KONINKLIJKE ACADEMIE VOOR OVERZEESE WETENSCHAPPEN
Aspecten van muziek en dans in Swaziland door
Ferdinand J. d e
H en
A C A D E M IE RO Y A LE D E S S C IE N C E S D ’O U T R E -M E R
2000
K O N IN K L IJK E A C A D E M IE V O O R O V E R Z E E S E W E T E N S C H A P P E N K lasse v o o r M o rele en P o litiek e W etenschappen V erhandeling in-8°, N ieu w e R eeks, B o ek 52, afl. 5, B russel, 2000
Aspecten van muziek en dans in Swaziland door
Ferdinand J .
de
H en
A C A D E M IE RO Y A LE D E S S C IE N C E S D ’O U T R E -M E R C lasse des S cien ces m o rales e t p o litiq u es M ém o ire in-8°, N o u v elle S érie, Tom e 52, fasc. 5, B ruxelles, 2000
Verhandeling voorgesteld tijdens de zitting van de Klasse voor Morele en Politieke Wetenschappen van 20 april 1999
Definitieve tekst ontvangen op 16 november 1999
K
o n in k l ijk e
A
A
c a d e m ie
c a d e m ie
voor
O
R
oyale des
verzeese
W
S
etenschappen
D efacq zstraat 1 bus 3 B -1 0 0 0 B russel (B elg ië)
c ie n c e s d
’O
u t r e - M er
ru e D efacq z 1 boîte 3 B -1000 B ruxelles (B elgique)
* (02)538.02.11 & 5 3 8 .4 7 .7 2 — F ax (02)539.23.53 E -m ail: k ao w arso m @ sk y n et.b e IS B N 9 0 -7 5 6 5 2 -2 1 -6 D /2 0 0 0 /0 1 4 9 /5
T h is stu d y w as p a rtly fin a n c e d fro m c re d its o f th e E u ro p e a n D ev elo p m en t F und. T h e v iew s ex p ressed h erein are th o se o f the author and do n o t n ecessarily re fle c t th o se o f th e S w aziland G o v ern m en t or o f the C o m m issio n o f the E u ro p ean C o m m u n ities.
IN H O U D S T A F E L Sam envatting......................................................................................................... Woord v o o r a f .......................................................................................................
1. Inleiding 2. Situering ..................................................................................... 2.1. 2.2. 2.3. 2.4.
Geografische situering .......................................................................... D em ografie............................................................................................. Geschiedenis en instellingen................................................................ De voornaamste cerem oniën................................................................
3. De traditionele muziek 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7.
7 9
13 17 17 19 19 20
23
Inleidende noot ....................................................................................... Term inologie........................................................................................... Modi ....................................................................................................... Melodie en m elo p o ie............................................................................. Ritme ....................................................................................................... M eerstem m igheid.................................................................................. V oordracht...............................................................................................
23 24 25 26 39 43 51
4. Dans.............................................................................................
57
5. De muziekinstrumenten
97
5.1. Algemene inleiding .............................................................................. 5.2. Idiofonen ................................................................................................ 5.2.1. Percussiestokken ....................................................................... 5.2.2. Concussieplaten of dito buizen................................................. 5.2.3. B ellen ............................................................................................ 5.2.4. Schraper........................................................................................ 5.2.5. Rammelaars ................................................................................. 5.2.6. Lamellofonen .............................................................................. 5.3. M em branofonen..................................................................................... 5.3.1. Trommels waarbij het vel tot trilling wordt gebracht door percussie ...................................................................................... 5.3.2. Trommels waarbij het membraan door wrijving t r i l t ........... 5.3.3. Membraan in trilling gebracht door luchtstroom .................. 5.4. C ordofonen............................................................................................. 5.4.1. Gestreken cordofonen................................................................ 5.4.2. Getokkelde co rd o fo nen.............................................................
97 99 99 99 100 100 100 101 101 101 102 103 103 103 104
— 6—
5.4.3. Geslagen cordofonen...................................................................... 104 5.5. A ërofonen................................................................................................ .... 108 5.5.1. B ro m h o u t..................................................................................... .... 108 5.5.2. F lu it............................................................................................... .... 109 5.5.3. H oorns........................................................................................... .... 114 5.5.4. Enkel- en/of dubbelrietinstrum enten....................................... .... 116
6. De liedteksten
117
6.1. Traditionele lied tek sten ............................................................................. 117 6.1.1. W iegeliederen.............................................................................. .... 117 6.1.2. Prijsnamen van c la n s ...................................................................... 118 6.1.3. Dansliederen .................................................................................... 118 6.1.3.1. Rituele dansen ............................................................. .....118 6.1.3.2. Sociale dansen ............................................................. .....120 6 .1.3.3. Jacht-en krijgsliederen.................................................... 122 6 .1.3.4. D rinkliederen................................................................ .... 122 6.2. Moderne lied tek sten .............................................................................. .... 122 A ppendix.....................................................................................................................125 B ibliografie.................................................................................................................127
S A M E N V A T T IN G
D e S w azi zijn een v o lk uit zu id elijk A frika; ze behoren to t de N g unitak der B antu. H un m uzikale c u ltu u r w ordt g ek en m erk t d o o r een overw icht van de v o cale over d e in stru m en tale m uziek. E r b estaan in de trad itionele m u ziek g een b ero ep sm u sici ; e e n ie d e r k an en m ag zingen o f spelen en dich ten e n /o f „co m p o n eren ” . D it o n tb rek en van b ero ep sm u sici b elet niet d at h e d en som m ige g o ed e zan g ers en in stru m en tisten (zoals spelers van de g ro te m u ziek b o o g ) d eels lev en van de in k o m sten verkregen bij radiooptredens. D e trad itio n ele m u z ie k m a a k t g e b ru ik van v ersch illen d e m odi ; het m eren d eel d e r liederen is p en ta- o f h exatoon. C h ro m atism en kom en voor. D e lijn van de g esp ro k en to o n h o o g ten w o rd t w el relatief, m aa r niet strikt geresp ecteerd . T ypisch is h e t zakken n aar een on b ep aald e to o n op het einde van een m u zik ale zin (de zgn. fa llin g o ff glide). H et ritm e is e e n voudig. S o m m ig e h arm o n ieën d oen d aaren teg en zeer ingew ikkeld en arch aïsch aan. M eestal is e r een v o o rzan g er m et een koor. D e vocale m u ziek d o m in eert v ooral in de ritu ele aang eleg en h ed en zoals de incwala- en w m /i/a«gaplechtigheden. D e in stru m en tale m u z ie k d o et een b ero ep o p een ee rd er b ep e rk t in stru m en tariu m w aarvan d a n n o g en kele in stru m en ten w erden overgenom en van de o m lig g en d e volk eren (bvb. de tro m m els g eb ru ik t bij g en ezin g s ritu ele n ). O p v allen d is d a t tro m m e ls in de eig en , o o rsp ro n k elijk e S w azim u ziek cu ltu u r on tb rek en . Z o als bij de Z u lu sloeg (en slaat !) m en o fw el op h et schild, ofw el op de lederen sch o rt die tu ssen d e kn ieën w ordt opgesp an n en . D e d an sen k u nnen o n d erv erd eeld w o rd en in ritu ele d an sen ( incwala , umhlanga), ingevoerde g en e z in g sd a n se n (d an sen van de tinyanga), o f zelfs ingevoerde am u sem en tsd an sen ( sibhaca ). R ituele dan sen hebben een ee rd e r statisch en b eh eerst k a ra k te r en staan in sterk co n trast m et de exu b eran te ingevoerde d an sen (tinyangadansen en sibhaca). H e d en d aag se am u sem en tsm u ziek w o rd t v ooral gesp eeld in de steden als M an zin i en M b ab an e en is b ijn a u itslu iten d afk o m stig uit de R ep u b lie k Z uid -A frik a. S o m m ig e vorm en van ritu ele m u ziek k o n d en n iet b estu d e erd w orden o m d at h et de au teu r n iet w erd to eg elaten zelfs m a ar op n am en te m aken (m et nam e m .b.t. h et incwala).
W OORD VOORAF
In 1989 en 1990 k on ik, dankzij steun van de U n iversiteit G en t ener zijds en van h et K o n in k lijk M u se u m v o o r M id d en -A frik a in T ervuren an d erzijd s, en ig e tijd d o o rb ren g en bij de S w azi, een N g univolk in het o n afh an k elijk k o n in k rijk S w azilan d in zu id elijk A frika. D e m u ziek van de S w azi w as v o o rd ien b estu d eerd do o r D avid R ycroft m aar b en ev en s en kele k o rte artikels en een L P uitgegeven d o o r het K o n in k lijk M u se u m v o o r M id d e n -A frik a w as d e z e k u n stu itin g o m zeggen s n ie t v erd er b ehandeld. T ijdens de p eriode van 1991 to t 1994 w erd ik g ev raagd do o r w ijlen Dr. J. S. M atseb u la, toen h o o fd van h e t N ational M useum in L ob am b a (S w azilan d ), o m d iep er in te g aan op m u z ie k en dans. D ankzij een beurs van de E u ro p ese G em een sch ap kon ik d it d oen en v erb lee f ik enkele m aan d en in de b u u rt van M b ab an e. O m allerlei re d e n en kan h et resu ltaat pas nu gep u b liceerd w orden. Bij g eb rek aan v o o rafg aan d o n d e rz o e k w erd g eo p teerd vo o r een alge m een ov erzich t dat de aan leid in g m o g e vo rm en tot latere detailstudies. D e m eeste homesteads en k ralen w erd en b ezo ch t, v erspreid over het hele land. In so m m ig e re g io ’s zoals M b ab an e, N h lan g an o en H latsi w as het ee rd e r m o eilijk w erken. Ik zo ch t v o o ral — g etro u w aan de o p d ra ch t van het N ational M useum van L o b am b a — d atg en e op te nem en w at er nog aan trad itio n ele m u ziek en dans te v inden w as. H et o n d e rz o e k in S w azilan d w erd u itg ev o erd in de volg en d e re g io ’s : - H ighv eld : P ig g s P eak, M un ey n i, M an d zan in i, N kundla, M hlam batsi ; - M idden v eld : M alkerns, M b am u sa, M an zin i, L o b am ba, N g o g o lo ; - L ow veld en oostelijke re g io ’s : L o m ah ash a, S ititini en Siteki. In h et alg em een w erd ik heel v rien d elijk en open ontvangen. In enk ele g evallen zelfs entho u siast. D it w as g ro ten d eels te dan k en aan h et w erk van m ijn to lk en en ik m ag zeg g en vrienden. Toen de H eer K. J. O ’C u n een , d estijd s H o o fd van de D eleg atie van de E u ropese G e m een sch ap in M b ab an e, v o o r m ij een in terv iew o p Sw azi Television kon regelen, w erd d it ervaren als een grote hulp. S lechts tw eem aal kon ik het tegendeel ervaren : M r M aseko, D ire c te u r van de Traditional Healing School in S iteki, vroeg een ex o rb itan t h o n o ra riu m o m enk ele trad itio n ele
— 10 —
d a n se n v an h elers te o rg an iseren — iets w at ik n ie t k o n n o ch w ilde b eta len — , en een tw eed e m aal toen de „artistieke leid er” (volgens eigen zeg g en to ch ) van een ja m m e r g en o eg heel goede m akhw eyane sp eelster h etzelfd e p ro b eerd e. D e red en in b eid e gevallen gegeven w as dezelfd e : ik zou e r to ch rijk m ee w o rd e n ... Utinam vera sit ! V ele chiefs en indunas (een so o rt o n d er -chief) verstrek ten h u n v rie n d e lijke en tevens nuttige m ed ew erk in g . Ja m m er genoeg w as dat niet altijd h et geval. D e g ev onden resu ltaten zo u d en an d ers v o lled ig er gew eest zijn en w erk elijk h eel S w azilan d o m vat hebben. A m icus Plato m agis sed ve rita s... V oorliggende studie is onvolledig, w an t e n k ele b elan g rijk e rite n m e t h u n m u ziek k o n d en o f m o c h ten n iet o p g en o m en w orden. D e tw ee v o o rn aam ste riten h eb b e n b e trek k in g e n e r zijds o p h e t incw alafeest en an d erzijd s op de zgn. zw arte m agie. Incwalalied eren en -d an sen m o ch ten n iet o p g en o m en w orden, noch op band noch op vid eo , o m d at de k o n in g e r ritu eel in b esp o t w ordt. A n d erzijd s d u rfde n iem an d h et aan om m e in co n ta c t te bren g en m et de um thakhati o f slech te tov en aars (w at n iet b elet d at e r nog veel aan d it soort m agie w erd en w o rd t g edaan). B eg rafen islied eren uitg evoerd bij de te raard eb estellin g van p rin sen k o n d en ev en m in o p g en o m en w orden. Z o n d e r de u itstek en d e en zeer g eap p recieerd e m ed ew erk in g van m ijn tolken zou h et v eld w erk o n ein d ig veel m o eilijk er gew eest zijn. W inston S isifo M ak h u b u uit M b ab an e v erliet m e in 1990 o m in de m ijn en van Z u id -A frik a te g aan w erken. S am u el M . M n cin a uit P iggs P eak kan niet v o ld o en d e g ep rezen w orden. Z ijn in zet w as totaal en sterk gem otiveerd. Tot slot w as e r N o ël K h u m alo uit M anzini. O n d er de vele o u d ere in fo rm an ten m o eten verm eld w o rd en : G enuvu S h ib a (ca. 80 ja a r oud), van G itjab e, H h ohho ; tw ee o u d ere heren die an o n iem w en sten te b lijv en , de ene o n g eveer 85 ja a r ou d uit H erefo rd s (H h o h h o ), de an d ere b ijn a 90 ja a r oud uit een g em e en sch ap bij de K om atirivier. Veel in fo rm atie kreeg ik van en k ele tinyanga (trad itio n ele gen ezers), die ev eneens an o n iem w ild en blijven, m a ar o o k van Jo h an n e s K ho za (°1 9 1 9 ) en van P rin ses „ T h o p i” D lam in i van de G am aclan , die m e zelfs in h a a r clan ad o p teerd e. P recieu ze hulp k w am oo k van de d irectie van Sw azi Television : M r D an D lam in i {C hief Executive Officer), M r A b n er T em be ( D irector Sw aziland Broadcasting and Inform ation Services), M r Je ro m e D lam in i (Principal Inform ation Officer, SBIS) en de studio engineer van S B IS , M r A m b ro se D lam ini. Ik kon d aa r rijk elijk p u tten uit de klank arch iev en .
— 11 — E en sp eciaal d an k w o o rd g aat n a a r v rien d en van ja re n geled en : D avid O. M . G o o d ay en zijn v ro u w T habile. M e e r d an 10 00 0 k m in afstand en 30 ja a r in tijd h ad d en g een invloed o p o n ze v rien d schap. Z ijn fa rm in de buurt van M bab an e w erd m ijn u itv alsb asis en een soort tw eede thuis. Ik kreeg bov en d ien veel in fo rm atie van de c u ra to r van het N ational M useum , M rs R. A ndreadi. Dr. Jos G an sem an s van het K oninklijk M useum v o o r M id d en -A frik a w eet w at ik aan h em verplicht ben. Ik d u rf h o p en dat d it w erkje, ten m in ste v oor een deel, zoniet de trad i tie zal bew aren (dat k an niet) dan to ch een b eeld g eeft van w at e r ooit is gew eest en hoe S w azim u ziek en -dans tijd en s de laatste d e cen n ia van de 20ste eeu w evolueerden.
1. Inleiding M u z ie k en dans zijn de b elan g rijk ste, zo n iet de en ig e artistiek e uit dru k k in g sv o rm en d er Sw azi, n a a st de g esp ro k en w oordkunst. T ijdens de tw eede h e lft van de 2 0 ste eeu w w erd w elisw aar een soort n ieu w e volks k unst o n tw ik k eld , m .n. de scu lp tu u r (zow el h o u t als steen w orden daarbij g ebezigd ), m aar deze n ieu w e exp ressiev o rm kan nog niet traditioneel g e n o em d w orden. W at de m u ziek en de d ans betreft, w o rd t h et h o e lan g er hoe m o eilijk er een o n d e rsc h e id te m aken tu ssen de o o rsp ro n k elijk e S w azim u ziek en d at g ene w at kort- o f lan g er g eled en w erd o v erg en o m en van al dan niet o m lig g en d e volkeren. H e t w erk in de Z u id -A frik aan se m ijn en h ee ft deze m u zik ale accu ltu ratie sterk in de h a n d gew erkt. D it geld t zow el v o o r de im m ateriële (bvb. m elo d ie e n /o f ritm e) als v o o r de m ateriële c u ltu u r (bvb. m u ziekin stru m en ten ). In sted en als M b ab an e en M anzini is er bovendien veel inv lo ed van v ooral Z u id -A frik aan se ja z z en p o p m uziek. In zeer w einig gevallen w o rd t de invloed van b u ite n a f d o o r de S w azi z e lf aan g e d uid ; d it w o rd t dan v erd er in de tek st v erm eld. H et gaat h ier in h et b ij zo nder o v er d ansen als sibhaca en umbhololo. H et b leek in feite al te laat om nog o u d eren m et (m uzikale) ervaring te interview en. V ele referen ties n a a r v ro e g e r m o et m en derh alv e h ie r niet zoeken. D it v erslag g eeft de to estan d w eer tijd en s de ja re n negentig. W aar m ogelijk, w erd en o u deren o n d erv raag d , m aar h ier w as de o o g st eerder gering. O u d ere v rouw en, h o ew el m eestal trad itio n eler in gesteld, bleken m in d er m ed ed eelzaam d an de m annen. H et gaat h ier boven d ien o m de trad itio n ele m uziek, d.w .z. d a t niets g ezegd w o rd t over m od ern e co m p o n isten in w elk e stijl ze o o k zouden schrijven e n /o f co m p o n eren ; ev en m in k o m t de relig ieu ze m u ziek van de verschillen d e k erk g em een sch ap p en aan b od (no ch de A n g licaan se kerk, no ch Nazareans, n och en ig e an d ere g em een sch ap ). H u n invloed lijkt vooral op het v lak van de m e e rstem m ig h eid te liggen. G elu k k ig h eb b en de k e rk g em een sch ap p en in S w aziland een m inder n efaste invloed o p de trad itio n ele c u ltu u r g eh ad d an d it bvb. h et geval is in Z u id -A m erik a, m et de evangelistas die alle traditie als h eid en s ver w erpen en v ernietigen. Inzake v erw ijzin g en in lied teksten naar v o o rch ris telijke riten : zie verder.
— 14 —
H et is opvallen d d a t de S w azi geen b ero ep sm u sici kennen in hun tra d itio n ele m u ziek cu ltu u r, zelfs g een sem i-p ro fessio n elen (w at in teg en sp raak schijnt te zijn m et de stellin g van P ercival K irb y (1959) die naar d e N g u n ig ro ep in zijn g eh eel refereert — cf. „T he M usical P ractices o f th e N ative R aces o f S o u th A fric a ” , p. 285). H e t o n tb rek en van p ro fe s sio n ele m usici m a a k t o n d erv rag in g n a a r h e t w aaro m en hoe e r n iet e e n v o u d ig er op. O m d ez e lfd e re d e n k en t m en tro u w en s w ein ig o f g een sp e ci fiek e term en o m elem en ten van de m u z ie k aan te duiden. N och tan s is het m aken en co m p o n eren van lied eren bij de S w azi het w erk van individuen. H et m oet d irect g ezeg d : to ch leeft de trad itio n ele m uziek nog voort. Z o w o rd en bvb. k rijg s- en o o rlo g slied eren n o g altijd, zoals vroeger, g ezo n g en bij sp eciale g eleg en h ed en zoals bvb. incwala. O ok ja c h t lied eren (g ezo n g en te r g eleg en h eid van de n atio n ale ja c h t, de butimba) kom en terug in de m ode. S om s w erd ik v rien d elijk u itg e n o d ig d o m opn am es te ko m en m aken van een o f a n d e r ritu eel. M eestal lu k te d at n ie t w ant, zoals m e dan w erd verteld , de g eesten w eig erd en zich te m an ifesteren in m ijn bijzijn. E en d erg elijk en ty p isch geval w as h e t sch o o n m ak en van een h eilig e berg m et graven van v o o ro u d ers w aar h et ritu ele re in ig in g sv u u r niet kon ontsto k en w o rd en zo lan g ik in de o m tre k bleef. M u zik ale vo rm en en g en res v o rm en de fa c to het centrale, het w e ze n lijke d eel van allerlei c erem o n ies d er Sw azi. D eso n d an k s, in tegen stellin g to t d atg en e w at m en zo u m o g en v erw ach ten in dit geval, b lijft h e t aantal m elo d iety p es re la tie f klein. T eksten d a aren te g en w orden v o o r elke (nieuw e) g eleg en h eid n ieu w g ecreëerd. L ied eren zo rg en u ite ra a rd v o o r een so ciale o rd e in de m aatsch ap p ij. L ied eren kunnen g eb ru ik t w o rd en om k ritiek te uiten, om te pro testeren , te verm an en , te w aarsch u w en , g e lu k te w ensen, in h e t kort, liederen w o r d en g eb ru ik t bij elk e nieu w e, zelfs acu te situatie. In teg en stellin g to t an d ere Z u id -A frik a an se vo lk eren verm eld en de S w azi gegevens m .b.t. d e g e sch ied en is van de clan o f van h e t v o lk in hun liedteksten. J. B la c k in g (1971) in zijn „M u sic and the historical P rocess in V endaland” (p. 2 03) stelt bvb. vast d at de V enda dit niet doen. A n d e r zijds m o et m en in S w azilied tek sten g een gegevens v erw achten i.v.m . p re ch ristelijk e riten en geb ru ik en . D e ch ristelijk e invloed bij de S w azi is klaarb lijk elijk z eer sterk en h eeft alle sp o ren van de „h eidense g e b ru ik e n ” uitgew ist. H et creatiev e p ro ces d a t h ier w erk za am is h eeft ec h te r een p o ëtisch e origine en w o rd t dan o o k h ier niet b eh andeld. D it h o udt in dat n ie t alle tek stty p es van lied eren g eb ru ik t bij specifieke geleg en h ed en
— 15 — b e h a n d e ld w o rd e n in d ie n h e tz e lfd e m e lo d ie ty p e g e b ru ik t w o rd t. H etzelfd e g eld t voor lied eren m et lan g e m aar b ijn a identieke variaties. O p socio lo g isch e feiten v erm eld in de lied tek sten w o rd t h ie r n iet in g e gaan. H et d oel van h et o n d erzo ek w as de m u ziek zelf. M u ziek in stru m en ten w o rd en w ein ig g eb ezig d , tenzij bij (ingevoerde) genezings- en am u sem en tsd an sen zoals sibhaca, ev eneens pas deze eeuw o v ergenom en van o m rin g en d e v olkeren. In feite g aat h et g eb ru ik van trad itio n ele m u ziek in stru m en ten zelfs ja a r n a ja a r achteruit. Z oals reeds elders gezegd, h eb b en de S w azi zich e erd er to eg elegd op de on tw ik k e ling van de vocale m u ziek die dan o ok to t een h o g e graad van verfijning w erd ontw ik k eld . O p vallen d is w el dat, hoew el de trad itio n ele m u ziek in stru m en ten m in d er en m in d er g eb ru ik t w o rd en , de k ennis d aarv an eig en lijk heel b eh o o r lijk is. K o o rm u ziek is b ijn a steeds in re sp o n so riale stijl, w aarbij de delen elk a ar k u n n en overlappen. P arallelle m eerstem m ig h eid bestaat. M e n zin g t d an zow el in kw arten als k w in ten e n /o f octaven. P arallelle te rtse n k o m en voor, zij h et eerder zeldzaam . N aast h et p arallel zin g en k u n n en d e stem m en o o k volledig on afh an k elijk van elk aar ev o lu eren en in teg en b ew eg in g gaan, d it vooral in de o ud ere, ritu ele m uziek. C o n tra s te re n d e to n a lite it en a k k o o rd e n s tru c tu re n sc h ijn e n een b ijk o m en d k en m erk van de S w azim u ziek . D e b asisto n en liggen dan g ew o o n lijk slechts een h alv e to o n van elkaar. H e t d ien t o p g em erk t dat de fin a lis b o v en d ien kan v ersch illen van d eze b asisto n en zo dat m en eig en lijk k an sp reken van een b ito n aliteit in d e m elo d isch e lijn. D eze b ito n alite it k o m t eveneens v o o r bij o m rin g en d e volkeren zoals de T songa en de Z ulu. Ik b en d aaro m g en eig d aan te n em en dat d eze bito n aliteit o v ergeno m en en g ead o p teerd w erd van d eze etnieën. In h et alg em een kan g esteld w o rd en d at d e m u ziek d e r S w azi, uiteraard vo o rb eh o u d gem aak t v oor de o v erg en o m en m u ziek stijlen en dito vorm en die h o g er v ern o em d w erden, ta m e lijk h o m o g een n a a r vo o r kom t, d at w il dus zeggen d at er ty p isch e k en m erk en v o o r de S w azim u ziek bestaan. D eze k u n n en allem aal g eh o o rd w o rd en in de z eer „k lassiek e” m uziek zoals bvb. incwala o f umhlanga (rietd an s). Tot d eze k en m erk en m oeten gerek en d w o rd en : h et v allen van de stem o p h e t einde van de zinnen, ta m elijk traag zin g en on d erb ro k en d o o r k reten en, in geval van dansen, p erso o n lijk e en p lo tse d em o n straties.
—
16 —
B eh alv e in en k ele zeld z a m e gev allen zijn de versch illen , zow el op so cio lo g isch als o p h isto risch n iveau, tu ssen de S w azi en de om rin g en d e volk eren u iterst gering. Q u a v erh o u d in g sp reek m elo d ie (S w azi is een to o n taal) m et de m elog en ese : zie v e rd e r p u n t 3.4. D e to o n p atro n en van de gesproken taal k u n nen en zullen som s v ersch illen d zijn (zelfs relatief) van deze g eb ru ik t in de m uziek. D it w o rd t m o g elijk o m d at w o orden gezo n g en op een van de spreek taal v ersch illen d to o n p a tro o n h elem aal n iet o n b eg rijp elijk w orden.
2. Situering 2 .1 . G
e o g r a f is c h e s it u e r in g
S w azilan d o f o o k M b u so W esw atini is een o n afh an k elijk k o n in k rijk in zu id e lijk A frika. H et w erd g e n o em d n a a r K oning M sw ati II van de D lam in iclan . S w azilan d ligt volled ig o m slo ten d o o r land: in het oosten d o o r M o zam b iq u e, in h et zu id en , w esten en n o o rden d o o r de R ep ubliek Z u id -A frik a (fig. 1). H e t w erd o n afh an k elijk van het V erenigd K oninkrijk op 6 se p te m b e r 1968. H et is een e e rd e r k lein land, in feite een d e r k lein ste van h eel A frika, en is iets g ro ter d an de h e lft van B elgië, m et een totale o p p erv lak te van a m p er 17 3 60 k m 2. D e ad m in istratieve ho o fd stad is M baban e; de k o n in k lijk e resid en tie b ev in d t zich in L o bam ba. H ier is oo k het P arlem en t gevestigd. T opografisch gezien k an S w azilan d in drie grote stukken verdeeld w orden: in h et o osten lig t een h eu v elach tig g eb ied m et h ier en daar to p pen van m eer dan 1 2 0 0 m hoog. H e t g aat h ie r o m u itlopers van de Z uidA frik aan se D rak en sb erg en . D it deel w o rd t m eestal aang ed u id m et highveld. H et b eslaat o n g ev eer een d erd e van de to tale op p erv lak te van S w aziland. H ier treft m en de h o o g ste to p van h et land aan, de B ulem bu, m et een h o o g te van 1 862 m . Ten o o sten h ierv an lig t het middleveld. D it geb ied is eveneens h eu v elach tig m a a r de g em id d eld e h o o g te bed raag t niet m eer dan 600 m. D it m iddleveld is o n g ev eer 4 40 0 k m 2 groot. H et laagveld o f low veld (o f o o k bush) ten o o sten h iervan is z o ’n 140-150 m boven de zeespiegel gelegen. H et b eslaat b ijn a 6 70 0 k m 2. D e grens m et M o zam b iq u e w ordt d an n og g ev o rm d d o o r de e erd e r lage L ebom bobergen d ie een g em id d eld e h o o g te van 6 80 m boven de zeespiegel hebben. E en d rietal b elan g rijk e riv ieren d o o rk ru ist S w aziland van w est naar oost: de K om ati, de L u su tfu en de U m buluzi. Zij v loeien het hele ja a r door. N aarg elan g h et veld, v eran d ert h e t k lim aat van g em atig d nat naar d roog subtropisch. Z o m e r valt van n o v em b er tot m aart en brengt de regens. D e regenval g aat van een g em id d eld e van 1 4 0 0 m m in het w e s ten tot a m p er 5 60 m m in h et o osten. D ien ten g ev o lg e v indt m en enkel b o ssen in h et w esten en shrubs en h eesters in h et oosten. H et m iddleveld w o rd t h o o fd zak elijk g eb ru ik t d o o r re la tie f grote, m eestal d o o r E u ro
— 18 — p ean en b eh eerd e p lan tag es. D e b o ssen w aarover sprake zijn gevorm d d o o r m assale aan p lan tin g van e u caly p tu s en den. D eze b o m en groeien snel en w orden d an o o k reg elm atig g ero o id o m p u lp te m aken vo o r de pap ierin d u strie. Veel w o rd t uitg ev o erd n aar O ost-A zië. H et voordeel van de eu caly p tu s is d at d eze bo o m z eer snel groeit. H et nadeel is dat hij zeer veel w ater g eb ru ik t en de b o d em uitput. E en an d er p ro b leem van S w azilan d is h et overb eg razen d o o r het vee, w at u iteraard tot e ro sie voert. E en b ijk o m en d p ro b leem is d at de g e m e e n sch ap in globo v eran tw o o rd elijk is v o o r h et o n d erh o u d van de g ronden en geen individuen. W ater w o rd t z e ld z a m er m et de dag. D e fau n a b e sta a t h o o fd zak elijk uit en k ele n ijlp aard en en (zw arte) n eu sh o o rn s, lu ip aard en , v ersch illen d e so o rten an tilo p en , z e b ra ’s, k ro k o d illen en slangen, w a a ro n d e r de g ev aarlijk e c o b ra ’s en m a m b a ’s. B eh o u dens de slan g en kom en de m eeste van d eze w ilde d ieren heden nog sle c h ts v o o r in de n a tio n a le en p riv é -w ild p a rk e n van S w a z ila n d (M alo lo tja, M lilw ane, H lane, M law u la en M khaya).
Fig. 1. — K aart van Sw aziland.
— 19 — 2.2. D emografie In 1995 w erd de b ev o lk in g g esch at o p 855 0 0 0 m ensen. D e bevolk in g saan g ro ei b ed raag t g em id d eld 2,8 %. E én op tien in w o n ers van S w azilan d is van Z ulu h erkom st. D e lev en sv erw achting b ed raag t 56 ja a r voor de m an n en en 6 0 ja a r v oor de v rouw en. D e kin d ersterfte is sterk afgen o m en en h e t gev o lg is dan o o k d a t de b ev o lk ing ze e r jo n g is. N a a r sch attin g is circ a 77 % g eletterd . D e officiële talen zijn siS w ati en E ngels. D aarn aast w o rd t o o k siZ u lu gesp ro k en . SiS w ati b e h o o rt to t de B en u e-C o n g o g ro ep en is sterk v erw an t m et siZ ulu. D e (zeer) klein e m in d erh eid van S h an g aan en T so n g a, afk o m stig u it M o zam b iq u e, spreekt zijn eigen , aanverw ante taal. D e eig en g o d sd ien st van d e S w azi leeft n og v o o rt bij som m igen, vooral bij d e h eersen d e en d us trad itio n eel in g esteld e g roepen. D e G ro te E erste (.M kulum ncandi ) is een im m an en t m aar g een tran scen d en t w ezen. D e v o oroud ers o f em adloti h eb b en veel m e e r d irecte invloed. A nim ism e ko m t niet voor, al w o rd en zon en m aan in v erb an d g e b rach t m et het bestaan . T ijdens de incwala (zie hiero n d er, sub 2.4) w o rd t de ko n in g m et d e zon gelijk g esteld . L ed en van zijn (vaderlijke) clan w o rd en trouw ens M langeni o f v o lk van de zon gen o em d . H et ch riste n d o m — h e t g aat h ier over de A n g licaan se, de ro o m s-k ath o liek e, v ersch illen d e pro testan tse en de N azaren en k erk en — zo u slechts d o o r 60 % van de bev o lk in g aan g e h a n g en w o rd e n m a a r d e w e rk e lijk e g re e p o p d e o o rsp ro n k e lijk e S w azicu ltu u r is groter. D a t w il n ie t zeg g en d a t h e t trad itio n ele g elo o f totaal is u itg esto rv en ; h e t leeft v o o rt in so m m ige anim istisch geïn spireerd e riten en zelfs g e ïn stitu tio n aliseerd e cerem oniën. D ikw ijls w or den niet-ch ristelijk e riten (bvb. bij een h u w elijk ) niet als d u sd an ig ervaren en leven ze o n d e r een o f an d ere v o rm voort. C h risten d o m en v o o rch ristelijk e trad ities zu llen e lk aa r dan oo k onver m ijd elijk m u tu eel b eïnvloeden. H et g eeft w el p ro b lem en o m d at de Sw azi zich graag , ten m in ste d an ten o v erstaan van w esterlin g en , voordoen als christenen. 2.3. G eschiedenis en instellingen S w azilan d is een o p trib ale p rin cip es g eb aseerd e m o narchie. E r bestaat een tw eek am erstelsel, m a a r h e t p arle m e n t h eeft eig e n lijk z ee r w einig m acht. D e w erkelijke m ach t lig t bij de ko n in g , m ach t die nog versterkt w ordt d o o r h e t feit d a t de k o n in g een g ro o t aan tal leden van de beide kam ers rech tstreek s b e n o e m t en eveneens o m d at de an d ere led en gekozen
— 20 —
w o rd en d o o r de lo k ale trib a le rad en d ie g ew o o n lijk een trad itio n eel au to ritaire m ach t van de k o n in g v erkiezen. D e D lam in iclan en hun v o lg elin g en k w am en in de loop van de tw eede h e lft van de 15de eeu w u it h et n o o rd en n a a r T ongaland w aar ze bijna drie eeu w en zo u d en b lijven. D e S w azi, d ie e e rst in de 18de eeuw een v o l w aard ig zelfstan d ig volk w erd en , k iezen als stich ter van hun stam N g w an e III, v a n d a a r d a t ze som s z ic h z e lf de n aam geven van ebantfu bakangwane (volk van N gw ane). Z e tro k k en tijdens d ezelfd e eeuw z u id w aarts en volgden daarbij de k u st van M o zam b iq u e. T ijdens het laatste d erd e van d ezelfd e eeu w w erd o ok de b asis geleg d v o o r de m o derne S w azistaat d o o r h e t h o o fd van de g ro o tste clan, de D lam ini. H et aantal k o n in g en v arieert n aarg elan g de in fo rm an t. Pas ro n d 1820 structureerde S o b h u za I D lam ini het m ach tsa p p a raa t en k rijg t m en een b eter inzicht. H ij w erd o p g ev o lg d d o o r de h o g e r g en o e m d e M sw ati II. D eze o n d e r w ierp v ersch illen d e stam m en m aar m o est an d erzijd s ook terrein p rijs geven. R o n d 1850 zo ch t M sw ati II steun bij de E n g elsen tegen de Z ulu die een echte b e d reig in g v o o r de S w azi w aren g aan vorm en. N a tal van trib u laties m et de E n g elsen en o ok m et de B oeren w erd het land de fa c to (zij h et n iet officieel) in 1894 g e an n ex eerd d o o r Z uid -A frik a. D o o r h a n dig te m an o eu v reren w ist S o b h u za II ze lfsta n d ig h eid v o o r zijn lan d te verw erv en in 1968. K oning S o b h u za II stie rf in 1982 en w erd opgevolgd d o o r een zoon (P rin s M akh o setiv e) d ie in 1986 n a een interim regering w erd g ek ro o n d als M sw ati III. D e sam en stellin g van d e S w azi is ietw at h etero g e en verm its e r v e r m en g in g w as m et an d ere volk eren . E r b estaan een 7 0 -tal clans w aarvan c irc a 7 0 % een N guni h erk o m st zou hebb en; 25 % is S otho en de over b lijv en d e clan s zijn van T so n g a-o rig in e. D e k lein ste sociale entiteit is de umuti, de h u ism an sp laats, o m v at d o o r een om h ein ig (kraal). D e Sw azi leven n iet in d o rp en m aar in het hele land d o o r verspreide gehu ch ten w aar de ene umuti d ik w ijls o p ro e p a fsta n d van de an d ere ligt. H e t plan van de umuti is v astgelegd en voorziet o.m . in h utten voor fam ilie en eventuele b ed ien d en . D e h u ism a n sp la a ts van d e ko n in g is volgens d eze lfd e p rin cip es g eb o u w d m aar is u iteraard groter. N og g ro ter is deze van de K on in g in -M o ed er; h a a r k raal fu n g e e rt teg elijk als h oofdstad. 2.4. D e v o o rn a a m s te cerem onien T w ee cerem o n iën b e p alen h e t v erlo o p van h e t ja a r en zijn voor de staat en h et v o o rtb estaan van de staat en h e t k o n in g sch ap van essen tieel
— 21 —
belang: incwala en umhlanga. Incwala is h e t feest van het eerste fruit. H et w o rd t g eh o u d en in de k o n in k lijk e k raal in L o b am b a m aa r er gaat een hele voo rb ereid in g aan v o o ra f w aarbij o.m . zeew ater m oet g eh aald w or den over de L eb o m b o b erg en . Incwala d ru k t een v erbond u it aangegaan do o r de S w azi m et de koning. H e t feest d u u rt m eerd ere d agen en heeft steeds p laats ergens tijd en s de m aan d en d ec e m b e r o f ja n u a ri. D e precieze datum w o rd t vastg eleg d d o o r de k o n in k lijk e astro logen die n ag aan o f het tijd stip w el gun stig valt. Bij h et incwala zin g en de regim enten zeer oude liederen. Bij die g eleg en h eid d an sen ze o o k in v o lledige krijgsuitrusting. Z e m ogen ech ter geen w ap en s d rag en b eh o u d en s een sch ild en een
knobkerrie, d it is een so o rt knots. D e c e rem o n ie b eg in t m et een reis d o o r m an n en van de kleine B em an ticlan n aar de Indisch e O ceaan v ia M o zam b iq u e. Z e m o eten er het schuim van de g olven schep p en d at d rag er is van m ag isch e k rachten. H un teru g k eer m ark eert h et ein d e van w at de kleine incwala g en o em d w ordt. D a a rn a k o m e n jo n g e m a n n e n sa m e n in de k o n in k lijk e k ra a l in N g ab ezw en i om de tak k en te gaan p lu k k en van de h eilige lusekwane (een kleine boom ). D eze tak k en m o eten d ien en o m een om h ein in g te b o uw en vo o r de koning. D an k an de grote incwala b e g in n en die een w eek duurt. H oew el h e t feest n ie t g eh eim is, is h et n iet-S w azi n ie t toegelaten audio- o f v isu ele o p n am en te m ak en van de h o o g tep u n ten van incwala. H et h eet d at e r tijdens de ritu s sp o tlied eren w o rden g ezo n g en op de ko n in g en d eze m ag m en niet o pnem en. D e laatste die h e t incwalacerem o n ieel in d etail h e e ft k u n n en b esch rijv en is H ilde K uper. O ok J.S .M . M atseb u la g eeft een tam elijk v o lled ig e b esch rijv in g van incwala, zij h et d a t de lied tek sten e r n iet b ijg ev o eg d w o rd en (cf. J.S .M . M a ts e b u la (1988) : „A H istory o f S w azilan d ” ). H et tw eed e ritu eel d a t de cu ltu u r d er S w azi o m zeg g en s im pregneert, is umhlanga. T ijdens dit ritu eel kom en de m eisjes en jo n g e v rouw en van uit heel S w azilan d n a a r de k raal van de K o n in g in -M o ed er (de Indlovukati o f O lifan tk o e) bij L o b a m b a om e r rie t aan te b ren g en vo o r n ieu w e d a k b edekkin g . D it feest b evat g een g eh eim e o f ech t sacrale han d elin g en die gevaarlijk zijn (zoals incwala). H et feest ein d ig t op een soort p aradedans van alle v ro u w en die rie t aan b rach ten . Umhlanga w o rd t m eestal gevierd tijdens de tw eed e h elft van augustus. N aast d eze tw ee v o o r de S w azi essen tiële ritu elen zijn er andere, m in d er b elan g rijk e, zoals d eze in v erb an d m et de ja c h t, het h u w elijk o f m et de dien sten d o o r de reg im en ten aan de k o n in g v erstrekt. S o m m ige van d eze ritu elen zijn a.h.w . v erw aterd o f w o rd en „v erch ristelijk t” ; andere
— 22 —
rite n en g eb ru ik en leven e e rd e r v o o rt in allusies in lied te k sten (een goed v o o rb eeld h ierv an is een lied w aarin een m an b esp o t w o rd t d ie zich o n t tre k t aan d e d estijd s v erp lich te v azallen d ien sten). Umcwasho is d an w e e r een ritu eel d at een tijd elijk e g ro ep sb an d legt tu ssen o n g eh u w d e m eisjes, m eestal u it een zelfd e streek afk o m stig en b e h o re n d tot een zelfd e leeftijd sk lasse. Z e w o rd en g eleid d o o r prin sessen o f d o ch ters van b elan g rijk e d ig n itarissen . D e ze tijd elijk e veren ig in g legt kled in g , voed sel en g ed rag vast. O p h et einde van de perio d e w ordt de
um cwasho gedanst. D an sen en lied eren van de m e d icijn m an n en en v ro u w en vorm en een categ o rie apart. T ijd en s deze riten w orden aan de T so n g a ontleen d e in stru m en ten gebruikt. D e g en ezers w erken ofw el als tinyanga, w at m en zou k u n n e n v ertalen als k ru id en d o k ter, ofw el als tangoma, die de zieke e e rd e r p sy c h o lo g isc h b en ad eren . B eid e sam en w o rd en aan g ed u id als tinyanga. Z w arte m ag ie w ordt, o n d an k s g erech telijk e vervolging, veel to eg ep ast, u iteraard in h et geheim .
3. De traditionele muziek 3 .1 . I n l e id e n d e
noot
D e N guniv o lk eren d ru k k en h un g evoelens e erd er vocaal dan in stru m en taal uit. D it m oge m ee v erk laren w aaro m d e m eeste, hed en b estaande in strum en ten in gevoerd w erd en o f van recen te inventie zijn. O o k dansen w orden gew o o n lijk alleen d o o r resp o n so riaal zingen b egeleid. H an d k lap p en (d o o r vrou w en ), slaan o p de sch ild en , enkel- e n /o f and ere ra m m elaars h eb b en altijd een secu n d aire rol te vervullen. O ok oudere, tra d i tio n ele in stru m en ten (zoals de m u ziek b o o g ) o f de m o derne g itaar en de a fg e le id e h y b rid e v a ria n te n h e b b e n e n k e l d e b e g e le id in g van de m en selijk e stem als functie. T w ee m u ziek stijlen k o n d en n iet b estu d eerd w orden, m .n. deze van het incw alantueel, en de m u ziek van de umthakathi, de b eo e fe n aars van de zw arte m agie. D it is b ijz o n d e r jam m er, verm its b eid e stijlen z eer oud en traditio n eel zijn en dus een b ijk o m en d lich t h ad d en k u n n en w erp en op de S w azim u ziek . D aarn aast b lijft e r o verigens w ein ig trad itio n ele en ritu ele m u ziek over (u itzo n d erin g en zijn o.m . ja c h tlie d e ren , lied eren g ezo n g en tijdens het w erk op de k o n in k lijk e g ro n d en ) o m d at b ijn a alle o u d ere en p rec h ris telijk e ritu e le n m o esten w ijken v oor h et ch risten d o m , dat een stevige greep h eeft op de S w azim aatsch ap p ij. H et is zelfs m o eilijk hints naar de oude, v o o rch ristelijk e ritu elen te v in d en in de liederen, w at eventuele reco n stru cties p rak tisch o n m o g elijk m aakt. A n d ere ritu elen , zoals d eze van de zw arte al geno em d e m agie, zijn do o r de w e t v erb o d en en b lijv en o o k d aaro m w elisw aar voortbestaan, m aar dan in h et v erborgene, v ooral d an w eg en s de strenge repressie. D at m ijn in fo rm an ten w eig erd en m e in co n tact te b ren g en m et umthakathi is dus begrijp elijk . B o v en d ien h eeft de d o o rsn ee S w azi een h aast p an ische an g st v o o r toverij. A llerlei soo rten ex cu ses ( ... „het zou m e zelfs kunnen d o d en ” ...) w erd en dan o o k aang eh aald . A n d e rz ijd s, w at b e tre ft incwala: d it g ro te en v o o r d e S w a z i m aatsch ap p ij u iterm ate b elan g rijk e feest m o ch t ik w él bij w onen, m aar er w erd m e verb o d en om zelfs m aar n a a r de k o n in k lijk e h u t te kijken. M uziek o p n am es m ak en w as er h elem aal n ie t bij. O o k n o ta ’s m ochten niet
— 24 —
g em aak t w orden. D it zo u h e t geval zijn — d at w erd m e ten m in ste g ezeg d — sedert de d o o d van k o n in g S o b h u za II. D e reden sch ijn t te liggen in h et fe it d at de reg im en ten o f im pis ritu e le sp o tlied eren op de ko n in g z in gen. D e tek sten zo u d en som s zelfs ro n d u it b ele d ig en d zijn. D e laatste, z eer g ed etailleerd e etn o g rafisch e b esch rijv in g van incwala kan m en aan treffen in de b o ek en van H ilde K uper. Iets o u d er is de b esch rijv in g g egeven d o o r P.A.W . C o o k in „B antu S tu d ies” (1930). D eze tek st w erd heruitg eg ev en en g e c o m m e n ta riee rd d o o r B .A . M arw ick. S om s w erd ik u itg en o d ig d om o p n am en te kom en m aken van ritu ele cerem o n ies m aar g eb eu rd e h et d at de g eesten zich w egens m ijn a an w ezig h eid w eig erd en te m an ifesteren . E en o p v allend dergelijk geval g eb eu rd e in de k raal van P rin ses T h o p i van de G am aclan . H ier m o est ik lied eren k o m en o p n em en g ezo n g en bij h e t scho o n m ak en van de graven op de bergen. N a d rie d a g en w ach ten b leek w el v o ldoende d at de geesten m ijn aan w ezig h eid h elem aal niet op p rijs stelden. C erem o n iële ro u w lied eren k o n d en n iet o p g en o m en w o rd en o m d at de g eleg en h eid (g elu k k ig ) o ntbrak. 3.2. T erminologie V erm its de S w azi g een b ero e p sm u sic i k en n en , is h et o o k h elem aal niet v erw o n d erlijk d at e r o m zeg g en s g een trad itio n ele specifieke term en m .b.t. de m u ziek b estaan in siS w ati. In h et alg em een w orden voor re c e n telijk ingevoerde e n /o f g eaccu ltu reerd e m u zikale elem en ten o f m u z iek in stru m en ten alleen E n g else b en am in g en g eb ezigd. Z o w ordt de trom m el ee rd e r aan g ed u id m et drum d an m et h et trad itio n ele w oord ngoma (dat so m s nochtans g eb ru ik t w ordt). A n d erzijd s w orden trad itio n ele m u zie k in stru m en ten m et een ech t siS w atiw o o rd aan geduid, iets w at ten andere o o k kan gezegd w o rd en o v er en k ele m aar e erd e r alg em en e m u z iek term en. E n k ele v o o rb eeld en zu llen d it v erd u id elijk en : um culo refereert n a a r zo w el vocale als in stru m en tale m u z ie k ; kuhlabela w ijst op zin g en ; tingubhu temculo d u id t in h et a lg em een m u z iek in stru m en ten aan ; um bholoho h eeft d an w eer b e trek k in g o p m annen zan g , m its b egeleid d o o r m u ziek in stru m en ten (h et is n iet o n m o g elijk dat deze stijl én b en a m in g van Z ulu h erk o m st is). H an d k lap p en k om t in S w azim uziek niet zoveel v o o r m aar, in d ien g eb ru ik t, sp reek t m en van kushaya tandla. D an sen d u id t m en aan m et kugidza, m a a r in d ien h e t sibhaca betreft, kan m en sp reken van zingili (in een snel tem p o ) o f van indlamu (in een w at trager, p le c h tig e r tem po). N iette g e n sta a n d e de h o g er g em aakte opm er-
— 25 — king, heeft m en het niet o v er to beat the drum, m aar w el over shaya sigubhu (sigubhu is een d u b b elv ellig e tro m m el). T ro m m els geb ru ik t door tinyanga w o rd en em atjomane g en o em d ; een v arian t hiero p sch ijn t tingom ane te zijn. D e andere trad itio n ele b e n am in g en v o o r de verschillende m u ziek in stru m en ten treft m en aan in h o o fd stu k 4. D it eerd er b ep erk t aantal b e n am in g en inzak e de m u ziek in al haar aspecten vo rm t b ijn a h e t to tale v o cab u lariu m van de gew one m an. O m andere tech n isch e aspecten van de m u ziek aan te d u id en w o rd en allerlei soorten o m sch rijv in g en gebruikt. 3.3. M odi Inzake de g eb ru ik te m odi : h ier b estaat een gro te v erscheidenheid. D e g eb ru ik te to o n sch alen zijn tettara-, penta-, hexa- en heptatoon. S om m ige auteurs zijn van m en in g d a t de m u ziek van de Sw azi p en tato o n is m aar v o o rlig g en d o n d erzo ek k an d it niet bevestigen. W el is het zo d at som m ige hexa- en h ep tato n e lad d ers een co m b in atie van tw ee pen tato n e reeksen suggereren. D e m eeste m odi die g en o teerd w erd en zijn h exatoon. H exatone ladders k un n en o n tstaan zijn d o o r h e t g eb ru ik van de m u ziek b o o g die hexatone b o v en to o n reek sen p ro d u ceert, re e k se n g esch eid en d o o r een h alve toon. H e t o n tb rek en van de zev en d e trap g eeft d a ard o o r aan de m u ziek een w at in g eh o u d en en a-sen su eel karakter. In h e t lich tere genre w o rd en d a ar entegen g ew o o n lijk h ep tato n e lad d ers gebezig d . V olgens som m ige in fo rm an ten zou een an d ere m o dus een andere clan aand u id en ; an d eren stellen dan w eer d at de grote v ersch eid en h eid eerder b etrek k in g h eeft op de v ersch illen d e g en res in de m uziek. M issch ien w as een en an d e r w el zo in h et v erleden, m a a r h ed en b lijft d aa r dan to ch niet veel van over. A rch aïsch e liederen en d an sen (zo als o.m . cerem o n iële d ansliederen) g ebruiken ladders w aarbij de (drie) n o ten telkens een kw art uit m ekaar liggen, m aar m en vindt ev en zeer ladders m et chro m atiek. D e k w art b lijft steeds een b elan g rijk e, zelfs stru cturele noot. K w arten vorm en d ik w ijls h et skelet van een m elo d ie w aarbij noten w erd en tu s sengevoegd. In m eerd ere gevallen zijn o v erig en s to n ica en k w art de enige tonen die vastliggen en h eb b en de an d ere noten een e erd er ap p ro x i m atieve toon h o o g te.
— 26 —
Enkele Modi en hun Permutaties
variant-uitbreiding
3.4. M e lo d ie
en
m elopoie
W at de m elo d iety p en betreft, h eeft h et niet veel zin deze te c o n strueren. D e m u ziek is m eestal een in cid enteel p ro d u ct van tal van zuiver m u zik ale m aar tevens van vele ex tram u zik ale factoren (zoals de n atu u r lijke b ep erk in g en aan de am b itu s van een stem o f een instrum ent). In het a lg em een is de z in sin to n atie dalen d . U iterm ate veel, ja zelfs overw egende invloed heeft n atu u rlijk ook h et v erb o -(m u zik aal)-to n aal patroon van de taal. Toch is de invloed van de g esp ro k en op de gezo n g en tonen n iet zo d rastisch als in so m m ig e C e n tra a l-A frik aa n se talen.
— 27 — Bij de S w azi zullen de (g esp ro k en ) to n en zeer zek er im pact hebben (anders k an m en de b etek en is van de g ezo n g en tek st niet vatten), m aar n aast de lin g u ïstisch e d ien en tal van an d ere zoals em o tionele, v erm o eid h eids- en zelfs h isto risch e facto ren in aan m erk in g gen o m en te w orden. V erm its de g esp ro k en to o n h o o g te g e reflecteerd w o rd t in de gezongen m elo d ie is h e t lo g isch d at er m in iem e v arian ten (kunnen) b estaan tu ssen versch illen d e strofen. B o v en d ien is h e t im m ers z eer go ed m o g e lijk dat een w o o rd d estijd s (in een ver o f nabij v erled en ) o fw el anders w erd uit g esproken (m et b eh o u d van zelfde b etek en is) en d us anders w erd g ezon gen, o fw el d at m en een an d er w o o rd m et een zelfd e tonaal sch em a als het o o rsp ro n k elijk e gebruikt. A llerlei v arian ten op deze tw ee b asism o g elijk h e d en k u n n en voorkom en. A fw ijk in g en zu llen v o o ral o p tre d e n w a a r h et (lin g u ïstisch ) tonaal sch em a n iet o f m in d er g o ed k an g evolgd w orden w egens bvb. de sam en klank. T och k an het o o k g eb eu ren dat h et o m g ek eerd e o ptreedt, dus dat de taalto n en h et overw ich t h eb b en o p de m u ziek to nen. In h et algem een w ordt d o o r de Z u id -A frik aan se etn ieën m in d er rek en in g g eh o u d en m et h et to n aalp atro o n van een w oord. D e to o n h o o g te w ordt vooral n iet geres p ecteerd als m en de afw ijk in g als artistiek relevant beschouw t. D it w il n och tan s niet zeggen d at bij de Z u lu , S w azi o f V enda (en nog andere etn ieën ) h e t n ie t resp ecteren van d e (lin g u ïstisch e) to n ale sch em ata der w o orden als g o e d w o rd t b esch o u w d . D e w o o rd en k u n n en uit de sam en hang herk en d en b egrepen w o rd en m aar de sp rek er w ordt verd ach t als „n ie t-S w a z i” en de taal als g een ech t siS w ati aan gezien. G e n era lite r k an g esteld w o rd en d at de v o o rk om ende afw ijkingen eerd er m in iem zijn. E n k ele v o o rb eeld en zu llen d it verduidelijken.
— 28 —
Buhle Bemajaha (mannen, koor)
Buhle bemajaha
Mahle (nasakhepme mushadza) _____/ — \ Nibahle bonsTbä zimaqangqa
Batsatf uSobhuza...
Kudzilika umdzimba (mannen)
kudzilika umdzinba ?
?
?
sayengele wen hai
— 29 —
(y )im p i lo n y a k a
\
nyakhuluma umfakazo
sekutfukutsele indlovu
lyasTshizä lönyalcä
üßokhubudza ndlovu
wäkhula sikwesaba
buhle benkhosi mswati
kutawuphela (benkhani)
Invodz’yel’yazi (vrouwen)
Invodz'yel'yazi iyagula nayiyolala kami
Seykîâï'ek'sëni
Koor:
Iyagula nay'yolala kami
Iyagula
— 30 —
Shibhoshi uyanginukela (meisjes) voorzanger
Voorzanger:
Ye wena Shibhoshi uyanginukela
Kunukani laph'emzinbeni wakïïo
Akukfïb 'ntfombi ilengacoma wena.
Koor:
Kunukami laph'emzinbeni wakho
Kunukami Shibhoshi
— 31 —
Hamba gadz’unyoko (mannen)
Voorzanger:
Wasishiya kaLobamba
Wasishiya enkhoseni
Koor:
Hamba gadz'unyoko ubalekela kudla
Kuyaphakwa enkhoseni
■32-
Uhambe wabuya (mannen)
’ (variant) f a i A
V oorzan ger:
Wesaba batswanâ Dzingalive
Wesaba batswana mnganami
Koor:
J Uhambe wabuya
Usephalamende
Wesaba batswana
"
W
t
r
r
r
k
— 33 —
Wangiphatsa kwaze kwasa (meisjes)
...
"+"4^ M
;
^
i
f
- - y *
KtJ
-------wangiphatsa kwaze kwasa yelele"ma ! wanigphats’emathonsweni yelele ma !
yemlamu wami wangiphatsa kanjani
1 •
— —
.
"
,
...
i
■ r"
b
— 34 —
Mswati uyinkhosi (vrouwen) f' û
t
—
---------
Voorzanger:
Mswati uyinkosi ka Hhohho nawebabe
Wabekelwa kwentani
Koor:
Gcam gcam bahsik' emalayini
BakaNgwane balisik' emalayini
*y
**
j
j.
— 35 —
Basijuba Ngembili (mannen)
koor
3
3
3
enkele improvisaties van de voorzanger 3 .........
Voorzanger (enkele improvisaties):
Nifake tikhindi yelawamajaha
Rme Gema^RuIukwè ydawairmjaha
Nitsi nwayinwayi ngelabhulukwe yelawamajaha
Bahuba ematiya bajuba ngembili
Koor:
Nwayinwayi emathilukwe
3
3
Nasijuba ngembili
Inkhosi saycala tsine
Saykhandza ihluphekli
Nine bakaNgwane (mannenkoor)
Nine bakaNgwane _____ — v . Nitayivuma lonyaka
Uking Sobhuza uwele lwandlè Ngwenyama (Dlamini)
Wavutsa ngengcondvo ku Elisabeth
Inkhosi lensha lonyaka
(bavutsi) bendlela ?
?
Hai! Hai! Hai!
?
— 37 —
Sibone lukhulu kuhamba kwaBhuza (mannen)
Voorzanger (enkele improvisaties):
J Sibone lukhulu
Kuhamba kwaSobhuza emhlabem
Sekwandza bantfwabetikhulu
Baphuma ema hlatsini, emadvulini
Koor:
Sibone lukhulu
Kuhamba kwaSobhuza
Sekwandza bantwabenkhosi
Baphuma ehlatsini
— 38 —
Lemnyamà ïTâfvlëkiîe
_______ J ------- x Babulele mgula (of mbhula?)
Nvodza lemnyama basihlolele
Sengesaba kuya eMbashem
J Babulele Mguîa basihloleîë
Emnyama ilahlekile
Babulele lenvodza basihlolele
_____J -----N Babulele Mgula
Abese babulele nhlaba(tsî)
Koor:
Sihlutfu senkunzi lemnyama silahlekile
— 39 —
3.5.
R itm e
R itm e is o n teg en sp rek elijk n o o it „h o t” en h et geb ru ik te tem po is m eestal e erd er traag. D it heeft m eer dan w aarsch ijn lijk oo k te m aken m et h et reed s v o o m o em d e o n tb rek en van b ero ep sm u sici. E r b estaan vaste, w elbep aald e m etrische sch em ata en w elo m sch rev en ritm ische patronen, w at het sp elen eveneens verg em ak k elijk t. V oorbeelden hiervan kan m en zien in de g etran scrib eerd e m u ziek van o.m . ummiso, sibhaca en jac h tdansen. R itm e is z eer zek er b elan g rijk , m aar even zek er m in d er b e lan g rijk dan bij de volkeren en etn ieën die ten n o o rd en van S w aziland leven. H et all overriding principle van A frik aan se ritm ie k zoals F ath e r A .M . J o n e s (1969) h et w il d oen gelo v en in zijn b o e k „A frican M u sic” o n tb reek t hier. E r sch ijn en veel m eer m o g elijk e o n d erlig g en d e factoren en principes aan het w erk te zijn. O m te b eg in n en w o rd en , zoals in Z u lu m u ziek , de stem m en en h et h an d k lap p en g eo rg an iseerd op b asis van p u lserin g sw aarden, w at dan m ak k elijk h et re la tie f ru stig e m etru m verklaart. R ecu rren te slagen d uiden de m u zik ale seg m en ten aan, terw ijl andere slagen als h e t w are los o v er de „n o rm ale” slag en g ep laatst w orden. In de g etran scrib eerd e m u ziek k an m en m eerd ere v o o rb eeld en van d eze vast stelling aantreffen.
I*1“ 1
«J 4
U-
'
«
s i
8
4
" -é4 4"— ■
[ j j L
-ft-—
f f 1 [ U
t r n ----------------
8
v-----
-SL
-------------------------
l
)
F
1 trom m el sim ile gans h et lied
-.... i ....
i ß - ...
i
—
p p 5;
-~ Y \
— 40 —
f= '
H
R
m
^
- é — ;—
£
...
-------
= j y ....
J-
5
8
~7L ---------------- r = ----u *
------------ -
P 1 f
m -#
N
,
-iri—
1
ï-
W A_
li
tj
: .
1 ,
It£ »Pi ..n ~" ^s8 -JJ------------------------
8
>
XL:
^
j=
-#• •#
Ü
jj j
j
4 : '..—
^ -J
|f — ----FT—I-----------------
[ iJ 3 A _ >
P P ^ P ----------------------i
— 41 —
A
.......................- Z 3 ...
/L r 8
—
—
=\—
j j ^ 8 - ^ *
b
'
=*
'
---------
'ï^z::z p. Î ^~rr
1
^
.
[
■
f
- >
Ü
;•
-------------------------------------!
8
? *'•
/
....
W f*'4...
* " '*
S u i * ----- __:
...
8 Ù
-zî
.
;
([£
>
----------- --------
J:
1*
3 jjj
8 J ------ —
— ■ J i T
f
^ Li
j ----------, - - 8
g
^
WJ
J
—
— 43 —
R itm isch e fo rm u les en p atro n en w o rd en g ew oonlijk regelm atig en exact h erh aald (zie hierb o v en ). Z e k u n n en u itg ew erk t e n /o f gevarieerd w orden. D eze v eran d erin g en w orden e c h te r n o o it brutaal aan g eb rach t en de overg an g en zijn e erd er geleid elijk . A p a rt h ierv an b estaan e r eveneens ty p isch e ritm isch e lijnen die aan an d ere dan m etrisch e verdelingen en onderv erd elin g en o n d erw o rp en zijn. D e ritm isch e p atro n en en fo rm u les zijn in h e t algem een erg eenvoudig, zo oo k de m etro -ritm isch e organ isatie. P atro n en b eg in n en uiterm ate zelden o p een zw ak k e tijd. P o ly m etru m k a n vo o rkom en, m a ar is eerder zeldzaam . In sim pele w ieg elied jes en lied eren v o o r k in d eren k u n n en de m etrisch e sch em ata van lied en b eg eleid en d h a n d k lap p en over elkaar schuiven, iets w at o o k d ik w ijls v o o rk o m t in Z u lu w iegeliedjes. V erm oe d elijk b etreft h e t h ier een alg em een k en m e rk van de N gunim uziek. V erschillende ritm isch e p atro n en verkreg en d o o r v erschillen in to o n h o o g te e n /o f tim bre (bvb. d o o r h e t tro m m elv el te bed ek k en , rim-shots, slaan op de k lan k k ast e.d .) k o m en bij de S w azi niet voor. G lobaal genom en b esch ik k en S w azitro m m elsp elers slechts over een bep erk t aa n tal slagtech n iek en . N am en o m d eze tech n iek en aan te d u iden schijnen on b estaan d w at het h o g e r g esu g g ereerd e zou k u n n en bevestigen, n am elijk dat het tro m m elsp el d er S w azi w o rd t g ered u ceerd to t het m e est e e n voudige. Toch dient o p g em erk t te w o rd en d at het g eb ruik van licht v er sch illen d e to o n h o o g tes bij h e t tro m m elsp el d e reg elm atig e p u lsering co m p lex er v o o rd o et d an de tran scrip ties k u n n en suggereren. T oonhoogte en tim b re m o g en dus als ritm isch elem en t zek er n iet uitg eslo ten w orden. 3.6. M eerstemmigheid Z oals reed s w erd g esteld , is „co m p o sitie” (h et gaat h ier u iteraard niet om uitg esch rev en m u ziek ) bij de Sw azi h et w erk van een individu dat ech te r n o o it zal v ern o em d w o rd en w an n e e r een d erg elijk w erk w ordt u it gevoerd. E r b estaan geen ech te p ro fessio n ele m u sici en nog veel m inder bero ep sco m p o n isten (volgens K irb y zou d it e c h te r w el het geval zijn voor de N g u n ig ro ep in zijn g eh eel, cf. „T h e M u sical P ractices o f the N ative R aces o f S outh A frica” , p. 285). D e m eerstem m ig h eid b ep erk t zich g ew oon lijk to t eenvoudige ak k o o rd en m et kw art- en kw intparallellen.
— 44 —
Kulezontaba (Yekuhlakula, lied tijdens het wieden)
bij herhaling:
4
I lil lil I ,
— 45 —
S om s w o rd en er o o k tertsp arallellen g eb ru ik t in de (hoofdzakelijk) vocale m uziek. N ogal b ru tale m o d u laties k u n n en v oorkom en. H e t g eb ru ik van w esterse m u ziek in stru m en ten , zoals de gitaar, m aakt dat de ty p isch w esterse V-I e n /o f I-IV -I-V -I h a rm o n isch e opbouw de m u ziek cu ltu u r van de S w azi b in n en slo p en . V erm its de vocale m uziek b ijn a altijd resp o n so riaal is, ko m en o v erlap p in g en op v erschillende in ter vallen tu ssen solist en k o o r v oor en o n tstaan d a a rd o o r som s zelfs echte clusters. D e resp o n so riale m eerstem m ig h eid o n tstaat w an n eer h et koor frag m en ten van h et d o o r d e so list g ezo n g en lied h erh aalt o f daarop extem po reert.
— 46 —
Uyashiya kubila (zang bij koninklijk huwelijk)
—
A l —
X X X = SPREKEN ****** - RITARDANDO
— 49 —
Yenimemo (werklied)
bij herhaling gr. 2 hoger
— 50 —
E en ty p isch v ersch ijn sel is d at de b asisn o ten d ik w ijls slechts een halve to o n u it m e k a a r liggen. V erm its de b asisto o n (-tonen) niet steeds ov ereen k o m t (en) m et de fin a lis o n tsta a t som s een gevoel van bito n aliteit, iets w at ten an d ere o o k v o o rk o m t bij o m rin g en d e volkeren zoals de T so n g a en de Z ulu. H e t is niet d u id e lijk o f dit ele m en t w erd overgenom en dan w el o f h e t to t de alg em en e, o u d ere k en m erk en van de N g u n ivolkeren behoort. H eel o p v allen d is o o k d at o p h e t ein d e van een lied (o f bij grotere o n d erd elen daarv an ) de stem m et een glissando o n b e p aa ld zakt. D e p e r so o n lijk e in terjecties en g eb ru ik van lage stem m en in een traag tem po geven iets arch aïsch , m aar tevens h eel speciaals aan d eze m uziek.
— 51 —
Myekeleni a li lome Umgubho, of regimentshymne (Incwalaceremonie) p Û
" ï T —
'A
h * 'l r
—
l'f f
m
l —
r
V
—
0 —
....
^1
V
1--------------------- e
U
'
-
#
-------------------------------k r
1-------------------------------!------------------------
>
4 "'
p
r
1
*
''
a ............................................
i _ ---------------------------------------------------—
-€►
J T ..
...........
H et zin g en g esch ied t altijd m et een n atu u rlijk e, onvervorm de stem . E r w orden g een m u ziek in stru m en ten n ag eb o o tst en b ew u st gezo ch te nasalisatie o f ex trem e tessitu ren b lijk en afw ezig. D e in tonatie is dikw ijls tam elijk vaag en o n bepaald. W oordloos zin g en o f neu riën k o m t w el voor m aar dan v ooral bij so lo v erto lk in g en , al d an n iet in stru m en taal begeleid (zoals m et een m u ziek b o o g ). D it laatste g en re (so lozang m et m uziekboo g b eg eleid in g ) is steeds zacht, ru stig en o n tsp an n en. D it slaat zow el op b eg eleidin g m et de makhweyane als m et de lighubu. N aast h et w o o rd lo o s zin g en in de so lo zan g en k o m t dit eveneens voor in m eerd ere arch aïsch e c erem o n iële h y m n en , v ooral d a ar w aar halve tonen g eb ru ik t w orden. M issch ien w erd er v ro eg er w él een b etek en isd ra g ende tek st gezo n g en m a a r g in g de b etek en is daarv an in de loop d e r tij d en v e rlo re n . V ooral jo n g e re m a n n e n g e b ru ik e n p lo tse crescendi, decrescendi en portam enti in de trad itio n ele reg im en tsliederen.
8
D e S w azi zu llen d eze lied eren o p lu isteren m et o o rlo g sk reten (zoals de
isaga bij d e Z ulu ), m aar m in d er dan h un zu id elijk e buren. Umbholoho o f bombingsti)\ m et open k w in ten is g ek en d m aar w ordt ervaren als een im port u it de R ep u b liek Z u id -A frik a w a a r S w azim an n en de stijl leerden kennen als w erk ers in de m ijn en ro n d Jo h annesburg. H et w eergeven van een ex acte to o n h o o g te is m in d er b e lan g rijk opdat iets als m u ziek w ordt ervaren; w at telt is een p recies en correct m etrum en ritm e. D aaro m w orden de praise-nam es (isibongo ) van de clans niet als lied aan g ezien , hoew el er v ersch illen d e to o n h o o g tes zijn. M issch ien h et m eest ty p isch e in de v o o rd rach tw ijze van de liederen d er Sw azi (en van de N g u n i in globo) is h et v erlag en van de to onhoogte op so m m ig e stem h eb b en d e m ed ek lin k ers op h o g e n o ten , w at m en het best kan w eergeven d o o r de E n g else term fa llin g off-glide. D eze soort portam enti k an de am bitus van een sext o f zelfs van een o c ta a f bereiken. D it is d u id elijk m erk b aar bij h et reciteren van de isibongo.
— 54 — A w usekhuze (koorrecitatie voor de dans)
SOLO
»-^*-(3 *
IÂA
AI-
— 55 —
J , J L ss hier, bijna spreekstem k , y ... = spreekstem K d = gutturaal
J
a
= klappen
jft, voor een groep = groep schom m elt tussen J en b v n
4. Dans D e bek en d e L ab an n o tatie o m de b ew eg in g en van de dan sers vast te leggen w as o o rsp ro n k elijk b estem d v o o r de k lassiek e choreografie. O m dat d a ard o o r b ep aald e bew eg in g en , v reem d aan deze balletstijl m aar w el v o o rk o m en d in zow el fo lk lo ristisch e als etn isch e dansen, n iet o f heel m o e ilijk w eergegeven k u n n en w o rd en , is de L ab an n o tatie aan g ep ast : som s w erd ze v ereenvoudigd ; som s m o esten n ieu w e tekens ingevoegd w orden. D e b asisp rin cip es b lijv en e c h te r van to ep assin g : - R itm e evo ceert lich aam sb ew eg in g ; - V andaar d a t aurale p ercep tie van d it ritm e v ereist w ordt ; - T ijd, to o n h o o g te, interval en tijd sw aard en m o eten teg elijkertijd gen o teerd w o rd en m et de lichaam sb ew eg in g . H oew el de d an sn o tatie van R u d o lf L ab an teru g g aat to t 1928, w erd ze pas officieel in g eb ru ik g en o m en v oor de b esch rijv in g van etnische dansen tijd en s de elfd e ja a rlijk se c o n feren tie van de International Folk M usic C ouncil (1958). V oordien w as de L ab an n o tatie al erkend op het C o n g res v o o r D an sn o tatie en V olksdan so n d erzo ek in D resd en in het ja a r 1957. Inzak e de lich aam sb ew eg in g en zijn de b asisp rin cip es die m en in de dansen d er S w azi aan treft en erzijd s de zgn. iso lering van de lich aam s delen, zo d at de v ersch illen d e d elen van h et lich aam v erschillende bew e g ingen k u n n en uitvoeren, en and erzijd s, h e t „invallen” van het lichaam w aarbij to rso en k nieën lich tjes n a a r voren g eb o g en w orden. Z ow el iso lering als invallen van h e t lich aam laten p o ly cen trisch e bew eg in g en toe. In h et alg em een k an g e ste ld w o rd en d a t h et invallen van h e t lichaam d o o r de S w azi m in d er sterk u itg ev o erd w o rd t dan in C en traal-A frika. In één en k el geval kon ik een u itzo n d erin g o p d eze stelregel vaststellen, nl. tijdens de u itv o erin g van een sibhacadans d o o r ad o lescen ten , w aarbij een volw assen vrouw voor de rij d er jo n g e n s k w am d an sen om ze a.h.w . uit te dagen. H ierbij w erd de p elv is n a a r v o o r g e b rach t en de b o rsten w erden sterk geschud. H et dan sn iv eau is m eestal rech to p staan d . K nielen en hurken tijdens het dansen w erd alleen tijd en s d an sen van g en ezers o f tinyanga gedaan. In d ezelfde soort d ansen kon ik ev eneens (m aar slechts één keer) kruipende
— 58 —
b ew eg in g en no teren . Ik b en e c h te r g e n e ig d deze bew eging e e rd e r als accid en teel te b esch o u w en o f alleszin s als een niet-ty p isch e S w azidansb ew eging. V erm en ig v u ld ig in g van de b ew eg in g en (d.w .z. de o n d e rv erd e lin g in afzo n d erlijk e d eelb ew eg in g en van een g eheel) w ordt reg elm atig to eg ep ast en is k laar en d u id elijk z ic h tb a a r in eerd er rituele dansp assen in incwala en umhlanga. L o co m o to re bew eg in g en als w an d elen , lopen en springen kom en in p rak tisch alle ritu ele d an sen v o o r m a a r k an m en oo k aantreffen in ja c h tdansen. W andelb ew eg in g en k o m en v o o r als eenvoudige stap, zow el als een uitval (d ik w ijls g eb ezig d in incwala), m aar oo k als een stam p (zoals vooral m aar niet u itslu ite n d in sibhaca) o f nog als een schuifstap (zoals in incwala). S p rin g b ew eg in g en ko m en v o o r o n d e r verschillende vorm en : e r w o rd t g eh in k t (n eerk o m en o p d ezelfd e voet als deze geb ru ik t om te sp rin g en ), e r is de je té zoals in het k lassieke ballet en uitein d elijk het sp rin g en stricto sensu. D eze sp ro n g en h eb b en som s een p ath o g een k a ra k te r (om de term in o lo g ie van C u rt S ach s te gebruiken). S tap p en d e en om de as d raaien d e b ew eg in g en zijn zeldzaam . D raaien in de lucht bij h et sp rin g en is o m zeg g en s onbestaan d e. Ik kon nochtans d eze bew eging enk ele m alen zien u itv o eren in gen ezersd an sen , m aar er w erd m e gezegd d at d it n iet w as zoals h e t hoorde. B een ex ten sies zoals het h effen van de k n ie en teg elijk h e t b e e n v o o ru itsch o p p en kom en re g elm a tig v o o r in de ch o reo g rafie van ummiso-, sibhaca- en tinyangadansen. V oetbew egingen (slaan m et de hiel, m e t h e t p lat van de voet o f m et de ten en ) ko m en in alle d an sen voor. D raaien van de h eup en het v o o ru itg o o ien van het bekken kom en voor in tinyangadansen m aar v o o ral in h u w elijk sd an sen . H et bew egen van het ach terw erk k o m t som s v o o r in h u w e lijk sd a n sen o f als uitd ag en d e b e w e g in g o m d an sen d e m an n en te p ro v o ceren (zie hoger). D e teg en o v erg e stelde b ew eging (ab d o m in ale b ew eg in g en ) heb ik zeer zelden k u nnen v aststellen o m d at m en k laarb lijk elijk d eze bew eging als niet helem aal b eh o o rlijk besch o u w t. D e andere lich aam sb ew eg in g en o m v atten zow el d raaien van het b o v en lich aam (in um m iso en in sibhaca), als cirkels besch rijv en m et het h o o fd (tinyangadansen) o f o o k arm b ew eg ingen. A rm bew egingen kunnen o n d erv erd eeld w orden als w ijzen n a a r de koning (in incwala), naar iets im ag in airs (zoals d ieren in ja c h td a n se n ), strekken m et assegaai o f m et knobkerrie (in incwala en sibhaca) o f ook klappen m et de handen o n der h e t o m h o o g g ew o rp en b een (in ummiso). S p ecifiek in tinyangadansen k an sch u d d en van d e to rso v o orkom en.
— 59 —
E en e e rd e r sp ectacu laire b ew eg in g w o rd t v erkregen als de sp ieren van de dij g esp an n en w o rd en terw ijl de enk el van de ov ereen k o m stig e voet slap w o rd t g ehouden. H et b ek o m en re su lta a t is een z eer snel staccatosteppen op de bodem . G ew o o n lijk w o rd t d eze b ew eging g eco m bineerd m et h et sch u d d en van b o rst(en ) en ach terw erk . V erm its dit een seksuele co n n o tatie heeft, w orden d eze b ew eg in g en g ereserv eerd voor h u w elijk s dansen. In h e t alg em een k an m en stellen d a t de b asisb ew eg in g en van de S w azid an sen arm - en b een b ew eg in g en zijn. H et bew egen van torso en andere lich aam sd elen k o m t p as o p de tw eed e plaats. G ereg eld e en g eo r g a n iseerd e arm h o u d in g en en p o sities van h et lic h aa m sam en m e t stam pen en stap p en zijn ev en een s ty p isch v o o r de Sw azi. De bew eg in g en van de ritu ele d an sen van S w azi o rigine zijn langzaam en z eer plech tig . D e m eer ex u b eran te b ew eg in g en ko m en ee rd er voor in ingevoerd e d ansen van de T h o n g a en de S h an g aan ( tinyanga ) o f de B haca (sibhaca). D e bew eg in g en d ie v o o rk o m en in ummiso m aken d a t m en h ier g en eigd is te denken aan een ev eneens ingevoerde dans. Z w a a r cerem o n iële h o u d in g en tijd en s arch aïsch e en rituele dansen als tijdens h et incwala w o rd en d o o r de o u d eren g ew oonlijk niet als dansen erkend, o ok al kom en e r ech te d an sb ew eg in g en (stappen, arm b ew eg in g e n ,...) in voor. N aast d eze d an sb ew eg in g en k u n n en in incwala ook g e sim u leerd e steken m et assegaai o f slaan m et knobkerrie voo rk o m en even als h e t o p de grond slaan van h et schild. D it sch ijn t ech te r een algem een erfg o ed van N gunivolkeren te zijn. D an sen w erd en v ro eg er a an g eleerd tijd en s de initiatie in de bushschools (zoals incwala en umhlanga) en zelfs in p rivé-kring ( tinyangadansen). H ed en ten dag e g eb eu rt d it e e rd e r op de lagere o f m iddelbare school (zo als sibhaca o f ummiso). G en ezersd an sen k u n n en zow el aan g e leerd w o rd en in p riv é-k rin g (bij een erk en d e tinyanga) als op de (m odern e) g esp ecialiseerd e tinyangaschoo\ in S iteki. Inzak e ch o reo g rafie h erk en t m en g em ak k elijk enk ele b asisvorm en : cirk eld an sen (incwala), cirk elw an d elen (umhlanga), rij-d an sen ( ummiso en sibhaca) en g eco m b in eerd e vo rm en (h u w elijk s- en gen ezersd an sen ) (fig. 2 en 3). D eze v ersch illen d e ch o reo g rafisch e vorm en ko m en vo o r als groepsdan sen (incwala, umhlanga), als ritu ele dan sen , m aar oo k p rofane dansen als ja c h t- en h u w elijk sd an sen o f sibhaca en ummiso) o f als p a s seul (als een d an ser plots u it de g ro ep n a a r v oren treed t o m een p ersoonlijke dans uit te voeren ; o o k in tinyangadansen k o m t d it laatste voor). H oew el ze verm o ed elijk w el b estaan — zij h et d an m issch ien o n d e r w esterse invloed — h eb ik n o o it p a ard an sen b em erkt.
— 60 —
A l naarg elan g de so ciale fu n ctie k u n n en g ele g en h eid sd a n sen en al dan niet v astgelegde ritu ele d an sen o n d ersch eid en w orden. Tot de dan sen m et vastg eleg d e ch o reo g rafie b e h o ren de d an sen vo o r h e t fe est van h et eerste fru it ( incw ala ), de rietd an s o f um hlanga, dan de dan sen speciaal voor m an n en ( sibhaca) o f v o o r v ro u w en ( um m iso ) bestem d. Incwala dansen b eh o ren tot het v o o rn aam ste en m eest h eilig e cerem o n ieel d er Sw azi. U m h lan g a is een d ans u itg ev o erd d o o r de m eisjes die riet aanb ren g en voor de kraal van de K oningin-M oeder. D it zijn eveneens oude en zeer b elan g rijk e d an sen , zij h et niet zo b e la n g rijk als deze van het incwala. B eide rituele d an sen w o rd en uitg ev o erd op d o o r de koninklijke a stro lo g en zo rg v u ld ig g ek o zen data, rek en in g h o u d e n d m et de bew eging der sterren. D it zijn de en ig e tw ee d an sen specifiek aan een bepaald seizoen g ebonden. Sibhaca is een recen te d an s w aarv an de invoering w o rd t to egeschreven aan K oning S obhuza. D eze dans w erd o v erg en o m en van d e B haca in de R ep u b liek Z u id -A frik a. E en an d ere ritu ele dan s die ik ech ter nooit heb zien u itvoeren is um cwasho. A l deze d an sen hebben een m in o f m eer p re cies v astgelegde ch o reo g rafie m et v erp lich te bew egingen. D aarn aast k o m en tal van d a n se n v o o r u itgevoerd bij v erschillende g eleg en h ed en zoals h u w elijk en o f zelfs lo u ter sociale sam enkom sten o f drin k g elag en . D an sen d ie to t deze c ateg o rie beh o ren kennen geen vaste o f zelfs m aar in de v erte o p g eleg d e ch o reo g rafie. D e d aarin g eb ru ik te b ew eg in g en w o rd en o n tleen d aan de d an sen van de eerste categorie, b eh o u d en s de m eer p lech tig e hou d in g en . D aarn aast zijn er dan de b ew e gin g en m et p elv is en ach terw erk die in ritu ele dansen niet g ebezigd w o r den. D e d ansen van de tinyanga vo rm en een reeks apart. E n erzijd s gaat het w el d eg elijk om ritu ele d an sen en zijn ze o p g en o m en in de S w azicu ltu u r ; an d erzijd s g aat het, zoals tro u w en s o o k v o o r sibhaca, o m g eïm p o rteerd e d an sen m ét de daarbij g esp eeld e m u ziek in stru m en ten . T in y a n g a d a n s lie d
— 61 —
J J i
8 JJ*
J J t I U I I J J I I J J I , J J * I J J * 1J u I 1 1 1 1 1 "".
»—\ 8
J J i Û f
f
J J * 1J J * 1« J J i J i a 14 14 1 t
t
t t
J t J ^ J " l J i J 1J J J 1 1 !
ft*
-fLQij / J ^ Il^LD J.jin i I
n j 11 n j Ii n j | ^ .^-- UM
j
n j 1j j j 1j n j 1j n j j j j i j 1j J i j , j j i j , j J i j .
Incwala h eeft g ew o o n lijk p laats hetzij in decem ber, hetzij in de loop van ja n u a ri. D e cerem o n ie b eg in t m et de reis d er B em anti die dw ars d o o r M o zam b iq u e n a a r de In d isch e O ceaan m oeten trek k en om d aa r het sch u im van de g olven te v erzam elen . D it sch u im is d rag e r van allerlei g e n e e sk ra ch tig e en b o v e n n a tu u rlijk e k rach ten . H un te ru g k e e r n a ar S w azilan d (de zgn. kleine incw ala ) m ark eert de aanvang van de echte, grote incwala. N u v ertrek k en jo n g e m an n en, o n d erw o rp en aan b ep aald e sek su ele restricties, om tak k en te v erzam elen van de lusekw ane struik. D eze stru ik is h eilig , zo w o rd t gezegd. A ls de jo n g e re n teru g k eren n a ar L o b am b a b eg in n en ze m et de co n stru ctie van een o m h ein in g vo o r de ko n in g m et de v erzam eld e takken. D e grote incwala h eeft p laats in de k o n in k lijk e kraal van L u d zid zin i en d u u rt en kele d agen. B ij die g eleg en h eid w orden ritu ele d an sen uitgevoerd w aaraan de k o n in g deeln eem t. D e lied eren ter g eleg en h eid van de grote incwala g ezo n g en w o rd en als h eilig b esch ouw d. U itv o erin g o f b e lu iste ring daarv an o p d ag en buiten de incw alapenode is n efast en daarom
— 63 —
teg en w o o rd ig verboden. Ik m o ch t deze lied eren , zo als elders reeds gezegd, n iet o p n em en noch h et ritu eel film en, o o k o m dat er (rituele) spot liederen op de koning w o rd en gezon g en . A an de h an d van opn am en van vroeger, mij ter b esch ik k in g g esteld d o o r Swazi Broadcasting System, kon ik toch enkele tran scrip ties uit h et incwalar\tuee\ m aken en in dit w erk p u b liceren (fig. 4). U it resp ect v oor de v o o rschriften zijn de teksten nochtans n iet o vergenom en. V oor een g o ed e en g ed etailleerd e b e sch rij ving verw ijs ik n aar de p u b licaties van H ilde K u p er die als gen o d ig d e van K oning S o b h u za w él op n am es m o ch t m aken. Is incwala b estem d v oor de k o n in g en w orden de dansen bijn a u itslu i ten d d o o r m an n en van de v ersch illen d e reg im en ten u itgevoerd (enkele p rin sessen d an sen w él m ee, m aar dan in h e t m id d en van de d o o r de m an nen gevo rm d e cirkel), dan vo rm t umhlanga d a a r een soort vrouw elijke te g en h an g er van. D eze rietd an s w o rd t in p rin cip e u itgevoerd d o o r o n g e huw de m eisjes. D e d an seressen zijn steed s in trad itio n ele kledij : een zeer kort ro k je v oor de m eisjes, die b o v en d ien een k lein rond schild dragen in de ene hand en een m es o f een stok in de andere. H et is een ja a rlijk s w ee r kerende ritu ele dans, g eh o u d en tijd en s de m aan d augustus. D at hierbij zo m er ( incw ala , dus de k o n in g ) en w in ter ( um hlanga , dus de K oninginM oeder) w orden voorgesteld is duidelijk. U m h la n g a J = ca. 72
— 64 —
U m h la n g a
c * ' pr 1r 1 r r nr
r*
nh t
* r. r ^ T + r + t r
— 65 —
/ Ju t—:-..
t £ f f .... ^
& -, i m ''"ï" R = i — 'H .1 : i-^ 1— % — — — ^ ■ *= & = SU
. *•
J L ^ .' I .JT~ -*— •r i u .t'~ ri.i— ........ .. = UL—O
.4..4M.-.
J v
J.
i*
J>J
J-
J
J
J~
j. w
J
J-
*>✓'
J
>- p Ë t z
Lj •J
.
^-4 V •*
▼ \/
Jr
J r
J~ r
J J. J>i r r
J~ J r r
J~ r
J r
J~
J
r
r
/r^'pk. . . . .. . . . i # i f f i J-1 Oj v l .' -:• ■%— * ..... i ^ r = - n % =
VI
♦
J. J>J
*
J~ J
r
J~
J
^ ■>—• j - j J. J>i
r 7 r 7 1 .. n —1- ------— *
.....P P P * Æ j J~ J j ~ ? I* P
j ö
?J rj. j>j
=3=^4= -y . •
J
J~
r1 —y— is r*r .............. 7 p r 'L .=t... K F." 71 -J=— JTJ r7
J~ J J~ 1X ? f
f
J ?
D e red en v o o r de rietd an s is h e t eren van de ko n in g m aa r vooral van de Indlovukati (de O lifan tk o e) o f K oningin-M oeder. H ier v ertrekken de jo n g e m eisjes in groep. Z e w o rd en b eg e le id d o o r en k ele o u d ere en erv a ren m an n en . E r w o rd t rie t g esn ed en w aarm ee bij de teru g k e er naar L o b am b a een afslu itin g (k raal) g em aak t w ordt vo o r de Indlovukati. Bij d ie g eleg en h eid k ie st de k o n in g v ro u w en tu ssen de d efileren d e en z in g en d e m eisjes. H eden ten d ag e d an sen m e er en m eer kin d eren m ee. V ro eg er w as d it on m o g elijk . D a n s lie d U m h la n g a
Fig. 3. — H uw elijksdans.
Fig. 5. — Sibhaca.
— 67 —
Umcwasho is een d an s die, n a a r m en zeg t, so m m ig e d o o r de Indloviikati aan g ed u id e p rin sessen m o et eren. D eze dans w ordt tam elijk zelden uitgevoerd. Umcwasho is v erb o n d en m et de umhlangadansen. D e (jonge) d an seressen d rag en lange w o llen k w asten v astg em aak t aan hun kralen h alssn o eren . Umcwasho w o rd t uitg ev o erd in de ko n in k lijk e kraal in L u d zid zin i en strekt zich o v er een aan tal d ag en uit. O p h e t einde van de umcwasho w orden de w o llen k w a ste n in de rich tin g van een oude vrouw gew orpen. Ik heb d eze dans niet kun n en m eem ak en en kon er zelfs uiterm ate m o eilijk gegevens o v er krijgen. Sibhaca (fig. 5) is een rij-d an s v o o r jo n g e k rijg ers w aarbij het steken en w erpen van speren en o o k schieten w ordt gesim uleerd. D e uitg ev o er de bew eg in g en bij deze k rijg sd an s zijn z eer k rach tig en zelfs w ild. Z e zijn b ru u sk en verg en veel kracht. D e d an sers zijn g ek leed als k rijgers m et w ollen versierin g aan b o v en arm en en on d erb en en . D e dans w ordt tegen w oordig vooral u itgevoerd in co m p etitie m et an d ere groepen. E r treedt een leid er-zan g er op die b ev elen v o o r de d ans g eeft aan de overige d an sers (m eestal v ier in aantal). H ed en w o rd t sibhaca o p school aangeleerd.
Batsakatsile (Ummiso, danslied)
— 68 —
ri
^ ■*i,j j ^
'Q j..^ ^^jjjj'tt
xxxx
1>J-
■U
'F
....J----
5
.
3 4
. » iftg p E Œ
* 0 *.XXX
D it g eld t o o k v o o r de v ro u w elijk e te g e n h an g er van sibhaca : ummiso. Z o als sibhaca is o o k d eze een rij-d an s v oor een b ep erk t aantal u itvoer ders. D e d a n seressen d raaien n aar rechts, dan n aa r links, w erpen dan hun linker- o f rech terb een hoog in de lu ch t en k lappen tegelijk ertijd o n d er de k n ieh o lte van het o p g ew o rp en been. E r w erd m e gezegd dat um m iso niet g ed an st m o ch t w o rd en d o o r g eh u w d e v rouw en, hoew el ik er enkele um m iso zag dansen.
— 69 —
Fig. 6. — Huwelijksdans.
H uw elijk sd an sen (fig. 6) k u n n en in p rin cip e het hele ja a r d o o r gedanst w orden. E n k el de fam ilie van de b ru id sch ijn t te dan sen. M en d an st in cir kels o f in o valen (n aarg elan g de b esch ik b are p laats). S om s k om en en k e le v rouw en (gew o o n lijk v ier à vijf) in rij n a a r voren. A ls de m annen al dansen, d an g aat h et o m p lo tse en sp ectacu laire sp ro ngen uit de cirkel. Z e m aken allerlei echte m ach o b ew eg in g en m et de knobkerrie en het schild w ordt som s op de grond g eslag en (een oud N g u n ig ebruik). Jach td an sen zijn ev eneens rij-d an sen m et trag e b ew egingen w aarbij m et de assegaai n aar een im ag in air d ier w o rd t gew ezen d a t dan daarna m et één steek van de sp eer w o rd t g ed o o d o n d er h et ro ep en van nyama (vlees). H ier volg en enkele d an sen in L ab an n o tatie. E erst w orden de b a sis p rincipes van de notatie aan gegeven, d aarn a de b elan g rijk ste arm - en b eenb ew eg in g en die m en aan treft in S w azid an sen . D an vo lg en enkele d ansen zoals sibhaca, ummiso, een ja c h td a n s, enz. D e vo rm en de sch ak erin g van de g eb ru ik te sy m bolen du id en de u it g evoerde bew egingen aan. R ich tin g aan d u id in g en — een soort gestileer de pijlen — geven de p ro g ressie w eer. D e pijlen w ijzen de vereiste rich ting aan. S ch ak erin g d u id t h e t n iveau aan ; de len g te d er tekens refereert n aar de d u u r van de lich aam sb ew eg in g . M en leest van o n d er n aa r boven (cf. oo k : A lb rech t K n u st , 1958 : H a n d b o o k o f K in eto g rap h y L aban, W oburn H ill, U .K .).
— 70 —
The principles of Kinetography Laban (Labanotation) principles of Kinetography Laban ( L a b a n o t a tio n ) Les principes de la Cinétographie Loban Die Grundsätze der Kinetographic Laban
The
F
medium level n iv e a u m o y e n m itte lh o d i
AV V
sy y MBS» W
RF
DM
I low ■ bas 3c ■ t i e f
l à i J J.
RV
J
R P R
LB
RB
GAR
DAR
LZ
RZ
B AR Z
I.
D ir e c tio n S i g n s S i g n e s d e la d irectio n Die ftic h tu n g s z e ic h e n P • forward & • backward R = to the right L - to the left H ■ hi’9h( upward D * downvard,low PL in place AY » en avant AR~ en a rriè re D r a d r o ite û * o gauch*
3
t. [S-.... H J ... \ n u
___ \i (l.Colunm, Supports (steps) U colonne, t r a n s f e r ts (p a s )
{l. Spolte, ÜberjragungenCSdiriitd
A
11
H = haut 0 ® bas ..e.ig.£..!..q.c^_____
ji. Column, Leg g estu res |2. colonne, gestes desjom bes |j. Spalte, B eingeslen 3 Column UpperRirtof Body
V * vor. Z -
zurück
1 colonne, Haut du corps
R * rechts
J- * lin k s
a •= c
M « hoch
T = PL «
2a
,
am Platz
Turnover th e le ft Tour à g au ch e Wendung ùber links
H T urn over t h e right j ] T our à d r o ite 2 b |r V en d u n g ù berrecM s ]" ûrcu lar Poih to (he left ! Chemin du cercle sur gond* 2 c < Kreisweg über linkr f Circular Path to fhe right j Chemin du cercle surdmil» 2 d / Kreisweg über rechts
i •STJ* § I ■i s £ ï a Û
yl Spalte, O b e rk ö rp e r
»•Column, Arm g estu re s colonne, g e ste s des bras ht Spalte, Ârtng esten
right Side
left Side of Hie Body
of the Body
portie gauche du corps
partie droite du corps
linke K örperseite
K örperseite
rechte
Fig. 7. — D e principes van de L aban K inetografie (cf. JLFMC, 11).
T ü lJ Sa
T 0^
8b
— 71 —
\
^
If
I
I
y *“
Position Signs Signes de la posifion Die Positionszeidien
N
lo.
n II. a
H-b
X p o sition
'A t u r n 'A fo u r 'A Vendung
i.-p o s itio n
Bo d y Signs
Signes des différentes p a r tie s du corps
12 a
Die Körperzeichen h a lf a circle t d e m i cercle À, Halb Kreis 12b X
narrow serré eng
l¥a
r
strong fort kräftig
L
„ 9
16a
l*e
1+f
15c cresc.
^ r e la x e d
9/ lâ ch e ISe
I5d
C 13 e
e la s tic it y é la s tiq u e e la stisch
schwach
/
@ 13 d
l* d
weak fai ble
15b tense te n s io n gespannt
* l ie
n
bi
me
IH
15a
)
wide large w eit
M
C i3 b
entspannt
.A Swinging é la s tiq u e / Schwung
f>) is-f
I5g
decresc. ISh
— 72 — B asisbew egingen van de arm en I. met Knobkerrie
III. met machete en schild
II.
B
Noot: III A en III B kunnen ook vermengd worden
Basisbew egingen van de voeten
(2 p a r a l l e l l e
rijen
m annen)
Jachtdans
— 73 —
0\
•e
'S
VV
J1
l/l
/
0/
n
0 \ i/i
«tt=.
T B /
S'!
V rouw endans
*
£*
s
I »
□
J .1
□
I*
9
Je
«I 5
Li
□
□
*
□
□
□
□
□
□
î0 -C
□
1>
£ S
§ *011 E s: I § ™
flLT Lf !u ................................... Lf !ü ü 'ü
— 74 —
□
W» <
T inyangaritueel
— 75 —
Bewegingen: cfr. Nr.2
76 —
Vrouwendans
*o c <1> 00 c •5b B *
C/5
af i •s
co> S
£ >
♦ o,(r3
«■l | | i
— 77 —
Sibhacabasisbew eging
NT, H
I
T
S
GROEP J>
J>
J>
J>
J»
1 • rl
*1
DANSSTAP
a)
• • •
J •rl
> •
J>. • 1 *H /
/
1
(ter plaatse, o o k als laterale bew eging)
J> J>
Sibhaca
— 79 —
I
3
II
X
V
CQ
ÖO c 'So (U £
2
-o ’n? ‘n •o CO
T3
13
> co
t
Choreografie : twee parallelle rijen vrouwen. De eerste rij komt naar voor en keert terug
U m m iso
— 81
Ü
f
r
r
— 82 —
I
— 83 —
I
PQ
G
< U 0Û c '3
«■lip
*
d
O
i- - p
09
I
<»l 11-9
<
a
« ’UÉta
Q-
o
fie: 2 vrouwen van de voorste rij komen naar voor. keren zich naar elkaar, wisselen enkele malen van positie en gaan dan terug naar de rij.
— 84 —
— 85 —
_/o j
31 j
—
a>
-W -*t-
V ro u w e n d a n s
: :
—i _ / o
n
.
És
_*» /O
r i
/O
1
«
<+o
1
>
'j
] -.
3
□
as
[s
: -
n m
/o
;;
I»
U 0Û
s
D
3 1/
*
S C '5b V
£ :
/»
j
Dû
— 3
O
I
rJ
f
O f
<>« äs
N*
-f C 11 1
^ r
It
/O
Choreografie: de braid geeft geschenk.
— 87
A gevormd door mannen en de bruid, B door vrouwen. Groep A loopt tot B.
89 —
— 90 —
It I*
«
4U$S
— 92 —
I (fl C « ■o (fl -C
I 8■
]
a» £ S
32
1 •8 B
I is •Wfr 1 :
] 1
%
3
3
« 1 1
«i s
u
Choreografie: vrouwen en mannen gaan op een rij binnen en buiten een kraal. Ook de bruid doet mee. Dan eerst enkel de vrouwen, daarna alleen de mannen en tot slot weer samen.
— 93 —
95—
c c c q" c c IZ
q tz
iz iz
t=
IZ
tz
E
iz
q;
c c
IZ
)
IZ
cz
q: iz
.L
<
It
zi 3 3 3 □
3
3 3
— 96 —
5. De m uziekinstrum enten
5 .1 . A
l g e m e n e in l e id in g
In stru m en tale en sem b les m et een specifiek e sam en stellin g zijn o n bestaan d bij de Sw azi. D e g ro ep en en en sem b les w orden gevorm d naar gelan g de v o o rh an d en zijn d e m o g elijk h ed en . Z e zijn steeds b ep erk t w at de keu ze en de v ersch eid en h eid d e r in stru m en ten betreft. D e vocale m uziek b lijft p red o m in eren d . D it is een alg em en e opm erking. E r zijn m u ziek g en res w aarbij een m in o f m eer vaste sam en stellin g w ordt voorzien: - Sibhacadansen : m eestal m et tro m m els en som s, m aar zelden, een w rijftro m m el ; en - Tinyangadansen : w aarbij h o o fd zak elijk en k ele tro m m els en eventueel ram m elaars g eb ezig d w orden. A n d ere d an sen e n /o f lied eren k en n en een o ccasio n ele begeleiding, d.w .z. ze w orden begeleid m et de in stru m en ten die toevallig voorhanden zijn o f die de d an sers z e lf k u n n e n g eb ru ik en (bvb. tro m m els bij h u w e lijk sfeesten , ram m elaars en flu itjes bij umhlanga, ...) . T ijdens het m c w a/a ritu e el w o rd t een m o d ern e E u ro p ese b u g el g eb ru ik t als signaalinstrum ent. D e b u g el v erv an g t h ier d e vroegere, trad itio n ele mpalam pala o f kuduhoorn. D it in stru m en t, d at als h e t w are een ech te m ust is, v orm t n a tu u rlijk g een ensem ble. D e v ersch illen d e v ariëteiten m u zie k b o o g en dito flu iten (g een fluitjes !) w o rd en h o o fd zak elijk g eb ru ik t als solo-instrum enten o f o m so lozang te b egeleiden. In feite zijn de m u ziek in stru m en ten d e r S w azi beperkt, zow el in aantal als in m u zik ale m ogelijk h ed en . S o m m ig e in stru m enten, zoals de tro m m el, w erd en bov en d ien pas recen telijk o v erg en o m en van o m liggende volkeren (zo als ten an d ere de Z u lu o o k deden). H ilde K uper ( Ethno graphie Survey o f Africa, L o n d o n 1952, P t 1 : T h e Sw azi, p. 15) stelt : „ ( ....) T h e shield is the m ain p ercu ssio n in stru m en t. T he drum is an inno vation, ap p aren tly borro w ed fro m the S o th o and the T songa, and is only u sed by d o cto rs in the ex o rcism o f sp irits ( ...) .” O o k een n o o t van P ercival K irby ( The M usical Instrum ents o f the N ative Races o f South Africa, p. 23 e.v.) b ev estig t d it : „ ( ...) in the isi-
— 98 —
b o n g o o r p raises o f D lam in i, o n e o f th e S w azi ch iefs, w h ich w ere co l lected an d tran slated by C ook, th ere is a referen ce to the practice. N d u n d u m e la ngoti lo g o m b o o lu h lo m ’ ’m adanda lubuye lunduzele ; this as tran slated by C o o k m ean s ( :) T h ey drum w ith the stock o f th eir shields w h ich the A m ad an d a use again an d again W at e r o o k w as, h eden ten d ag e sp eelt m en m eer en m eer de trom m el. T ijd en s incwala w o rd en de sch ild en an d erzijds nog w el als p ercussiein stru m en t gebruikt. E en b ijk o m en d e o p m erking bij het c itaat van K uper is d a t de tro m m els d ie g esp eeld w orden tijd en s de g e n ezersd an sen en ex o rcism eriten o n tleen d w erd en van de S hangaan en niet aan de h o ger g en o em d e v olkeren. D e N g u n iv o lk eren b esch ik ten o o rsp ro n k elijk niet o v er tro m m els (cf. o.a. P. K ir b y : The M usical Practices o f the N ative R aces in South Africa, p. 274. — ln : S c h a p e r a I. : T h e B antu speak in g T ribes o f S outh A frica, L o n d en , 1959). B ernard A. M arwick (T he Sw azi. A n E th n o g rap h ic A cco u n t o f the N ativ es o f th e S w azilan d P ro tecto rate, C am b rid g e U n iversity P ress, 1939) zeg t d at de tro m m el g eïm p o rteerd w erd : „ ( ...) D ru m s are foreign to Sw azi cu ltu re and th e first to be u sed w as in co n n ex io n w ith the excorcism o f a sp irit d isease c alled m andzaw e. T he drum is m ade by stre tch in g a p iece o f skin o v er the m o u th o f a large clay p o t (lu d ziy o ) and is stru ck w ith a reed. T h e m an d an d an e d ru m w as w o oden sides (sic), and is u sed in a sim ilar m an n er fo r ex o rcisin g an o th er kind o f sp irit called m an d zik i ( ...) .” D e m u ziek in stru m en ten d er S w azi k u nnen o n d erv erd eeld en g ec lassi ficeerd w o rd en v olgens v ersch illen d e p rin cip es : - O fw el v o lg en s de fu n ctie : ritu ele m uziek, g en ezers- o f tinyangam uziek, am u sem en t, enz. ; - O fw el v o lg en s de m u zik ale m o g elijk h ed en : e e n to o n in stru m e n ten o f m e erto o n in stru m en ten ; - O fw el v o lg en s de criteria v astg eleg d in de org an o lo g ie d o o r C u rt Sachs en E rich von H o m n b o ste l, H a n s-H ein z D räger, K u rt R ein h a rd t o f nog anderen. D e S w azi z e lf sch ijn en n ie t te b esch ik k en o v er een trad itio n ele m an ier om hun in stru m en ten te classificeren , d it in tegen stellin g to t som m ige O o st-A frik aan se volkeren. H ier w o rd t de alg em een g an g b are classificatie gevolgd, nam elijk deze van S ach s en von H o rn n b o stel. D e classificatie van D räg er is z o n d er tw ij
— 99 —
fel p re cie z er en w etensch ap p elijk er. Zij is e c h te r derm ate co m p lex dat enkel o rg an o lo g en dit stelsel k u n n en benutten. E r zijn v ie r h o o fd g ro ep en van in stru m en ten v olgens S achs en von H o m n b o ste l : -
Id io fo n en : bvb. ram m elaars, slagstaven, ... M em b ran o fo n en : tro m m els en w rijftro m m els ; C o rd o fo n en : m u ziek b o g en , ... A ëro fo n en : flu itjes, flu iten , h o o rn s, ...
D e m eeste S w azi-in stru m en ten b eh o ren to t de k lasse van de aërofonen. D it feit k an g em ak k elijk v erk laard w o rd en : to t h e t begin van de 20ste eeuw w aren de Sw azi e e rd e r m ig ran t en in een d erg elijk geval zijn aëro fonen licht en p raktisch. T ro m m els d aaren teg en zijn z w aar om m ee te dragen en onhandelbaar. H ier m o et v erm o ed elijk o o k de reden gezocht w orden w aaro m de S w azim u ziek in stru m en ten , b eh o u d en s deze die re ce n telijk w erd en o vergenom en, g een specifiek e fun ctie hebben. E en m aal vro u w en g etro u w d zijn, n eem t m en aan dat ze geen m u ziek in stru m en ten m e e r bespelen. In d erd aad , in h e t teg en o v erg esteld e geval zou m en k u n n en d enken d at ze o n g elu k k ig in h e t h u w elijk w aren (cf. B .A . M a r w ic k , o.e. , p. 81). H o ew el d eze g esch ied en is m e steeds w eer w erd verteld, h eb ik n o ch tan s v ersch illen d e k eren o p n am en kunnen m aken van g eh u w d e v ro u w en m é t in stru m en ten in aan w ezig h eid van hun echtgeno o t. N iem an d sch een d a a r enig p ro b le e m m ee te hebben. E en an d er verh aal in d ezelfd e co n tex t is d at v ro u w en d ie m uziek in stru m en ten spelen „w ild e” k in d eren zu llen baren. 5.2. I d io f o n e n
5.2.1. Percussiestokken P ercussiesto k k en , zow el in h o u t als in m etaal, ko m en zeer zelden voor. S lechts één k eer heb ik ze zien geb ru ik en , nl. op M anzini F air in sep tem ber 1990. 5.2.2. Concussieplaten o f d ito buizen C o n cu ssiep laten o f dito b u izen h eb ik n o o it gezien. In fo rm an ten ken d en d eze m u ziek in stru m en ten niet. C o n cu ssiesto k k en w o rd en som s g eb ru ik t d o o r kin d eren die bij een tinyangarituee\ w illen trom m elen m aar n iet b e sch ik k en over d it in stru m en t. H et is d us in feite een so o rt surrogaat
— 100 —
voor d e trom m el. E r w erd g ezeg d d at v o lw assenen n o o it m et stokken zo u d en spelen. H oew el ech te co n cu ssiep laten to taal o n b esta an d e zijn g eb ru ik en de krijg ers som s h un sch ild en en knobkerries als du sd an ig . T ijdens incwala ho o rt m en de indvuna reg elm atig hun m annen aanvuren d o o r het roepen : „sla o p uw sch ild ” (cf. o o k H ild e K u p er : A n African Aristocracy, 1969, p. 218).
5.2.3. Bellen H outen e n /o f m etalen b ellen zijn to taal onbekend.
5.2.4. Schraper D e sc h ra p e r als o n a fh a n k e lijk in stru m ent lijkt niet vo o r te kom en. W él vond ik in H h o h h o en in L o m ah ash a een m u ziek b o o g w aarvan de stok in g ek eep t w as o v er een len g te van o n g ev eer 18 cm . H ierover w erd dan m et een d un riet g e sch raap t terw ijl teg elijkertijd de sn aar w erd a an g esla gen.
5.2.5. Ram m elaars R am m elaars k u n n en in tw ee g ro ep en o n d erv erd eeld w orden : - D e zgn. p rim a ire ram m elaars. D eze g roep o m vat o.m . k a leb a sse n en an d ere v ru ch ten o f zaad h u lzen bev estigd op een handvat. Ik vond w ein ig o f g een sp o o r van d eze g roep, u itzo n d erin g g em a ak t vo o r een dgl. ra m m e la a r in L o m ah ash a. T och w orden ze v erm eld d o o r P ercival K ir b y (The M usical Instrum ents o f the N ative Races o f South Africa,
p. 9 ) : „ (...) fro m th e n e ig h b o u rin g T h o n g a ....( it is )..c a lle d lig o s h u ...n o w adays they freq u en tly use a syrup tin instead o f the iselw a o r caleb ash ( ...) .” - D e secu n d aire ram m elaars zijn o.m . ram m elaars die m en op het lich aam , de arm en o f de b en en , enkels e.d. draagt. D eze w orden som s g em aak t van m o tten co co n s, hoew el som s o o k za ad h u lzen gebruikt w orden. R am m elaars w o rd en so m s ro n d de h als g e d rag en d o o r tinyanga. S teed s v olgens P erciv al K ir b y ( o . c . p . 274) w orden h an d ram m elaars so m s g eb ru ik t d o o r zow el de Z u lu als d o o r de S w azi. D eze ram m elaars w erd en dan v o lg en s d eze a u teu r o n tleen d aan d e S hangaan-T ongagroep. A n d ere vo rm en van ram m e la a rs h eb ik n iet gevonden.
— 101 —
J = ca. 120->132
5.2.6. Lamellofonen L am ello fo n en zijn to taal on b ek en d . D e m o n d h arp , een an d e r g eto k k eld id io fo o n , zou o o it v ro eg er d o o r de S w azi g espeeld zijn. H eden b estaat e r in elk geval g een sp o o r m eer van. 5.3. M embranofonen M en kan d rie soorten m em b ran o fo o n in stru m en ten o n d ersch eid en : - D e tro m m els w aarbij het vel tot trillin g w o rd t g eb rach t d o o r percu ssie ; - D e tro m m els w aarbij h et vel tot trillin g w o rd t g eb rach t d o o r w rijven ; - H et m em b raan w ordt in trillin g g ezet d o o r een luchtstroom .
5.3.1. Trommels waarbij het vel tot trilling wordt gebracht door percussie O orsp ro n k elijk w aren tro m m els in de S w a zim u ziek cu ltu u r totaal o nbekend (zie hoger). H et schild (van k o eien h u id ) w erd som s geslagen m et ofw el de knobkerrie ofw el m et de assegaai. D e zo g en aam d e grondtro m m el is onb ek en d , zo o o k d e raam tro m m el. T rom m els m et enkel e n /o f dub b el m em b raan k o m en voor in allerlei vorm en en fo rm aten. G ew o o n lijk is h et vel g esp an nen d o o r m id d el van
— 102 — riem en . D o o r h o u ten p in n en v astg ezette m em b ran en zou eveneens vo o rk o m en . Ik h eb d it so o rt v elsp an n in g n o o it bij de S w azi gezien en ben g e n e ig d aan h et b estaan erv an in d e h u id ig e S w a zicu ltu u r te tw ijfelen. N o ch tan s w o rd t een d erg elijk e span n in g v erm eld d o o r P. K irby (o.e., 1959, p. 275) bij een van de S hangaan -T onga g eïm p o rteerd e tinyangatro m m el. N aar de vorm k u n n en de tro m m els tubulair, c o n isch o f k etelvorm ig zijn. H et vel — m eestal w o rd t de h u id van geiten geb ru ik t — w ordt do o r rie m e n aan g esp an n en , riem en d ie o fw el k ru isen aan d e o n d erzijd e van de tro m m el, o fw el h een en w e e r g esp an n en w o rd en tu ssen boven- en onderv el. D e rie m e n w o rd en a a n g eb rach t z o n d er e r veel aa n d ac h t aan te b ested en . M o o ie sp an p atro n en zijn ondenkbaar. A ls k lan k lic h a am kan b ijn a alles d ien en w at u itg eh o ld is : zo bvb. d o o rm id d en g ezaag d e o liev a ten, o u d e k o o k p o tten en zelfs w eg en s lek k en afg ed a n k te em m ers. H e t vel w o rd t steeds m et h o u ten stokken g eslag en, nooit m et de hand. T ro m m els w erden en w o rd en en k el g eb ru ik t d o o r d e S w azi tijdens g en ezin g sriten . M en m o ch t n o o it tro m m els in de ko n in k lijk e o m h ein in g en bren g en . T ijd en s incwala zijn tro m m els nog altijd taboe (cf. H ilde K u p e r : Sobhuza II, N gw enyam a and K ing o f Swaziland, p. 128). M en kan tro m m els g eb ru ik en tijd en s de v ersch illende exo rcisieriten , v ersch il len d n aarg elan g de so o rten g eesten d ie de m ensen som s bezitten. D e o o r spro n g van d e tro m m els w o rd t o p een d ergelijke m an ier v erk laard : ten tijd e van de mbandzeni viel een leg er ( impi ) h et lan d van de M n d zaw e ro n d de Z w arte M b u lu ziriv ier (in M o zam b iq u e) binnen. D e im pi doodden en aten een k u d d e van de v o o ro u d erlijk e g eesten. H et re su lta at w as d at de impi d o o r d eze g eesten w erd en b ezeten. D e K oning van de S w azi — er w o rd t g één naam verm eld ! — vro eg een d o k te r van de M n d zaw e om de geesten u it te drijv en . D eze tinyanga g eb ruikte een trom m el g em a ak t van een lege kleip o t, sp an d e een vel o v er de o p en in g en sloeg dit in strum ent m et een riet. Z o kw am de ex o rcisietro m m el naar de Sw azi.
5.3.2. Trommels w aarbij het mem braan door wrijving trilt T ijd en s een sibhacadans in een school in de buurt van M an zin i in 1992 zag ik een w rijftro m m e l geb ru ik en . D e S w azib en am in g livungu ( ingulube) re fe re ert n a a r h et g e k n o r van een varken. V olgens d e S w azi lijk t de k lan k v an de w rijftro m m el hiero p . D e w rijftro m m e l in kw estie w as g em a a k t van een h a lf oliev at m et d aaro ver een geitenvel. P lan taard ig e v ezels, in h et m id d en van h et vel v astgem aakt, w erden b innen in de tro m m el gew reven. D it w as de en ig e w rijftro m m el die ik o o it bij d e Sw azi
Fig. 9. — Im itatie van een gitaar.
F ig. 11. — Impalampala.
—
103 —
zag. K ir b y (o.e. p. 2 7 5 ) v erm eld t de n aam ingungu. O o k d it is een w rijftro m m el die in g eb ru ik w as tijd en s Z u lu riten in verb an d m et de eerste m enstruatie. D eze p rak tijk en sch ijn en n iet voor te k om en bij de Sw azi. D e zelfd e au teu r (o.e., pl. 9 A en 9B ) to o n t een ro m m e lp o t (w rijf trom m el m et externe w rijv in g ) g esp eeld d o o r de Z ulu. H et gaat h ier w aarsch ijn lijk om invloed van de B oeren.
5.3.3. M em braan in trilling gebracht door luchtstroom D it so o rt m em b ran o fo n en (bvb. m irlito n s) k o m t n iet voor bij de Sw azi. 5 .4 . CORDOFONEN
H e t m eest b ek en d e en b ero em d e Z u id -A frik aan se in stru m en t, d e zgn.
gora, een aëro co rd o fo o n zoals d o o r K irby verm eld (o.c. p. 184), kw am v ro eg er v o o r bij de S w azi. H e t stond b ek en d als makwindi. T oen K irby zijn b o e k p u b liceerd e in 1934 leefd e h e t n og in de h erin n erin g voort. H ed en k en t n iem an d dit in stru m en t nog, zelfs n iet van h o ren zeggen. M ijn o u d ste in fo rm an ten (m eer dan 80 ja a r) k o n d en het zich n iet h e rin neren.
5.4.1. Gestreken cordofonen Isekehlekehle is een strijk lu it van ta m e lijk recen te origine. V erm oe d elijk h ad h et in stru m en t o o rsp ro n k lijk g een echte k lankkast. M en vertelde m e d at h et v ro eg er b e sto n d uit een stu k h o lle b am boe, een snaar en een stem schroef. E en rech te m in iatu u rb o o g u it hout, circ a 12 cm lang, voorzien van het h aar van de staart van een koe, w ordt m et hars in g e streken en d ie n t om de m etalen sn aar aan te strijken. H et b o o g je w o rd t in o n dergreep v astgehouden. W aarsch ijn lijk w erd het v ro eger vo o r de m ond geho u d en die dan als een b ijk o m en d e reso n ato r fu n ctio n eerd e. H eden d ien t een p arafin eb lik als resonator. D e h als (nu n ie t lan g er h o lle bam boe) w o rd t m et d raad bev estig d aan de b in n e n k a n t van h et blik. B ovenaan is dit blik open. D e sn aar w o rd t o p g esp an n en d o o r een stem schroef. H et andere ein d e van de sn aar w o rd t in een in de b o d em van het blik gem aakt gat bevestigd. Bij het spelen w o rd t h et p arafin eb lik op de schouder gelegd. M en raakt de sn aar o p de h arm o n isch e k n o pen aan en k rijg t aldus boventonen. D it in stru m en t w erd nog g esp eeld d o o r een zeer oude in fo r m ant in de b u u rt van K om atiriver in 1993 kort v o o r zijn dood.
—
104 —
D e isekehlekehle (fig. 8) werd alleen door mannen gespeeld. Het komt „ (...) vanuit het noorden (...).” A. Norborg (A H andbook o f M usical and O ther Sound-Producing Instrum ents fro m N am ibia and Botsw ana, 1987, p. 2 36) meldt een soortgelijk instrument voor de Mbukushu in Namibia. Ook P. Kirby vermeldt een dergelijk instrument (Kirby, o.e., p. 217 e.v.). Kirby (o.e., p. 234 e.v.) beschrijft nog een variant die ik niet terugvond. Misschien is dit instrument ondertussen verdwenen : de umqangala, ge maakt van waterriet en ossenzenuwen, ook gespeeld met een strijkboog. Ook de andere door Kirby (1. c.) genoemde muziekinstrumenten zoals de (i)sitontolo, de ipiano en de utiyane, zijn sedert het verschijnen van Kirby’s boek verdwenen. D e naam sitontolo werd een enkele maal geno teerd als een variant voor isekehlekehle.
5.4.2. G etokkelde cordofonen M eersn arig e lu iten m et k la n k k asten als de gitaar, o f gew oon d o o s v o rm ig e n /o f h a lfro n d w o rd en steed s getokkeld, n o o it aangestreken. M eestal b etreft h e t h ie r o n h an d ig e im itaties van „k lassiek e ” gitaren (fig. 9). R eso n ato ren zijn van h o u t o f w orden g em aa k t van o lieblikken. H e t aantal (ijzeren ) snaren sch o m m elt tussen drie en vijf. D it so o rt co rd o fo n en w o rd t zow el d o o r m annen als d o o r v rouw en g e speeld. D e tek sten , g ezo n g en bij lied eren g esp eeld op d e ze in strum enten, h eb b en d ik w ijls een sek su ele o n d erto o n (bvb. Yesibali, kum ula libhuluko
sitolala). 5.4.3. Geslagen cordofonen In S w aziland w o rd t slechts één en k el type van g eslag en co rd o fo n en a an g etro ffen , m .n. de m u ziek b o o g in v ersch illen d e v o rm en en form aten. D e m u ziek b o o g is d u id e lijk a fg eleid van de ja c h tb o o g . V erm its de jac h tb o o g n iet v o o rk o m t in de S w azicu ltu u r, is het d u id elijk dat de m u zie k b o o g van eld ers w erd o vergenom en. E en m u ziek b o o g b e sta a t u it een h o u ten stok m e t één (ten m in ste in S w azilan d ) en k ele snaar. E r is b ijn a steeds een b ijk o m e n d e resonator, h et zij de m o n d van de uitvoerder, hetzij een aan de stok bev estig d e reso n ato r (bvb. een k aleb as) o f liselwa. In d o o rsn ed e is de b o o g altijd ro n d o f h a lf ro n d , n o o it plat. D e g ro tere m u ziek b o g en w o rd en om zeg g en s a ltijd do o r een lus o v er aan de ene k an t de sn aar en aan de andere kan t de stok van de m u zie k b o o g in tw ee sn aarlen g ten verdeeld. D e sn aar w o rd t som s
— 105 —
getokkeld o f aan g estrek en , m aar d e n o rm ale sp eelw ijze is h et slaan van de snaar m et een staafje. D e sn aar k a n g esto p t w orden. A lle m u ziek die op een m u ziek b o o g g esp eeld w ordt vergt het bew uste o f o n bew u ste g eb ru ik van b o v en to n en d ie als ak ko o rd en klinken. Ter w ille van de m elodie k an o o k afg ezien w o rd en van die techniek. H et w o rd t zelfs m o g elijk de tw ee sp eelw ijzen te c o m b in eren derw ijze dat m en de h arm o n iek en sam en m et de b asisto n en d o et w eerk lin k en in een soort prim itiev e p olyfonie. Indien e r een k aleb as o f een an d ere re so n a to r voorzien is, dan w ordt die van de b o o g afg eho u d en d o o r een stu k b o o m sch o rs o f een oude lap. D e reso n ato r is open aan de k ant die van de b o o g w ordt afgew end. D e stem m in g is re la tie f w an t ze g eb eu rt n o rm a lite r rek en in g h o u d en d m et de norm ale te ssitu u r van de zanger. D e tw eed e, d erd e en v ierd e v in g e r van de lin k erh an d g rijp en d e boog en laten de duim en de w ijsv in g er vrij die dan de snaar kunnen tokkelen. O n d ertu ssen slaat de re ch terh an d m et een k lein en dun stokje o f riet. D e sn aar pro d u ceert een basisto o n m et so m m ig e h arm onieken en de uitvoer d e r h o o rt d erw ijze een akkoord. M en g eb ru ik t slechts tw ee akkoorden van elk a a r g esch eid en d o o r een (halve) toon. In prin cip e spelen alleen m annen de m uziek b o o g hoew el k laarb lijk elijk m eer en m eer vrouw en n a ar dit in stru m en t (vooral d an to ch de makhweyane, zie verder) grijpen. D at b elet n iet d a t de ech te grote m u ziek b o g en g ew o o n lijk g ereserveerd blijven v oor de m annen. D e S w azi m u ziek b og en kun n en o n d erv erd eeld w orden in tw ee grote categ o rieën : m ét en z o n d er resonator. (a) K lein, zo n d er re so n a to r (verv an g en d o o r de m ondholte). D eze bogen ken n en g een sn aarv erd elin g ; ze w o rd en zow el g eslagen als gew re ven. M en n o em t dit m u ziek b o o g ty p e sizambi. O m ze te m aken geb ru ik t m en h o u t van d e lifobotiboom . D e sn aar w o rd t g ed raaid uit umlalagrds. A an één zijd e is de b o o g ingekeept. D e to tale len gte b ed raag t ongeveer 50 cm . E en stokje g esn ed en u it de umzila zem be b o o m w aarop de g ed ro o g d e um tfungw anavm cht w o rd t g esto k en , d ien t o m de snaar te slaan m aar o o k om teg elijk ertijd de k erv en van de b o o g sta a f te schrapen. M en h o u d t d e snaar v o o r de o p en m ond. D e b o v en to n en w orden geva rieerd d o o r de m o n d o p en in g te v eran d eren . B o v en to n en p ro d u ceren op de sn aar is on b ek en d . S lechts één en k ele b o o g van d it ty p e kon bestu d eerd w orden. H e t w erd g esp eeld d o o r een S h an g aan in L om ahasha. (b) D e ech te S w azim u ziek b o g en zijn ec h te r de lighubu (gubhu geeft de idee van „leeg te” w eer) en de m akhweyane (fig. 10). B eide zijn grote
— 106 — bogen. H e t v ersch il is d a t bij de m akhweyane d e sn aar d o o r een lus v e rd eeld w o rd t in tw ee len g tes zo d at e r m ee r m u zik ale m o g elijk h ed en zijn. Inderdaad, elk sn aarseg m en t k an een b asisn o o t geven m et de relatieve h arm o n iek en . B o v en d ien w ordt de sn aar van de makhweyane g em aak t u it ijzerd raad , terw ijl de sn a a r van de lighubu v ro eg er gem aak t w erd uit gevlo ch ten p a a rd e n h a ar (cf. P. K irby , o.e., p. 200). Z ow el de lighubu als de m akhweyane w o rd en gesp eeld terw ijl de reso n ato r tegen h et lich aam w o rd t geh o u d en . E en m aal zag ik een sp eler al w and elen d de m akhweyane spelen terw ijl hij de reso n ato r tegen het o o r hield. A ls m en de reso n ato r d ic h te r bij o f verd er van h et lichaam ho u d t krijgt m en andere h a rm o n iek en (tot v ijf !). D e g em id d eld e lengte van deze b o g en b ed raag t 150 cm , m aar ex em p laren van b ijn a tw ee m eter kom en oo k voor. D e k lan k sterk te is e erd er zach t en w eek m aar to ch v o ldoende hoorbaar. Z o w el d e m akhweyane als de lighubu zijn nog p o p u lair in Sw aziland. O p v allen d is w el d at m en o u d ere in stru m enten p o ogt te repareren d o o r te
M aye, M ake
Neunen
Ligubhu bij 2: + XXXX
xxxxxxxxxxxx
y xxxxxxxxxx
— 107 —
naaien m et zenuw en en n etjes g em aak te b ran d g aten, eerd er dan het oude en k ap o tte in stru m en t w eg te g o o ien e n /o f te vernietigen. D e m akhweyane m u ziek b o o g b eh o o rt tot een type dat sterk verspreid is en g esp eeld w ordt d o o r o.a. de C h o p i, de S otho, de Z ulu, de V enda, de P ondo en de X hosa. V olgens so m m ig en w o rd en m akhweyane bo g en som s in p aren gespeeld. Ik h eb d a a r n ergens een sp o o r van aangetroffen. D at geldt o o k v oor w at K irby (o.e., p. 200 e.v.) zegt over de lighubu die g e speeld zou g ew eest zijn om k o o rzan g te b eg eleid en tijd en s incw alanten.
—
8
108 —
=m 1p ff Ü P wm
8
8
8
8
f # =
8
5 .5 . A e r o f o n e n
5.5.]. Bromhout H et b ro m h o u t k w a m v o lg en s m eerd ere o u d ere info rm an ten v ro eg er w el voor. In ied er geval zijn ze sed ert m eer dan een halve eeuw v e rd w e nen. Toch k on zelfs de o u d ste in fo rm an t (circa 90 ja a r oud) zich het
—
109
—
in strum en t in k w estie n iet ech t h erin n eren : w as h e t van h o u t o f van been, v ersierd o f niet, m et o f z o n d er stok v oor het ro n d zw aaien ; bij w elke g ele gen h ed en w erd h et g eb ru ik t, enz. B ro m sch ijv en w aren en zijn onbekend. 5.5.2. Fluit E en zestal v ersch illen d e so o rten flu it k o m en v o o r : (a) ein d -g eb lazen d u ctlo ze flu iten m et o f z o n d er v ingergat(en) vorm en de eerste soort. D e luvenge, zoals h et in stru m en t gen o em d w ordt, w erd v ro eg er g em aak t van o p g ero ld e schors van de sisanganyaniboom . O m te k u n n en sp elen m o est h e t in stru m en t v o o ra f in h e t w ater gelegd w orden zo dat d e sch o rs opzw ol en de n ad en g ed ich t w erden. H ed en ten dage w ordt de luvenge d ik w ijls u it een p lastiek b u is gem aakt. D e cilin d risch e lu ch tk o lo m w ordt o n d eraan h e t in stru m en t g estopt.
K
J »92 à 10«
fluit-solo
(b) D e sodolanti is een h o u ten ein d -g eb lazen flu it al dan n iet m et vingerg aten . Indien e r überhaupt v in g erg aten zijn, sch o m m elt het aantal tu ssen v ier en zes. H et re c h te aan b laasg at v erto o n t een inkeping. H et hout van de sisanganyaniboom w o rd t o o k h ier g eb ru ik t vo o r h e t vervaardigen van de sodolanti (zoals v o o r de luvenge). E en z eer o p v allen d detail : de vin g erg aten w orden niet d a a r g eb o o rd w a a r h et ak o estisch nodig zou zijn, m aar w el w aar de vingers van de spelers m ak k elijk liggen.
— Ill —
— 112 — (c) D e luveve is een o p en , ein d -g eb lazen a ëro fo o n m et co n isch e b o ring. M en h o u d t de luveve tegen de onderlip. D eze fluit w ordt uit hout g em a a k t n a a r het m o d el van de an tilo p enhoorn. H et w o rd t uit tw ee stu k k en v erv aard ig d d ie in lan g srich tin g u itg eh o ld w orden. D an w orden d eze stu k k en teg en e lk a a r g eleg d en m et de n atg em aak te h u id van een o ssen staart overtro k k en . A ls het leer droogt, is het in stru m en t ab so lu u t lu ch td ich t. H ed en w o rd t d e luveve als een sig n aalin stru m e n t gebruikt. V ro e g e r w as de luveve een in stru m en t d at vooral diende vo o r leger- en ja c h tsig n a le n , evenals v o o r tinyanganten (o o k nu n o g geb ru ik en g en e zers d e luveve). Toch w o rd t de luveve som s oo k g esp eeld in som m ige k ralen v ersp reid o v er S w azilan d . E en red en (b ev o orrecht g eb ru ik ?) w erd n iet gegeven. (d) D e tam elijk lan g e o pen, ein d -g eb lazen en co n isch geb o o rd e um tshingoshi (o f o o k um senge g en o em d ) h ee ft som s w el, som s geen v ing erg aten . Z e w o rd t g em a a k t u it een rietbuis, ong ev eer een el lang. D e in ter-n o d ale v erd elin g en w o rd en v erw ijd erd uit h e t rie t ( um hlanga ) d at so m s v erv an g en w o rd t d o o r de schors van de zgn. k o olboom ( Cussonia spicata). In d it geval w o rd t h et w attig e b in n en ste verw ijderd. A ls schors g eb ru ik t w ordt, d an m o et m en, zo als v oor de luvenge, het in strum ent eerst nat m aken. A an h et b red e u itein d e w ordt het m o ndstuk gesneden. H et sm alle ein d e w o rd t rech t afgesn ed en . H et is dit deel d a t m et een v in g e r g ed ich t w ordt. D erw ijze kan m en tw ee reeksen bov en to n en ver k rijg en , nl. m et o pen o f g ed ich te o n d erste opening. D e b o rin g is rela tie f b reed zo d at de b ek o m en k lan k tam elijk krachtig is w at de naam zou ver klaren.
[
j
M
i
f
j
....C
r
~
n
' 7
—
1
—
>■
H N
1
- f } . —
-
1 i
j
.........
Z o als in h et geval van de sodolanti is e r g een vaste to o n h o o g te vereist : het fo rm aat van het in stru m en t w o rd t b ep aald d o o r de lengte van de sp eler die tro u w en s z e lf zijn in stru m en t m aakt. H et geb eu rt zelden dat een verzorgd in stru m en t w o rd t g ev onden hoew el m en in het algem een in d eze gevallen co rrecte en m o o ie h arm o n isch e reek sen krijgt. Integendeel, de m eeste in stru m en ten w orden heel ruw in elk a a r g eflanst, zelfs door kleine jo n g e n s. T oonhoogte en vooral to o n k w aliteit zijn dan o o k g ew oon lijk arm . P ercival K irby (o.e., p. 114 e.v.) g eeft de volgende toonschaal : a s ’ c ” e s ” g e s ” a s ” b e s ” c ’” e s ’” . S m alg eb o o rd e in stru m en ten p ro d u ce ren u iteraard m eer en o o k hogere tonen. E en aan tal van d erg elijk e fluiten w erd o n d erzo ch t in de regio ro n d S ib eb e R o ck en de b evindingen stem m en grosso m odo overeen m et de d o o r K irby gegeven details.
—
114 —
(e) E en flu itje m et co n isch e o f cilin d risch e boring, m et o f z o n d er vin g erg aten en g esto p t, w o rd t g eb ru ik t om de hon d en bin n en te roepen. G ew o o n lijk w o rd t een g a t g eb o o rd in h et u itein d e van h e t flu itje o m een to u w tje d o o r te trek k en w aarm ee h e t in stru m en t ro n d d e hals w ordt gehan g en . (f) In het n o o rd o o sten van S w azilan d kan m en som s een d w arsflu it v inden. Z ij zou o n tleen d zijn aan de S h an gaan en de T onga en zou, vol g ens m ijn in fo rm an ten , n og v o orkom en. Z e lf heb ik dit instru m en t nooit g ezien. D eze d w arsflu it w o rd t o o k um tshingosi g en o em d (cf. (d)). Z e h eeft, steeds v o lg en s in fo rm an ten , tw ee to t drie v ingergaten. M en zou d e z e flu it m eestal m ak en u it riv ierriet van v ersch illen d e lengte. B eid e e in den zo u d en d o o r de n atu u rlijk e io n tern o d ia afg eslo ten w orden.
5.5.3. Hoorns H oo rn s zijn van d rieërlei aard : (a) D e luveve (sic, cf. flu iten (a)) is ein d -g eb lazen en g em a ak t uit de h o o rn van een g em sb o k o f van een antiloop. H et spitse u itein d e w ordt w eg g esn ed en . D e luveve h o o rn w o rd t m et één hand tegen d e on d erlip geh o u d en .
— 115 —
(b) V olgens in fo rm an ten zo u v ro eg er o o k de h o o rn van elan d gebruikt zijn. D eze h o o rn s w aren ev eneens ein d -g eb lazen . V oor zover m ij bekend, k w am en elan d en noo it zov eel n aar h e t zu id en v oor dat S w azi ze zouden k u nnen ja g e n , tenzij h e t h ie r zo u gaan o m o fw el ingevoerde hoorns, ofw el o m h o o rn s g eb ru ik t in de reg io w a a r d e S w azi h eel lan g geleden vandaan k w am en. (c) G ed raaid e h oorns, zoals d eze van de kudu, w o rd en zijlin g s aan g e blazen. M en noem t d eze h o o rn s impalam pala (fig. 11). E r zouden kuduhoom s b estaan die ein d -g eb lazen zijn, m aar ik heb die n o o it aan g etroffen. Kuduhoom s zijn e erd er zw aar en w orden m et de tw ee handen vastgeho u d en . A ls m en ze g o ed b espeelt, kun n en ze ongeveer drie k ilo m eter ver g eh o o rd w orden. K ir b y (o.e., p. 7 8 e.v.) stelt dat de S w azi ook de ho o rn s van de sab elan tilo o p g eb ru ik ten . In d ien d it zo is, dan heb ik deze n o o it g ezien en er evenm in o v er g ehoord. V erm oedelijk zijn deze verdw en en verm its de sab elan tilo o p z e lf zeld zaam is gew orden.
—
116 —
D e im palam pala w o rd t g eb lazen tijd en s ritu elen en dan sen zo als umhlanga en v erm o ed elijk v ro eg er o o k bij incxvala. D aarn aa st w ordt de impalam pala teg en w o o rd ig o o k g esp eeld bij pro zaïsch e aa n g ele g en h e d en zoals h e t b in n e n ro e p e n van h e t vee. R eg im e n ten g eb ru ik en oo k de impalampala. Ingeval h et reg im en t niet over een kuduhoorn beschikt, w o rd t een o ssen h o o rn g e b ru ik t m a a r o ok impalam pala g en o em d (som s o o k w el upondo). D e upondohoom is e ig e n lijk klein er, lich ter en dus m ak k elijk er te sp e len. V andaar d at ze g esp e e ld w erden tijdens oo rlo g en en oo k tijdens de ja c h t. H et b in n en ste van de impalam pala w ordt g ezuiverd d o o r e r kokend w ater in te g ieten. D aarn a w o rd t b eslist het rech th o ek ig e m o ndstuk (o n g ev eer 3 à 3,5 cm o p 1 to t 1,5 cm ) aan te b ren g en d aa r w aar d e hoorn hol w ordt. N o r b o r g (o.e., p. 365) zeg t dat deze hoorn op een sch o u d er w o rd t ged rag en . D eze h o u d in g k o m t niet voor in S w aziland w aar de h oorn v o o ru it w o rd t g estoken.
5.5.4. Enkel- en /o f dubbelrietinstrum enten E n k el- e n /o f d u b b e lrie tin stru m e n te n schijnen niet voor te kom en in S w aziland.
6. De liedteksten T eksten van S w azilied eren b evatten allerlei allu sies op het d agelijkse leven m aar o o k op de b elan g rijk ste ritu elen . In tegen stellin g to t vele andere A frik aan se v olkeren, k om en in de trad itio n ele S w azilied eren géén obscene lied tek sten voor. D aarm ee is zek er niet gezegd dat e r in de liederen geen allusies k u n n en o f zu llen v o o rk o m en op sek suele zaken, m aar d eze w o rd en steeds op een heel n atu u rlijk e w ijze b en ad erd en zeker nooit m et a dirty mind. O b scen iteiten zijn ab so lu u t buiten kw estie. E en a n d e r tam elijk opvallen d p u n t is d at de lied teksten d er S w azi qua sociale co n tex t niet n o o d zak elijk b ep erk t b lijv en tot een sp ecifiek evene m ent. Z o kan m en bvb. tijd en s h u w elijk en lied eren h o ren in verband m et het k o n in g sch ap o f zelfs m et allerlei h isto risch e feiten. A nders gezegd, de Sw azi zin g en w aar en w an n eer o v er w at ze w illen, beh alv e m issch ien als het gaat o v er tinyangariten. D aarn aast w o rd en liederen geïm proviseerd, som s in v e rb an d m et h et feest o f de ritu s w aaro p ze u itgevoerd w orden (bvb. hu w elijk slied eren ) ; som s staan ze e r to taal vrij van. E n k ele lied te k sten h iero n d er o p g en o m en zullen d it verduid elijk en. D e liederen w erden geg ro ep eerd volgens de so ciale c o n tex t tijd en s d ew elke ze w erden o p gen o m en , niet volgens de tek stin h o u d . E erst w erd e ch te r een ond ersch eid g em aak t tu ssen trad itio n ele en recen te, m o d ern e liederen en teksten. 6 .1 . T raditionele
liedteksten
6.1.1. Wiegeliederen E en eerste opvallen d feit is d at v eelv u ld ig g erefereerd w ordt naar w ilde dieren. D e b ed o elin g hierbij is de k in d e re n b an g te m aken. .. .naho-
jekw a nangu nabontsaki... nangu nabo sikejeli ngane em akhabeni... D eze tek st h an d elt o v er vogels die jo n g e geitjes en k in deren e te n ... E en an d er typisch w ieg elied h an d elt o v er een k ind dat d o o r zijn m o e der op een rots w o rd t g eleg d o p d at w o rm en h et zou d en opeten : u n yo k’ uyephi ? uyekujuma em ajaheni utaw utal’intfana a m b ekw ’etjini adliw ’timpetfu (w aar is je m o ed er ? Z e is gaan v rijen m et de v rijgezellen, ze zal een k in d b aren en h e t op een steen leggen, h e t zal opgeg eten w orden d o o r de w o rm en ). D e red en is h ie r d a t d e m o ed er v rijt m et led en van reg i m enten die zuiver m o eten b lijv en en d aaro m legt ze het kind te vinden.
- 1 1 8 O p d e v raag w aaro m d eze k in d e rlie d e ren een d erm ate w re d e en a fsch rik w ek k en d e in ho u d h ad d en w erd h artelijk g e lach en en geen an tw o o rd gegeven. A n d e rz ijd s k u n n e n o o k h eel m o d e rn e a sp ira tie s v o o rk o m e n in w ieg elied eren zo als de em an cip atie van v rouw en in ...ayedzelela emad-
vo d za ... 6.1.2. Prijsnam en van clans D e p rijsn am en w orden in een heel p lech tig e re citatiefstijl g ezongen. D it w o rd t d o o r de S w azi z e lf n iet aan g ezien als zin g en hoew el het naar w esterse b eg rip p en z e e r z ek er d aarto e m o et g erek en d w orden. M en zou h et k u n n en v erg elijk en m et h e t zin g en op een tu b a o f te n o r in het g reg o riaan s. P rijsn a m e n van clan s zijn p o p u lair over h eel zu id elijk A frika. S om s bevatten de tek sten w aard ev o lle g egevens over de g esch ie d en is van de clan in k w estie. V oor de D lam in iclan : Nkosi. Mlangeni. Wena lo m uhle kakhulu. Wena lo wacedza Lubom bo nge kuhlehletela. (D eze p rijsn aa m w o rd t ook g eb ru ik t d o o r de M a m b a en M a b u za clans.) V oor de D lad laclan : N gw enyam a lendvuna yesilima. V oor de G am aclan : Ntombeni. M agagula. Msuthu. Ngongolothi.
Hlangu. Palane m asabane Nkosi. V oor de M ak h u b u clan : Shobane. Khota. V oor de N d zim an d ze : K uhlase. Nabonkhosi. N aholom bhabhasendzinani. N abolom bulong lam hle laku M hhohho N abolom tishi la ngejozi. V oor de S an g w en iclan : Ngwane. Hlongwane. ... N aast de clan p rijsn am en b estaan e r o ok in d ividuele p rijsliederen. H ild e K u p er citeert een vrij lange tek st van een prijslied gezo n g en ter ere van S o b h u za II d o o r L o h o k o M n d zeb ele (cf. A n A frican Aristocracy, p. xi ev.)
6.1.3. D ansliederen 6.1.3.1. R itu ele d an sen H ierto e b eho ren (a) incwala-, (b) umhlanga- en (c) tinyangadansen. (a) Incwala. D e incw alacerem onie h eeft eigen liederen, alleen g e zo n gen te r g eleg en h eid van d it feest. Z o als elders gezegd, w egens het sp e ciale k a ra k te r van h e t incw alaxiiutt\, w as h e t m ij ond an k s v o orafgaan-
— 11 9 del ijke to ezeg g in g en niet to eg elaten te film en noch k lankopnam en te m aken. D it h eeft v erm o ed elijk te m aken m et h et feit dat de ko n in g in de m c w a /d ie d te k s te n som s b esp o t w ordt. E en heel g oede besch rijv in g van dit ritu eel w o rd t gegeven d o o r H ild e K u p er (o.e.). Z ij g eeft oo k enkele tek stfrag m en ten en w ijst tevens op h e t fe it d a t in d ergelijke liederen ook nonsens lettergrepen voorkom en. O o k tijd en s h et h alen van het w ater uit de oceaan d o o r de N d zw an d w e v o o r de zgn. k lein e incw alantus w orden sp ecifiek e liederen g ezo n g en . S om s w o rd en k rijg sd an sen m et hun liedteksten geïm iteerd. E en w at speciale p laats n eem t um gubho in. D it is een dan s die do o r de reg im en ten w o rd t u itg ev o erd na e lk d o o r d e k o n in g g e b o ek t succes. D e teksten k u n n en direct tot de k o n in g g erich t zijn m aar ook allegorisch zijn (zo kan de k o n in g verg elek en w o rd en m et de an g staan jag en d e luipaard). E en um gubho kan een recen te tek st h eb b en m aar kan o o k erg oud zijn. E en derg elijk e m eerd ere g en eraties o v erg elev erd e um gubhotekst luidt : Inkhosi...iya — h ...I va ngani hhela m abakitsi....hhasikase sibone... ! Hhe ! ! ! I buya nani....siva ngaye...hhe muye... (D eze tek st zou dateren van vó ó r k o n in g S o m h lo b o = S o n h u za I). D e trad itie w il dat incwala en um ghubo o n tsto n d en o m streek s 1800. M en zeg t d a t ze een g esch en k zijn van M velincanti o f god. (b) Umhlanga o f rietd an s. In teg en stellin g to t de incwalaYiederen die v o o rn am elijk d o o r de m an n en (de reg im en ten ) g ezo n g en w orden, is de rietd an s een ty p isch e v ro u w en aan g eleg en h eid . D eze lied eren w orden gezo n g en v ersp reid o v er d e hele, d ag en lan g d u ren d e riten. N aast d e eigen umhlangaliederen, zoals bvb. d eze g ezo n g en ond erw eg naar de k o n in k lijke kraal, o f deze g ezo n g en bij h et o v erh an d ig en van het gesn ed en riet aan de K oningin-M oeder, enz. zijn e r e c h te r o o k andere liederen. In enkele van de um hlangateksten ko m en ind irecte m aar oo k w el zeer d irecte allu sies v oor op de seksu aliteit. E en g o ed v oo rb eeld hiervan is de volgende tek st : ...wangi phatsa kwaze kw aze yetulam u wam i yelole yem-
lamu w am i wangi phatsa kwaze kwa khale make yebalam bam hayi yebalam b a m ... (H et g aat h ier o v er een co ïtu s die derm ate in tens is dat de m o ed er van h et m eisje v raag t te stoppen w ant h aa r kind kan de inten siteit niet lan g er v e rd ra g e n ...)
...ngitabatshel bobabe m ine ngitabatshela m aye mine bengiyephi uze ubatshela maye, maye linamandla lawatsaphi lizokutshela, m aye limandla ... (D eze tek st h an d elt o v er h et feit d at de u itv o erd er niet aan de liefde kan w eerstaan .)
— 120 — O o k zak en in v erb an d m et h e t k o n in g sch ap w o rd en b ezo n g en :
...sesikh o n a ‘Bhuza sitobona lokuhle kangwane, sesikhona Dlamini, sesikhona ‘Bhuza sivulele sitobona lokuhle... (V rij vertaald : ... K oning S o b h u za, w e k w am en om alle g esch en k en te zien die ge ons vandaag b rach t.)
...M swati y inkhosi ka H hohho qham qham badisika em alayini Hhohho H hohho a w u yelele... D eze tek st refereert naar de tijd toen K oning M sw ati op de tro o n kw am en so m m ig en zich grote delen van de k o n in k lijke d o m ein en h ad d en toegeëig en d . V ergelijkbaar m et de ritu ele umhlangaliederen zijn de lied tek sten g ezo n g en d o o r de jo n g e n s tijd en s h et snijden van de lusekw ane (de h eilig e b o o m , een so o rt acacia) en h e t o v erb ren g en van de takken n a ar de k o n in k lijk e veekraal. (c) Tinyanga o f g e n e zersd an sen en liederen. M en vraag t hulp aan de v o o ro u d erlijk e g eesten : ... sikelela gogo ! Hho, sikelela gokw ana... S om s w o rd t de ziek te verg elek en m et een v erslindend d ie r o f m et de zee die een p erso o n v erzw elg t : luyadla Iwandle yebhulubeza. H et verge lijken m et de zee is op zijn m in st eig en aard ig te n o em en verm its de Sw azi de zee ac h te r zich lieten v o o ra le e r de tinyangariten w erd en overgenom en. O ok het v erzam elen van k ru id en w o rd t b ezongen. D it g eb eu rt ’s o c h ten d s vro eg v o lg en s dit lied : kwasa kusile...kuse ngilele ebaleni... E en a n d e r lied m et b etrek k in g to t h et verzam elen van k ruiden en m ed icijn en : ngiyayikhalela impande isem thini (ik wil de w ortel van de b o o m ...). D it so o rt lied eren w o rd t n iet m et de trom m el begeleid. W el d aarentegen de tinyangam iiishe- en g e n e zin g slied eren ( sikhokhele bangom a ! woza usikhokhele m ngom a (ziener, n eem h e t o n g ezien e (d .i. de k w aal) w eg). Iets „w ereld lijk er” is h et b ezin g en van rivaliteiten tussen v erschillende
tinyangagenezers : sebayasonga bangani bami, ngiphethw e lusongo Iwebangami. Bashayw a luvalo bayesaba bayasonga... A n d ere tinyangaWeéeren v erw ijzen n aar het g en ez en als ritu s : ...yelanyankwabi hhoo...yi...hhoo (in v erb and m et het u itd rijv en van de ziekte).
...phindela phindela hho phindela ensam o nyanga w ee... (over het storen van de geesten d o o r de h e le r...). 6.1.3.2. S ociale d ansen (a) S ib h a cadm sen b eh o ren n o g n ie t zo lang to t h et S w azisch m uzikaal p atrim o n iu m . D e tek sten refereren g ew o o nlijk naar p o litieke en h is to risch e feiten :
— 121 — bvb. ...Iyalwa e Jalimane, impi iyalwa e Jalim ane... V rij vertaald : ...e r is o o rlo g in D u itslan d , de legers v echten in D uitsland. ...S eb a yibulele inkosi yam apondo, sigigwazile yenkosi yam apondo... D e koning van de P ondo w erd gedood. O o k de trad itie k o m t aan b o d : ...ingene inkomo em nyam a saviyum a
ngam agonso ahlangene, inkomo em nyama saviyum a yela babe, namake ingene inkomo em nyam a sayivuma, silobola ngem kom o... (w e bren g en zw art vee om de lobola (h u w elijk sg ift) te betalen). M o d ern e trek jes zijn o o k n iet v reem d : ...lotshwala bubulala sive baleka etsh w a le n i ... hou u verre van bier, h et d o o d t m ensen. (b) Ummiso zijn d an sen v oor v ro u w en en m eisjes. H ier bevatten de tek sten o g en sch ijn lijk m eer allu sies op de g ezo n d h eid in h et alg em een en op geb o o rteco n tro le. ...ingoti yapikiliyeza hhoya ! H h o h h o , yatthe, ingoti yapikiliyeza mesifugu. E v en een s een w aarsch u w in g tegen h et d rin k en van b ier (pikili , letterlijk een houw eel, re fe re ert n aar eigen b ierbrouw sel). O o k v o o r de gevaren van aids w o rd t g ew aarsch u w d : .. .ndvuma yetemphilo w oza usentele um landvo ayilashwa i Aids iyabulala... (stop die ong en eeslijk e ziek te A id s ...) Safa yi A ids safa yi A ids sikela lusita Baka N gw ane (help h e t N g w an ev o lk , w e sterven aan A id s )... Siyabonga lokuzala nyasita umjovo nem aphilisi ngabe siyatala siyat f ulula... (w e zijn d a n k b a a r v oor g eb o o rteco n tro le). (c) H u w elijk slied eren . S om s h o u d en de tek sten verband m et d e lobola (d.i. de b ru id ssch at) : ...letinkom o tisekw endzeni ngtembalo. A hhh ! Ahhh
! A hhh ! A kunankom o yehheni ! Akunankom o, ngadzela make. N gendza yelababe, ngaze ngakukhulula... (dit vee is reden vo o r onze ruzie. E r is geen vee, ju llie ! E n toch h eb ik m ijn m o ed er alleen gelaten. Vee m oet er zijn voor een huw elijk . A h, d a a r is h et vee. Ik ben nu g etro u w d vader...) . . .sito ce l’inkonto nabosingani ! sito c e l’inkonto sinam andla yehha
yehh ! sito cel’ inkonto sinam andla bendze...asisho lutfo ! awu yehha babe... (w ij k o m en h ier een h u w e lijk v ragen, o h schoonm oeder, w e kom en h ier vragen o f w e bij u m ogen blijven. W e zijn sterk (d.i. w e k u n nen w erk en ), w e v rag en n iets an d ers dan d a t w e in uw huis m o g en w onen en bij u blijven. H e, v a d e r...). D e laatste d ans van de b ru id m et h a a r b ro ers en zusters v ertaalt het vo lled ig b rek en m et de o u d e rlijk e fam ilie : ...kwendza ehhenikuti-
lahla...ahh ! ye le le babe !senginidzelile bonkosi...batsi kwendza kutilahle m atsam bo ...senginidzelile bonkosi (tro u w en stem t overeen m et u z e lf v e rla te n .. .ah vader, ik heb m e van u en m ijn fam ilie a fg e sc h e id e n ...) M et verm o ed elijk e Z u lu -in slag is h et v o lg e n d e : ...a w u y a p h i? Ishzi ishzi
— 122 — wawukhona yini kaLobam ba mhla sishikashika sinsiszw a ? Yebaba mina ngoshikashika zinsiszw a ! Yebaba ngishikw ashikwa ngam ahw anga endlini !. (vrij v ertaald : Ishi w aar ga je ? W as je in L o b a m b a toen w e m et an d ere jo n g e m an n en w o rsteld en ? H e, vader, ik ga w o rstelen m et jo n g e m annen. Ik heb g ew o rsteld m et g eb aard e m annen in het h u is ...) 6.1.3.3. J a c h t- e n k rijg slied eren V ro eg er w erd en k rijg slied eren g ezo n g en d o o r de reg im en ten als ze op raids w aren. H ed en w o rd en ze nog g ezo n gen op b elan g rijk e n atio n ale feesten en riten zoals tijd en s incwala.
ly a z o n d ’ ! indlaluselw a ...h h a ...ey...nga ekhay ...esive hhoo ! Kandaba...bayisizw e sonke iyasond...N dlovu yakitsi hhe la N konyane yakitsi ilale M aw eni iyasond indlaluselw a hee ! Ikhanyis sizw e Bayisizw e s o n k e ... (vrij v ertaald : hij h a a t... hij d ie als eerste h et n ieu w e fru it p ro eft haat. H ij d reig t h ie r v o o r ie d e re e n ... hij is onze olifant. O ns k a lf slaap t in de grotten. Hij g eeft lich t aan het hele volk. „ H ij” staat h ier vo o r „ko n in g ” . D e referen tie n a a r k a lf v erw ijst n aar de koning, het kind van de K onin g in -M o ed er, d e „O lifa n tk o e ” ... E en a n d e r v o o rb eeld : ...izube...eluhhohw eni ! uyindaba luyisilo !
Wasthinte...emebala hhe...nyatsi ! yam sw ati ! Ekuseni kw aphela abantu... Kwaze kw athint ! Em abala eluhhow eni ! Hhey ekuseni okandaba uyisilo ... ( o f : hij (de k o n in g ) kw am d o o r de streek van H hohho. Hij is sterk, hij is een le e u w .. .hij k w am (neer) op open plaatsen in H hohho. H e, buffel... o n ze k o n in g ...). 6.1.3.4. D rin k lied eren D rin k en is een m o d ern e plaag, zow el op het p lattelan d w aa r m en eig e n g e m a ak t b ie r in grote h o ev eelh ed en d rinkt, als in de steden w aar m en zich eerder, al dan n iet in she-beens, naar gebro u w en b ier en zelfs sterke d ran k w endt. Veel d rin k lied eren zijn dan ook het gevolg. ...tsjwala busem biteni kaLaM hlongo, ayidle phansi ! ah wuye babe (er is b ie r in de pot in L aM h lo n g o . B reng uw g eld m ee om e r te k o p e n ...) o f : mine bengidzakiw e (ik w as zo dronken). 6.2. M oderne liedteksten S o m m ig e lied tek sten o n d e r d eze h o o fd ing zouden oo k k u nnen g ere kend w o rd en tot de zgn. p o p u laire m u ziek en vice versa (v oor „P opulaire M u z ie k ” cf. A p p en d ix ).
— 123 —
D ankzij de steun van v ersch illen d e p o litie-o fficieren kon d en m eerdere m o dern e d an slied eren o p g en o m en w o rd en in M atsapha State Prison. E r m ocht, om de privacy van de g evangenen n iet aan te tasten, niet gefilm d w o rd en w at, g ezien de u itstek en d e k w aliteit (o o k al w as het verre van tra d itio n eel) van h et g eb rach te rep erto ire, ja m m e r m aar w él b eg rijp elijk is. D e lied eren w erd en g ezo n g en d o o r g ro ep en g evangenen die speciaal verkleed w aren en dit telkens p er groep. S om m ig e groepen dro eg en w itte h an d sch o en en en acteerd en als de Black M instrels. D e in h o u d van de g ezo n g en lied eren w as som s p o litiek, dan w eer g o d sd ien stig o f h isto risch van aard ; o o k de liefd e k w am n a tu u rlijk aan bod. D e lied tek sten w aren eig en lijk n iet verschillend van deze g ezet op trad itio n ele m uziek, zo d at h e t versch il tu ssen traditionele lied eren e n er zijds en m o d ern e lied eren an d erzijd s h o o fd zak elijk lig t op h e t v la k van de m u ziek z e lf (cf. A ppen d ix ). E n k ele v o o rb eeld en m o g en d it illu streren : - R elig ieu ze lied tek sten : „(...) ezulw ini knive baba akungeni luthokhona kuhlala imhlope yodw a ” (lett. : h em else vader, enkel dieg en en m et een zuiver h art zijn bij u . ..) - In v erb an d m et h et k o n in g sch ap : „(...) sikhumbula inkosi yethu
nahiyam ba wonke umhlaba. Yaqala e M oçam bique yaye e Zambia, A m erica nasi ngilandi nemalashiya, thina sesine lichawe kaNgwane. kaN gw ane Shina sesinalichaw e impela (...)” (lett. : o n ze ko n in g -
b e zo c h t M o zam b iq u e, Z am b ia, A m erik a, E n g elan d en T a iw a n ...) S om s w o rd en p o litico -h isto risch e feiten b ezo n g en „ ( ...) siyabonga ma
A frica ngokukhulula u M andela waboashwa ngo 1962 waboshelwa um bangave wahlala ejele 27 w em inyaka - waphum a w abuyela ekhaya e Soweto laphopakhe khong. Sesizwile ma Africa ukhuti u M andela ungum holi (bis) e Africa. Siyakuhula lisela we babe M andela qhaw e le Africa, ngekufuna inkukuleko ( . . . ) ” (sam engevat : D ank, Z u id -A frik a d at ge M an d ela na 27 ja a r h eb t v rijg elaten , hij ging n aa r S o w e to ...hij is een ech te A frik aan se le id e r ...) o f o o k : „(...) sizw e sakithi w ozani
sobongisa om akhelw ane bethu e M oçam bique sebanaye umkosi. Siyaw ufika sithikubo ! M oçam bique amnyam a siyanibingelala N athi sonke siyanibongisa ngoku thala umholi. Ushisani enim phiw e ngusomadla siyacaba kusom andla nihlabe Ngakuthula M oçam bique am nya ma sinicela kusom andla kuze aniphathe ngokuthula uC hissano ( . . . ) ” (betek en is : w e b id d en d at de n ieu w e leid er van M o zam b iq u e, presi-
— 124 — d en t C h issan o , g o d s w ijsh eid zal ontv an g en o m zijn volk v reed zaam te le id e n ...) - L iefd ep ijn zo als in d it :„(•••) ngikhum bule ithemba lam i le kaLobam ba lihlala N dzinba e Ludzidzini .Ngisiyele - ngikhukum bula unomathem ba wami. N geke ngivum a engeke mina ( . . . ) ” (b e te k e n is: ik kan de ged ach te n iet (go ed ) v erd rag en d at m ijn lie f in de N d izm b ab erg en w o o n t terw ijl ik h ie r in de gevan g en is z it...). - Tot slot zijn e r o o k lied eren m et een m o raliseren d e inhoud zoals over de a a n trek k in g sk rach t en h e t g ev aar van de dran k h o len , o v er h et in eer ho uden van de trad itie e.d. M en kan d us veilig stellen d at allerlei situaties en gegevens ge- en b ezo n g en kun n en en m ogen w orden. B enevens enk ele histo risch e g eg e vens b ev atten de tek sten d e r lied eren m eestal w einig o f geen referen ties naar v o o rch ristelijk e tijden. E en u itzo n d erin g d aaro p vorm en de liederen g ezo n g en bij incwala d ie e c h te r om reed s g en o e m d e re d en en niet g e n o teerd m o ch ten w o rd en terw ijl o o k in de p rijsn am en al dan niet h isto risch e feiten verm eld kun n en w orden. L ied eren vervulden derhalve v ro eger edu catiev e d o elein d en w aarbij o.a. de g esch ied en is d e r S w azi aan g eleerd w erd.
A P P E N D IX
Populaire en volkse muziek P o p u laire m u ziek is in Z u id -A frik a in opm ars. H et b etreft dan w el ho o fd zak elijk Z u lu m u ziek d ie o n tsto n d in de townships zoals Sow eto. Z e is m eestal sterk v erb o n d en m et allerlei so ciale en histo risch e factoren. V andaar d at dit type m u ziek en vooral de b ijb eh o ren d e tek sten m et m eestal n o g al rev o lu tio n aire o n d erto o n m in d er aang etro ffen w ordt in S w azilan d dan bij de Z ulu. In d ien so m m ig e stijlen dan to ch w erden overgen o m en , dan g aat h et eig e n lijk m eer om de artistieke kw aliteiten van die m u ziek eerd er d an om de ideeën d ie er ach ter zitten. D it k a n ook gro ten d eels v erklaard w o rd en d o o rd at de recen te gesch ied en is d e r Sw azi veel m in d e r p ijn lijk w as d a n d eze van de Z ulu. O o k rassen d iscrim in atie kw am m in d er v oor in S w azilan d zo d at zij geen (m uzikale) steun zochten bij hun b ro ed ers in h et zu id en van de V erenigde S taten. E r w ordt dan ook w einig soortgelijke m uziek aan g etro ffen in Sw aziland. M en w eet w at verstaan m oet w o rd en o n d e r mbube (d.i. isicathamiya), een n aam die teru g g aat to t d e ja re n ’40, m aar m en is n iet ech t geïn te resseerd. H et is n atu u rlijk m o g elijk d at dit sam en h an g t m et de facto r dat mbube h o o fd zak elijk en d ire c t v erb o n d en is m et de gesch ied en is van het Z u lu p ro letariaat. D e stijl w o rd t bov en d ien in v erband geb rach t m et het beg rip o p stan d en w aarsch ijn lijk w erd ik als outsider n iet co m p leet v ertro u w d en hield m en dit g en re e erd er geheim . T ijden s tw ee p a rty ’s in w o o n w ijk en in resp ectiev elijk P ig g ’s P ea k en M b aban e kon ik w at hot marabi h oren. Z o g en aam d e tow nship ja zz (.m baqanga) en kwela (een d erivaat van m arabi ) schijnen e r in de sm aak te vallen. Toch w ordt d it alles in gevoerd w an t g een S w azim usicus w erkt in d eze stijlen. D it m ag w el v erw o n d erin g w ekken w ant in platen- en C D w inkels in M b ab an e en M an zin i v in d t m en een v erb azin g w ek k en d grote keuze van d eze stijlen. A lle su b stijlen van m baqanga, zow el de m eer tra ditio n ele als de elek tro n isch e rock , w aren voorh anden. E en voordeel is dat siZ ulu d o o r de S w azi z o n d er en ig p ro b leem b egrepen w ordt, w at de invoer u it de R ep u b liek Z u id -A frik a v ergem akkelijkt. W an n eer ik de S w azi interview de o v er m arabi en hun voorkeur, zagen de m eesten daarin een keyboardstyle m uziek. Ik on tm o ette één Sw azi
—
126 —
m a ra è /p ia n is t d ie van zijn o p tred en s leefde. H ij w as e ch te r slechts h a lf S w azi en h a lf Z u lu en erzijd s en an d erzijd s trad hij niet op in S w aziland m aar w el in Jo h an n esb u rg . H et zou o verigens m oeilijk zijn om in S w azilan d te leven als b ero ep sjazzm u sicu s. H et lijk t a lso f al d eze stijlen q u a m elodie aan leu n en bij A m erik aan se v oorbeelden. D e b eg eleiding w o rd t b ep erk t to t een z e e r eenv o u d ig e vorm : I - IV - 1 (als 6/4) - V - 1. N aast d eze m arabi- en mbubegenres vond ik in M a tsa p h a S tate P rison de zgn. bom bing zan g stijl. D e S w azi d uiden d eze m an ie r van zin g en aan m et umbhololo, een term o n tleen d aan de Z ulu. V erm its dit g en re w erd g ezo n g en d o o r g ev an g en en m o ch t ik e r v erd er geen co n tact m ee hebben en ze z ek er n ie t in terv iew en . H e t is d a n o o k o n m o g elijk vast te stellen o f ze d ie stijl geleerd h ad d en in de R ep u b liek Z u id -A frik a w an n eer ze er in de m ijnen w erk ten o f d at de stijl o o k al voorkw am in S w aziland. H et is w el een fe it d a t ik d eze um bhololostijl enkel en alleen h o o rd e in deze gevangenis. In Z u id -A frik a w as um bhololo al bekend v ó ó r 1957, b lijkens een v o o rd rach t van w ijlen D av id R y cro ft v o o r h e t British Institute o f Recorded Sound in L o n d en o p 23 m ei 1957. O o k viel het op dat o u dere g ev an g en en n ie t aan d e zan g p artijen deelnam en. Z e b esch o u w en deze u rb an e stijl als v reem d aan d e trad itio n ele ru rale S w azicu ltu u r en ver k iezen deze stijl te ignoreren. In umbhololo ligt de n ad ru k vooral o p het klan k v o lu m e en op de to o n hoogte. M eestal zin g t m en in een gro ep van v ijf m an n elijk e zangers (v ro u w e n z in g e n g een um bhololo). D e g ro ep is als v o lg t v erd er o n d erv erd eeld : e r is een so lo z a n g e r b eg eleid d o o r een alt, een te n o r en een bas. D e alt (o f de ten o r) w o rd t gedub beld. D e solist kan zijn partij on d erb rek en d o o r k reten ( kw ela) om de b eg eleid in g aan te zetten om hun p artij te beg in n en . M en zin g t g ew o o n lijk in parallelle kw arten e n /o f kw in ten . E lke g ro ep b esch ik t o v er een eigen u n ifo rm e kledij m et h a ls d o ek en in felle k leu ren en w itte h an d sch o enen. T ijdens h et zingen voert m en allerlei stap p en en p assen uit. N a a st deze vorm en en gen res is e r n atu u rlijk de p o p m u ziek die g e g ro e id is u it g ro o tsch alig e in teretn isch e m uziek talen en dito stijlen. D e w esterse in stru m en ten die h ier n o d ig zijn k osten rela tie f veel. D eze k o s te n fa c to r b ep erk t de v ersp reid in g van de stijl. P o p m u ziek b esta at ; ze k o m t v o o r m aar is n iet „in ” . H et p u b liek b estaa t ho o fd zak elijk uit
yuppies.
B IB L IO G R A F IE
B allantine, C. 1989. A brief History of South African popular Music. —
Popular Music, 8 (3). B lacking, J. 1965. The Role of Music in the Culture of the Venda of Northern Transvaal. — In : K olinski, M. (ed.), Studies in Ethnomusicology, vol. II. B lacking, J. 1971. Music and the Historical Process in Vendaland — In : W achsmann, K. (ed.), Essays on Music and History in Africa, Evanston. B lacking, J. 1980. Trends in the Black Music of Southern Africa 1959-1969,
Berkeley. C oplan, D. 1982. The Urbanisation of African Music : Some Theoretical
Observations. — Popular Music, 2 : Theory and Method. E rlmann, V. 1991. Isicathamiya. Die Chormusik der Zulu. W anderarbeiter in Südafrika 1890-1950. — In : E rlmann, V. (ed.), Populäre Musik in Afrika,
Berlin. G unther, H. 1969. Grundphänomene und Grundbegriffe des afrikanischen und
afro-amerikanischen Tanzes. U.E., Graz. J ones, A. M. 1969 (R). Studies in African Music, London. K irby , P.C. 1959. The Musical Practices of the Native Races of South Africa. — In : S chapera, I. (ed.), The Bantu speaking Tribes of South Africa,
Johannesburg. K irby , P.C. 1968. The Musical Instruments of the Native Races of South Africa,
Johannesburg. K irby , P.C. 1971. The Changing Face of African Music South of the Zambezi. — In : W achsmann, K. (ed.), Essays on Music and History in Africa,
Evanston. K nust, A. 1958. A Handbook of Kinetography Laban, Woburn Hill. K n u st, A. 1959. An Introduction to Kinetography Laban. — JLFMC, 11. K uper, H. 1952. Ethnographic Survey of Africa. Pt 1, The Swazi, London. K uper, H. 1961. An African Aristocracy, London. K uper, H. 1966. The Swazi. A South African Kingdom, New York. K uper, H. 1978. Sobhuza II, Ngwenyama and King of Swaziland, London. M anuel, P. 1988. Popular Musics of the Non-Western World, New York-Oxford. M arwick, B. A. 1939. The Swazi, London. M atsebula, J. S. M. 1988. A History of Swaziland, Cape Town. N o rb o rg , A. 1987. A Handbook o f Musical and Other Sound-Producing
Instruments from Namibia and Botswana. — Musikmuseetsskrifter, 13, Stockholm. S imon, A. (ed.) 1983. Musik in Afrika. Berlin. S tone, R. (ed.) 1998. Africa, New York - London.
