabant en Zuid-Limburg. Rond 1900 leefden er meer dan 10.000 dassen in Nederland, maar dat aantal was in de tachtiger jaren gedaald tot ongeveer 1.200. Nu leven ongeveer 4.000 dassen in Nederland.

Voorkomen in Utrecht Ten tijde van de vorige atlas (periode 1970-1988) was er een kleine populatie dassen in Einde Gooi, onder andere door uitzettingen van verweesde dassen. In het oosten van Utrecht werden af en toe ook dassen gezien. Halverwege de jaren negentig begon de populatie in Einde Gooi te groeien en groeide het de populatie in tien jaar van 10 naar 100 individuen. Vanuit deze kern verspreide de das zich verder over Utrecht. Ook vanuit het oosten kwamen steeds meer dassen naar Utrecht. Tegenwoordig liggen verspreid over de Utrechtse Heuvelrug dassenburchten en worden ze regelmatig in de Gelderse vallei en langs de Kromme Rijn gezien. Helaas vaak als verkeersslachtoffer.



Wild zwijn (Sus scrofa) Landelijk voorkomen Het wild zwijn komt voor in droge en natte voedselrijke loofbossen en gemengde bossen. Hij heeft een duidelijke voorkeur voor eiken- en beukenbossen aangezien daar in de herfst veel eikels en beukennootjes (de zogenaamde ‘mast’) te vinden zijn. Een voorwaarde die wilde zwijnen aan een bos stellen is de aanwezigheid van natte/moerassige plaatsen, waar ze in zogenaamde 'zoelen' (ondiepe poelen) modderbaden kunnen nemen. In Nederland was het wild zwijn in de 19e eeuw uitgestorven, maar is hij door Prins Hendrik weer uitgezet. Nu komt het wild zwijn voor op de Veluwe en in het Nationaal Park de Meinweg in Midden-Limburg. In toenemende mate komen er zwervers voor in de provincies Limburg, Noord-Brabant, Groningen, Utrecht, Flevoland, Overijssel en Drenthe.

Voorkomen in Utrecht Na lange afwezigheid werden in 2009 voor het eerst met zeker sporen van wilde zwijnen in de buurt van Rhenen gevonden. Niet lang daarna werden de dieren ook op video vastgelegd. Sindsdien worden wilde zwijnen meerdere malen per jaar in de zuidoosthoek van de provincie waargenomen of worden hun sporen gevonden. Er is ook al een waarneming verder naar het westen. Volgens de Zoogdiervereniging vormt de Utrechtse Heuvelrug geschikt leefgebied voor wilde zwijnen. Als ze niet worden afgeschoten kunnen we in de komende jaren vestiging van wilde zwijnen verwachten en een sterke toename van het aantal waarnemingen.



Damhert (Dama dama) Landelijk voorkomen Damherten kwamen tussen de ijstijden in West-Europa voor, maar zijn tijdens de laatste ijstijd teruggedrongen tot Zuidoost-Europa. In historische tijden is de soort door toedoen van de Romeinen over delen van Europa verspreid geraakt. In Nederland komen de eerste meldingen van in het ‘vrij’ levende dieren uit het Haagse Bos rond 1520. Nadien is de soort op veel plekken verschenen en vaak ook weer verdwenen. De huidige populaties zijn grotendeels ontstaan door uitzetting in de 20e eeuw. Momenteel worden de grootste ‘vrij’ levende populaties in Nederland aangetroffen in de Amsterdamse Waterleidingduinen, op de Veluwe, op de kop van Schouwen en op die van Goeree. Het natuurlijk leefgebied wordt gevormd door loofbos met voldoende ondergroei en parklandschap.

Voorkomen in Utrecht Uiteraard komen op veel plaatsen in Utrecht damherten voor in hertenkampen, maar op Plantage Willem III bij Elst lopen ook zo’n 50 dieren vrij rond. Rond 2000 verschenen op de Plantage Willem III bij Elst de eerste twee damherten. Zij zijn zich gaan voortplanten en na tien jaar is de groep tot ongeveer vijftig gegroeid. Natuurgebied Plantage Willem III is omheind om de runderen en paarden binnen het gebied te houden. De omheining is zo gemaakt dat wilde dieren als dassen, hazen en reeën hem goed kunnen passeren. Het Utrechts Landschap ziet de damherten als wilde dieren die net als reeën in onze gebieden welkom zijn. Aanpassing van de hekken om de damherten binnen te houden is daarom ongewenst. Een aantal damherten heeft de Plantage verlaten en verspreid zich over de Utrechtse Heuvelrug.



Edelhert (Cervus elaphus) Landelijk voorkomen Oorspronkelijk kwam het edelhert in het hele land voor, vooral in de riviergebieden. De huidige verspreiding is sterk door de mens beïnvloed. Enerzijds verdween de soort door aantasting van leefgebieden, anderzijds werd het dier plaatselijk uitgezet voor jachtdoeleinden. Tegenwoordig komen edelherten voor op de Veluwe, in de Oostvaardersplassen en sinds 2005 in het Weerterbos. Buiten deze (omheinde) gebieden wordt een nulstand gehandhaafd en worden gesignaleerde edelherten afgeschoten.

Voorkomen in Utrecht In 2009 werden de eerste vrijlopende edelherten in Utrecht gezien. Inmiddels zijn op vier locaties acht waarnemingen gedaan. De verwachting is dat edelherten vaker deze kant uit komen en zich hier mogelijk vestigen. Van de provincie mogen zij blijven en zelfs uitgroeien tot een kleine populatie. Met de komst van edelhert, wild zwijn en damhert is de biodiversiteit in de provincie deze eeuw opeens sterk toegenomen!



Ree (Capreolus capreolus) Landelijk voorkomen De ree kan in het grootste deel van Nederland worden aangetroffen. De soort ontbreekt, of is zeer schaars, in Noord-Holland boven het Noordzeekanaal, Zuid-Holland buiten de duinen, ZeeuwsVlaanderen en een aantal Waddeneilanden. In de 19e eeuw was het voorkomen van reeën nog beperkt tot de Veluwe en Limburg. De ree gedraagt zich steeds meer als een cultuurvolger die zelfs tussen snelwegen en dicht bij de stad wordt gezien. Het favoriete leefgebied zijn echter bosachtige streken met open plekken en aangrenzende velden, maar ook heidevelden, rietvelden, duinen en akkerbouwgebieden.

Voorkomen in Utrecht De kaart geeft het voorkomen in de provincie waarschijnlijk goed weer. De ree is relatief groot en daarom makkelijk te zien. Ook is hij tegenwoordig meer dagactief, wat de zichtbaarheid verbetert. Dit levert veel waarnemingen op. Helaas bestaat daarnaast een groot deel van de waarnemingen uit verkeersslachtoffers. De kaart toont duidelijk dat de ree het liefst in landschappen met dekkingbiedende vegetatie leeft. Het open veenweidengebied in het westen en de Eemvallei zijn bijna leeg. Toch mijden ze deze gebieden niet. Terreinen met enige opgaande begroeiing, zoals rond Haarzuilens en in polder Lopikerkapel, zijn toch al door reeën gevonden.



Wallaby (Macropus rufogriseus) Landelijk voorkomen De wallaby is een kangoeroe-achtige. Van oorsprong leven ze in de gematigde streken van Australië in open landschappen met struikgewas. In Nederland worden wallaby’s in dierentuinen gehouden, maar er zijn ook fokkerijen. Ze houden het hier goed uit, omdat ons klimaat overeenkomt met het klimaat in hun land van oorsprong. Soms ontsnappen exemplaren uit de dierentuinen, maar meestal komen ze niet ver en worden al snel het slachtoffer van het verkeer. In Friesland leeft wel al een tijdje een groepje in het wild, dat zelfs een jong heeft grootgebracht.

Voorkomen in Utrecht In 2011 werd in Ginkelduin bij Leersum een vrij rondlopende wallaby gezien. Wat er van het dier is geworden is onbekend.



3

Literatuur

Broekhuizen, S., B. Hoekstra, V. van Laar, C. Smeenk & J.B.M. Thissen, 1992. Atlas van de Nederlandse zoogdieren. Stichting Uitgeverij KNNV, Utrecht / Contactgroep Zoogdierinventarisatie, Arnhem. Dijkstra, V. & J. Dekker, 2008. Risico-assessment uitheemse eekhoorns. Rapport 2008.10. Zoogdiervereniging, Arnhem. Limpens, H., K. Mostert & W. Bongers, 1997. Atlas van de Nederlandse vleermuizen. Onderzoek naar verspreiding en ecologie. KNNV Uitgeverij, Utrecht.



Verspreidingsatlas van de zoogdieren in de provincie Utrecht

Recommend Documents