Foto: Jeroen Bruil
Darwin en de kunst van het ontdekken
Op 12 februari was het 200 jaar geleden dat natuurvorser Charles Darwin werd geboren. De bioloog die geen bioloog was, deed de wereld schudden op zijn grondvesten met zijn evolutietheorie en gaf het woord ‘Galápagos' een bijna magische klank. Darwin is een groot inspirator om zelf de wereld te ontdekken. Niet voor niets besteedt SNP veel aandacht aan de natuurliefhebber pur sang. Met artikelen in SNP.NL en een Volkskrant lezersreis naar de Galápagos. Tekst: Lex van den Bosch
42 SNP.NL magazine mrt 2009
Een geniaal plan Zou het louter toeval zijn dat het Darwinjaar en het vijfentwintigjarige jubileum van SNP in het zelfde jaar vallen? Zit hier soms een geniaal plan of een intelligent ontwerp achter? Als we het Darwin zelf hadden kunnen vragen zou hij het waarschijnlijk op toeval hebben gehouden. Darwin liet het idee dat alles volgens een vastgesteld plan was ontworpen namelijk los. Volgens Darwin is de variatie in de natuur ongericht en bepaalt natuurlijke selectie welke nakomelingen overleven. Nageslacht met een extra dik vachtje overleeft nu eenmaal beter als het buiten koud is. Sloom maar wel fit Gelukkig geldt deze ongerichtheid niet voor SNP, tenminste zo lijkt het. Maar wie had 25 jaar geleden, toen enkele enthousiaste biologen iets leuks begonnen te vertellen over de natuur rond Nijmegen, een precies plan voor SNP in
2009? En is dit plan precies uitgekomen? Welke reizen hebben het in die 25 jaar niet gehaald, omdat u als reiziger die reizen gewoon niet leuk vond? En welke zijn een vroege dood gestorven voordat ze in de brochure of het magazine konden belanden? U zult het nooit weten, niet omdat het slechte reizen waren, maar omdat ze niet voldoende waren aangepast aan u en de omstandigheden. Misschien dat ze in Zambia in het jaar 2159 alsnog een enorm succes blijken. Darwin heeft het niet over goed of slecht, maar over een toevallige en juiste aanpassing op een bepaald moment. Dit wordt niet altijd goed begrepen. Met name survival of the fittest, een frase die Darwin niet zelf geïntroduceerd heeft, wordt wel eens verkeerd opgevat. Het gaat niet over de beste of de sterkste die overleeft, maar over het individu dat toevallig het meest fit, past bij zijn omgeving. Dat kan best
Galápagos Foto: Ellen Wissink
Foto: Jeroen Bruil
Foto: Ellen Wissink
Foto: Jeroen Bruil
een bladetende, maar energiesparende stumper zijn die altijd werd voorbij gerend door zijn broertjes. Maar wie was Darwin eigenlijk en hoe kwam hij op zijn theorie? En welke rol hebben de bijna mythische Galápagos eilanden daarbij gespeeld? Om deze vragen te kunnen beantwoorden gaan we eerst terug naar zijn studententijd. Darwin als student Charles Darwin was reeds bij zijn geboorte in 1809 een heer van stand. Zijn vader, een succesvol arts uit een gegoede familie, wist zijn fortuin te vergroten door zich in te trouwen in de beroemde pottenbakkersfamilie Wedgewood. De conservatieve en autoritaire vader stuurde Charles op zestienjarige leeftijd naar Edinburgh om medicijnen studeren, maar hij wist de studie maar twee jaar vol te houden.
Ook het reddingsplan om de jonge Darwin een theologische opleiding in Cambridge te geven, liep na enkele jaren stuk door gebrek aan motivatie. In plaats van de saaie collegestof verslond Charles de reisverslagen van natuuronderzoeker en ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt. De jonge student hield zich zoveel mogelijk bezig met jagen en het verzamelen en prepareren van dieren, zijn grote passies. Darwin was verre van lui, maar moet geweten hebben dat hij dankzij zijn afkomst ook een gentleman of leisure kon worden. Mentor Henslow In Cambridge maakte Darwin vaak een wandeling met professor Henslow. De botanicus had al snel door dat zijn wandelmaat beschikte over een uitzonderlijk observatievermogen en besprak graag wetenschappelijke theoriën met de nieuwsgierige natuuronderzoeker in spe. In 1831 schreef hij een aanbevelingsbrief aan Ro-
bert Fitzroy om Darwin deel te laten nemen aan zijn reis naar Zuid-Amerika. De gezagvoerder van de HMS Beagle zocht een beschaafde naturalist voor zijn cartografische expeditie. Het scheelde weinig of de strenggelovige Fitzroy had de jonge avonturier afgewezen, want hij meende aan de vorm van zijn neus af te kunnen lezen dat Charles over een onbetrouwbaar karakter beschikte. Ook zijn vader reageerde afwijzend, maar gelukkig wist oom Josiah Wedgewood zijn acht bezwaren in een brief te weerleggen. De bijgevoegde notitie van Charles zelf, dat hij zijn vader in ieder geval zou gehoorzamen, was natuurlijk een psychologische meesterzet. Darwin op de Galápagos Darwin kon niet wachten tot de Beagle vertrok. Het was een expeditie van onbekende duur, misschien van een jaar of twee, maar
Foto: Laurens Gomes
Foto: Laurens Gomes
De fauna op de Galápagos noemde Darwin het ‘mysterie der mysteries’
Foto: Jeroen Bruil
Van 13 februari 2009 tot en met 3 januari 2010 is in het Leidse Naturalis de tentoonstelling ‘Expeditie Darwin – een expositie over reuzen, dwergen en andere bijzondere eilandvormen, met Darwin als inspiratiebron’ te zien. Hoppend over eilanden neemt u een kijkje in de snelkookpan van de evolutie. Ontmoet dwergolifanten en dodo’s en leef je in in de eilandpionier. Een expositie met Darwin als inspiratiebron, over allerlei dieren. In het kader van het Darwinjaar en de Darwin expositie organiseren Naturalis en SNP een lezingencyclus. Houd u onze website in de gaten voor nadere mededelingen: www.snp.nl/darwin
Foto: Laurens Gomes
uiteindelijk zouden het vijf jaar worden. Tijdens de expeditie stuurde de natuuronderzoeker tonnen materiaal naar Europa, waaronder de beroemde ‘Darwinvinken’. De fauna op de Galápagos stelde Darwin voor een groot raadsel, hij noemde het het ‘mysterie der mysteries’, een term die hij geleend had van de astronoom Henschel. Hoe kon het toch dat de eilanden zoveel unieke soorten herbergden die afweken van het vasteland en dat ze ook nog eens per eiland verschilden? En waarom leek de fauna toch niet op de fauna van de Kaapverdische eilanden, een archipel met vergelijkbare fysieke omstandigheden, maar op de fauna van het Amerikaanse vasteland? Darwin legde zijn waarnemingen vast in ‘De reis met de Beagle’, een boek dat na verschijning onmiddellijk was uitverkocht. Publicatie Meer dan twintig jaar later, in 1858, zou Darwin zijn evolutietheorie publiceren. Overigens samen met autodidact Wallace, die inmiddels op precies dezelfde ideeën was gekomen. De heren waren lang niet de eersten die een theorie formuleerden – zelfs de opa van Charles, Erasmus Darwin, had al over evolutie
44 SNP.NL magazine mrt 2009
nagedacht – maar ze waren wel de eersten die met een solide verklarend mechanisme kwamen. Een jaar later zou Darwin ‘On the origin of species’ publiceren, dit maal op persoonlijke titel. Het boek veroorzaakte een schokgolf door de maatschappij. Verbinding Hoe kon Darwin, die leefde in een maatschappij waar bijbelvastheid de boventoon voerde, toch op zijn theorie zijn gekomen? Op de eerste plaats was Darwin een accuraat en hardwerkend wetenschapper die contacten onderhield over de hele wereld. Hij schreef 14.000 brieven om zich te laten informeren door andere wetenschappers en kennisdragers. Bovendien was hij een meester in het verbinden. Dankzij de bevriende geoloog Lyell, die het beroemde ‘Principles of geology‘ had gepubliceerd, realiseerde Darwin zich dat de aarde constant aan verandering onderhevig was en allesbehalve een statische planeet. Met veel belangstelling las Darwin ook ‘On the principles of population‘, waarin Malthus betoogde dat de bevolking veel harder zou groeien dan de bestaansbronnen toelieten, met sterfte als gevolg. Volgens wijlen Stephan Jay Gould, evo-
Galápagos Foto: Jeroen Bruil
Wie was Darwin eigenlijk en hoe kwam hij op zijn theorie?
Ontdek zelf de Galápagos in het Darwinjaar Ecuador - in de sporen van Darwin en Humboldt, 19 dagen Foto: Laurens Gomes
Foto: Jeroen Bruil
Foto: Laurens Gomes
lutiebioloog en publicist uit de moderne tijd, werd Darwin ook beïnvloed door de economische theorieën van Adam Smith, die stelde dat de economie het best functioneert als individuen eigen gewin nastreven. Observatievermogen Zonder zijn enorme belangstelling voor de natuur zou Darwin zich nooit zo verbaasd hebben over de wonderlijke levensvormen die hij op zijn reis tegenkwam. Ook zijn observatievermogen en ‘ecologisch bewustzijn’ zijn bijzonder. Op een dag beschrijft Darwin dat hij zijn tent nauwelijks kan opzetten omdat er zoveel landleguanen rondlopen. ‘Er is geen andere plek op de wereld waar deze orde de herbivore zoogdieren vervangt op een dergelijke manier’, schrijft Darwin in zijn verslag van de reis met de Beagle. Een constatering die vandaag de dag nog zo had kunnen worden opgeschreven en die laat zien dat Darwin al een groot inzicht had in de ‘ecologische functie’ van organismen. Opvallend zijn ook zijn geografische beschrijvingen. Hij realiseerde zich dat de eilanden jong en vulkanisch waren en dat werden gescheiden door grote diepten en sterke zeestromen. Achteraf bezien lijken
Darwins waarnemingen en gedachten een puzzel die in elkaar valt. Maar zou Darwin zijn evolutietheorie ook hebben geformuleerd als hij de Galápagos niet zou hebben bezocht? De bijzondere eilandorganismen werkten in ieder geval erg inspirerend op Darwin. In het aankomende eilandennummer van SNP.NL zullen we terugkomen op deze vraag. Paradijs Ook de moderne natuurliefhebber valt op de Galápagoseilanden van de ene verbazing in de andere. ‘Ja, de Galápagos eilanden geven je een gevoel van gelukzaligheid, met al die bijzondere en tamme dieren is het echt een soort paradijs’, zegt Caroline van der Mark. De gepassioneerde Galápagosbezoekster is al jaren specialist voor SNP om reizen naar de eilandengroep te begeleiden. Natuurlijk kijkt ze uit naar de SNP Galápagosreizen in het najaar, naar een nieuw bezoek aan ’s werelds beroemdste evolutionaire openluchtlaboratorium, maar ze maakt zich wel zorgen over de kwetsbaarheid van het gebied. ‘Het is echt een voorrecht om een keer naar de Galápagos te reizen, een voorrecht dat je op waarde moet weten te schatten.’
De Andes en Galápagos in het Darwinjaar 2009, groepsreis vanuit hotels en vanaf een schip. De reis begint in de koloniale hoofdstad Quito, vanwaar we afreizen naar Imbabura, een provincie met glooiende Andesheuvels en bergen waarin Otavalo, bekend om haar zondagsmarkt, ligt. U wandelt door het vulkanisch landschap dat zich tussen de 3800 en 4500 meter hoogte bevindt en verblijft in een complex met thermale baden.
Dan gaan we aan acht dagen boord van een klassiek zeilschip, waarmee we langs eilanden varen die u een beeld geven van de diversiteit van de Galápagosarchipel: Santiago, Fernandina en Isabela, het vogeleiland Española en het eiland Santa Cruz met het bekende Charles Darwin Research Station.
Reiscode 142058 Prijs vanaf € 4375,- p.p. Vertrekdata 11/11 en 25/11
SNP.NL magazine mrt 2009
45
(advertentie)
Expeditie Darwin - evolutie op eilanden
Eilandhoppen langs bijzondere dieren zoals dwergolifant en dodo. Op afgezonderde stukjes natuur ontwikkelen zich extreme vormen van leven. Wetenschappers van Naturalis vertellen je in interactieve filmpjes hoe zij op expeditie gaan. Bekijk de originele ‘Darwinvinken’en laat je inspireren.
13 februari 2009 t/m 3 januari 2010 Darwinweg 2, 2333 CR Leiden, 071 568 76 00 www.naturalis.nl voor openingstijden, prijzen en meer informatie over alle Darwinjaar-activiteiten
