2.4 Omgaan met pestgedrag (Deboutte, 1995) Sociale vaardigheden van de psychotische patiënt (Cuyvers, 2001) Weerbaarheid van de

Inhoud Inhoud ........................................................................................................................ 3 Voorwoord ................................................................................................................... 6 Verklarende woordenlijst (Jochems and Joosten, 2006, Finlay and Zinkstok, 2008) .. 7 Samenvatting .............................................................................................................. 9 Abstract ..................................................................................................................... 10 Inleiding ..................................................................................................................... 11 THEORETISCH DEEL .............................................................................................. 13 1

Psychosen .................................................................................................... 14

1.1

Inleiding ........................................................................................................ 14

1.2

Wat is een psychose? (Cuyvers, 2001) ........................................................ 14

1.3

Algemene kenmerken van een psychose (Brunklaus, 1996) ........................ 15

1.4

Soorten psychosen (Cuyvers, 2001)............................................................. 16

1.4.1

Schizofrenie (Cuyvers, 2001)........................................................................ 17

1.4.2

Niet-schizofrene psychosen (Cuyvers, 2001) ............................................... 29

1.5

Behandeling psychosen (Coene and Kollaard, 2004) ................................... 32

1.6

Besluit ........................................................................................................... 36

2

De psychotische patiënt als slachtoffer van pestgedrag ............................... 37

2.1

Inleiding ........................................................................................................ 37

2.2

Een oorzaak van het pestgedrag : stigmatisering (Catthoor et al., 2003b) ... 38

2.2.1

Wat is een stigma? ....................................................................................... 38

2.2.2

Ontstaan van een stigma .............................................................................. 38

2.2.3

Ontstaan van het stigma van de psychiatrische

patiënt ........................... 39

2.2.4

Verklaring van stigmatisering door de labelling

theory (Scheff en Link)..... 40

2.2.5

Enkele opvallende resultaten uit onderzoeken naar de effecten van stigmatisering................................................................................................ 42

2.2.6

Reactie van de psychiatrische patiënt op de stigmatisering (Catthoor et al., 2003a) .......................................................................................................... 43

2.2.7

Mogelijke oplossingen voor het verminderen van het stigma (Catthoor et al., 2003a) .......................................................................................................... 44

2.2.8

Stigmatisering en het risico om gepest te worden ........................................ 45

2.3

Vormen van pesten (Emmerechts, 1999) ..................................................... 45

2.3.1

Lichamelijke agressie(Van Tuijl and Thunnissen, 2009) (van Weeghel et al., 2009) ............................................................................................................ 46

2.3.2

Sociale uitsluiting (Grausgruber et al., 2007) ................................................ 47

2.4

Omgaan met pestgedrag (Deboutte, 1995) .................................................. 49

2.5

Sociale vaardigheden van de psychotische patiënt (Cuyvers, 2001) ............ 50

2.6

Weerbaarheid van de psychotische patiënt (Emmerechts, 1999) ................. 52

2.7

Besluit ........................................................................................................... 54

3

Aanpak van het pestprobleem ...................................................................... 55

3.1

Inleiding ........................................................................................................ 55

3.2

Mogelijkheden voor de hulpverlener(Deboutte, 1995) .................................. 56

3.2.1

Libermanmodules(Knegtering et al., 2003) ................................................... 56

3.2.2

De Goldsteinmethode (Muris et al., 1992) .................................................... 58

3.2.3

Conclusie ...................................................................................................... 59

3.3

Taak van de ergotherapeut (Kinébanian and Le Granse, 2006) ................... 60

3.3.1

Een ergotherapeut richt zich steeds op de activiteiten in het dagelijks leven van de patiënt ............................................................................................... 60

3.3.2

Een ergotherapeut werkt steeds vanuit een holistische mensvisie(Kinébanian and Le Granse, 2006) ................................................................................... 62

3.3.3

Een ergotherapeut gebruikt steeds activiteiten om zijn doelstellingen te bereiken (Finlay and Zinkstok, 2008) ............................................................ 63

3.4

Besluit ........................................................................................................... 66

4

Algemeen besluit theoretisch deel ................................................................ 67

PRAKTISCH DEEL ................................................................................................... 68 5

De ergotherapeutische methodiek: (Finlay and Zinkstok, 2008) .................. 69

5.1

Inleiding ........................................................................................................ 69

5.2

Therapeutische situatie ................................................................................. 71

5.2.1

De relationele omgeving ............................................................................... 71

5.2.2

De materiële omgeving ................................................................................. 80

5.2.3

Tijdstip en tijdsduur ....................................................................................... 87

5.2.4

Sociaal culturele omstandigheden ................................................................ 88

5.3

De therapeutische relatie (Finlay and Zinkstok, 2008) .................................. 89

5.3.1

Keuze van het theoretisch kader of behandelmethode ................................. 89

5.3.2

De situatie en het soort activiteit .................................................................. 93

5.4

De activiteit ................................................................................................... 93

5.4.1

Vragenlijst 1: pesten ..................................................................................... 93

5.4.2

Cursus sociale vaardigheidsessies rond pesten ........................................... 95

5.4.3

Vragenlijst 2: evaluatie van de sessies ......................................................... 99

5.5

Besluit ......................................................................................................... 100

6

Verslaggeving van de sessies .................................................................... 101

6.1

Inleiding ...................................................................................................... 101

6.2

Overzicht data en tijdstippen....................................................................... 101

6.3

Casussen van de vaste deelnemers ........................................................... 102

6.4

Verslag aankondiging sociale vaardigheidsessies rond pesten .................. 104

6.5

Verslag sessie 1 ......................................................................................... 115

6.6

Verslag sessie 2 ......................................................................................... 120

6.7

Verslag sessie 3 ......................................................................................... 124

6.8

Verslag sessie 4 ......................................................................................... 126

6.9

Verslag afname vragenlijst 2....................................................................... 130

6.10

Besluit ......................................................................................................... 133

7

Besluit praktisch deel .................................................................................. 134

Slotconclusie ........................................................................................................... 135 8

Literatuurlijst ............................................................................................... 136

9

Lijst van tabellen ......................................................................................... 138

10

Lijst van figuren........................................................................................... 139

11

Lijst van bijlagen ......................................................................................... 140

I.

Bijlage: activiteitenaanbod .......................................................................... 141

II.

Bijlage: weekschema van het activiteitencentrum ....................................... 144

Voorwoord In het afgelopen jaar ben ik niet altijd even aangenaam geweest voor mijn omgeving. Menig persoon heb ik soms wat afgesnauwd. Toch zijn er aantal mensen die steeds aan mijn zijde zijn blijven staan. Ik ben hen enorm dankbaar voor alles wat ze voor mij hebben gedaan. Eerst en vooral wil ik mijn ouders bedanken voor alle steun en liefde die ze ook in het afgelopen jaar hebben gegeven. Bedankt om er steeds voor mij te zijn en om in mij te blijven geloven, ook op de momenten waarop ik het geloof in mezelf kwijt was. Papa, bedankt om dit eindwerk te doorworstelen op zoek naar spelen grammaticafouten. Mama, bedankt voor alles. Vervolgens wil ik mijn vriend bedanken voor alles wat hij ook dit jaar voor mij heeft gedaan. Bedankt voor je troostende schouder, je bemoedigende woorden, je kleine attenties en vooral je onvoorwaardelijke liefde. Ik wil ook mijn broer bedanken voor alle technische hulp en goede raad. Verder wil ik nog mijn promotor Veerle Dufait bedanken voor alle tijd en energie die ze in de begeleiding van mijn eindwerk heeft gestoken. Bedankt voor de schouderklopjes, de goede raad en de bemoedigende woorden. Ook mijn interne promotor, Siska Vandemaele, verdient een welgemeende dankjewel. Bedankt voor alles wat u voor mij heeft gedaan. Bedankt voor uw heldere visie op de zaken en voor de vele uren, energie en werk die in de begeleiding van dit eindwerk en de bijhorende stage heeft gestoken. Ik bedank ook Sharon Missinne om dit eindwerk te lezen en te becommentariëren, zelfs op de momenten dat ze het erg druk had. Ten slotte wil ik iedereen, waaronder mijn vriendinnen en familie, bedanken die mij in het afgelopen jaar heeft gesteund.

Verklarende woordenlijst (Jochems and Joosten, 2006, Finlay and Zinkstok, 2008) Affectiviteit: de eigenschap gebeurtenissen te beleven waardoor bepaalde gevoelens worden opgewekt, de mogelijkheid om emoties uit te drukken door middel van nonverbale taal bijvoorbeeld via de mimiek. Antipsychotica: medicatie ter behandeling van psychosen. Betrekkingswaan: waan waarbij iemand meent dat neutrale of voor anderen bedoelde opmerkingen eigenlijk bedoeld zijn als negatieve toespeling op de eigen persoon. CET: cognitive enhancement therapy, therapievorm die een verandering van denkwijze en van gewoonten beoogt, uitgaande van het idee dat de manier waarop iemand zijn ervaringen inhoud geeft, bepalend is voor de stemming en het gedrag. Controlewaan: waan waarbij de betrokkene het idee heeft dat zijn gedachten gevoelens of gedrag door anderen worden gecontroleerd. Consequent: in overeenstemming met principes of voorafgaande handelingen. Copingstijl: aanpassing aan relatief moeilijke omstandigheden (stresssituaties), de cognitieve en gedragsmatige inspanningen die een persoon verricht bij dreigende overbelasting. Defectueus: beschadigd, onvolledig. Discrimineren: op een andere manier behandelen. ECT: elektroconvulsietherapie of elektroschoktherapie. Eclectisch: van verschillende wijzen van behandeling het beste kiezen. Escaleren: zich uitbreiden en intensiveren. Etnische minderheid: een volk die in de minderheid is in een bepaald land. Bijvoorbeeld Turken in België. Extrapiramidale symptomen: hiermee worden de problemen in het bewegen van de patiënt bedoeld. Grootheidswaan: de waan waarbij iemand ervan overtuigd is dat hij over een groot talent beschikt, dat hij almachtig is en dus boven de andere mensen staat. Hypochondrische waan: de waan waarbij iemand ervan overtuigd is dat hij een ernstige ziekte heeft.

Inductoren: een stof die een biologisch proces op gang brengt. In het kader van dit eindwerk verwijst de inductor naar een persoon die een proces op gang brengt. Jaloersheidswaan: het idee door de partner bedrogen te worden. Latent: verborgen. Manisch: ziekelijke neiging, drift, onbedwingbare lust. Narcose: verdoving. Neurocognitieve stoornissen: stoornissen in de waarneming, aandacht, geheugen en probleemoplossend vermogen. Organisch: lichamelijk. Ph D: academische graad van doctor, iemand die doctoreert. Praecoxgevoel: het vreemde gevoel dat een buitenstaander ervaart wanneer hij een psychotische patiënt ziet glimlachen zonder dat er hiervoor een aanleiding is. Prognose: voorspelling omtrent het verdere verloop van de ziekte. Referentiekader: een algemene oriëntatie of een verzameling van ideeën die de grondslag vormt voor de praktijk van de psychotherapie. Sociale cognitie: denken over de sociale werkelijkheid bijvoorbeeld de theory of mind.

Samenvatting Pestgeest weg! Sociale vaardigheidssessies als middel om de psychotische patiënt te leren omgaan met pestgedrag. Sleutelwoorden Psychose, pesten, sociale vaardigheidssessies De psychotische patiënt heeft het niet altijd gemakkelijk om zich staande te houden in de maatschappij. Door zijn beperkte sociale vaardigheden en de stigmatisering door maatschappij, is hij een gemakkelijk prooi voor pestkoppen. Sociale uitsluiting en lichamelijk agressie zijn twee vormen waarmee een pestkop de psychotische patiënt kan belagen. Pesten is een probleem dat zich voordoet in het dagelijks leven van de patiënt. De aanpak van dit probleem is dus een kolfje naar de hand van een ergotherapeut. Als toekomstig ergotherapeut wil ik ervoor zorgen dat de psychotische patiënt op een adequate manier met het pestgedrag kan omgaan. Er bestaan diverse therapieën waarmee een hulpverlener een slachtoffer van pestgedrag kan helpen. Een aantal mogelijkheden zijn: sociale vaardigheidstraining of een assertiviteitstraining. Aangezien een psychotische patiënt over weinig sociale vaardigheden beschikt, kies ik ervoor om een sociale vaardigheidstraining aan te bieden. Maar is deze training wel de beste oplossing voor dit probleem? Met andere woorden kan een sociale vaardigheidstraining ervoor zorgen dat de psychotische patiënt beter kan omgaan met pestgedrag? Op deze vraag probeer ik een antwoord te vinden in de praktijk. Eerst en vooral neem ik een vragenlijst af in verband met pesten .De bedoeling van deze vragenlijst is om te achterhalen wie van de psychotische patiënten een pestverleden heeft en of de psychotische patiënt zelf vindt dat hij over voldoende sociale vaardigheden beschikt om met het pesten om te gaan. Daarna geef ik een viertal sessies rond sociale vaardigheden. Elke sessie bevat een theoretisch deel en een praktisch deel. In de eerste sessie wordt wat psychoeducatie gegeven over pesten. Enkele onderwerpen die in de sessies aan bod komen zijn: het verkrijgen van een positief zelfbeeld, een gesprek aanknopen en de grammofoonplaatmethode. Tenslotte neem ik nogmaals een vragenlijst af. De bedoeling van deze vragenlijst is om het resultaat van mijn sessies te achterhalen. De belangrijkste vraag die in deze vragenlijst aan bod komt is de volgende: hebben de sessies de sociale vaardigheden van de psychotische patiënt positief beïnvloed? Uit deze laatste vragenlijst kan ik besluiten dat de psychotische patiënt nu weet hoe hij assertief kan optreden, maar hij kan de transfer van de theorie naar de praktijk nog niet maken. Het aantal sessies en de duur van de sessies blijken nog onvoldoende om een verbetering in de sociale vaardigheden te bewerkstellingen. Een opvolging van de deelnemers is noodzakelijk.

Abstract Teaser go! Social skills training as a method to learn the psychotic patient how to deal with bullying. Key words Psychoses, bullying, social skills training It‟s not always easy for a psychotic patient to keep one‟s foothold in society. Because of his limited social skills and the stigmatization by society, the psychotic patient is an easy victim for bullies. The bullies endanger the psychotic patient by social isolation and physical aggression. Bullying is a problem within the daily life of the patient. The approach of this problem is right up the street of the occupational therapist. As a intended occupational therapist, I want to make sure that the psychotic patient can handle the bullying in the right way. There are different therapies which a caregiver can use to help the victim of bullying. A few possibilities are: social skills training and an assertiveness training. Because the psychotic patients do not have a lot of social skills, I choose to offer them a social skills training. But is this type of training the right solution for this problem? Can a social skills training make sure that the psychotic patient can handle the bullying in a better way? I try to find an answer to this question in the practice. First of all I let the psychotic patients fill in a questionnaire about bullying. The purpose of this questionnaire is to discover who of the psychotic patients has a bullying history and if the psychotic patient thinks that he has enough social skills to deal with the bullying. Next I give four sessions of social skills training. Each session contains a theoretical part and a practical part. In the first session I give some psycho-education about bullying. A few topics of the sessions are: getting a positive image, starting a conversation and the method of the gramophone record. Finally I give the psychotic patients another questionnaire for them to complete. The purpose of this questionnaire is to find out what the result is of my sessions. The most important question of this questionnaire is if the sessions have a positive effect on the social skills of the psychotic patient. From the last questionnaire I can conclude that the psychotic patient now knows how to act assertively, but he is not able to transfer the theory into practice yet. The amount of sessions and the duration of the sessions appear to be unsatisfactory to realize an amelioration of the social skills. Succession of these patients is necessary.

Inleiding Van alle domeinen, die tijdens de opleiding ergotherapie aan bod komen, boeit het domein van de psychiatrie mij het meest. Het menselijk brein heeft iets ondoorgrondelijks. Ik vind het fascinerend om de hersenspinsels van de psychiatrische patiënt te ontdekken en te proberen om deze te ontrafelen zodat ik daarna, toegespitst op de problematiek, een ergotherapeutische visie en behandeling op maat van de patiënt kan uitwerken. Op het moment van de keuze van het eindwerkonderwerp, weet ik het al zeker: wat het onderwerp van mijn eindwerk ook zal worden, het zal kaderen binnen het domein van de psychiatrie. Maar al gauw duikt er een nieuw probleem op: er zijn heel wat verschillende, boeiende pathologieën binnen de psychiatrie. De keuzemogelijkheden zijn erg uitgebreid. In het tweede jaar van de opleiding heb ik stage gelopen in het psychiatrisch ziekenhuis Heilig Hart te Ieper. De patiëntenpopulatie waarmee ik tijdens deze stage heb gewerkt bestond er uit mensen met een psychose of een psychotische stoornis. Gedurende deze drie weken, heb ik beetje bij beetje deze pathologie beter leren kennen. Via het contact met de patiënten kreeg ik een beeld van de problemen die zich (kunnen) stellen in de maatschappij. Het is voor de psychotische patiënt niet evident om zich te handhaven in de maatschappij. De samenleving begrijpt de psychotische patiënt niet, ze ziet enkel de bizarre uiterlijke kenmerken of de uitingen van wanen en hallucinaties. Doordat de mens deze aandoening niet kan begrijpen, heeft ze iets mysterieus. De media speelt hier handig op in. Zij propageren steeds een bepaald stereotiep beeld van de psychotische patiënt. Mede hierdoor worden patiënten met deze aandoening gestigmatiseerd. Doordat de psychotische patiënt gestigmatiseerd wordt, heeft hij een hoger risico om gepest te worden. Mensen met een psychose, hebben het zeer moeilijk om vlot sociale contacten te vormen. Hierdoor zullen ze zichzelf niet snel verdedigen indien iemand hen beledigt of bespot. Ik wil hier iets aan doen. Eerst en vooral ga ik op zoek naar concreet cijfermateriaal. Ik wil aan de hand van het cijfermateriaal en de beschikbare literatuur een aantal gegevens achterhalen. Ik wil weten of dit een reëel probleem is en ik niet te snel conclusies trek en hoeveel mensen met een psychose een pestverleden hebben. De belangrijkste vraag is echter hoe ik als toekomstig ergotherapeute deze patiënten kan helpen. Eerst en vooral begin ik een aantal boeken en artikels te lezen rond pesten en rond psychosen. Ik vind heel wat informatie aan de hand van de vakbibliotheek Bohn Stafleu van Loghum en de databank Pubmed. Ik contacteer de Vlaamse Vereniging voor Geestelijke Gezondheidszorg en zij bezorgen mij eveneens een aantal interessante artikels. Enkele belangrijke bronnen voor dit eindwerk zijn: Zorgboek Schizofrenie (Coene and Kollaard, 2004), Pesten: gedaan ermee! (Deboutte, 1995), psychopathologie (Cuyvers, 2001) en ergotherapie in de psychiatrie (Finlay and Zinkstok, 2008).

Ik ontdek dat mensen met een psychose een groter risico lopen om gepest te worden door de stigmatisering van hun aandoening. Indien iemand gepest wordt, is het belangrijk dat deze persoon leert om hier mee om te gaan en op een gepaste wijze kan reageren op pestgedrag. Hier knelt nu juist het schoentje bij psychotische patiënten. Er bestaan een aantal therapieën (onder andere assertiviteitstraining en sociale vaardigheidstraining) waarmee hulpverleners de slachtoffers van pestgedrag leren hoe ze kunnen omgaan met het pesten. Vervolgens vraag ik mij af of een socialevaardigheidscursus de beste manier is om de psychotische patiënt te leren op een positieve manier met het pestgedrag om te gaan. Eenmaal de keuze voor het onderwerp is vastgelegd, kan mijn zoektocht naar een stageplaats beginnen. Na een tijdje zoeken, kom ik bij De Bolster terecht. Dit is een activiteitencentrum voor chronisch psychiatrische patiënten, die naast een aantal creatieve activiteiten ook af en toe sociale vaardigheidssessies aanbiedt. De doelgroep van het activiteitencentrum is een ideale doelgroep om deze sociale vaardigheidssessies aan te bieden en dit omwille van drie redenen. Ten eerste bestaat de doelgroep uit patiënten met een pathologie die op hun sociale vaardigheden drukt (zoals een psychose). Ten tweede staan deze patiënten met hun voeten in de maatschappij. Dit zorgt ervoor dat ze de theorie uit de sociale vaardigheidsessies meteen in de praktijk kunnen oefenen. Tenslotte zijn deze patiënten gemotiveerd tot maatschappelijke integratie. Hun pathologie is min of meer gestabiliseerd en ze wensen opnieuw deel te nemen aan het maatschappelijk leven. Nadat ik de theorie voor een groot stuk heb uitgewerkt, begin ik aan de uitwerking van het praktische deel. Ik stel mijn sessies zorgvuldig samen en houd hierbij rekening met de ergotherapeutische methodiek. Elk element van de ergotherapeutische methodiek heb ik zorgvuldig gekozen om mijn vooropgestelde doelstellingen te bereiken.

13

THEORETISCH DEEL

14

1

Psychosen

1.1 Inleiding De doelgroep van mijn eindwerk bestaat vooral uit psychotische patiënten. In dit hoofdstuk geef ik eerst en vooral wat algemene informatie omtrent deze aandoening. Er is in de loop van de jaren al heel wat over deze aandoening geschreven. Mijn bedoeling is om een algemeen beeld te schetsen van de psychotische patiënt en slechts die informatie weer te geven die relevant is voor dit eindwerk. Eerst en vooral komen de algemene kenmerken van een psychose aan bod. Vervolgens worden de soorten psychosen onder de loep genomen. In dit hoofdstuk wordt er een onderverdeling gemaakt tussen twee soorten psychosen namelijk schizofrenie en niet-schizofrene psychosen. Schizofrenie is de meest bekende soort psychose. In het activiteitencentrum De Bolster zijn de meeste psychotische patiënten schizofreen, vandaar dat er op deze soort wat dieper wordt ingegaan. Ik sluit het hoofdstuk af met de bespreking van de behandeling van de psychotische patiënt en het besluit van dit hoofdstuk.

1.2 Wat is een psychose? (Cuyvers, 2001) Een psychose is een ernstige aandoening, die steeds gepaard gaat met wanen of hallucinaties. Het grootste probleem bij patiënten met een psychose bestaat erin dat deze patiënten de wanen of hallucinaties niet als dusdanig herkennen of ervaren. Ze blijven vasthouden aan deze wanen.

15

1.3 Algemene kenmerken van een psychose (Brunklaus, 1996) Een psychose is een toestand waarin de samenhang van de psychische functies (zoals denken, waarnemen en voelen) volledig is verstoord. De psychische functies zijn niet langer op elkaar afgestemd, waardoor alles chaotisch verloopt. Iemand met een psychose is niet in staat om relevante informatie te selecteren uit de grote hoeveelheid aan prikkels die hij ervaart. Hierdoor verliest hij zichzelf. Kort samengevat kunnen we stellen dat er tijdens een psychose een chaos ontstaat in de psyche waardoor alles door elkaar verloopt namelijk het zien, horen, denken en voelen. Aanvankelijk beseft de patiënt dat er iets niet klopt. Hij probeert een houvast te zoeken in de wirwar van prikkels. Hij vindt geen houvast in de logica, daarom neemt hij zijn toevlucht in de fantasie. Een voorbeeld van hoe de fantasie de overhand neemt is een patiënt die ervan overtuigd is dat iemand zijn hersenen uit zijn lichaam zuigt door met hem te praten. Er bestaat hier geen enkele logische verklaring voor. Doordat de patiënt zijn toevlucht zoekt in de fantasie is hij hoe langer hoe minder in staat om logisch te denken. Zelfs voor de meest alledaagse of vertrouwde verschijnselen heeft hij een fantasierijke verklaring die nergens op slaat. De mensen uit zijn omgeving vinden de patiënt bizar. De patiënt maakt een zeer onrustige indruk. Je kunt de manier waarop de psychotische patiënt denkt het best vergelijken met het magisch denken van een kind. Een kind dat magisch denkt is ervan overtuigd dat hij een invloed kan uitoefenen op de alledaagse gebeurtenissen. Een situatie waarin de een kind magisch denkt is wanneer de auto stopt voor de rode lichten. Het kind denkt: groen, groen, groen. Opeens springt het licht op groen. Op dat moment is het kind ervan overtuigd dat het licht door zijn toedoen op groen is gesprongen. Op deze manier denkt ook de psychotische patiënt. Een psychotische toestand wordt gekenmerkt door: -

onlogisch denken; wanen; hallucinaties (meestal visueel of auditief); sterk gekleurd gevoelsleven met gevoelens zoals angst, prikkelbaarheid woede of gelukzaligheid; stoornissen in de aandacht; bewegingsstoornissen.

Niet alle beschreven kenmerken komen samen voor bij een psychotische patiënt. Meestal is er een combinatie van een aantal symptomen. De symptomen komen verder in de theorie aan bod bij de uitleg van schizofrenie.

16

1.4 Soorten psychosen (Cuyvers, 2001) Psychosen

Functionele

Schizofrenie

Organische

Niet-schizofrene psychosen

Paranoide type

Gedesorganiseerde type

Schizofrenieforme stoornis

Schizoaffectieve stoornis

Catatone type

Ongedifferentieerd type

Kortdurende psychose

Gedeelde psychose

Waanstoornis

Atypische psychosen

Resttoestand type

Figuur 1: overzicht psychosen

Gevolg van een hersenstoornis

Gevolg van middelengebruik

Gevolg van een lichamelijke aandoening

17 - Organische psychose: men spreekt van een organische psychose indien er een organische1 oorzaak aan de basis ligt van de psychose. Enkele mogelijke organische factoren zijn: middelenmisbruik, stoornissen in de hersenen of somatische aandoeningen. - Functionele psychose: men spreekt van een functionele psychose als er geen aanwijsbare organische factoren aan de basis van de psychose liggen. Een belangrijke factor bij het ontstaan van dit soort psychose is de beleving van een aantal ervaringen.

1.4.1 Schizofrenie (Cuyvers, 2001) Casus D. Anamnese D. is een man van 47 jaar. Hij bracht zijn kindertijd door in instellingen en had geen contact met zijn ouders. Toen hij negen jaar was, overleed zijn moeder. In de instelling waar hij verbleef, werd hij seksueel misbruikt. Een psycholoog van de instelling vroeg hem om een aantal seksuele dingen uit te proberen en dan verslag uit te brengen bij hem. D. voelde zich hier slecht bij. Hij behaalde een A3-diploma als timmerman. Na zijn middelbare studies ging hij bij het leger. Aanvankelijk ging alles goed. Na een tijdje kwam D. in contact met jongeren die antileger waren en die drugs gebruikten. Hij begon toen zelf drugs te gebruiken. Hij probeerde op eigen houtje af te kicken, maar hij slaagde hier niet in. Hij werd toen voor een tijdje opgenomen in het psychiatrisch ziekenhuis van Gent om af te kicken. Na zijn ontslag uit het ziekenhuis was hij nog steeds niet helemaal clean. Na enige tijd is hij er uiteindelijk toch in geslaagd om clean te blijven. Zijn druggebruik leidde tot een eerste psychotische opstoot. Hij zag en hoorde dingen die er niet waren. D. was acht jaar gehuwd. Hij hield van zijn vrouw, maar hij hield ook van verschillende andere vrouwen. Hij heeft zijn vrouw een aantal keer bedrogen. Op een bepaald moment, tijdens zijn huwelijk, werd hij verliefd op een islamitische vrouw. De vrouw vroeg aan D. of hij haar toekomst wou voorspellen aan de hand van tarotkaarten. D. deed wat de vrouw vroeg en zag dat haar vader in de toekomst heel wat affaires zou hebben met andere vrouwen. De islamitische vrouw werd heel kwaad. Ze zei dat ze ervoor zou zorgen dat er vreselijke dingen gebeurden met D. en dat ze zijn gedachten zou beïnvloeden. Op dat moment ontstond bij D. de waan dat de vrouw zijn hersenen zou uitzuigen. De relatie met deze vrouw was dus de trigger waardoor zijn tweede psychotische opstoot is ontstaan.

1

Zie verklarende woordenlijst blz. 7

18 Status praesens Momenteel heeft D. nog steeds last van wanen. De twee meest voorkomende wanen van D. zijn de waan dat hij mensen in stukken zal snijden indien er een mes of schaar in zijn buurt ligt en er toevallig iemand passeert en een waan die te maken heeft met zijn misbruikverleden. Hij is ervan overtuigd dat wanneer hij zich in een groep bevindt, de leden van de groep het onderwerp seksueel misbruik zullen aansnijden. Dit is voor hem te pijnlijk. Daarom begeeft hij zich nooit in een groep. Hij voelt zich aangetrokken tot kleine jongens en heeft soms de drang om stiekem te gaan kijken naar de kinderen op school. Hij is biseksueel en heeft hier rond wel wat problemen. Als een waan bij D. opnieuw de overhand neemt, dan zondert hij zich af. Hij vindt het moeilijk om over zijn misbruikverleden te praten. Hij spreekt het liefst met een vrouw. De reden hiervoor ligt in zijn misbruikverleden. De persoon door wie hij misbruikt werd, was een man. D. hoort nog steeds stemmen, vooral wanneer hij in zijn bed ligt. De stemmen vertellen allerlei slechte dingen over D. Sommige dagen kan hij zich hierover zetten en de stemmen negeren, andere dagen voelt hij zich verdrietig door hetgeen de stemmen zeggen. D. heeft een goed ziekte-inzicht. Hij kan ook goed praten over zijn ziekte. Wanneer hij een waan heeft, dan twijfelt hij soms aan de inhoud. Vaak vermoedt hij dat de inhoud niet klopt. Op dat moment gaat hij naar begeleiding van het activiteitencentrum. Hij vraagt hen of zijn idee een waan is of niet. Vaak bevestigen de begeleidsters dat de inhoud van de waan niet juist is. Dit lijkt D. dan wat op zijn gemak te stellen. D. heeft erg veel last van sociale fobieën. Hij woont in een straat waarin een school is gevestigd. Hij verlaat zijn huis nooit op het moment dat de school begint of eindigt. Op deze momenten zijn er teveel kinderen in de straat waardoor hij erg angstig wordt. Ook winkelen is voor hem een probleem. Wanneer hij wil gaan winkelen, dan moet hij eerst een kalmeringsmiddel nemen. Zijn sociale angsten belemmeren hem in zijn dagelijks leven. Soms is hij zo angstig dat hij zijn huis niet kan verlaten, zelfs wanneer hij een afspraak heeft of naar het activiteitencentrum moet komen. Hij sluit zich vaak op in zijn woning. Ook in het activiteitencentrum zien we dat D. de groep steeds wat vermijdt. Hij zit nooit in de groep, maar steeds aan de buitenkant van de groep. Op de momenten dat het wat drukker wordt in de woonkamer van het activiteitencentrum (zoals bijvoorbeeld bij de opstart) dan loopt D. weg. Hij wil er steeds zeker van zijn dat hij zich kan afzonderen indien nodig. Hij werkt altijd in het crea-atelier omdat daar meestal in een kleine groep wordt gewerkt. Hij wordt erg angstig indien een begeleidster hem voorstelt om te werken in het semi-industrieel atelier, waar heel wat mensen samen zijn. Hij ziet dit meestal echt niet zitten.

19 D. voelt zich depressief en hij denkt vaak aan zelfmoord. Hij zou echter nooit overgaan tot de daad, zegt hij. Hij vindt zijn ziekte zwaar om dragen. Hij heeft het gevoel dat hij niet meetelt in de maatschappij.

Kenmerken van schizofrenie die we aantreffen bij D. (Cuyvers, 2001) Bij schizofrenie kunnen we twee soorten symptomen onderscheiden: de positieve symptomen en de negatieve symptomen. Positieve symptomen = extra kenmerken die niet aanwezig zijn bij een gezonde mens: -

wanen, hallucinaties.

Negatieve symptomen = kenmerken die bij de gezonde mens wel aanwezig zijn, maar bij de psychotische patiënt minder of niet meer aanwezig zijn: -

minder sociale contactname, functionele beperkingen, gewijzigde zelfervaring, verstoord behoefteleven, verstoorde waarneming, niet-rationele denkwijze, afwijkend gedrag, afvlakking affectiviteit 2 .

Bij D. treffen we de volgende symptomen aan: -

2

wanen, hallucinaties, verminderde sociale contactname, functionele beperkingen, gewijzigde zelfervaring, verstoord behoefteleven, verstoord waarnemen, niet- rationele denkwijze.


20 Wanen D. heeft duidelijk nog vaak last van wanen. Een waan is een foutieve overtuiging die de patiënt heeft en waar hij niet wil van afwijken. Een voorbeeld van een waan van D. is dat de groep het onderwerp seksueel misbruik zal aansnijden van zodra D. zich bij de groep voegt. Deze overtuiging klopt niet. De kans dat iemand uit een groep over dit onderwerp een gesprek begint is erg klein. Niemand weet dat D. een misbruikverleden heeft. Wanneer iemand een waanidee heeft, dan is het voor de mensen uit de omgeving erg moeilijk om de persoon van deze waan af te brengen, zelfs als ze over voldoende bewijsmateriaal beschikken om de waan te ontkrachten. Je kunt dit het best begrijpen door jezelf eens voor te stellen hoe jij zou reageren indien iemand jou zou zeggen dat je niet het kind van je ouders bent. Jij bent er natuurlijk rotsvast van overtuigd dat dit wel zo is. Hoe langer iemand een bepaalde waan heeft, hoe minder hij van deze waan zal afwijken. Een waan kan uit een reëel idee zijn gegroeid zoals uit het idee dat iemand jou kwaad wil doen. Maar er bestaan ook bizarre wanen. Deze wanen vinden hun oorsprong niet in een reëel idee. Uit de casus van D. blijkt dat hij in het verleden een bizarre waan had, namelijk de waan dat zijn islamitische vriendin zijn hersenen kon uitzuigen. De basis van deze waan is onlogisch en niet realistisch vandaar dat ze behoort tot de bizarre wanen. Enkele soorten wanen3 zijn: -

grootheidswaan, controlewaan, jaloersheidswaan, hypochondrische waan.

Hallucinaties D. hoort af en toe stemmen die er niet zijn. Deze stemmen heet men auditieve hallucinaties. Auditief verwijst naar het gehoor. Wanneer iemand hallucineert, dan neemt hij iets waar zonder dat er een externe prikkel is. We kunnen verschillende soorten hallucinaties onderscheiden, naargelang de zintuigen waarmee de persoon de hallucinatie waarneemt.

3

Uitleg zie verklarende woordenlijst blz. 7

21 Enkele soorten hallucinaties zijn: -

auditieve hallucinatie: bijvoorbeeld het horen van stemmen zonder dat er iemand in de kamer is; tactiele hallucinatie: bijvoorbeeld het voelen van een hand op je schouder, terwijl je alleen bent; visuele hallucinatie: bijvoorbeeld het zien van geesten die ronddwalen; olifactorische hallucinatie: bijvoorbeeld vuur ruiken zonder dat er een brandhaard is.

De stemmen die D. hoort hebben meestal een goede gehoorskwaliteit. Dit betekent dat hij de stemmen waarneemt alsof iemand echt tegen hem spreekt. Meestal geven de stemmen kritiek op hem en vertellen ze hem dat hij slecht is. Soms lachen ze hem uit. De stemmen spreken hem rechtstreeks toe. Deze vorm van een auditieve hallucinatie is een “tweedepersoon hallucinatie”. Een patiënt kan echter ook stemmen horen die over hem spreken. Dit heet men “derdepersoon hallucinaties”. Zelfs een gezonde mens kan af en toe een hallucinatie hebben. Deze hallucinaties komen voor bij het inslapen (hypnagogische hallucinatie) of bij het ontwaken (hypnopompische hallucinatie). De persoon bevindt zich dan in een toestand tussen wakker zijn en slapen waardoor hij dingen waarneemt die er niet zijn. Deze vormen van hallucinaties kun je goed vergelijken met de hallucinaties die de psychotische patient ervaart. Dit waren de positieve symptomen die bij D. aanwezig zijn. Nu bespreek ik de negatieve symptomen waaraan D. lijdt. Verminderde sociale contactname D. heeft erg veel last van sociale fobie. Hij is zo angstig ten opzichte van andere mensen dat hij zich vaak afzondert. Hij zoekt erg weinig contact met anderen. Hij vermijdt plaatsen waar veel volk is zoals de supermarkt. Hij wil er steeds zeker van zijn dat hij zich even kan afzonderen indien de angst te hevig wordt. Hij plaatst zichzelf nooit in een groep, maar zit steeds een beetje afgezonderd buiten de groep. Sociale angst komt erg vaak voor bij schizofrene patiënten. Vlak voor de eerste psychotische opstoot begint de schizofrene patiënt zich steeds meer terug te trekken uit sociale netwerken, uit angst voor de anderen. Dit is voor de omgeving vaak een eerste teken aan de wand. Eenmaal de schizofrene persoon zich volledig heeft teruggetrokken en het sociale netwerk rondom hem is weggevallen, is hij niet meer in staat om nieuwe contacten te leggen. Indien hij toch een poging onderneemt om een contact op te bouwen, dan is de intentie meestal verstoord. Zelfs wanneer de schizofrene patiënt zich niet meteen terugtrekt uit de sociale netwerken, verliest hij zijn sociale contacten. Doordat de kloof tussen zijn wereld en de buitenwereld te groot is geworden, haken de mensen uit zijn omgeving af. Ze kunnen

22 niet langer een gesprek voeren met de schizofrene patiënt. Alles wat hij zegt, klinkt voor de buitenstaander onlogisch en verward. De schizofrene patiënt wordt uiteindelijk solitair en autistisch. Hij leeft in zijn eigen fantasiewereld waarin hij allerlei betekenissen toekent aan de meest banale voorwerpen uit het dagelijks leven. Hij heeft geen contact meer met de reële wereld. Functionele beperkingen D. functioneert niet meer zoals vroeger. Doordat hij zo angstig is (sociale fobie) kan hij een aantal activiteiten niet meer adequaat uitvoeren. Zo moet hij bijvoorbeeld steeds een kalmeringsmiddel nemen voordat hij naar de winkel gaat. Indien hij dit niet doet, is hij niet in staat om buiten te komen. Hij komt op de afgesproken momenten naar het activiteitencentrum, maar hij moet vaak afhaken omdat hij zich te angstig voelt. Op zo‟n moment durft hij zijn woning niet te verlaten. Elke taak die hij uitvoert moet op een erg gestructureerde en veilige manier worden aangeboden. Hij moet er steeds zeker van zijn dat hij zich kan afzonderen indien het hem teveel wordt. D. is niet in staat om nog te gaan werken. We spreken van functionele beperkingen als de schizofrene persoon niet langer in staat is om te functioneren op zijn vroeger niveau. Dit functioneren situeert zich zowel op het werk, op school, thuis als in relaties. Hoe verder de schizofrene patiënt in zijn ziekteproces komt, hoe minder hij in staat is om goed te functioneren op al deze vlakken. Wanneer iemand stemmen hoort, maar hij blijft in staat om goed te functioneren, dan zal deze persoon nooit de diagnose schizofrenie krijgen. Gewijzigde zelfervaring D. gelooft dat anderen (bijvoorbeeld de islamitische vrouw) zijn gedachten kunnen beïnvloeden. Hij is ervan overtuigd dat er een reële kans bestaat dat iemand zijn hersenen uit zich lichaam zuigt. Een gewijzigde zelfervaring betekent dat de schizofrene persoon zichzelf niet langer als een afzonderlijk persoon ervaart. Hij voelt zich vervreemd en veranderd ten opzichte van zijn eigen ik. Hij heeft het gevoel dat hij overvloeit in de rest van de wereld en dat de grenzen tussen hemzelf en de wereld volledig weg zijn. Hierdoor gelooft hij dat andere mensen zijn gedachten kunnen beïnvloeden. Hij probeert zich hiervoor te beschermen door de anderen te depersonaliseren. Hierdoor schakelt hij hen uit en kunnen ze geen invloed meer uitoefenen op hem. Verstoord behoefteleven Bij D. zien we een innerlijke tweestrijd: aan de ene kant voelt hij zich aangetrokken tot kleine jongens, aan de andere kant weet hij dat dit fout is en walgt hij van zichzelf. Hij is biseksueel, maar hij vindt dit erg moeilijk om te aanvaarden. Hij twijfelt nog vaak over zijn geaardheid. Zijn psychiater heeft hem ooit eens gezegd dat hij aan niemand

23 mag vertellen dat hij biseksueel is. Nochtans voelt hij zich opgelucht wanneer hij dit aan iemand kwijt kan. De schizofrene persoon kan zijn driften en impulsen moeilijk onder controle houden. Omdat hij niet goed weet hoe hij met zijn driften en impulsen moet omgaan, brengt hij bepaalde driften niet meer tot uiting. Andere driften brengt hij heel sterk naar buiten, ook als dit niet gepast is. Het verstoorde behoefteleven hangt samen met de verstoorde wil. De verstoorde wil uit zich op twee manieren namelijk door ambivalentie en door negativisme. Ambivalentie betekent dubbelzinnigheid, de schizofrene persoon voelt zich aangetrokken tot iets of iemand, of hij verwerpt iets of iemand. Door deze ambivalentie kan de persoon moeilijk beslissingen nemen. Negativisme betekent dat de patiënt een weigerende houding aanneemt ten opzichte van de omgeving. Hij is niet gemotiveerd om te antwoorden op een vraag of om in te gaan op de wens van een ander. Verstoord waarnemen D. neemt dingen waar die er niet zijn. Het verstoord waarnemen uit zich in wanen en hallucinaties. Niet-rationele denkwijze De niet-rationele denkwijze uit zich bij D. vooral in de wanen die hij heeft. Het denken van een schizofrene patiënt is onlogisch en duidelijk verstoord. Wanen zijn een vorm van dit verstoorde denken. Maar het niet-rationele denken kan zich ook op twee andere manieren uiten. Ten eerste kan het niet-rationele denken zich uiten door verwardheid. De omgeving vindt de schizofrene persoon vaak verward omdat ze geen verbanden zien tussen de gedachten van de patiënt. Wat de patiënt als logisch en samenhangend beschouwt, wordt door de omgeving als onlogisch en bizar ervaren. De schizofrene persoon verklaart heel wat zaken vanuit zijn waanwereld waardoor ze voor hem zinvol zijn. Ten tweede uit het niet-rationele denken zich in woordsalades. De patiënt uit een aantal losse woorden die samen geen zin vormen, noch met elkaar verband houden. We moeten dit eerder beschouwen als een woordspel dan als een poging die patiënt onderneemt om te kunnen communiceren. De woordsalade is meestal een soort rijmelarij van woorden die geen betekenis hebben. Bijvoorbeeld : oorspits, oorfaam, oorvandoor,... De schizofrene persoon is soms niet meer in staat om volledige zinnen uit te spreken. Hij uit de woorden die in hem opkomen. Meestal beseft de schizofrene patiënt niet dat zijn woordsalade door de omgeving als zinloos en onsamenhangend wordt gezien. Hij vindt woorden uit die alleen voor hem een betekenis hebben.

24 Een schizofrene patiënt begrijpt spreekwoorden en gezegden zoals op iemands tenen staan meestal letterlijk.

Kenmerken van schizofrenie die we aantreffen niet bij D. maar die wel kunnen voorkomen (Cuyvers, 2001) Afwijkend gedrag Het gedrag van de schizofrene patiënt is vaak catatoon of chaotisch. Chaotisch gedrag uit zich in onnozelheid (onbeduidend gedrag ), extreem opgewonden zijn, malnutritie (ondervoeding) en verwaarlozing van persoonlijke hygiëne. Catatoon gedrag betekent dat de patiënt minder reageert op de omgeving. De patiënt is zich niet bewust van zijn omgeving of hij neemt een bepaalde rigide houding aan en blijft onbeweeglijk in deze houding zitten. De patiënt is niet langer in staat om doelgerichte handelingen uit te voeren. We kunnen een onderscheid maken tussen: -

catatone stupor: het zich niet meer bewust zijn van de situatie; catatone pose: het aannemen van een bizarre houding; catatone weerstand: het zich verzetten tegen een verandering van deze houding; catatone verstarring: het aannemen van een starre houding en de hardnekkigheid waarmee de patiënt weigert de houding te veranderen; catatonische opwinding: het uitvoeren van een aantal stereotiepe, doelloze bewegingen. Er is geen verband tussen het uiten van deze bewegingen en inwendige prikkels.

Afvlakking van de affectiviteit Angst ,onrust, bedreiging en vreemdheid, vormen samen de grondstemming van de schizofrene patiënt. Hij ervaart constant een psychotische angst. Deze angst is niet dezelfde als de neurotische angst. Waar het bij de neurotisch angst gaat om een conflict tussen behoeftes en geldende normen, gaat het bij psychotische angst om het gevoel onveilig te zijn. De schizofreen is ervan overtuigd dat hij onveilig is bij of door anderen. Psychotische angst is de angst om door anderen te gronde gericht te worden en zo niemand meer te zijn. Om zich hiertegen te wapenen ontstaat er bij de schizofreen een “verkilling van gevoelens”. Hij heeft geen interesse meer in de dieren of de mensen die ooit door hem geliefd waren. De schizofreen wordt apathisch. Alles laat hem onberoerd. De affectieve verbinding tussen de schizofreen en zijn omgeving is verbroken. De mimiek en de lichaamstaal worden afgevlakt, de patiënt vermijdt oogcontact. Het is wel mogelijk dat de patiënt opeens begint te lachen, zonder dat hiertoe een aanleiding wordt gegeven. De omgeving ervaart hierbij een praecoxgevoel4. Het glimlachen kan niet verklaard worden door een gebeurtenis uit de reële wereld, maar vindt zijn oorsprong in de waanwereld van de patiënt. De mensen uit de omgeving maken geen deel uit van deze omgeving. 4


25

Het verloop van de ziekte (Cuyvers, 2001) Een schizofrene patiënt doorloopt een aantal ziektefasen. Als hulpverlener is het belangrijk te weten in welke fase de patiënt zit, zodanig dat hij zijn houding kan afstemmen op de patiënt. De ziekte verloopt steeds in een drietal fasen. De eerste fase komt net voor de actieve fase en wordt gekenmerkt door een duidelijke afname van het functioneren op verschillende gebieden. -

Op het gebied van sociaal functioneren: de patiënt trekt zich terug uit verschillende, eerder opgebouwde sociale netwerken. Op het gebied van persoonlijke hygiëne: de patiënt verzorgt zichzelf niet meer, hij ziet er onverzorgd en verwaarloosd uit. Op het gebied van communicatie: de communicatie met de patiënt wordt moeilijker. Op het gebied van vreemde gewaarwording: de patiënt begint langzaamaan dingen te ervaren die niet reëel zijn. Op het gebied van de persoonlijkheid : vaak merken de mensen uit de omgeving (familie en vrienden) dat de persoonlijkheid van de patiënt verandert. Hij lijkt niet meer dezelfde persoon. Het open karakter van een patiënt kan veranderen naar een gesloten karakter.

Hoe langer de patiënt zich in deze eerste fase bevindt, hoe slechter de prognose5. De tweede fase heet men de actieve fase. In deze fase zien we de psychotische symptomen waaronder wanen en hallucinaties, onsamenhangende gedachten, het niet meer in staat zijn om logisch te denken enzovoort. Vaak zorgt een trigger voor het ontstaan van deze fase. Een trigger is een bepaalde ingrijpende gebeurtenis of bepaald gedrag die ervoor zorgt dat de patiënt psychotisch wordt. Een voorbeeld van een trigger bij een organische psychose is het gebruik van cocaïne. Een voorbeeld van een trigger bij een functionele psychose is de beleving van een ingrijpende ervaring zoals seksueel misbruik. Wanneer een patiënt zich in de derde en meteen ook de laatste fase van het ziekteproces bevindt, heeft hij de actieve fase reeds achter de rug. Hij bevindt zich dan als het ware in de restfase. In deze fase komen de symptomen in “mildere”vorm voor. Dit betekent dat de patiënt nog wanen en hallucinaties ervaart, maar deze zijn minder intens. In deze fase lijken de gevoelens van de patiënt afgestompt. Hij ervaart ook moeilijkheden op het gebied van het sociaal functioneren.

5


26 Er zijn een aantal factoren die een ongunstig verloop van de ziekte kunnen voorspellen. Een aantal van deze factoren worden hier vermeld. - De patiënt heeft reeds een teruggetrokken persoonlijkheid voor het uitbreken van de ziekte. - De patiënt functioneert niet goed op sociaal gebied voor de eerste psychotische opstoot. - Het gezin/de omgeving stelt zich negatief op ten opzichte van de patiënt: ze geven hem vaak kritiek, ze nemen een negatieve houding aan ten opzichte van de patiënt. De patiënten waarmee ik in contact kom tijdens mijn eindwerkstage bevinden zich allemaal in de derde of laatste fase. Dit betekent dat de patiënt stabiel is en de symptomen in mindere mate voorkomen.

Subtypes Onder de noemer schizofrenie kunnen we een aantal subtypes onderscheiden. Naargelang het subtype stemmen we onze aanpak af op de patiënt. Bij een schizofrene patiënt die gedesorganiseerd is, kunnen we een planning opmaken waarin de verschillende deelhandelingen die de patiënt tijdens de uitvoering van een activiteit moet uitvoeren, staan beschreven. Aangezien het subtype onze aanpak bij de behandeling van een patiënt kan beïnvloeden, worden de subtypes hier ook vermeld. Het paranoïde type Dit type wordt gekenmerkt door verschillende wanen over een bepaald thema of auditieve hallucinaties die al of niet met het thema van de wanen te maken hebben. Er kan zich ook een combinatie van beiden voordoen. Wanneer het gaat om vervolgingswanen, dan kan dit aanleiding geven tot zelfmoord of agressie. Doorgaans begint dit type later dan de andere subtypes.

27 Het gedesorganiseerde type Een drietal symptomen zijn kenmerkend voor dit type namelijk: gedesorganiseerd spreken, gedesorganiseerd gedrag en tenslotte vervlakking van de gevoelens. Een voorbeeld van gedesorganiseerd spreken is wanneer de patiënt opeens begint te lachen, zonder dat hiervoor een aanleiding is. Zijn non-verbale gedrag past niet bij de inhoud van zijn verhaal. Hij kan bijvoorbeeld de vertrektijden van de trein opsommen en hierbij lachen. Met gedesorganiseerd gedrag bedoelen we dat de patiënt geen doelgericht gedrag meer kan uitvoeren,zoals boodschappen doen of een kopje koffie zetten. De vervlakking van de gevoelens betekent dat het lijkt alsof de patiënt geen gevoelens meer ervaart. Hij is onverschillig. Hierdoor ondervindt de patiënt vaak problemen in het sociaal functioneren. Bij dit type doen zich ook wanen voor, maar deze zijn niet themagebonden. Meestal komen ze voor als losse, op zichzelf staande fragmenten. Het catatone type Het opvallendste kenmerk van dit type is de duidelijk gestoorde motoriek. Er is minstens één van de volgende kenmerken aanwezig, een combinatie van enkele kenmerken is eveneens mogelijk: -

-

-

catatone stupor: de patiënt reageert duidelijk minder op de prikkels uit de omgeving, hij voert minder spontane bewegingen uit. Het is mogelijk dat de patiënt niet meer spreekt. Dit noemen we mutisme; catatoon negativisme: de patiënt is niet gemotiveerd om zijn gedrag of houding te veranderen, zelfs niet na herhaaldelijke verzoeken van mensen uit de omgeving; catatone verstarring: de patiënt behoudt hardnekkig zijn verstarde houding om zo op te komen tegen de pogingen die mensen uit de omgeving ondernemen om hem van houding te doen veranderen; catatone opwinding; doelloze opwinding, de patiënt is opgewonden zonder dat hiervoor een aanleiding is; catatone pose: de patiënt neemt vrijwillig een bizarre pose of houding aan. echolalie: de patiënt herhaalt de woorden of zinnen die iemand anders heeft uitgesproken; echopraxie: de patiënt bootst het gedrag van anderen na.

28 Het ongedifferentieerde type Bij dit type kunnen we de opvallendste symptomen van de psychose opmerken zoals de wanen, de hallucinaties, het gedesorganiseerd spreken en de verwardheid. Deze symptomen zijn op een andere manier met elkaar gecombineerd dan bij de vorige types. Het residuele type Men spreekt van schizofrenie van het residuele type als de patiënt een psychotische episode heeft doorgemaakt, zonder dat de belangrijkste psychotische symptomen (wanen, hallucinaties, gedesorganiseerd gedrag en verwardheid) aanwezig waren. Enkel de restsymptomen of de residuele symptomen deden zich voor. Dit type ontstaat vaak na een periode waarin de actieve psychotische symptomen wel aanwezig waren, maar nu sterk verminderd zijn. Een patiënt met schizofrenie van het residuele type kan vaak moeilijk functioneren op het gebied van persoonlijke verzorging (zich wassen, kleden,…) en op maatschappelijk vlak.

Oorzaken schizofrenie (Andriesse, 1988) Erfelijkheid Bij het ontstaan van schizofrenie speelt steeds een genetische factor een rol. Dit betekent dat het risico om schizofrenie te ontwikkelen al vanaf de geboorte aanwezig is. Zo heeft een kind met ten minste één schizofrene ouder meer kans om schizofrenie te ontwikkelen dan een kind waarvan de beide ouders niet schizofreen zijn. De omgeving In het kader van dit eindwerk is het belangrijk om na te gaan in welke mate de omgeving een rol speelt bij het ontwikkelen van schizofrenie. De vraag die we ons hierbij stellen is welke invloed de omgeving heeft bij het ontstaan van schizofrenie en of deze invloed positief of negatief is. Enkele risicofactoren uit de omgeving: (Coene and Kollaard, 2004): -

6

wonen in een grote stad; lid zijn van een etnische minderheid 6; op jonge leeftijd drugs gebruiken (vooral hasj); het meemaken van extreme gebeurtenissen (zoals seksueel misbruikt worden); het meemaken van stressvolle gebeurtenissen in het leven.


29 Heel wat psychotherapeutische referentiekaders7 hebben een eigen verklaring voor oorzaken van schizofrenie. Voorbeelden - Een biologisch georiënteerd referentiekader legt de klemtoon op de wisselwerking tussen de genetische factoren en de omgeving. - Het psychoanalytisch referentiekader (Freud) legt ook de nadruk op erfelijke factoren en de omgeving. Dit referentiekader richt zich meer op de psychische processen in de eerste levensfasen en op de relatie tussen moeder en kind.

1.4.2 Niet-schizofrene psychosen (Cuyvers, 2001) Schizofreniforme stoornis Een schizofreniforme stoornis heeft dezelfde kenmerken als schizofrenie. Het enige verschil tussen beide stoornissen is de duur van de ziekte. Bij een schizofreniforme stoornis worden dezelfde fasen van het ziekteproces doorlopen als bij schizofrenie, maar ze worden veel sneller doorlopen. Schizofreniforme stoornis: -

De fasen worden in één maand tot maximaal zes maanden doorlopen. De patiënt functioneert niet slechter op sociaal of beroepsmatig vlak.

Schizofrenie: -

Het doorlopen van de fasen duurt langer dan zes maanden. Na zes maanden is de patiënt nog steeds „ziek‟. De patiënt functioneert beduidend slechter op sociaal en beroepsmatig vlak. Soms is dit zo ernstig dat de patiënt zijn beroep niet langer kan uitoefenen.

Schizo-affectieve stoornis Deze stoornis is een combinatie van stemmingsstoornissen en schizofrenie. De stemmingstoornis kenmerkt zich door manische 8 periodes, afgewisseld met depressieve periodes. Bij deze stoornis is het risico op zelfdoding erg hoog.

7 8

Zie verklarende woordenlijst blz. 7 Zie verklarende woordenlijst blz. 7

30

Kortdurende psychose Zoals de naam al doet vermoeden, duurt deze psychose niet erg lang. Doorgaans varieert de duur van enkele uren tot hoogstens één maand. De prognose van deze stoornis is dus eerder positief. Minstens één van de volgende symptomen zijn aanwezig: -

gedesorganiseerde spraak, catatoon of gedesorganiseerd gedrag, hallucinaties, wanen.

Verder is de emotionele onrust een opvallend symptoom. Deze onrust uit zich in snelle gevoelswisselingen of een emotionele verwardheid die overweldigend is voor de patiënt. De stoornis treedt vaak onmiddellijk op na een gebeurtenis die belastend was voor de patiënt. Meestal gaat het om gebeurtenissen die door iedereen als belastend zou worden ervaren. Toch kan deze stoornis ook optreden zonder dat er sprake is van een belastende gebeurtenis. Indien deze stoornis binnen de vier weken na de bevalling plaatsvindt, spreekt men van een kraambedpsychose van de moeder.

Waanstoornis Bij een waanstoornis heeft de patiënt last van wanen. Deze wanen hebben betrekking op situaties die in de realiteit zouden kunnen voorkomen. Het zijn dus nietbizarre wanen. Om de diagnose van een waanstoornis te kunnen stellen, moet aan een aantal voorwaarden worden voldaan. -

De waan moet minstens een maand duren. Er zijn, naast het hebben van de waan of wanen, geen andere symptomen aanwezig die wijzen op schizofrenie (geen bizar gedrag,…). Soms treden er hallucinaties op. Deze hallucinaties hebben steeds te maken met de waan. Het functioneren van de patiënt blijft op hetzelfde niveau. Er is geen sprake van een organische stoornis of middelengebruik.

31 Enkele soorten wanen -

-

-

Erotomanie is de waan waarbij de patiënt verliefd is op een onbereikbaar persoon, iemand met een hogere status dan zijn eigen status. Bijvoorbeeld iemand die verliefd is op een popster. Een andere vorm van erotomanie is het idee aanbeden te worden. Grootheidswaan is de waan waarbij iemand ervan overtuigd is dat hij over een groot talent beschikt, dat hij almachtig is en boven de andere mensen staat. Jaloersheidwaan is de waan waarbij iemand enorm jaloers is ten opzichte van zijn partner zonder dat hiervoor een reden is. Bijvoorbeeld ervan overtuigd zijn dat hij bedrogen wordt door zijn partner. Vervolgingswaan is de waan waarbij de patiënt ervan overtuigd is dat hij gevolgd wordt, bespioneerd wordt of dat er een complot tegen hem is opgezet. Somatische waan is de waan waarbij de patiënt gelooft dat hij een ernstige ziekte of beperking heeft.

Gedeelde psychose De patiënt wordt psychotisch doordat hij in nauw contact komt met een persoon of personen die reeds een waanstoornis hebben. Deze personen worden de inductoren9 genoemd. De inhoud van de wanen van de inductor(en) en de patiënt zijn gelijklopend. Het gaat meestal om nietbizarre wanen. De prognose is positief: indien de patiënt het contact met de inductor(en) verbreekt, houdt de waan meestal vanzelf op. Wanneer twee personen eenzelfde waan hebben, wordt dit een folie à deux genoemd.

9


32

1.5 Behandeling psychosen (Coene and Kollaard, 2004) Schizofrenie en schizofrene stoornissen zijn tot op de dag van vandaag niet te genezen. Dit betekent dat de ziekte het hele leven (latent10 of niet latent) aanwezig blijft. De behandeling wordt steeds afgestemd op de patiënt. Toch kunnen we een aantal onderdelen van de behandeling vermelden die nagenoeg bij elke patiënt worden toegepast. Tijdens de behandeling van een psychose proberen de hulpverleners (verpleegkundigen, artsen, therapeuten) verschillende doelen te bereiken. Onderstaande doelen staan zo opgesteld dat men het eerstgenoemde doel nastreeft in de acute fase van de psychose (bijvoorbeeld als de patiënt nog niet lang opgenomen is ). Tijdens de tweede fase van de behandeling probeert men de tweede doelstelling te bereiken omdat de patiënt dan al wat stabieler is. In een volgende fase van de behandeling werkt men aan de derde doelstelling (de patiënt staat nog een stap verder in zijn genezings- of herstelproces) enzovoort. -

Doel 1: het verminderen van de positieve symptomen; Doel 2: het verminderen van de negatieve symptomen; Doel 3: de neurocognitieve stoornissen11 verbeteren, bijvoorbeeld het probleemoplossend vermogen (met onder andere de sociale cognitie.12); Doel 4: de handicap van de patiënt verminderen en zijn functioneren verbeteren.

In de praktijk loopt het werken aan deze doelstellingen door elkaar. De behandeling van een psychotische patiënt is steeds multidisciplinair. Dit betekent dat verschillende disciplines (beroepen) samen werken om de doelstellingen van een patiënt te bereiken. Enkele mogelijke disciplines die we bij de behandeling van een psychotisch patiënt kunnen aantreffen zijn: -

psychiater, (staat meestal aan het hoofd van het team) ergotherapeut, psychologen, maatschappelijk werker, psychiatrische verpleegkundigen, beeldend therapeut of creatieve therapeut, bewegingstherapeut of kinesitherapeut.

Elk lid van het team stelt vanuit zijn vakkennis een aantal doelen en een behandelplan op. Elke teamlid moet erover waken dat de doelstellingen waaraan hij zal werken niet dezelfde zijn als de doelstellingen waaraan een ander lid van het team zal

10

Zie verklarende woordenlijst blz.7 Zie verklarende woordenlijst blz.7 12 Zie verklarende woordenlijst blz.7 11

33 werken. Er is dus overleg nodig tussen de teamleden. Er moet een overeenstemming worden gevonden. Er wordt ook steeds een algemeen behandelplan opgesteld. Hierin staan de hoofddoelen waaraan het team (elk met zijn eigen specifieke doelen) zal proberen te werken. Een aantal doelen die meestal in het plan vermeld staan zijn: - een nieuwe psychose voorkomen; - ervoor zorgen dat de psychotische patiënt een stabiele woonsituatie heeft; - opleiding, werk en dagbesteding  dit is een belangrijke doelstelling voor de ergotherapeut! Enkele voorbeelden van therapieën die kunnen worden toegepast bij de behandeling van een psychotische patiënt -

-

-

-

13 14

Cognitieve gedragstherapie: in deze therapiesessies probeert de hulpverlener het negatieve gedrag van de patiënt af te leren en nieuw positief gedrag aan te leren. Dit soort therapie kan bijvoorbeeld worden toegepast bij patiënten met een dwanghandeling (die ze uitvoeren in opdracht van de stemmen die ze horen). ECT- behandeling13: Dit klinkt als een hele wrede therapie, maar dat is het, de dag van vandaag, eigenlijk niet. De patiënt wordt onder narcose14 gebracht en krijgt ondertussen spierverslappende middelen toegediend. Deze spierverslappende middelen zorgen ervoor dat het lichaam van de patiënt niet begint te schokken. Tijdens de therapie worden lichte schokjes aan de hersenen toegediend. Deze behandeling blijkt erg effectief te zijn. De therapie wordt enkel toegepast bij mensen die niet of nauwelijks op de antipsychotische medicatie reageren of die erg veel last hebben van bewegingstoornissen. ECT heeft weinig bijwerkingen; Creatieve therapie: de bedoeling van creatieve therapie is het verwerken van problemen, het leren omgaan met deze problemen en het stimuleren van de ontwikkeling. Bij creatieve therapie is vooral het werken in het medium belangrijk, het verbale aspect van therapie (het voeren van gesprekken), heeft een ondergeschikte functie. De creatief therapeut kan gebruik maken van vijf media: beeld, muziek, dans en beweging, tuin en drama. De therapie richt zich vooral op de ervaring die de patiënt opdoet tijdens zo‟n activiteit. Door het uitvoeren van een creatieve activiteit verwerft de persoon inzicht in zijn functioneren en leert hij zijn eigen zwaktes en sterktes beter kennen (Smeijsters, 2001). Psychotherapie: overkoepelende term voor diverse vormen van niet-somatische en medicamenteuze behandeling van mensen met psychische moeilijkheden. De uitgangspunten zijn de diverse psychologische theorieën. De therapie berust op een methodische vorming en hantering van de relatie tussen patiënt en therapeut waarbij positieve persoonlijkheidskenmerken worden bevorderd en negatieve worden overwonnen (Jochems and Joosten, 2006).


34 -

Ergotherapie: behandeling van personen met een psychische lichamelijke, zintuiglijke of verstandelijke handicap door middel van het stimuleren van lichamelijke en geestelijke activiteiten onder andere in de vorm van handelingen uit het dagelijks leven. De therapie is gericht op het herstellen of vergroten van de zelfstandigheid. (Jochems and Joosten, 2006).

Medicamenteuze behandeling (doel 1 en 2) (Coene and Kollaard, 2004) In elke fase van het ziekteproces zal de patiënt medicatie nodig hebben. In de acute fase dient de arts antipsychotica15 toe om de psychotische symptomen te verminderen. In de restfase blijft de medicatie een belangrijk onderdeel van de onderhoudstherapie. Nogal wat patiënten stoppen de medicatie nadat ze uit het ziekenhuis ontslagen zijn. Hierdoor lopen ze meer kans om te hervallen. In de ontslag en nazorgfase is het voor de hulpverleners belangrijk dat ze de patiënt er attent op maken dat hij zijn medicatie moet blijven innemen. Wanneer de patiënt uit het ziekenhuis ontslagen wordt, kan de familie of iemand uit de buurt ingeschakeld worden om een oogje in het zeil te houden en ervoor te zorgen dat de patiënt zijn medicatie inneemt. De medicatie is geen wondermiddel. Het is niet zo dat een patiënt die antipsychotica neemt nooit meer een psychose kan krijgen. De medicatie onderdrukt de symptomen, maar kan de psychotische stoornis niet genezen. De medicatie onderdrukt niet alle symptomen. De helft van de patiënten blijven stemmen horen, ondanks de medicatie. In dit geval neemt de medicatie de stemmen niet weg, maar vermindert wel de angst voor stemmen. Zelfs als medicatie bij de patiënt aanslaat, dan nog zal het vooral de patiënt zelf moeten zijn die inspanningen levert om in evenwicht te blijven. Stoppen met de medicatie kan leiden tot een nieuwe psychotische opstoot. De medicatie remt het ontstaan van een nieuwe psychose enigszins af. Wanneer de patiënt een tweede psychose doormaakt, verloopt het herstel na deze psychose minder goed dan het herstel na de eerste psychose.

15

Zie verklarende woordenlijst blz.7

35 Soorten antipsychotica: - Klassieke/ typische antipsychotica: onderdrukken de psychosen, maar ze zorgen voor heel wat negatieve bijwerkingen. Deze negatieve bijwerkingen noemt men extrapiramidale symptomen 16. Voorbeelden van deze symptomen zijn: kramp, stijfheid in de spieren, tremor, veel speeksel en kleine pasjes bij het stappen. Door deze bijwerkingen haken heel wat patiënten af en nemen ze de medicatie niet meer in (Knegtering et al., 2003). - Nieuwe/ atypische antipsychotica: onderdrukken de psychosen en hebben geen invloed op de bewegingen. Er zijn wel andere vervelende bijwerkingen zoals bijvoorbeeld: verminderde seksuele belangstelling en een toegenomen eetlust met bijhorende gewichtstoename (Knegtering et al., 2003).

Behandeling van de neurocognitieve stoornissen (doel 3) Indien de patiënt voldoende stabiel is, kan worden gewerkt aan het verbeteren van de neurocognitieve stoornissen. Al naargelang de neurocognitieve stoornissen die zich bij een patiënt voordoen, zal er een behandelplan worden opgesteld. Bijvoorbeeld bij een patiënt met geheugenstoornissen kan er geheugentraining worden gegeven. Onderzoek (Eack et al., 2009) toont aan dat therapie die gericht is op het versterken van de cognitie (CET)17, positieve effecten heeft op de neurocognitieve en sociale cognitieve functies van de psychotische patiënt.

Behandeling die erop gericht is het functioneren van de patiënt te verbeteren (doel 4) Om het functioneren van de patiënt te verbeteren kunnen er een aantal therapieën/sessies worden toegepast: -

16 17

sociale vaardigheidstraining (zie verder), kooksessies, arbeidstherapie, huishoudelijke therapie.


36

1.6 Besluit In dit hoofdstuk heb ik wat algemene informatie omtrent psychosen gegeven. Zo is uit dit hoofdstuk onder andere gebleken dat de term “ psychose” een uitgebreid scala aan specifieke aandoeningen bevat, waarvan schizofrenie de meest bekende is. De schizofrene patiënt doorloopt verschillende stadia in zijn ziekteproces. De patiënten die naar het activiteitencentrum komen, bevinden zich allemaal in de restfase. Dit betekent dat hun symptomen dermate gestabiliseerd zijn dat de patiënt op een behoorlijk niveau kan functioneren. Toch blijft de aandoening onderhuids aanwezig en kan de patiënt steeds weer hervallen. Een psychose blijft een ernstige aandoening, die tot op heden ongeneeslijk is. De beste behandeling bestaat uit een combinatie van medicijnen en therapie. De patiënt heeft het vaak moeilijk om zich staande te houden in de snel veranderende wereld. In het volgende hoofdstuk wordt dieper ingegaan op een groot probleem waarmee de psychotische patiënt vaak te maken krijgt. Het is voor een ergotherapeut belangrijk om over algemene kennis omtrent psychosen te beschikken. Een ergotherapeut moet onder andere weten wat de ziekte inhoudt, wat de kenmerken zijn van een psychose en welke soort psychose de patiënt heeft. Aan de hand van deze kennis kan de ergotherapeut zijn behandeling afstemmen op de patiënt. De aanpak van een paranoïde patiënt verschilt van de behandeling van iemand met een schizo-affectieve stoornis. Bovendien moet de ergotherapeut er steeds rekening mee houden dat de patiënt kan hervallen en er een nieuwe opstoot kan ontstaan.

37

2

De psychotische patiënt als slachtoffer van pestgedrag

2.1 Inleiding De psychotische patiënt heeft het niet altijd gemakkelijk om zich staande te houden in de maatschappij onder andere door zijn defectueus18 gedrag. Er zijn een aantal problemen waarmee de psychotische patiënt te kampen heeft zoals bijvoorbeeld werkloosheid. Als toekomstig ergotherapeute richt ik mij specifiek op de problemen die zich voordoen in het dagelijks leven en die een invloed kunnen hebben op de zelfredzaamheid, productiviteit of ontspanning van de patiënt. Pesten is een voorbeeld van een probleem dat zich voordoet in het dagelijks leven en dat een invloed kan hebben op al deze gebieden. In dit hoofdstuk neem ik het pestprobleem bij psychotische patiënten onder de loep. Eerst en vooral bespreek ik uitgebreid de hoofdoorzaak van het pestgedrag namelijk, de stigmatisering door de maatschappij. Stigmatisering zorgt ervoor dat de psychotische patiënt een verhoogd risico heeft om gepest te worden. Niet elke gestigmatiseerde patiënt wordt gepest. Indien de psychotische patiënt toch wordt gepest dan gebeurt dit meestal op twee manieren: door sociale uitsluiting of door lichamelijke agressie. Deze twee vormen van pestgedrag worden in het tweede deel van dit hoofdstuk besproken. Tenslotte bespreek ik in het laatste deel van dit hoofdstuk de reactie van de psychotische patiënt op dit pestgedrag. Ik vermeld de noodzakelijke sociale vaardigheden waarover iemand moet beschikken om op een adequate manier om te gaan met het pestgedrag. Daarna leg ik de link tussen deze sociale vaardigheden en de sociale vaardigheden van de psychotische patiënt. Ik sluit dit hoofdstuk af met een besluit waarin mijn bevindingen worden vermeld.

18


38

2.2 Een oorzaak van het pestgedrag : stigmatisering (Catthoor et al., 2003) 2.2.1 Wat is een stigma? Een stigma is een sociologisch fenomeen. Dit betekent dat het een fenomeen is dat zich in de maatschappij voordoet. Een stigma is een merkteken waarmee de maatschappij een persoon of bevolkingsgroep bepaalde negatieve eigenschappen toeschrijft. Bijvoorbeeld een Marokkaan is een onbetrouwbaar persoon. Wanneer iemand een stigma krijgt, wordt hij als het ware afgescheiden van de rest van de maatschappij. Hij wordt geïsoleerd. Niet alleen de persoon die het stigma krijgt wordt geïsoleerd, in vele gevallen worden ook de familieleden van de persoon in kwestie uitgesloten. De negatieve eigenschappen die worden toegeschreven aan de gestigmatiseerde persoon, zorgen ervoor dat deze persoon vernederd, verworpen of gediscrimineerd19 wordt. Sommige gestigmatiseerde personen worden dus gepest. Al naargelang het stigma kunnen er meer of minder negatieve eigenschappen aan de persoon worden toegeschreven. Wat als gevolg heeft dat de verwerping door de maatschappij minimaal of massaal kan zijn.

2.2.2 Ontstaan van een stigma Bij het ontstaan van een stigma spelen zowel cognitieve als gedragsmatige factoren een rol. De cognitieve factoren zijn de negatieve eigenschappen die worden toegekend aan de gestigmatiseerde persoon. Met de gedragsmatige factoren wordt het discriminerend gedrag bedoeld waardoor de gestigmatiseerde persoon gedwongen wordt om secundair vermijdingsgedrag te vertonen. De gestigmatiseerde persoon vertoont secundair vermijdingsgedrag om de problemen die ontstaan zijn door de verwerping door de maatschappij aan te kunnen. Enkele voorbeelden van secundair vermijdingsgedrag zijn: - allerlei verdedigingsmechanismen; - adaptatie: de aanpassing van de psyche aan wijzigende omstandigheden (Jochems and Joosten, 2006); - een aanvallende houding.

19


39

2.2.3 Ontstaan van het stigma van de psychiatrische patiënt De term niet- organische aandoening is een synoniem voor een psychische aandoening. Bij een psychische aandoening is de oorzaak niet zichtbaar. Omdat een psychische ziekte niet zichtbaar of grijpbaar is, vindt de maatschappij een psychische aandoening minder geloofwaardig. De maatschappij is er van overtuigd dat de persoon zelf zijn psychische ziekte heeft veroorzaakt. Het gevolg hiervan is de stigmatisering van de patiënt. De term organische aandoening is een synoniem voor een lichamelijke aandoening. Met andere woorden bij een organische aandoening is een lichamelijk probleem de oorzaak van de aandoening. Een voorbeeld van een organische aandoening is een hartaandoening. Bij een hartaandoening is er op een echografie een duidelijk defect aan het hart te zien. Een aantal geschreven werken uit de antieke oudheid zoals de werken van Plato, Plautus en Judeus beschrijven het gewelddadig gedrag van de psychiatrische patiënt. Deze werken liggen aan de basis van het vooroordeel dat psychiatrische patiënten gewelddadig en onvoorspelbaar zijn. De maatschappij ziet de psychiatrische (en vooral de schizofrene) patiënt als gevaarlijk. Het risico op stigmatisering is afhankelijk van de pathologie. De symptomen (zoals het hebben van wanen en hallucinaties) zorgen ervoor dat iemand met een psychose door de maatschappij als beangstigend en bizar wordt beschouwd. Daardoor neigt de maatschappij meer naar stigmatisering van deze populatie. Het feit dat bij een psychoticus ook de cognitie, de emoties en de sociale vaardigheden zijn aangetast, zorgt ervoor dat er een afstand groeit tussen de psychotische persoon en de personen uit de maatschappij. Hierdoor zullen de mensen uit de maatschappij de psychotische persoon sneller stigmatiseren. De omgeving van de psychotische patiënt speelt ook een belangrijke rol in het al of niet gestigmatiseerd worden. De patiënt loopt meer kans op stigmatisatie wanneer hij in de stad woont, dan wanneer hij in een dorp woont. De verklaring hiervoor is dat de psychotische patiënt in dorp meer kan terugvallen op een sociaal netwerk aangezien heel wat mensen de psychotische patiënt kennen. In de stad worden er minder snel contacten gelegd waardoor de psychotische patiënt minder kan terugvallen op een sociaal netwerk. Bovendien komt in de stad vaak het „not-in-my-backyard syndroom‟ voor. Dit betekent dat zieke en hulpbehoevende mensen (zoals de psychotische patiënt) getolereerd worden zolang ze maar op een veilige afstand blijven.

40

2.2.4 Verklaring van stigmatisering door de labelling theory (Scheff en Link) De Amerikaanse professor Scheff (Universiteit van Californië, departement sociologie) stelde in 1966 een eerste versie op van de zogenaamde labelling theorie. In 1989 paste de Amerikaanse professor Link (universiteit van New York departement epidemiologie en sociale geneeskunde) deze theorie wat aan. Op dit moment worden er nog steeds een aantal aanpassingen doorgevoerd in deze theorie. De basis van de theorie is steeds dezelfde gebleven. In de labelling theorie gaan de onderzoekers ervan uit dat de mens in de loop van zijn leven maatschappelijke concepten over psychiatrische patiënten internaliseert. Internaliseren betekent letterlijk: het zich eigen maken van waarden, normen, instelling en gedragswijzen.(Jochems and Joosten, 2006) Dit betekent dat de mens in de loop van zijn leven de houding van de samenleving ten opzichte van een bepaald fenomeen of bevolkingsgroep (in dit geval psychiatrische patiënten) leert kennen. Hij leert stap voor stap deze houding over te nemen doordat hij in contact komt met de verschillende gedragingen en gebruiken die de maatschappij stelt ten opzichte van deze bevolkingsgroep. De persoon internaliseert zijn kennis omtrent de bevolkingsgroep in een zogenaamde ‟gegeneraliseerde derde‟. De gegeneraliseerde derde omvat de eigenschappen die worden toegewezen aan een bepaalde bevolkingsgroep. Bijvoorbeeld de gegeneraliseerde derde is een psychiatrisch patiënt en heeft de volgende eigenschappen: onbetrouwbaar, van God los, passief enzovoort. Gegeneraliseerd wijst op het feit dat alle psychiatrische patiënten over dezelfde kam worden geschoren en dezelfde eigenschappen krijgen toebedeeld. Heel wat verschillende mechanismen dragen bij tot de ontwikkeling van de gegeneraliseerde derde. Bijvoorbeeld informatie die de persoon krijgt uit de media omtrent deze bevolkingsgroep. Door deze mechanismen vormt de persoon zich een beeld over deze bevolkingsgroep. Volgens de Amerikaanse professor Scheff is het gebruik van etiketten voor psychiatrische ziekten de grootste oorzaak voor het stigmatiseren van de psychiatrische patiënt. Bijvoorbeeld: iemand uit het dorp wordt opgenomen in een psychiatrische instelling. De dorpsgenoten ontdekken dit en de persoon krijgt meteen het etiket „psychisch zieke‟ opgekleefd. De rol van psychiatrisch patiënt wordt hem als het ware toegewezen. Deze rolbedeling zorgt ervoor dat de persoon in kwestie een bepaalde identiteit aanneemt en zich op een bepaalde manier zal gedragen. Deze identiteit leidt tot een gestabiliseerde psychiatrische stoornis. Met andere woorden, indien de persoon zich normaal gedraagt, is dit voor de omgeving een teken dat de stoornis gestabiliseerd is. Hij blijft echter wel het etiket „psychisch zieke‟ dragen. Indien de persoon geen etiket met de daarbij behorende rol opgekleefd krijgt, dan wordt zijn abnormale gedrag als voorbijgaand beschouwd. De omgeving ziet het vreemde gedrag als een fase. Wanneer de persoon dit gedrag niet meer vertoont, dan betekent dit dat de fase voorbij is, ook al kan het gaan om een blijvende psychische aandoening.

41 In deze theorie wordt het ‘psychisch ziek zijn’ gezien als een sociale rol die door de maatschappij wordt toebedeeld. De manier waarop de maatschappij op de psychiatrische patiënt reageert, is de meest bepalende factor voor deze roltoewijzing. Wanneer iemand psychisch ziek wordt, dan past hij de eigenschappen van de gegeneraliseerde derde (over de psychiatrische zieke) toe op zichzelf. Hij heeft immers in de loop van zijn leven zelf deze gegeneraliseerde derde geïnternaliseerd. Hij weet dus perfect hoe de maatschappij staat ten opzichte van een psychiatrisch patiënt. De houding van de maatschappij is echter niet zo positief. Hij vreest dat hij door de maatschappij zal verworpen worden indien hij het etiket „psychisch zieke‟ krijgt opgekleefd. Om te voorkomen dat hij door de maatschappij verworpen of gediscrimineerd wordt, reageert hij op een bepaalde manier. Er zijn drie mogelijke manieren waarop hij kan reageren: - geheimhouding: hij verzwijgt zijn psychische ziekte voor zijn omgeving; - terugtrekking uit het sociale leven: hij isoleert zich van de anderen zodat ze geen enkel symptoom zien dat zou kunnen wijzen op een psychische ziekte; - preventief uitleg geven: hij verschaft de mensen uit zijn omgeving wat informatie over zijn ziekte. Uiteraard geniet de derde reactie de voorkeur. Immers door de mensen meer inzicht te laten krijgen in de ziekte, kunnen ze al een aantal vooroordelen laten varen. Toch heeft stigmatisering vaak een aantal negatieve gevolgen. -

Er ontstaat bij de psychiatrisch patiënt een gevoel van bedreiging. De patiënt verliest zijn zelfvertrouwen. Hij neemt minder sociaal contact, dit kan uiteindelijk leiden tot isolatie. Zijn dagelijks functioneren wordt ernstig verstoord.

Al deze aspecten zorgen ervoor dat de patiënt kwetsbaarder wordt en dat de kans op recidive (herval) toeneemt. Bij een psychiatrisch patiënt die niet gestigmatiseerd wordt, blijven deze gevolgen uit. Een voorbeeld van een psychiatrisch patiënt die niet gestigmatiseerd wordt vind je onderstaande casus. S. is een echte dorpsfiguur. Iedereen in het dorp kent S. Af en toe vertoont S. wat bizar gedrag. Zijn huis staat afgeladen vol met spullen en hij ziet eruit als een zwerver. Af en toe spreekt hij tegen zijn spullen. De mensen uit het dorp laten S. met rust. Volgens hen is zijn vreemde gedrag een deel van zijn persoonlijkheid. Ze vinden hem „een speciale‟. S. is nog nooit opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis, hij draagt dus niet het etiket van een psychiatrisch patiënt. Een stigmatisering heeft blijvende gevolgen voor de psychiatrische patiënt. Ook al zijn de symptomen onder controle, toch blijft de omgeving hem als psychisch ziek beschouwen.

42

2.2.5 Enkele opvallende resultaten uit onderzoeken naar de effecten van stigmatisering In de loop van de jaren hebben heel wat onderzoekers (zoals Link, Page, Whright,…) het fenomeen van de stigmatisering van de psychiatrisch patiënt, onder de loep genomen. Het zou te ver leiden om alle onderzoeken hier te bespreken. Ik heb mij beperkt tot een tweetal onderzoeken die een aantal frappante resultaten aan het licht brengen. Uit het onderzoek van de Amerikaanse professor Markowitz (Ph D 20aan de universiteit van New York, departement sociologie in Albany) blijkt dat de sociale verwerping die ambulante psychiatrische patiënten ervaren berust op echte discriminatie. Dit betekent dat de patiënt niet alleen het gevoel heeft verworpen te worden, maar dat hij ook daadwerkelijk wordt verworpen. (Catthoor et al., 2003b) Professor Otto F. Wahl ( Ph.D. Professor, Departement Psychologie, George Mason Universiteit Fairfax in Virginia) onderzocht vooral het effect van de stigmatisering op de psychiatrische patiënt (Wahl, 1999). Het onderzoek werd uitgevoerd bij meer dan duizend psychiatrische patiënten. Van deze groep mensen zijn er zo‟n honderdtal die aangeven dat ze wel degelijk stigmatisering ervaren door mensen uit hun omgeving zoals hun familie, collega‟s en zelfs de hulpverleners! De meerderheid van deze mensen hebben geprobeerd om hun psychische ziekte zo lang mogelijk verborgen te houden voor hun omgeving. De stigmatisering heeft een grote invloed op hun gevoelens. Ze ervaren gevoelens van ontmoediging, verdriet en woede. Bovendien hebben ze een laag zelfbeeld. Als mogelijke oplossing voor dit probleem stellen de psychiatrische patiënten zelf voor dat er meer psycho-educatie wordt gegeven aan het grote publiek omtrent psychische aandoeningen. Zo lanceert de Vlaamse Vereniging voor Geestelijke Gezondheidszorg het HAIA- project. HAIA staat voor: Hoe Anders Is Anders? Dit project zorgt ervoor dat leerlingen uit het laatste jaar van het middelbaar onderwijs inleefdagen kunnen volgen in een psychiatrische instelling. Een voorbeeld van een school die meewerkt aan dit project is het Sint-Jozefinstituut in Tielt.(2008)

20


43

2.2.6 Reactie van de psychiatrische patiënt op de stigmatisering (Catthoor et al., 2003) Zoals eerder al is vermeld, kan de psychiatrische patiënt op bepaalde manieren reageren om de stigmatisering te voorkomen zoals door geheimhouding, terugtrekking uit het sociale leven of door het verklaren van de ziekte aan de omgeving. De psychiatrische patiënt kan op verschillende manieren reageren op zijn stigmatisering. In de loop van de jaren, is er heel wat onderzoek verricht naar de manier waarop een psychiatrische patiënt reageert op de stigmatisering. In het kader van mijn eindwerk kies ik ervoor om de resultaten van het onderzoek van de Amerikaanse professor Pyne (professor aan de universiteit van Arkansas, departement psychologie en gedragswetenschappen) te gebruiken. De reden hiervoor is dat hij zijn onderzoek naar de reactiewijzen uitvoerde bij een groep schizofrene patiënten. Deze populatie vormt een deel van de doelgroep van mijn eindwerk. Uit het onderzoek blijkt dat een schizofrene patiënt op twee manieren op zijn stigmatisering kan reageren. Een eerste mogelijk reactie is dat de patiënt de ziekte negeert. Hij heeft geen ziekteinzicht. Doordat de patiënt zijn ziekte negeert (hij doet alsof hij niet ziek is), ervaart hij minder depressieve gevoelens en maakt hij zich minder zorgen om de stigmatisering. Hij is er van overtuigd dat hij niet ziek is. Hij is behoorlijk tevreden over zijn gezondheidstoestand. Indien de patiënt geen ziekte- inzicht heeft, kunnen we dit ook zien als een soort coping-stijl21 om het stigma te omzeilen. Een tweede mogelijke reactie is dat de patiënt zijn ziekte wel erkent. Hij heeft ziekteinzicht. Deze patiënt voelt zich over het algemeen depressiever dan de patiënt zonder ziekte-inzicht. Hij maakt zich zorgen om de stigmatisering. De patiënten waarmee ik in het activiteitencentrum werk, hebben allemaal ziekte- inzicht. Hieruit kan ik de conclusie trekken dat ze zich zorgen maken om stigmatisering.

21


44

2.2.7 Mogelijke oplossingen voor het verminderen van het stigma (Catthoor et al., 2003) Er is tot op de dag van vandaag erg weinig onderzoek verricht naar de effecten van de interventies tegen stigmatisering van de psychotische patiënt. Een reden hiervoor is dat het effect van deze interventies pas na een lange periode kan worden bestudeerd. Enkele mogelijke oplossingen voor het verminderen van het stigma worden hier op een rijtje gezet. - De definitie van schizofrenie wordt gewijzigd. De nieuwe definitie duidt op de biologische oorzaak van schizofrenie (afwijkingen van het zenuwstelsel en genetische factoren). Hierdoor wordt schizofrenie gezien als een lichamelijke ziekte zoals bijvoorbeeld MS. Dit zorgt ervoor dat de maatschappij volledig anders staat ten opzichte van de ziekte. Schizofrenie kan ook verklaard worden aan de hand van het stress-kwetsbaarheidsmodel. - Er wordt psycho-educatie gegeven aan het grote publie : er bestaan momenteel al een aantal projecten in België die ervoor zorgen dat schizofrenie en andere psychiatrische ziektes bekend worden bij het grote publiek. Zoals bijvoorbeeld het project van de Vlaamse Vereniging voor Geestelijke Gezondheidszorg: Hoe Anders Is Anders? Dankzij dit project kunnen leerlingen van de middelbare school zich een aantal dagen inleven in de psychiatrie(2008). Ze kunnen naar een psychiatrische instelling gaan en enkele dagen „meedraaien‟. Zo krijgen ze een beter en juister beeld van de psychiatrie. Contact met de psychotische patiënt zorgt ervoor dat de vooroordelen worden ontkracht waardoor ze geleidelijk aan verdwijnen. Er bestaat ook een stripverhaal: Het geheim van de hersenchip. Dit kort stripverhaal gaat over een psychotisch patiënt. Het verhaal is duidelijk en biedt heel wat extra informatie. Een stripverhaal is door het beeldende aspect aantrekkelijker en zal vlugger gelezen worden dan een gewoon boek. - De anti-psychotische middelen worden verbeterd zodat er minder nevenwerkingen zijn. Op deze manier zal de psychotische persoon beter kunnen functioneren. - Een goed contact tussen de psychotische patiënt en de hulpverleners zorgt ervoor dat de hulpverlener positieve ervaringen opdoet met de psychotische patiënt. Hierdoor zal de hulpverlener minder snel geneigd zijn tot het stigmatiseren van deze populatie (Catthoor et al., 2003a). - De behandeling van de psychotische patiënt moet gericht zijn op therapietrouw, rehabilitatie en re-integratie.

45

2.2.8 Stigmatisering en het risico om gepest te worden Een bevolkingsgroep of een persoon die wordt gestigmatiseerd, loopt meer risico om gepest te worden. Toch moet ik hierbij twee opmerkingen maken, die in de literatuur veelvuldig naar voor zijn gekomen. Ten eerste: stigmatisatie vormt niet altijd de hoofdoorzaak van het pestgedrag. Pestkoppen gebruiken stigmatisering wel om hun pestgedrag goed te praten. Dit betekent dat de pestkop zich verschuilt achter het stigma. Bijvoorbeeld een pestkop pest een Marokkaanse jongen. De reden waarom hij dit doet is omdat de Marokkaanse jongen betere punten haalt op school. De pestkop wil deze ware reden niet zeggen omdat hij dan zou moeten toegeven dat hij zelf niet zo slim is. Daarom zegt hij aan de andere kinderen dat hij de Marokkaanse jongen pest omdat hij een vreemdeling is. Hij maakt gebruik van de vooroordelen zoals Marokkanen stelen, om zijn pestgedrag te verdedigen. Op deze manier zorgt hij ervoor dat het lijkt alsof het slachtoffer erom vraagt. (Hubert, 2007) Ten tweede: niet elke gestigmatiseerde patiënt wordt gepest en niet elke psychotische patiënt wordt gestigmatiseerd. Iemand kan psychotisch zijn zonder het stigma „psychisch zieke‟ te dragen. Deze patiënten lopen minder kans om gepest te worden. Stigmatisering leidt niet altijd tot pestgedrag. Bijvoorbeeld in een dorp waar iemand het stigma „psychisch zieke‟ heeft maar door iedereen in het dorp wordt aanvaard. (Catthoor et al., 2003b)

2.3 Vormen van pesten (Emmerechts, 1999) De pestkop kan zijn slachtoffer op verschillende manieren pesten. Globaal gezien onderscheiden we vier vormen van pestgedrag: - verbale agressie: het slachtoffer uitschelden, namen noemen; - lichamelijke/fysieke agressie: het slachtoffer fysiek pijn doen: slaan, schoppen, stampen; - materiële agressie: voorwerpen en spullen beschadigen van het slachtoffer, voorwerpen kapot maken; - uitsluiting/sociale isolatie: het slachtoffer negeren, hem/haar niet betrekken in het groepsgebeuren. Het pestgedrag dat gericht is tegen de psychotische patiënt uit zich meestal op twee manieren ofwel door sociale uitsluiting ofwel door lichamelijke agressie.

46

2.3.1 Lichamelijke agressie(Van Tuijl and Thunnissen, 2009) (van Weeghel et al., 2009) Mensen met een ernstige psychiatrische aandoening zoals een psychose vertonen vaker agressief gedrag dan mensen met een milde psychiatrische aandoening (zoals dysthemie). Maar ze zijn ook vaak zelf het slachtoffer van agressie. Uit een Brits onderzoek (door professor Sheilagh Hodgins aan de universiteit van Londen) blijkt dat het risico dat de patiënt het slachtoffer wordt van agressie groter is wanneer deze patiënt zelf agressief gedrag vertoont. Het risico op agressief gedrag (zowel door de patiënt als tegen de patiënt) is groter bij gehospitaliseerde patiënten dan bij ambulante patiënten. Fysiek geweld dat duidelijk zichtbaar is zoals duwen, trekken en schoppen komt vaker voor dan seksueel geweld. Het fysiek geweld is meestal mild (trekken, schoppen, slaan) en de ernstige vormen van fysiek geweld zoals verkrachting komt niet zo vaak voor. De psychotische patiënt is het meest agressief net voor zijn opname. Tijdens de opname zijn er nog tekenen van agressie zichtbaar en na de opname is de agressie voor een groot stuk verdwenen. De reden hiervoor is dat agressie gepaard gaat met de ernst van de psychiatrische symptomen. Zijn de symptomen ernstig en komen ze duidelijk naar voor en is de patiënt agressiever dan wanneer de symptomen onder controle zijn. Enkele risicofactoren voor geweld tegen de gehospitaliseerde psychotische patiënt zijn: - de ernst van de symptomen: hoe ernstiger de symptomen zijn hoe meer kans op agressie; - de sociale beperkingen van de patiënt; - het gebrek aan een zinvolle dagbesteding. Enkele risicofactoren voor geweld tegen de ambulante psychotische patiënt zijn: -

slechte relaties met de familie; slechte financiële situatie; wonen in een slechte wijk; dakloosheid; in het verleden al eens een slachtoffer geweest zijn van geweld; In het verleden al eens dader geweest zijn van geweld.

47

2.3.2 Sociale uitsluiting (Grausgruber et al., 2007) Eén van de meest voorkomende vormen van pestgedrag bij psychotische patiënten is sociale uitsluiting. De oorzaak voor sociale uitsluiting ligt vooral in de negatieve houding van de maatschappij ten opzichte van de psychotische patiënt. Deze houding is ontstaan door de stigmatisering van de psychotische patiënt. Het WPA (World Psychiatric Association) probeert de stigmatisering en de negatieve attitudes van de maatschappij ten opzichte van psychotische patiënten te verminderen. Om in deze opzet te slagen is het belangrijk om eerst een idee te hebben van hoe de maatschappij staat ten opzichte van deze populatie. In een aantal landen (waaronder Duitsland, Amerika en Oostenrijk) wordt, in het kader van dit project, een onderzoek gevoerd naar de houding van de maatschappij, familieleden en hulpverleners ten opzichte van psychotische patiënten. Een erg interessant onderzoek naar de sociale isolatie van de psychotische patiënt (meer bepaald van de schizofrene patiënt) door de maatschappij, familieleden of hulpverleners is het onderzoek van onder andere professor Grausgruber (professor aan de universiteit van Linz, Oostenrijk). In de tabel op de volgende pagina wordt op een schematische manier de mening van de ondervraagden voorgesteld.

48 Tabel 1: overzicht mening ondervraagden

Familieleden

Hulpverleners

Oorzaak van schizofrenie

Stress

Behandeling

Mogelijk

Verschillende oorzaken (zoals genetische factoren, psychosociale factoren en stress) Mogelijk

Mensen die niet in contact komen met een schizofrene patiënt Genetische factoren en stress

Gevaar van de 1/3 van de onderschizofrene patiënt vraagde familieleden vindt dat een schizofreen persoon gevaarlijk is

1/4 van de ondervraagde hulpverleners vindt dat iemand met schizofrenie gevaarlijk is

Helemaal geen sociaal contact Helemaal geen afstand, veel sociaal contact (bijvoorbeeld een hechte vriendschap) Sociaal contact: tussen de twee uitersten

18, 2%

12,6%

Geen succesvolle behandeling mogelijk Meer dan de helft van de ondervraagden is ervan overtuigd dat mensen met schizofrenie gevaarlijk zijn 26,3%

8,7%

8%

5,8%

73%

79,3%

67,9%

Hoofdconclusies uit het onderzoek: Elke deelgroep (familieleden, hulpverleners en de maatschappij) heeft er weinig problemen mee om naast een schizofreen te wonen (weinig tot helemaal geen sociaal contact). Ze willen echter niet dat deze schizofrene persoon bij hen werkt, huwt met een familielid of voor hun kinderen zorgt (veel contact). In elke deelgroep zijn er heel wat mensen die ervan overtuigd zijn dat iemand met schizofrenie gevaarlijk is.

49 Aspecten die ervoor zorgen dat iemand weinig of geen contact wil met de schizofrene persoon: - Foutieve overtuigingen zoals: een schizofreen is gevaarlijk, schizofrenie wordt veroorzaakt door stress en omgevingsomstandigheden en schizofrenie is niet te behandelen leiden tot stigmatisering. - Bij familieleden speelt de leeftijd een rol. Hoe ouder een familielid is, hoe minder hij de neiging heeft om contact te hebben met een schizofreen. De reden hiervoor is de opeenstapeling van negatieve ervaringen met de schizofreen. Aspecten die ervoor kunnen zorgen dat iemand wel contact wil met iemand met schizofrenie. - De band die men heeft met de schizofrene patiënt zorgt er voor dat de persoon contact wil met de schizofrene patiënt. Hoe dichter iemand staat ten opzichte van een schizofrene patiënt (zoals een familielid), hoe meer sociaal contact hij wenst met de schizofrene persoon. - Ook de positieve ervaringen in het contact met de schizofrene persoon zorgen ervoor dat iemand meer contact wenst met de schizofrene patiënt. Hoe meer positieve ervaringen iemand heeft in het contact met een schizofrene patiënt, hoe meer hij geneigd is om dit contact te behouden.

2.4 Omgaan met pestgedrag (Deboutte, 1995) Vaak weet het slachtoffer van pestgedrag niet meteen hoe hij moet omgaan met de pesterijen. Het slachtoffer reageert meestal op één van de volgende manieren: - Hij laat over zich heen lopen en onderneemt geen actie om het pesten te stoppen. - Hij probeert zich te wapenen tegen het pesten door zelf iemand te pesten. Hierdoor probeert hij de pestkop op een afstand te houden. Deze twee manieren hebben niet het gewenste effect. In beide gevallen blijft het pesten bestaan. Het slachtoffer moet over voldoende sociale vaardigheden beschikken om adequaat te kunnen reageren op deze pesterijen. Hij moet zich vooral assertief opstellen ten opzichte van de pestkop. De doelgroep waarmee ik werk, beschikt door hun pathologie niet over de noodzakelijke sociale vaardigheden om zich te kunnen verdedigen tegen een pestkop. Indien het slachtoffer zich wil wapenen tegen het pestgedrag dan moet hij onder andere over de volgende sociale vaardigheden beschikken (Deboutte, 1995, Emmerechts, 1999): - assertief zijn: durven neen zeggen, durven opkomen voor zijn eigen mening, durven iets te vragen, durven gevoelens te uiten, een gesprek aanknopen met een iemand; - verbaal sterk zijn (communicatief): zich op een gepaste manier verbaal kunnen uitdrukken en gebruik maken van non-verbale taal; - op een goede manier kunnen omgaan met kritiek: op een adequate manier kunnen omgaan met zowel positieve als negatieve kritiek.

50

2.5 Sociale vaardigheden van de psychotische patiënt (Cuyvers, 2001) Een van de hoofdkenmerken van de psychotische patiënt zijn de beperkte sociale vaardigheden. De psychotische patiënt trekt zich steeds meer terug uit sociale netwerken. Bovendien kan hij vaak geen gesprek meer voeren met een ander omdat zijn wereld teveel afwijkt van de echte wereld. Alles wat de psychotische patiënt vertelt klinkt voor de buitenstaander onlogisch en bizar. Er ontstaat een kloof tussen de psychotische patiënt en zijn omgeving. De beperkte sociale vaardigheden van een psychotische patiënt zijn vooral te wijten aan de angst die de patiënt heeft voor de ander. Deze angstgevoelens zijn zo overweldigend dat de psychotische patiënt het contact met anderen vermijdt. Een interessante visie omtrent deze angstgevoelens, specifiek van de schizofrene patiënt, is de visie van de Schotse psychiater Ronald Laing. De angstgevoelens die ik in deze theorie terug vind, herken ik ook bij ten minste één medewerker in het activiteitencentrum.

Ongegronde angstgevoelens bij de schizofrene persoon volgens R.Laing (Cuyvers, 2001) Volgens de visie van R. Laing is de schizofrene persoon ontologisch ongeborgen. Dit betekent dat hij zich niet langer werkelijk voelt. Het gevoel van een afzonderlijk individu te zijn is verdwenen. Hierdoor leeft de schizofrene persoon in angst. Hij voelt zich constant bedreigd. R. Laing onderscheidt drie verschillende soorten angstgevoelens bij de schizofrene patiënt. R.Laing beweert dat het vreemde gedrag dat schizofrene patiënten stellen, steeds gepaard gaat met dramatische ervaringen. Hier moeten we steeds van uitgaat indien we een schizofrene persoon benaderen. - De angst voor “verzwelging”: een patiënt met schizofrenie durft niet langer in contact te treden met anderen uit angst om door deze contactname zijn identiteit te verliezen. Hij ervaart deze angst zowel in haatrelaties als in liefdesrelaties. De schizofrene patiënt probeert zich hiertegen te wapenen door zich terug te trekken. Hij wentelt zich in isolement. - De angst voor implosie: de schizofrene patiënt ervaart de angst om door de ander aangetast te worden of noodgedwongen elementen van de ander in zich te moeten opnemen. - De angst voor depersonalisatie: de schizofrene patiënt is ervan overtuigd dat indien hij toch een relatie met iemand aangaat, de andere persoon hem zal depersonaliseren. Depersonaliseren betekent dat de ander hem neerhaalt waardoor hij zijn menselijkheid verliest. Om zich te beschermen tegen depersonalisatie door anderen, zal de schizofrene patiënt zelf de anderen depersonaliseren. Hij zal als het ware de andere persoon verstenen. Op deze manier maakt hij de ander onschadelijk.

51 Door deze angstgevoelens gaat de schizofrene patiënt minder sociale relaties aan. Dit kan nefast zijn voor zijn sociale vaardigheden. De psychotische patiënt leeft erg geïsoleerd en dit omwille van twee redenen. Een eerste reden is dat de patiënt zelf kiest voor een geïsoleerd leven. Hij vermijdt de anderen. Een tweede reden is dat de omgeving de psychotische patiënt mijdt (zie het hoofdstuk 2.3.2 sociale isolatie). We kunnen dus besluiten dat de psychotische patiënt niet over de sociale vaardigheden beschikt die hij nodig heeft om zich te kunnen wapenen tegen pestgedrag: - assertiviteit: de psychotische patiënt is omwille van zijn angst ten opzichte van de ander beperkt assertief; - verbaal sterk zijn (communicatief): de psychotische patiënt is niet erg communicatief; - omgaan met kritiek: de psychotische patiënt vindt het moeilijk om op een adequate manier om te gaan met kritiek. Hij ervaart kritiek steeds als iets negatiefs, een uiting van de vijandige omgeving.

52

2.6 Weerbaarheid van de psychotische patiënt (Emmerechts, 1999) De Zweedse professor Leymann heeft zijn carrière volledig gewijd aan het onderzoek naar mobbing (pesten op het werk). Hij verklaart dat er acht weerstandsfactoren zijn waardoor iemand zich beter kan wapenen tegen pestgedrag op het werk. Deze acht factoren zijn: -

een gezonde fysieke en mentale toestand; zelfvertrouwen; waardering van de omgeving; steun van de omgeving; een stabiele materiële situatie; voldoende keuzemogelijkheden; probleemoplossend vermogen; zich in de maatschappij kunnen oriënteren.

Deze acht weerstandsfactoren vinden we niet terug bij de psychotische patiënt. Dit betekent dat een psychotische patiënt niet over de basiselementen beschikt die noodzakelijk zijn om weerstand te bieden tegen een pestkop.

Een gezonde fysieke en mentale toestand De mentale toestand van de psychotische patiënt is dermate verstoord dat er geen sprake meer is van een gezonde mentale toestand. Wie gezondheidsproblemen heeft (zowel op fysiek als mentaal vlak) is minder weerbaar.

Zelfvertrouwen De psychotische persoon voelt zich onzeker en heeft weinig zelfvertrouwen. Hij heeft het gevoel dat hij door de maatschappij verworpen wordt. (Geekie, 2007)

Waardering van de omgeving en steun van de omgeving Door de stigmatisering wordt de psychotische patiënt niet gewaardeerd door zijn omgeving. De psychotische patiënt kan op weinig steun rekenen uit zijn omgeving.(Geekie, 2007)

Een stabiele materiële situatie Heel wat mensen met een ernstige psychiatrische problematiek (dus ook een psychose) hebben financiële moeilijkheden en leven op de rand van de samenleving. (Engbersen et al., 1999, Vranken et al., 2006)

53

Voldoende keuzemogelijkheden Voldoende keuzemogelijkheden hebben, betekent dat de persoon steeds kan kiezen uit een aantal mogelijke oplossingen. Bijvoorbeeld hij vindt zijn huidige job niet meer fijn en hij wil iets anders doen. Heeft hij dan de keuze om ontslag te nemen of niet? Een psychotische patiënt kan voldoende keuzemogelijkheden hebben, maar toch is hij niet in staat om beslissingen te nemen.(Cuyvers, 2001)

Probleemoplossend vermogen Een psychotisch patiënt heeft cognitieve functiestoornissen. Dit betekent dat ook zijn probleemoplossend vermogen gestoord is. Zijn denken verloopt onlogisch en ongestructureerd. Hierdoor komt de patiënt niet tot het oplossen van een probleem. Indien iemand over voldoende probleemoplossend vermogen beschikt, dan biedt dit niet altijd de garantie dat hij niet meer gepest zal worden. De pestkoppen zullen de oplossingen die het slachtoffer heeft gevonden, steeds teniet doen zodat het pestprobleem blijft bestaan. (Deboutte, 1995)

Zich in de maatschappij kunnen oriënteren Iemand die zich in de maatschappij kan oriënteren weet wat zijn rechten en plichten zijn en welke stappen hij kan ondernemen om het pesten te stoppen. Hij begrijpt hoe de maatschappij functioneert. De psychotische patiënt heeft het contact met de samenleving verloren. Hij voelt zich niet langer verbonden met de maatschappij en hij heeft het gevoel dat hij buiten de maatschappij leeft. Hij leeft in zijn eigen wereld en heeft het contact met de realiteit verloren. De algemene conclusie die we kunnen stellen is dat de psychotische patiënt over erg weinig weerstandsfactoren beschikt. Hij kan zich moeilijk verweren tegen pestgedrag, meer bepaald tegen mobbing.

54

2.7 Besluit In dit hoofdstuk heb ik nagegaan waarom en op welke manier de psychotische patiënt het slachtoffer wordt van pestgedrag. De oorzaak van het pestgedrag is ondermeer de stigmatisering door de maatschappij. De psychotische patiënt kanniet langer voldoen aan de eisen die door de maatschappij aan hem worden gesteld. Indien de patiënt ziekte-inzicht heeft dan beseft hij dat hij gestigmatiseerd wordt. Hij vindt dit heel erg en verliest hierdoor zijn zelfvertrouwen. De gestigmatiseerde patiënt kan het slachtoffer worden van pestgedrag. Gelukkig wordt niet elke gestigmatiseerde patiënt gepest. Indien hij toch wordt gepest, dan gebeurt dit meestal ofwel door sociale uitsluiting ofwel door lichamelijke agressie. De psychotische patiënt kiest er enerzijds zelf voor om zich af te zonderen van de maatschappij maar anderzijds vindt hij het heel erg wanneer de maatschappij hem uitsluit. Hij beschikt niet over de sociale vaardigheden die noodzakelijk zijn om zich te wapenen tegen het pestgedrag. Tenslotte worden in dit hoofdstuk de acht weerstandsfactoren van Leymann aangehaald. Leymann heeft in de loop van zijn carrière heel wat onderzoek verricht naar mobbing (pesten op het werk). Bepaalde activiteiten die de medewerkers in het activiteitencentrum uitvoeren, kunnen we plaatsen onder de noemer werk. De medewerkers kunnen dus ook het slachtoffer worden van mobbing. De eindconclusie van dit hoofdstuk is dat een psychotische patiënt soms te maken krijgt met pestgedrag. Hij lijdt onder het pestgedrag, maar hij beschikt niet over de sociale vaardigheden om op een adequate manier met het pestgedrag om te gaan. Hij heeft ook weinig weerstand. In het volgende hoofdstuk ga ik op zoek naar de meest geschikte manier om de psychotische patiënt te leren op een adequate manier met het pestgedrag om te gaan.

55

3

Aanpak van het pestprobleem

3.1 Inleiding Uit het vorige hoofdstuk blijkt dat de psychotische patiënt met pestgedrag kan worden geconfronteerd. Hij ervaart het pestgedrag als een probleem. Dit is voor mij een indicatie om dit probleem aan te pakken. In het eerste deel van dit hoofdstuk ga ik op zoek naar de meest geschikte behandeling voor dit probleem. Er bestaan een aantal therapieën die het slachtoffer van pesten kunnen helpen om op een adequate manier met het pestgedrag om te gaan. Ik moet uiteraard rekening houden met de eigenschappen van mijn doelgroep. Bij de psychotische patiënt belemmeren vooral zijn beperkte sociale vaardigheden het positief omgaan met pestgedrag. Daarom kies ik ervoor om sociale vaardigheidssessies aan te bieden. Er zijn twee methodes die heel vaak worden gebruikt om sociale vaardigheden aan te leren. De eerste methode bestaat uit de methode van Liberman. Een tweede methode is de Goldsteinmethode. Beide methodes worden in het tweede deel van dit hoofdstuk besproken. In het derde deel van dit hoofdstuk leg ik uit waarom een ergotherapeut de ideale persoon is om deze sociale vaardigheidsessies aan te beiden. Wat maakt een ergotherapeut zo geschikt en hoe onderscheidt hij zich van de andere disciplines? Deze vragen worden beantwoord in dit hoofdstuk. Het laatste deel van dit hoofdstuk bestaat uit het besluit waarin onder andere de concrete aanpak van de sessies wordt vermeld.

56

3.2 Mogelijkheden voor de hulpverlener(Deboutte, 1995) De belangrijkste vraag die ik mezelf stel is hoe ik als hulpverlener de psychotische patiënt kan helpen in de strijd tegen het pestgedrag. Met andere woorden hoe kan ik er als hulpverlener voor zorgen dat de psychotische patiënt op een goede manier kan omgaan met het pestgedrag? Er zijn voor de hulpverlener een aantal behandelingswijzen mogelijk om de psychotische patiënt te helpen namelijk: -

sociale vaardigheidstraining; assertiviteitstraining; training om het zelfvertrouwen van de patiënt op te krikken; training in conflicthantering; training om met angstgevoelens om te gaan; relaxatiecursus; sociale vaardigheidscursus.

Ik kies ervoor om een sociale vaardigheidscursus aan te bieden omdat het vooral de beperkte sociale vaardigheden zijn die ervoor zorgen dat de psychotische patiënt zich niet kan wapenen tegen pestgedrag. Bovendien is een sociale vaardigheidscursus zeker en vast ook nuttig voor psychotische patiënten die niet in contact komen met pestgedrag. Er bestaan twee methodes om sociale vaardigheden aan te leren bij psychotische patiënten enerzijds door gebruik te maken van de Libermanmodules en anderzijds door gebruik te maken van de Goldsteinmethode.

3.2.1 Libermanmodules (Knegtering et al., 2003) De Amerikaanse professor Liberman heeft een programma opgesteld met een aantal modules om mensen met een ernstige psychiatrische aandoening (zoals een psychose) een aantal vaardigheden aan te leren zodat ze zo zelfstandig mogelijk kunnen leven. Er bestaan 6 modules: -

omgaan omgaan omgaan omgaan omgaan omgaan

met psychotische symptomen; met antipsychotische medicatie; met vrije tijd; met verslaving; met werk; met sociale relaties en intimiteit.

57 Elke vaardigheid wordt op dezelfde manier aangeleerd: eerst wordt er wat informatie gegeven over de vaardigheid. Er wordt onder andere aangeleerd uit welke deelcomponenten de hoofdvaardigheid bestaat. Deelcomponenten van de vaardigheid „ een gesprek aanknopen‟: - de persoon groeten; - een gespreksonderwerp aansnijden (meestal iets wat beide gesprekspartners kunnen ervaren zoals het mooie weer); - beoordelen of de ander het gesprek wil verder zetten of niet. Daarna toont de hulpverlener de vaardigheid voor. De deelnemers moeten de vaardigheid nabootsen. Terwijl de deelnemers de vaardigheid nabootsen, geeft de hulpverlener feedback, hij vertelt hen wat ze goed doen en wat ze niet zo goed doen. Het is uiteraard de bedoeling dat de deelnemer de vaardigheid in het dagelijks leven kan uitvoeren. Daarom wordt in de volgende fase de vaardigheid geoefend aan de hand van een rollenspel. Twee deelnemers bootsen een situatie na waarin de vaardigheid aan bod komt. Bijvoorbeeld: twee deelnemers spelen een rollenspel waarin de ene persoon een gesprek aanknoopt met de ander. Vervolgens denken alle deelnemers even na over een situatie waarin de vaardigheid in de komende dagen aan bod zal komen. Ook deze situatie wordt uitgebeeld door middel van een rollenspel. Soms worden de rollenspelen gefilmd zodat de deelnemers zelf kunnen zien wat ze goed en niet goed doen. Op het einde van de sessie krijgen de deelnemers een huiswerkopdracht. In de komende dagen moeten ze de vaardigheid oefenen in een reële situatie. In het geval dat de vaardigheid van de sessie een gesprek aanknopen is, dan moeten ze in de komende dagen een gesprek aanknopen. De volgende sessie start steeds met een bespreking van de huiswerkopdracht. Zowel de moeilijkheden als de zaken die vlot gaan, worden besproken.

58

3.2.2 De Goldsteinmethode (Muris et al., 1992) Een andere methode om sociale vaardigheden aan te leren in de Goldsteinmethode. In deze methode, ontwikkeld door de Amerikaanse professor Goldstein, wordt op zeer gestructureerde manier sociale vaardigheden aangeleerd. Het doel van deze sociale vaardigheidssessies is de sociale zelfredzaamheid van de persoon te verhogen. De Goldsteinmethode leert sociale vaardigheden aan op twee manieren. Een eerste manier waarop de sociale vaardigheid wordt aangeleerd bestaat uit het tonen van voorbeelden van dit gedrag. Dit heet men modelleren. De vaardigheid wordt vaak getoond aan de hand van een videofragment. Het idee dat achter deze methode schuilt is dat gedrag kan worden aangeleerd door dit gedrag te observeren. Een tweede manier om de sociale vaardigheid aan te leren is door middel van positieve bekrachtiging. Door positieve bekrachtiging zal het gewenste gedrag opnieuw gesteld worden (zie ook gedragstherapie onder andere Pavlov en Skinner). De Goldsteinmethode blijkt erg succesvol te zijn bij onder andere extreem verlegen mensen. Een sociale vaardigheidssessie aan de hand van de Goldsteinmethode verloopt vaak volgens een vast stramien: -

Er wordt informatie gegeven over de vaardigheid. Er wordt een videofragment getoond waarop te zien is hoe het niet moet. Aan de hand van dit fragment wordt informatie gegeven over hoe het wel moet. Er wordt opnieuw een videofragment getoond, maar deze keer kunnen de deelnemers zien hoe het wel moet. - Alle leerpunten worden nogmaals herhaalt en er wordt besproken hoe de vaardigheid het best wordt gebruikt. - De deelnemers spelen een rollenspel waarin wordt getoond hoe het niet moet, dit wordt gefilmd. - De deelnemers spelen een rollenspel waarin wordt getoond hoe het wel moet, dit wordt eveneens gefilmd. Uit een onderzoek van de Britse professor Birchwood (universiteit Birmingham) (Knegtering et al., 2003) blijkt dat sociale vaardigheidssessies ervoor zorgen dat de psychotische patiënt meer kennis en meer vaardigheden verwerft. De meeste psychotische patiënten voelen zich na de sociale vaardigheidssessies minder angstig. Voor patiënten in het acute stadium van de psychose of patiënten die zich moeilijk kunnen concentreren zijn sociale vaardigheidssessies niet erg zinvol omdat ze tijdens de sessies niet veel bijleren. De sociale vaardigheidssessies levert het meest resultaat op indien ze minstens tweemaal per week gedurende twee maanden worden aangeboden.

59

3.2.3 Conclusie Zowel de Libermanmodule rond sociale relaties als de Goldsteinmethode zijn een efficiënte manier om sociale vaardigheden aan te leren. Toch kies ik er bewust voor om geen van beide methodes te gebruiken en dit omwille van een drietal redenen. Een eerste reden waarom ik geen gebruik maak van bovenstaande methodes is omdat ik beide methodes nogal rigide vind. De sociale vaardigheden worden steeds op een gestructureerde, maar stereotiepe manier aangeleerd. Elke sessie verloopt op dezelfde manier. Indien ik gebruik zou maken van één van beide methodes dan moet ik mij steeds aan deze methode houden. Ik wil dat mijn deelnemers gemotiveerd blijven om deel te nemen aan mijn sessies. Daarom moet ik ervoor zorgen dat ik de deelnemers kan blijven boeien. De beste manier om dit te bekomen is door in elke sessie anders uit de hoek te komen. Dit kan bijvoorbeeld door steeds een andere creatieve opdracht aan te bieden in het praktisch gedeelte. Elke sessie heeft een bepaalde structuur aangezien dit voor de psychotische patiënt wel noodzakelijk is. Een tweede reden waarom ik geen van beide methodes gebruik is omdat ik steeds wil inspelen op wat er leeft binnen mijn groep. Ik weet reeds welke sociale vaardigheden er noodzakelijk zijn om zich te kunnen verdedigen tegen pestgedrag. Ik vind het echter weinig zinvol om een vaardigheid aan te leren die iedereen al bezit. Dit is een reëel risico aangezien de groep waarmee ik werk uit mensen bestaat waarvan de pathologie al min of meer gestabiliseerd is. Door de interactie die ik met de patiënten aanga, krijg ik informatie over deze groep. In een volgende sessie kan ik verder werken met deze informatie. Tenslotte wil ik als toekomstig ergotherapeut eclectisch te werk gaan. Er bestaat immers geen zaligmakende methode. De bedoeling van mijn sessies is om de psychotische patiënt weerbaar te maken tegen pestgedrag, binnen een beperkt aantal sociale vaardigheidssessies. De sociale vaardigheidssessies vormen de basis van mijn praktijk. Maar ik wil ook elementen uit de andere behandelingswijzen (zoals assertiviteitstraining, training in het zelfvertrouwen, training in het omgaan met angstgevoelens en relaxatietraining) toevoegen. Deze vier behandelingswijzen staan immers in verband met sociale vaardigheden. Opkomen voor je eigen mening is een voorbeeld van een sociale vaardigheid die te maken heeft met assertiviteit. Bovendien hebben deze patiënten weinig zelfvertrouwen onder andere door de stigmatisering en de sociale uitsluiting. Daarom is het heel belangrijk om hier ook aandacht aan te besteden.

60

3.3 Taak van de ergotherapeut (Kinébanian and Le Granse, 2006) Sociale vaardigheidssessies kunnen door hulpverleners uit verschillende disciplines worden aangeboden. Ik ben ervan overtuigd dat een ergotherapeut de meest geschikte persoon is om de sociale vaardigheidsessies in het kader van pesten aan te bieden. En dit omwille van een aantal redenen.

3.3.1 Een ergotherapeut richt zich steeds op de activiteiten in het dagelijks leven van de patiënt Pesten is een fenomeen dat zich in het dagelijks leven voordoet, meer bepaald in de omgeving van de patiënt. Pesten kan een negatieve invloed hebben op alle aspecten van het dagelijks leven. Dit kan perfect worden aangetoond aan de hand van het Human Occupation Model van Reed en Sanderson. (Kinébanian and Le Granse, 2006) Met behulp van een casus wordt de invloed van het pestgedrag op het handelen verduidelijkt.

Figuur 2: het Human Occupation Model

61

Casus G. G. wordt gepest op het werk (mobbing). Het pesten doet zich dagelijks voor en de vorm waarmee de pestkop haar belaagt is vooral door haar uit te sluiten en haar verbaal agressief te benaderen (bijvoorbeeld haar belachelijk te maken of uit schelden). Een voorbeeld van zo‟n pesterij is: G. komt aan op het werk en ze ziet een groepje werknemers praten en lachen. Wanneer ze het groepje nadert, verstomt het gesprek en loopt iedereen weg. Een ander voorbeeld van een pesterij is dat G. steeds het vuile werk moet opknappen omdat de pestkop haar verplicht om dit te doen. De pestkop zegt G. dat ze dit werk moet uitvoeren. Indien ze dit niet doet zal de pestkop „een boekje over haar opendoen‟ bij de baas. G. wordt uitgelachen en bespot. Als reactie op het pestgedrag zondert G. zich af. Ze voelt zich een grote nul en is niet meer in staat om haar werk goed uit te voeren. Uiteindelijk neemt ze ontslag en moet ze worden opgenomen in het psychiatrisch ziekenhuis. De gevolgen op de omgeving en het handelen volgens het Human Occupation Model. De omgeving: G. vindt enkel steun bij haar man. Op het werk is niemand om haar bekommerd, de pestkop bevindt zich in een machtspositie en heeft een invloed op de andere werknemers. Handelingsgebieden: - Productiviteit: G. kan haar werk niet meer goed uitvoeren en moet ontslag nemen. Ze heeft geen energie meer om activiteiten uit te voeren. - Zelfredzaamheid: G. beschikt niet over voldoende sociale redzaamheid om zich te verdedigen tegen te pestkop. Ze laat over zich heen lopen. - Ontspanning: G. is erg gespannen, ze kan haar gedachten niet verzetten door bijvoorbeeld iets te gaan drinken. Uiteindelijk is G. helemaal overspannen en moet ze worden opgenomen in het psychiatrisch ziekenhuis. Handelingsvaardigheden: - Sensomotorisch: op dit gebied zijn er weinig problemen. - Cognitief: G. voelt zich een nul, heeft sombere gedachten en kan het gepest niet uit haar hoofd zetten. Ze staat ermee op en ze gaat ermee slapen. Uiteindelijk nemen de negatieve gedachten de overhand en moet ze worden opgenomen. - Psychosociaal: het pestgedrag heeft een erg grote invloed op de psychosociale vaardigheden van G. Ze mijdt het contact met anderen en zondert zich af waardoor haar sociaal netwerk kleiner wordt.

De hoofddoelstelling van de sociale vaardigheidsessies is om de sociale redzaamheid van de psychotische patiënt (onder de noemer zelfredzaamheid) te verhogen. De omgeving zelf kunnen we niet veranderen, maar we kunnen wel de invloed die het pesten op de psychotische patiënt heeft verminderen.

62

3.3.2 Een ergotherapeut werkt steeds vanuit een holistische mensvisie (Kinébanian and Le Granse, 2006) De holistische mensvisie bestaat uit vier veronderstellingen: - Elke mens is uniek en lichaam, geest en gevoel zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. - De gezondheid van de mens wordt beïnvloed door een samenwerking van fysieke, psychologische, sociale en omgevingsfactoren. Deze factoren zijn bepalend voor de gezondheidstoestand van de mens: ze zorgen ervoor dat de mens gezond of ziek is. - De mens is in staat om zichzelf te genezen door verantwoordelijkheid op te nemen en te bepalen wat nodig is voor zijn gezondheid. - De hulpverleners uit de gezondheidszorg bewerkstelligen een levensstijl die de persoonlijke invulling, gezondheid en integratie in de omgeving en maatschappij positief beïnvloedt. Een holistische mensvisie impliceert dat de ergotherapeut rekening houdt met drie aspecten die onlosmakelijk met elkaar in verband staan en die elkaar beïnvloeden namelijk lichaam, geest en gevoel. Pesten kan een invloed hebben op elk van deze drie aspecten of op alle aspecten samen.(Deboutte, 1995) - Effect op het lichaam: de gevolgen van pestgedrag kunnen lichamelijk zijn. Het slachtoffer voelt zich niet lekker. Hij heeft hoofdpijn, buikpijn of slaapproblemen. Meestal komen deze symptomen voor vlak voordat hij met de pestkop wordt geconfronteerd. - Effect op de geest: het pestgedrag heeft steeds een negatieve invloed op de geest. Het slachtoffer voelt zich mentaal uitgeput. Hij is aan het einde van zijn Latijn. - Effect op het gevoel: het slachtoffer voelt zich waardeloos, angstig, verdrietig en hulpeloos. Hij heeft het gevoel dat hij niets kan en dat niemand om hem geeft. Hij ziet geen uitweg meer.

63

3.3.3 Een ergotherapeut gebruikt steeds activiteiten om zijn doelstellingen te bereiken (Finlay and Zinkstok, 2008) Een ergotherapeut beschikt over een ruime kennis omtrent activiteiten. Hij kent de waarde en de methodologische opbouw van activiteiten. Hierdoor kan hij steeds de juiste activiteit selecteren om een bepaalde doelstelling te bereiken. Hij kan de activiteit aanpassen aan de mogelijkheden van de cliënt. De waarde van activiteiten kan worden voorgesteld aan de hand van een cirkeldiagram.

Leerinstrument Arbeidswaarde Uiten en onderzoeken van gevoelens Stimuleert, activeert, geeft energie Spel, sociale of communicatieve betekenis

Figuur 3: waarde van activiteiten

De waarde van het product en het eindproces zijn onlosmakelijk verbonden met deze vijf aspecten. Wanneer we deze waardeschaal toepassen op mijn sociale vaardigheidssessies, dan kunnen we besluiten dat deze sessies een waardevolle activiteit zijn om de vooropgestelde hoofddoelstelling te bereiken. De hoofddoelstelling is het verbeteren van de sociale vaardigheden van de psychotische patiënt waardoor hij op een adequate manier kan omgaan met het pestgedrag.

64

Leerinstrument Een activiteit is een leerinstrument als de activiteit ervoor zorgt dat de patiënt vaardigheden, kennis, competentie en meesterschap ontwikkelt. Waarde in de sociale vaardigheidssessies: de patiënt leert sociale vaardigheden en doet onder andere kennis op over pesten, het zelfbeeld en de sociale vaardigheden zelf. Door deze vaardigheden vaak te oefenen en te herhalen verwerft de patiënt competentie in de uitvoering van de sociale vaardigheden.

Arbeidswaarde Een activiteit heeft een arbeidswaarde als de activiteit nuttig en productief is. Waarde in de sociale vaardigheidssessies: de sessies zijn nuttig, ze helpen de patiënt om zijn sociale vaardigheden te verbeteren. Het product van de sessies bestaat uit de sociale vaardigheden die de patiënt kan gebruiken bij het omgaan met pestgedrag.

Uiten en onderzoeken van gevoelens Bepaalde activiteiten zorgen ervoor dat de patiënt zijn gevoelens onder de loep neemt of dat hij zijn gevoelens kan uiten. Een voorbeeld van zo‟n activiteit is het maken van een schilderij Waarde in de sociale vaardigheidsessies: de patiënt wordt tijdens deze sessies gestimuleerd om zijn gevoelens te exploreren doordat hij vaak wordt bevraagd over zijn gevoelens. Dankzij de theorie verwerft de patiënt inzicht in zijn gevoelens. De patiënt wordt aangemoedigd om zijn gevoelens te uiten. Hij moet durven om zijn gevoelens voor de groep te vertellen.

Stimuleert, activeert en geeft energie Er zijn activiteiten waardoor de patiënt meer energie krijgt en hij geactiveerd wordt. Meestal zijn dit activiteiten die hij fijn vindt. Iemand die erg graag schildert, kan energie halen uit een schilderactiviteit. Waarde in de sociale vaardigheidsessies: de patiënt wordt steeds gestimuleerd om actief mee te werken doordat ik hem steeds vraag om zijn mening te uiten.

65

Spel, sociale of communicatieve betekenis Een spel is een voorbeeld van een activiteit die aan bovenstaande waarde voldoet. Een spel wordt meestal in groep gespeeld (sociale betekenis) en er wordt tijdens een spel meestal gecommuniceerd tussen de deelnemers (communicatieve betekenis). Waarde in de sociale vaardigheidsessies: in de eerste sessie wordt er een gezelschapsspel gespeeld. Dit bevordert de sociale interactie en de communicatie tussen de deelnemers. Aangezien het sociale vaardigheidssessies zijn, wordt er in elke sessie beroep gedaan op de sociale en communicatieve vaardigheden van de patiënt.

66

3.4 Besluit Er bestaan heel wat behandelingswijzen waardoor het slachtoffer beter met het pestgedrag kan omgaan. Een veel gebruikte behandelingswijze is het aanbieden van een sociale vaardigheidscursus. De bedoeling van zo‟n cursus is dat het slachtoffer sociale vaardigheden leert waardoor hij op een gepaste manier kan reageren op het pestgedrag. Ik kies ervoor om een sociale vaardigheidscursus aan te bieden, aangezien de sociale vaardigheden van de psychotische patiënt eerder beperkt zijn. Er bestaan twee veel gebruikte methodes om sociale vaardigheden aan te leren namelijk de methode van Liberman en de methode van Goldstein. Beide methodes vind ik te rigide daarom besluit ik om mijn creativiteit te gebruiken om zelf sociale vaardigheidssessies in elkaar te steken. Op deze manier kan ik steeds inspelen op de behoeftes van de groep. In deze sociale vaardigheidsessies werk ik eclectisch door een aantal behandelingswijzen met elkaar te combineren. Hierdoor kan ik aan het globale beeld van het slachtoffer werken. Ik werk niet alleen aan zijn sociale vaardigheden, maar ook aan zijn zelfvertrouwen. Alles hangt aan elkaar vast: zonder zelfvertrouwen kun je niet assertief optreden. Een ergotherapeut is de paramedicus bij uitstek om dit probleem aan te pakken en deze sociale vaardigheidssessies aan te bieden. Hij beschikt over voldoende kennis omtrent de pathologie en de mogelijkheden van de patiënt. Een ergotherapeut vertrekt steeds vanuit de holistische visie, hij bekijkt de mens in zijn geheel. Pesten is iets wat de totale mens raakt en die een invloed heeft op alle aspecten van het mens-zijn. Doordat ik holistisch wil werken, beperk ik mij niet alleen tot het verbeteren van de sociale vaardigheden van de patiënt, maar probeer ik er ook voor te zorgen dat het zelfvertrouwen van de patiënt toeneemt. Een ergotherapeut maakt gebruik van activiteiten om zijn doelstellingen te bereiken. Hij kent de waarde en de methodiek van heel wat activiteiten en kan de activiteit aanpassen aan de mogelijkheden van de patiënt. Doordat ik deze sessies zelf in elkaar steek, kan ik de sessies steeds aanpassen aan de mogelijkheden van de groep.

67

4

Algemeen besluit theoretisch deel

Het theoretisch deel bestaat uit drie grote hoofdstukken. Elke hoofdstuk geeft een antwoord op een vraag. Het eerste hoofdstuk geeft een antwoord op de vraag wie de doelgroep van dit eindwerk is, het tweede hoofdstuk op de vraag wat het probleem is en het derde hoofdstuk op de vraag hoe het probleem kan worden opgelost. Uit het eerste hoofdstuk blijkt dat een psychose een ernstige psychiatrische en complexe aandoening is. De wanen en hallucinaties zijn de meest zichtbare en meest tot de verbeelding sprekende symptomen. Dit zijn de positieve symptomen. Maar het zijn vooral de negatieve symptomen die ervoor zorgen dat de patiënt niet meer goed functioneert. De beperkte sociale vaardigheden van de patiënt zorgen ervoor dat patiënt geen aansluiting meer vindt bij de mensen uit zijn omgeving. Zo wordt hij uit de maatschappij verstoten. Tot op heden is een psychotische aandoening ongeneeslijk. De behandeling bestaat vooral uit antipsychotische medicatie. Patiënten die over weinig ziekte-inzicht beschikken, stoppen vaak met de inname van de medicatie. Hierdoor stijgt het risico op het ontstaan van een nieuwe psychose. Een andere behandeling die vaak wordt toegepast is het aanbieden van een sociale vaardigheidscursus. De bedoeling van zo‟n cursus is om de patiënt opnieuw sociaal redzaam te maken zodat hij beter kan functioneren in de maatschappij. In het tweede hoofdstuk bespreek ik een groot probleem van de psychotische patiënt namelijk de stigmatisering. In de loop van de jaren is het negatieve beeld over een psychoticus langzaamaan gegroeid. De psychotische patiënt met ziekte- inzicht lijdt erg onder deze stigmatisering, vooral zijn zelfbeeld krijgt een flinke deuk. Stigmatisering verhoogt het risico op pestgedrag. Het gepest van een psychotische patiënt uit zich vooral in sociale isolatie en lichamelijke agressie. Hij beschikt echter niet over de noodzakelijke sociale vaardigheden en weerstandsfactoren om zich te kunnen verdedigen tegen de pestkop. De oplossing voor het probleem wordt beschreven in het derde hoofdstuk en bestaat uit sociale vaardigheidssessies die gecombineerd worden met elementen uit de andere behandelingswijzen. Alle elementen uit de verschillende behandelingswijzen hangen aan elkaar vast. Iemand die geen zelfvertrouwen heeft, kan niet assertief optreden. Het hoofdstuk wordt afgesloten met de beschrijving van een aantal elementen waarmee er wordt aangetoond dat een ergotherapeut de paramedicus bij uitstek is om dit probleem aan te pakken.

68

PRAKTISCH DEEL

69

5 De ergotherapeutische methodiek: (Finlay and Zinkstok, 2008) 5.1 Inleiding In de theorie heb ik uitgebreid besproken wat de grootste problemen zijn bij mensen met een psychose. Zo ben ik tot de conclusie gekomen dat mensen met een psychose gestigmatiseerd worden, wat het risico op pestgedrag ten opzichte van hen, verhoogt. Ze worden meestal gepest door sociale uitsluiting en lichamelijk agressie. Daarna ben ik op zoek gegaan naar enkele mogelijke oplossingen voor dit probleem. Uiteindelijk heb ik ervoor gekozen om sociale vaardigheidssessies als oplossing verder uit te werken in de praktijk. In dit hoofdstuk worden in chronologische volgorde de onderdelen van de ergotherapeutische methodiek van de praktijk besproken. Ik start met de bespreking van de therapeutische situatie, daarna geef ik uitleg in verband met de therapeutische relatie en tenslotte overloop ik de activiteiten. De therapeutische situatie bestaat uit de relationele omgeving en de materiële omgeving. Beiden worden verder nog eens onderverdeeld. De relationele omgeving omvat de ergotherapeut en de groep. De ergotherapeut moet over voldoende kennis omtrent psychosen beschikken om op een goede manier te kunnen werken met deze populatie. Daarom haal ik in dit hoofdstuk een aantal aandachtspunten aan waar de ergotherapeut rekening moet mee houden. Verder moet de ergotherapeut de gevoelens van de psychotische deelnemer erkennen. Het onderwerp dat ik in mijn praktijk aanhaal, is op emotioneel vlak behoorlijk zwaar geladen. Ik besef dat het risico bestaat dat de psychotische patiënt een nieuwe psychose doormaakt na het volgen van deze sessies. Ik vermeld in dit hoofdstuk dan ook een aantal waarschuwingssignalen die kunnen wijzen op een nieuwe psychose. De deelnemers vormen het tweede onderdeel van de relationele omgeving waarin ik werk. Ik leg uit welke soort groep ze vormen en welke groepsprocessen zich voordoen tijdens mijn sessies. Ik geef ook een kleine voorstelling van de groepsleden. De materiële omgeving bestaat uit het activiteitencentrum De Bolster en de ruimte waarin ik mijn sessies geef. Ik start dit item met een volledige beschrijving van het activiteitencentrum en mijn motivatie om voor dit activiteitencentrum te kiezen. Verder beschrijf ik aan de hand van een tekening de ruimte waarin ik mijn sessies geef. Het tijdstip, de tijdsduur en de sociaal culturele omstandigheden van de sessies komen eveneens aan bod. De therapeutische relatie wordt gevormd door de keuze van behandelmethoden (therapieën), de situatie en de activiteit zelf. Als toekomstig ergotherapeut kies ik ervoor om eclectisch te werken. Er bestaat immers geen zaligmakende therapie. Uit vier verschillende therapieën (Rogeriaanse therapie, gedragstherapie, structuurgevende

70 therapie en directieve therapie) kies ik de aspecten die belangrijk zijn in mijn sessies. Per therapie geef ik eerst een korte beschrijving van de therapie, vervolgens vermeld ik hoe ik deze vorm van therapie in mijn sessies verwerk. Tenslotte komen we in het derde deel van dit hoofdstuk tot de beschrijving van de activiteiten. Het praktisch gedeelte van mijn eindwerk bestaat uit twee grote activiteiten namelijk het afnemen van vragenlijsten en het aanbieden van de sociale vaardigheidssessies. De korte inhoud van zowel de vragenlijsten als de sessies wordt in dit hoofdstuk aangehaald.

71

5.2 Therapeutische situatie 5.2.1De relationele omgeving De relationele omgeving bestaat uit de ergotherapeut, de deelnemers en eventueel andere aanwezigen. Binnen de relationele omgeving kan zowel in groep als individueel worden gewerkt.

De ergotherapeut (Coene and Kollaard, 2004) Ik heb slechts een beperkt aantal deelnemers. Op deze manier kan ik met hen een betere vertrouwensrelatie opbouwen. Kennis van de ergotherapeut (Coene and Kollaard, 2004) Zoals eerder al is vermeld, werk ik vooral met psychotische medewerkers. Het is als hulpverlener erg belangrijk om te weten hoe je het best met deze populatie omgaat. Daarom vermeld ik hier nog enkele aandachtpunten die je in het achterhoofd moet houden bij het werken met psychotici. Eerst worden de algemene aandachtspunten nog eens op een rijtje gezet. Daarna komen de aandachtspunten aan bod waarmee een ergotherapeut het best rekening houdt tijdens zijn therapie. Algemene aandachtspunten voor de ergotherapeut bij de omgang met psychotische patiënten Het is niet altijd zo eenvoudig om met een schizofrene of psychotische patiënt om te gaan. Het omgaan met deze patiënten vraagt soms heel wat energie. Als hulpverlener is het belangrijk om te voorkomen dat je zelf overbelast raakt door de zorg voor de psychotische patiënt. Daarom is het belangrijk om de taken onder de verschillende hulpverleners te verdelen. Ten eerste moet je jezelf beschermen door de zorg voor de patiënt te delen met de andere leden van het team. Stel voor jezelf en de patiënt grenzen op. Een behandeling heeft pas kans op slagen als de hulpverleners, de patiënt en de familie van de patiënt samenwerken. Grenzen opstellen doe je door aan de patiënt duidelijk te maken hoe ver hij mag gaan in zijn gedrag en wat de gevolgen zijn van grensoverschrijdend gedrag. Bijvoorbeeld een patiënt die erg onrustig is en de andere patiënten lastigvalt kun je meedelen dat je dit gedrag niet goedkeurt. Je vertelt de patiënt welk effect zijn gedrag heeft op jou en wat de gevolgen zijn voor de andere patiënten. Ten tweede is het belangrijk dat je steeds consequent22 bent in je aanpak. Dit betekent dat je telkens op dezelfde manier moet reageren op een bepaald feit. Voor de psychotische patiënt is het zeer belangrijk dat hij structuur ervaart en dat bepaalde zaken voorspelbaar zijn. Indien je steeds op dezelfde manier reageert, biedt dit voor de patiënt veiligheid en zekerheid. Bijvoorbeeld indien een patiënt wil pyrograveren op zijn kamer, laat je dit nooit toe. Dit is consequent zijn. Indien je dit soms wel en 22


72 soms niet toelaat ben je niet consequent in je aanpak. Dit is voor de psychotische patiënt verwarrend. Aandachtspunten voor de ergotherapeut tijdens therapiesessies (Finlay and Zinkstok, 2008) De therapeut : -

-

-

-

zorgt ervoor dat de activiteit die hij de patiënt aanbiedt en het gesprek dat hij met hem voert duidelijk en concreet zijn. De patiënt moet weten wat er van hem verwacht wordt en wat hij moet doen. moet erover waken dat hij niet verstrikt raakt in zijn pogingen de overtuigingen van de patiënt te veranderen. Dit kan hij doen door eenmalig zijn mening omtrent de overtuiging van de patiënt mee te delen. De therapeut doet dit best op een niet bedreigende manier bijvoorbeeld door te zeggen: ik denk dat… kan de patiënt ook afleiden. Dit kan hij doen door te zeggen dat ze later op het onderwerp (de overtuiging van de patiënt) zullen terugkeren, maar dat hij nu van de patiënt verwacht dat hij verder werkt aan de activiteit. richt zich op wat echt is. Als een patiënt bang is voor monsters in de kamer, dan richt de therapeut zich op het angstgevoel die hierachter zit en niet op het feit dat monsters niet bestaan.

Erkennen van de gevoelens van de patiënt Aangezien de sociale vaardigheidssessies handelen over een gevoelig onderwerp, namelijk pesten, moet je als ergotherapeut proberen aan te voelen wat er leeft binnen de groep. Je moet niet alleen kennis hebben van de gevoelens die worden geuit, maar ook van de onderliggende gevoelens van de patiënt. Daarom is het voor de ergotherapeut belangrijk om te weten hoe de patiënt zijn ziekte ervaart. Ook al zijn de symptomen van de patiënten waarmee ik werk al min of meer gestabiliseerd, er zijn nog steeds een aantal restsymptomen aanwezig. Wanneer je deze kennis bezit, kun je het gedrag of de uitspraken van de patiënt beter interpreteren en kaderen binnen zijn ziektebeleving.

73 Hoe ervaart de patiënt deze symptomen? (Coene and Kollaard, 2004) Een psychose uit zich bij elke patiënt op een andere manier. Niet alle patiënten hebben last van alle symptomen tegelijk. Aangezien iedereen uniek is, uit de psychose zich ook op een unieke, individuele manier. Onderstaande kenmerken kunnen zich voordoen, maar doen zich niet altijd bij iedereen voor. De patiënt is erg angstig Deze angst ontstaat doordat de patiënt bijzondere dingen ervaart, die andere mensen niet ervaren. Hij ziet, voelt, hoort of ruikt dingen die anderen niet waarnemen. De wereld wordt als bedreigend ervaren. Overal ligt het gevaar op de loer bijvoorbeeld: op de televisie interviewt men een voetballer. De patiënt is ervan overtuigd dat de voetballer zo meteen aan de hele wereld zal vertellen hoe slecht de patiënt wel is. Ook krantenkoppen kunnen zeer bedreigend zijn indien de patiënt ervan overtuigd is dat ze voor hem werden opgesteld. Dit zijn voorbeelden van betrekkingswaan23. De patiënt kan angstig zijn doordat hij stemmen hoort die hem bedreigen. Bovendien is hij de enige die deze stemmen kan horen. Deze stemmen kunnen de patiënt opdrachten opleggen, hem uitschelden of hem bedreigen. De omgeving ziet dat de patiënt angstig is, maar ze kunnen niet begrijpen waarom hij zich zo angstig voelt. De patiënt is gefascineerd Enerzijds zijn de bijzondere ervaringen bedreigend, anderzijds vindt de patiënt deze ervaringen fascinerend. Zo kan de patiënt zich uitverkoren voelen. Hij is ervan overtuigd dat hij zaken begrijpt, die niemand anders begrijpt. Hij vindt oplossingen voor problemen waar de mensheid al eeuwen mee worstelt. Soms krijgt hij positieve boodschappen die de wereld zullen veranderen. Hij is het medium, via hem worden goddelijke boodschappen doorgegeven aan de mensen op aarde. Bijvoorbeeld de patiënt krijgt de boodschap dat Christus opnieuw op aarde komt. De patiënt is verward Soms wil de patiënt een boodschap overbrengen, maar de andere mensen kunnen deze boodschap niet ontrafelen. De ideeën die hij heeft, volgen elkaar in snel tempo op, zonder dat deze verband houden met elkaar. De patiënt raakt snel de draad kwijt. Hij kan zijn boodschap niet op een heldere manier formuleren, zodat hij voor de omgeving verward overkomt. De patiënt voelt dat de personen uit zijn omgeving op een andere manier naar hem kijken. Deze personen zien dat de patiënt verward is en soms zeggen ze hem dit ook. De verwardheid van de patiënt uit zich in onvoorspelbaar gedrag en zich niet meer verzorgen (zich niet meer wassen, weinig eten, slecht slapen).

23


74 De patiënt voelt zich alleen Soms beseft de patiënt dat er een kloof is ontstaan tussen hemzelf en de personen uit zijn omgeving. Wanneer de patiënt zijn ervaringen vertelt aan de personen uit zijn omgeving, merkt hij dat ze hem niet geloven. Soms zeggen ze dat de patiënt liegt. Vaak proberen ze hem op andere gedachten te brengen of om hem af te leiden. De patiënt kan ervan overtuigd zijn dat de mensen uit zijn omgeving hem kwaad willen doen. Hierdoor komt de patiënt steeds meer alleen te staan. Hij heeft zich afgescheurd van de gezamenlijke wereld die hij had met zijn omgeving en leeft nu in een eigen wereld. De patiënt erkent niet dat er iets mis is Meestal beseft de patiënt niet meteen dat er iets aan de hand is. De ervaringen die hij heeft zijn erg realistisch. Hij heeft dus geen enkele reden om aan te nemen dat er iets mis is. Met andere woorden in het begin van de ziekte heeft de patiënt geen ziekte- inzicht. Dit heet men anosognosie. Voor de hulpverleners is het moeilijk om de patiënt te laten inzien dat hij een probleem heeft. Hij staat niet open voor hun mening of adviezen. Een mogelijke reden hiervoor is dat de patiënt hen niet meer vertrouwt. Wanneer de patiënt geen ziekte- inzicht heeft, gebeurt het vaak dat hij geen hulp aanvaardt. Hij wil zijn medicijnen niet innemen noch praten met een psycholoog. De patiënt is er namelijk van overtuigd dat er met hem niets mis is. Herkennen van waarschuwingssignalen die kunnen wijzen op een nieuwe psychose (Coene and Kollaard, 2004) Ik ben mij ervan bewust dat mijn sessies een aantal gevoelige snaren kunnen raken. Er is bij elke sessie een klein, maar reëel risico aanwezig dat er bij de patiënt een nieuwe psychose ontstaat door de heftige emoties die hij ervaart tijdens de sessies. De sessies kunnen met andere woorden dus een trigger zijn voor een nieuwe psychose. Daarom is het belangrijk om als ergotherapeut de waarschuwingssignalen die kunnen wijzen op een nieuwe psychose te herkennen, waardoor je tijdig kan ingrijpen en voorkomen dat de situatie escaleert. De patiënt is erg in zichzelf gekeerd Sowieso is het voor de schizofrene patiënt niet eenvoudig om sociale contacten aan te gaan. Wanneer je als hulpverlener merkt dat de patiënt nog minder sociale contacten legt dan vroeger of wanneer je merkt dat het hem erg veel moeite kost om een sociale interactie aan te gaan of gaande te houden, dan kan dit een waarschuwingssignaal zijn voor het ontstaan van een nieuwe psychotische opstoot. Het geheugen van de patiënt gaat achteruit De patiënt vergeet belangrijke afspraken of hij vindt zijn spullen niet meer terug. Hij heeft moeite om dingen te onthouden of om zich bepaalde zaken te herinneren.

75 De waarneming van de patiënt is verstoord Enkele kenmerken die wijzen op een verstoorde waarneming zijn: - de patiënt hoort opnieuw stemmen; - de patiënt ziet de vorm van bepaalde voorwerpen veranderen; - hij hoort, ziet en ruikt anders, de waarneming is vervormd bijvoorbeeld een zacht geluid kan de patiënt als oorverdovend waarnemen. Het wantrouwen van de patiënt neemt toe Dit is een heel belangrijk waarschuwingssignaal. Hulpverleners stellen vast dat het toenemen van wantrouwen een belangrijke voorbode is van een psychose. De patiënt wantrouwt de hulpverleners, zijn familie en medepatiënten. Hij is ervan overtuigd dat ze het slecht met hem voor hebben en dat ze over hem roddelen. De patiënt voelt zich door de mensen uit zijn omgeving belogen en bedrogen. De patiënt toont meer belangstelling voor het magische, de filosofie of de religie Heel wat mensen hechten belang aan het geloof. Dit is geen ziekteverschijnsel. Wanneer de belangstelling voor het geloof bij schizofrene patiënten in grote mate toeneemt, zonder dat hiervoor een aanleiding is, dan kan dit wel een voorteken zijn voor een zich ontwikkelende psychose. Soms leert de patiënt een nieuw geloof kennen dat hij heel fanatiek aanhangt: zoals kabbala, de islam enzovoort. Het denken is minder logisch Voor een schizofrene patiënt is het niet zo eenvoudig om logisch te denken. Indien je als hulpverlener merkt dat de patiënt beduidend meer problemen heeft met het logisch denken dan normaal, dan kan dit wijzen op een zich ontwikkelende psychose. De patiënt is sneller afgeleid Het wordt voor de patiënt steeds moeilijker om zich te concentreren. Hij wordt snel afgeleid door geluiden of gebeurtenissen waar anderen weinig aandacht aan schenken. De patiënt heeft een sombere stemming De schizofrene patiënt voelt zich vaak somber. Dit heeft te maken met de verlieservaring die de patiënt heeft door zijn schizofrenie. Indien de patiënt zich gedurende enige tijd erg somber voelt dan kan dit echter ook wijzen op een nieuwe psychotische opstoot. De patiënt voelt zich dan lusteloos en heeft nergens zin in. De patiënt is agressiever en prikkelbaar De patiënt windt zich sneller op, is snel geïrriteerd en maakt vaak ruzie.

76 De patiënt voelt zich lusteloos De patiënt voelt zich slap, heeft geen energie en is snel vermoeid. De patiënt heeft slaapproblemen Mogelijke slaapproblemen zijn: -

niet snel inslapen; ‟s nachts niet kunnen slapen; vaak wakker worden gedurende de nacht; heel vroeg wakker worden, gedurende de dag erg moe zijn.

De angst neemt toe Hoofdpijn, hartkloppingen, trillende handen, harde spieren zijn symptomen die kunnen wijzen op toenemende angst. Deze angst kan zo ernstig zijn dat de patiënt nauwelijks in staat is om activiteiten uit te voeren. De patiënt verzorgt zich minder goed. De patiënt wast zich minder en hecht minder belang aan zijn uiterlijk. Hij maakt een verfomfaaide en verwaarloosde indruk. De patiënt eet veel minder of juist veel meer. Er ontstaan problemen op het werk of op school Deze problemen ontstaan doordat de patiënt zich niet langer aan de regels houdt. Hij komt te laat en hij houdt zich niet aan de eerder gemaakte afspraken. De patiënt heeft waanbeelden Hij zal de omgeving als vreemd en raadselachtig ervaren. Hij is erg vatbaar voor griezelige indrukken. Griezelige indrukken zijn bijvoorbeeld de indruk dat een blad in het donker een beest is.

De deelnemers Werken in groepsverband (Finlay and Zinkstok, 2008) Ik kies ervoor om in groep te werken. Een groep wordt gezien als een soort minisamenleving. Pestgedrag is een probleem dat zich in het dagelijks leven en in de samenleving voordoet. Als ergotherapeut richt ik mij steeds op de problemen die zich in het dagelijks leven stellen. In dit geval wil ik de schadelijke invloed van pestgedrag op het dagelijks functioneren van de patiënt verminderen. Zoals in de theorie duidelijk wordt, kies ik ervoor om dit probleem aan te pakken door sociale vaardigheidssessies aan te bieden. Ik wil met deze sessies eerst en vooral de sociale zelfredzaamheid van de deelnemer vergroten zodat hij uiteindelijk op een adequate manier kan omgaan met pestgedrag.

77 Mijn groepje bestaat voornamelijk uit mensen met een psychose. Zij beschikken over weinig sociale vaardigheden of hun sociale vaardigheden zijn eerder beperkt. Wanneer je als ergotherapeut een patiënt een bepaalde vaardigheid wilt aanleren, is het belangrijk dat de patiënt deze vaardigheid kan oefenen. Je moet dus oefensituaties creëren. Sociale vaardigheden oefen je het best in een sociale context, dus in een groep. De patiënt oefent de vaardigheden eerst binnen een klein groepje om dan uiteindelijk de transfer te kunnen maken naar de maatschappij. Soorten groepen (Remmerswaal, 2006) Er bestaan verschillende soorten groepen. We kunnen groepen onder verschillende categorieën onderbrengen zoals bijvoorbeeld een gesloten groep versus een open groep of een trainingsgroep versus een therapiegroep. Ik kies er in het kader van mijn eindwerk voor om gebruik te maken van de groepstypologie van Remmerswaal en Goossens waarin we drie soorten groepen kunnen onderscheiden namelijk: - cognitief georiënteerde groepen: centraal staat het hoofd; - belevings- en ervaringsgeoriënteerde groepen: centraal staat het hart; - gedrags- en vaardigheidsgeoriënteerde groepen: centraal staan de handen. In de tabel worden de kenmerken van elk type nauwkeurig beschreven. Tabel 2: kenmerken van de soorten groepen

Soort groep

Hoofddoelstelling

Voorbeelden

Cognitief georiënteerde groepen Centraal staat het hoofd (kennis) Vergroten cognitie, kennis en inzichten

Informatieavond rond dementie

Belevings- en ervaringsgeoriënteerde groepen Centraal staat het hart (emotie)

Gedrags- en vaardigheidsgeoriënteer-de groepen

-

- Opvoedingsvaardigheden - Sociale vaardigheden - Gedragsmatige benadering

Uiten en delen van gevoelens - Uitwisselen ervaringen - Verwerken van bepaalde gebeurtenissen - Toekennen van betekenis aan bepaalde gebeurtenissen Groep rond acceptatie en verwerking bijvoorbeeld een bijeenkomst van KOPP kinderen

Centraal staan de handen (gereedschap)

Sociale vaardigheidstraining Sollicitatietraining

78 In de theorie kun je een duidelijk onderscheid maken tussen de verschillende soorten groepen. In de praktijk is het echter zo dat de oriëntatie van de groep doorheen de sessies kan wijzigen. Dit betekent dat de leden van een cognitief georiënteerde groep (zoals een informatiegroep rond dementie) opeens de nood kunnen hebben om hun gevoelens omtrent dit onderwerp te uiten. Op dat moment verschuift de oriëntatie van de groep van cognitief naar belevings- en ervaringsgericht. Wanneer de groepsleden de behoefte voelen om hun gevoelens te uiten (belevings- en ervaringsgerichte groep), is het informatieve aspect (cognitieve groep) minder van belang. Als groepsleider is het belangrijk om aan te voelen wat de groep wil. Indien je als groepsleider merkt dat de groep een andere soort groep wil worden, dan moet je de reden van deze behoefte tot verandering proberen te achterhalen. Aanvankelijk start ik de sessies met een cognitief georiënteerde groep. Ik vind het belangrijk om de deelnemers in de eerste sessie wat algemene informatie te geven omtrent pesten. Deze informatie vormt de basis waarop ik de sessies verder bouw. De bedoeling van deze informatieve sessie is dat de deelnemers zich een duidelijk beeld vormen over pestgedrag. In deze sessie komen ze onder andere te weten wat pestgedrag precies is en wat het niet is, welke soorten pestgedrag je kunt onderscheiden enzovoort. In de loop van de eerste twee sessies leer ik de groepsleden iets beter kennen. Ik merk dat de groep niet alleen nood heeft aan informatie omtrent pesten maar ook aan het kunnen uiten van hun gevoelens omtrent dit pestgedrag. De oriëntatie van de groep verschuift en de groep wordt een belevings- en ervaringsgeoriënteerde groep. Ze krijgen de unieke kans om binnen deze beperkte groep hun ervaringen met pestgedrag te delen met de andere groepsleden. Op het moment dat ze hun gevoelens uiten binnen de groep sla ik eigenlijk twee vliegen in één klap: enerzijds kunnen ze hun emoties uiten wat zorgt voor een gevoel van opluchting,anderzijds oefenen ze hun sociale vaardigheden, want ze moeten durven spreken voor de groep. De groep is dus eigenlijk ook een gedrags- en vaardigheidsgeoriënteerde groep .In de tweede sessie komt vooral het onderwerp zelfbeeld aan bod. Bij dit onderwerp is het erg belangrijk dat deelnemers hun gevoelens kunnen delen met elkaar. Alle leden van de groep hebben een negatief zelfbeeld. Doordat ze hierover kunnen spreken met de andere deelnemers beseffen ze dat ze niet alleen zijn. In de laatste twee sessies is de groep vooral een gedrags- en vaardigheidsgeoriënteerde groep. De uiteindelijke bedoeling van deze sessies is immers om de deelnemers voldoende sociale vaardigheden aan te leren zodat ze zich kunnen verzetten tegen pestgedrag. Aangezien ik in elke sessie informatie verschaf aan de deelnemers kan ik besluiten dat ik steeds vanuit een cognitief georiënteerde groep vertrek, maar dat er tijdens de sessies zelf meer accenten worden gelegd op de andere soorten, al naargelang de inhoud van de sessie. Deze verschuiving van groepsoriëntatie is te wijten aan de groepsdynamische processen. In onderstaande tabel wordt er een overzicht gegeven

79 van de groepsdynamische processen die zich doorheen de sessies hebben voorgedaan.(Remmerswaal, 2006) Tabel 3: groepsdynamische processen doorheen de sessies op een rijtje

Sessie Inhoud van de sessie 1 Informatie omtrent pesten: onder andere soorten pestgedrag, kenmerken van een pestkop en mogelijke oplossingen voor het pestgedrag. 2 Ontstaan van een negatief zelfbeeld, verlegenheid, sociale angst en inzicht krijgen in het eigen zelfbeeld door KAWA-model

3

4

Soorten denkfouten, verminderen denkfouten, huiswerkopdracht-en, zelfverzekerd gedrag en hoe zelfverzekerd een gesprek aanknopen Leren omgaan met kritiek, roos van Leary en rollenspelen

Soort groep Een cognitief georiënteerde groep. (HOOFD)

Een belevings- en ervaringsgerichte groep: bijvoorbeeld de groepsleden vertellen elkaar dat ze verlegen zijn en hoe ze zich hierbij voelen. (HART) Een gedrags- en vaardigheidsgeoriënteerde groep. ( HANDEN) Een gedrags- en vaardigheidsgeoriënteerde groep. ( HANDEN)

Aandachtspunten bij het werken met een groep (Finlay and Zinkstok, 2008) Eerst en vooral moet de groepsleider ervoor zorgen dat er een sfeer van veiligheid en vertrouwen heerst binnen de groep en dit omwille van twee redenen. Een eerste reden heeft te maken met de eigenschappen van de doelgroep. Ik werk met mensen met een psychose. Psychotische mensen zijn van nature uit angstig en onrustig. Een veilige sfeer zorgt ervoor dat de deelnemer rustig blijft. Door een veilige sfeer te creëren kun je onnodige spanningen vermijden. Spanningen maken de psychotische persoon onrustig en bang. Hierdoor kan hij uiteindelijk afhaken. Ten tweede bestaat de kans dat de deelnemers emotioneel worden wanneer ze spreken over hun pestervaringen. De herinnering aan het pestverleden kan hevige emoties teweegbrengen. Daarom is het belangrijk dat de deelnemers weten dat alles wat binnen de groep wordt gezegd, ook binnen de groep blijft. De groepsleider (ergotherapeut) moet zowel aan het non-verbale als aan het verbale gedrag van de groepsleden aandacht schenken. De ergotherapeut moet op een correcte wijze omgaan met conflicten binnen de groep. Hij mag zeker niet doen alsof zijn neus bloedt want dit kan de vertrouwensrelatie tussen hem en de deelnemers ernstig schaden. De ergotherapeut probeert steeds om conflicten te vermijden. Wanneer je werkt met psychotische mensen (die erg weinig spanningen kunnen verdragen) is het belangrijk om conflicten tijdig en op een adequate manier aan te pakken. Indien een conflict ontstaat binnen een groep

80 met psychotische deelnemers, kan het aangewezen zijn om het conflict enkel met de betrokken deelnemers te bespreken. Ook dit kan de spanning bij de psychotische patiënt verminderen. De ergotherapeut moet zich ervan bewust zijn dat hij de rol heeft van een leider. Hij mag zich niet voordoen als één van hen want dit zou erg schadelijk zijn voor het vertrouwen binnen de groep. In onderstaande tabel worden op een schematische manier de deelnemers kort voorgesteld. Tabel 4: voorstelling van de groepsleden

Naam D.C.

Leeftijd Geslacht Pathologie 47 jaar M Paranoïde schizofrenie, ernstige vorm van sociale fobie

Pestverleden Geen slachtoffer van pestgedrag

J-P.R.

52 jaar

M

Psychotisch

Slachtoffer van pestgedrag : gepest op het werk bij de NMBS.

E.S.

52 jaar

V

Depressie met psychotische opstoot

Geen slachtoffer van pestgedrag

G.L.

47 jaar

V

Depressie

R.D.

47 jaar

V

Bipolaire stoornis: manisch depressief

Slachtoffer van mobbing (pesterijen op het werk) Slachtoffer van pesterijen door familieleden

5.2.2 De materiële omgeving De materiële omgeving waarin ik werk bestaat globaal gezien uit enerzijds het gebouw (algemeen) en anderzijds de ruimte waar de sessies plaatsvinden (specifiek). Eerst en vooral start ik met een algemene voorstelling van het activiteitencentrum. Daarna geef ik een korte voorstelling van de ruimte waarin ik de sessies geef.

Voorstelling van het activiteitencentrum De Bolster (2010) Het activiteitencentrum De Bolster maakt deel uit van een samenwerkingsverband die eveneens de naam De Bolster draagt. De leden van dit samenwerkingsverband zijn: - Activiteitencentrum De Bolster; - De Hond in ‟ t Kegelspel (volkspelenacademie: een samenwerking van vzw Nachtkanter voor mensen met een verstandelijke beperking, en vzw De Bolster); - Domino (arbeidszorgcentrum); - Vesta (psychiatrische zorg in de thuissituatie); - Beschut Wonen De Bolster .

81

Het ontstaan van het activiteitencentrum Het activiteitencentrum ontstond vanuit de vzw Beschut Wonen “De Bolster”. In de gang van een woning van deze organisatie werden een aantal activiteiten georganiseerd. Dit waren zowel activiteiten rond vrije tijd als activiteiten in verband met huishoudelijke vaardigheden. Na enige tijd besloot men om niet alleen de bewoners uit de vzw Beschut Wonen de mogelijkheid te bieden om deel te nemen aan deze activiteiten, maar ook externe mensen met een psychosociale problematiek. Want heel wat mensen met een psychosociale problematiek vonden in die tijd geen adequate opvang die hen een zinvolle dagbesteding aanbood, na hun ontslag uit het ziekenhuis.De activiteiten werden steeds uitgebreider en steeds meer bewoners namen eraan deel. Uiteindelijk groeide het idee om een activiteitencentrum op te richten. Het activiteitencentrum zou een plaats zijn waar de bewoners een aantal activiteiten konden uitvoeren.

Werking van het activiteitencentrum De werking van het activiteitencentrum is gebaseerd op een aantal principes. Om de zorg voor de medewerkers (dit zijn de patiënten die naar het activiteitencentrum komen) te kunnen optimaliseren is het heel belangrijk dat er veel overleg wordt gepleegd. Dit overleg vindt plaats: -

tussen de begeleidsters van het activiteitencentrum onderling; tussen de verschillende leden van het samenwerkingsverband De Bolster; tussen de medewerkers en de begeleidsters; tussen de begeleidsters en de andere hulpverleners bijvoorbeeld psycholoog, psychiater en andere arbeidszorgcentra.

Overdracht Zowel ‟s morgens als „s middags worden de medewerkers die na het overdrachtmoment in het activiteitencentrum aanwezig zullen zijn, overlopen. Tijdens de overdracht wordt relevante informatie doorgespeeld naar alle leden van het team. Op dit moment kan er reeds voor een stukje overlegd worden wat het actieplan is indien er zich problemen voordoen met een bepaalde medewerker. Werkoverleg Wekelijks vindt er op maandagnamiddag een werkoverleg plaats. Dit overleg duurt een uur ( van 14.30 uur tot 16.00 uur). Tijdens het werkoverleg bespreken de vaste begeleidsters de werking en organisatie van het centrum. Er komen tijdens dit overleg allerlei praktische aspecten aan bod. Zo wordt er bijvoorbeeld afgesproken wanneer de medewerkers koffie mogen zetten.

82 Teamvergadering Na het werkoverleg volgt op maandagnamiddag de teamvergadering. Ook deze vergadering duurt een uur (van 16.00 uur tot 17.00 uur). Op deze vergadering zijn naast de vaste begeleidsters van het activiteitencentrum eveneens de samenwerkende partners (zoals Beschut Wonen, het Sint- Maartensziekenhuis, Centrum Geestelijke Gezondheidszorg en het Psychiatrische centrum Heilige Familie) aanwezig. Tijdens deze vergadering worden de medewerkers die naar het activiteitencentrum komen overlopen en besproken. Kennismakingsgesprekken met nieuwe medewerkers worden verder uitgediept en de eventuele doorstroommogelijkheden van de medewerkers worden besproken. Intervisie Maandelijks wordt er op de teamvergadering een medewerker uitgebreid besproken. Het reeds afgelegde traject wordt overlopen en de toekomstmogelijkheden van de medewerker worden onder de loep genomen. Visiemoment Tweemaal per jaar wordt de visie van de organisatie, de knelpunten binnen de organisatie en de toekomstplannen voor het activiteitencentrum onder de loep genomen. Medewerkervergadering Maandelijks kunnen de medewerkers die dit wensen deel nemen aan een medewerkervergadering. Tijdens deze vergadering wordt overleg gepleegd tussen de medewerkers en de vaste begeleidsters. Zowel de medewerkers als de begeleidsters brengen bepaalde punten naar voor. De bedoeling van deze vergadering is dat de medewerkers mee participeren. Ze zijn immers ook verantwoordelijk voor de goede orde in het activiteitencentrum.

Doelgroep binnen het activiteitencentrum Volwassenen met een psychosociale problematiek kunnen ambulant naar het activiteitencentrum komen om deel te nemen aan allerlei activiteiten. De problematiek van de medewerker is dan wel al min of meer gestabiliseerd, hij kan nog problemen ondervinden in het dagelijkse leven. Mogelijke blijvende problemen zijn: -

vatbaar zijn voor stress; weinig dagstructuur; negatief zelfbeeld; eenzaam en/of moeilijk betekenisvolle relaties kunnen aangaan; sociale uitsluiting: bijvoorbeeld vooroordelen in verband met werkmogelijkheden.

83

Toelatingsvoorwaarden Niet iedereen met een psycho-sociale problematiek komt in aanmerking voor het activiteitencentrum. Sommige mensen horen eerder thuis in een arbeidszorgcentrum. Voor mensen met een mentale beperking kan het aangewezen zijn om hen meer te oriënteren naar een specifiek centrum voor mensen met een mentale beperking (zoals bijvoorbeeld De Regenboog in Kuurne). De medewerkers die in aanmerking komen voor het activiteitencentrum moeten aan bepaalde voorwaarden voldoen om te kunnen deelnemen aan de activiteiten die in het centrum worden aangeboden. Het activiteitencentrum is laagdrempelig: dit betekent dat het voor de kandidaat- medewerkers eenvoudig is om naar het centrum te komen en deel te nemen aan de activiteiten. Enkele manieren om deze laagdrempeligheid te bekomen zijn: - De lage kostprijs: het is niet duur, er wordt slechts een kleine financiële bijdrage gevraagd (50 cent/dagdeel). Ook de maaltijden die in het activiteitencentrum worden bereid, zijn te verkrijgen aan een democratische prijs (3 euro per maaltijd). - Er zijn relatief weinig toelatingsvoorwaarden: hoe minder toelatingsvoorwaarden er aan de kandidaten worden gesteld, hoe meer mensen er kunnen participeren in het activiteitencentrum. - De intakeprocedure voor kandidaten is eenvoudig. Dankzij de toelatingsvoorwaarden kan er met een specifieke doelgroep worden gewerkt. Bovendien kan er op deze manier een goede opvolging en samenwerking gegarandeerd worden. Enkele toelatingsvoorwaarden zijn: - De kandidaat kan zich enkel aanmelden op doorverwijzing van een voorziening (zoals een psychiatrisch centrum) of van een persoon uit de hulpsector (een psycholoog, een maatschappelijk assistent,…). - De kandidaat moet meerderjarig zijn. - De kandidaat heeft een psychosociaal probleem (bijvoorbeeld een alcoholverslaving). - De kandidaat moet minstens drie dagdelen per week naar het activiteitencentrum komen. Met een dagdeel wordt een voormiddag of een namiddag bedoeld. Voordat de kandidaat mag starten, vindt er steeds een kennismakingsgesprek plaats. Tijdens dit gesprek wordt er gepolst naar de motivatie van de kandidaat. Hierdoor kan de begeleidster beter inschatten of de kandidaat al dan niet op zijn plaats zit in het activiteitencentrum.

84

De doelstellingen van het activiteitencentrum Elke medewerker werkt binnen het activiteitencentrum aan zijn eigen vooropgestelde doelstellingen. In het intakegesprek moet de medewerker zelf aangeven aan welke doelstellingen hij wil werken binnen het activiteitencentrum. Toch kunnen we ook een aantal algemene doelstellingen onderscheiden. Algemene doelstellingen: - activeren: de medewerker wordt geactiveerd en gestimuleerd om deel te nemen aan de activiteiten. De bedoeling hiervan is dat de medewerker niet opnieuw vervalt in zijn vroegere gewoontes die vaak door passiviteit worden gekenmerkt; - vergroten van het zelfwaardegevoel: door onder andere praktische en sociale vaardigheden te verwerven; - loskomen van de ziekte: opnieuw sociale rollen verkrijgen door de groepsprocessen; - verkrijgen van een dagstructuur: proberen deze structuur te behouden; - integreren in de maatschappij: door allerlei socio-culturele uitstappen, sportactiviteiten en het ontmoetingsuurtje; - aanbieden vormingen: cursussen, aanleren communicatievaardigheden zoals een gesprek aanknopen; - opbouwen en behouden van een werkattitude: deze attitudes worden vooral in het semi- industrieel atelier aangeboden; - participeren in de buurt: door onder andere deelname aan het kerkgebeuren, activiteiten in het buurtcentrum( Overleie) en het wijkproject Antigone.

Activiteitenaanbod (zie bijlage 1) - Koken en bakken - Creatieve activiteiten: schilderen, werken met papier, boetseren, naaien,… - Semi- industriële activiteiten: verpakken, assembleren wenskaarten, verpakkingsmateriaal, etiketteren,… - Tuinactiviteiten: zaaien, planten, oogsten - Groepsgesprekken: communicatieoefeningen, rollenspel,… - Socio- culturele activiteiten: tal van bezoeken: bedrijven, musea,.. - Sport - Schoonmaken - Klusjes opknappen (behangen, schilderen,…) - Vorming: assertiviteitstraining, sollicitatietraining, EHBO,… - Eigen hobby - Vrije tijdsinvulling - Actuasessie - Domino (het arbeidszorgcentrum) - De Hond In ‟t Kegelspel Op het weekschema staan de activiteiten vermeld waaraan de deelnemer op dat dagdeel kan deelnemen (zie bijlage 2).

85

Het team Coördinator: Rita Wietendale (diploma master orthopedagogie) Begeleiding: - Nele De roose: ergotherapeute (fulltime) - Veerle Dufait: ergotherapeute (fulltime) - Machteld Vandekerckhove: ergotherapeute (parttime) - Valerie Couvreur: opvoedster (parttime) Vrijwilligers : Cecile Snoeck Specifieke taken van de leden van het team: - Nele De Roose: eindverantwoordelijk voor de keuken (ook de diepvriezers en het voedsel) en de socio-culturele activiteiten. - Veerle Dufait: eindverantwoordelijke voor het semi-industrieel atelier, eindverantwoordelijke voor de tuin en hoofdverantwoordelijke voor het activiteitencentrum . - Machteld Vandekerckhove: eindverantwoordelijke voor het crea-atelier en de winkel. - Valerie Couvreur: eindverantwoordelijke voor sport, vrije tijd en het onderhoud van het activiteitencentrum. Elk lid van het team voert haar taken uit vanuit haar eigen beroepsspecifieke achtergrond.

86

Waarom het activiteitencentrum De Bolster? Nu het onderwerp van mijn eindwerk vast ligt, start ik de zoektocht naar een geschikte instelling om mijn eindwerk uit te werken. Op een gegeven moment bots ik via de website van de sociale kaart (Brussel) op de website van het activiteitencentrum De Bolster. Ik lees er allerlei informatie waardoor ik tot de conclusie kom dat dit de ideale plaats is om mijn eindwerk uit te werken. Uiteindelijk kies ik voor het activiteitencentrum De Bolster om twee hoofdredenen: - De doelgroep waarmee binnen het activiteitencentrum wordt gewerkt. Ten eerste werk ik graag met psychotische mensen. De aandoening fascineert mij enorm. In een vorige stage ben in ik contact gekomen met deze populatie en sindsdien stond mijn besluit vast om mijn eindwerk aan deze populatie te wijden. Binnen het activiteitencentrum zijn de vier belangrijkste pathologieën van de medewerkers: Borderlinepersoonlijkheidsstoornis, psychose, bipolaire stoornis en alcoholmisbruik. Ten tweede: het onderwerp van mijn eindwerk is behoorlijk zwaar. Spreken over pestgedrag is niet zo eenvoudig, zeker niet voor een psychiatrisch patiënt. Daarom is het belangrijk dat de patiënt enigszins stabiel is. Dit betekent dat zijn symptomen onder controle zijn. Bij de medewerkers die naar het activiteitencentrum komen is dit het geval. Ten slotte: sociale uitsluiting is een vorm van pesten. Zoals hierboven reeds wordt vermeld is de sociale uitsluiting één van de psychosociale problemen waarmee de medewerker van het activiteitencentrum de dag van vandaag te kampen heeft. Het is voor deze populatie dan ook nuttig om te weten wat je hieraan kunt doen. - De activiteiten die in het centrum worden aangeboden. Op de website van het activiteitencentrum kun je lezen dat er vormingssessies worden aangeboden. Als voorbeeld wordt er een assertiviteitstraining aangehaald. De sessies die ik in het activiteitencentrum aanbied hebben te maken met assertiviteit en sociale vaardigheden. Ik kan mijn sessies dus perfect inpassen binnen het reeds aanwezige activiteitenaanbod. Ik hoef ze niet als extra activiteit aan te bieden.

87

Voorstelling van de ruimte waarin de sessies worden gegeven. Ik kies ervoor om in de woonkamer van het activiteitencentrum te werken. In de woonkamer staan de zetels in een U-vorm opgesteld. Hierdoor wordt een intieme sfeer gecreëerd. Alle deelnemers kunnen elkaar zien. In het midden staat een klein tafeltje waarop ik bepaalde voorwerpen kan leggen. De woonkamer zelf is L-vormig. Het korte stuk van de L is het stuk waar wij zitten. In het langste deel van de L staat een lange rij tafels en stoelen opgesteld. In de eerste twee sessies zitten de deelnemers aan tafel om de praktijk uit te voeren. Het theoretische deel en de praktijk van de laatste twee sessies vinden plaats in het deel van de woonkamer dat wordt voorgesteld aan de hand van de tekening op de volgende bladzijde.

Figuur 4: opstelling van de zetels in de woonkamer

5.2.3Tijdstip en tijdsduur Elke sessie start om 10.45 uur (elke woensdag) en duurt ongeveer een uur en een kwartier. De eerste sessie vindt uitzonderlijk op een andere dag en tijdstip plaats namelijk: dinsdag om 14.45 uur in plaats van woensdag om 10.45 uur De tijdsinvulling van elke sessie verloopt als volgt: er wordt ongeveer vijftig minuten besteedt aan het theoretisch gedeelte en zo‟n twintig à vijfentwintig minuten aan het praktische gedeelte. Het thema van de sessies is behoorlijk zwaar, het praktische gedeelte moet voor wat ontlading en ontspanning zorgen. De bedoeling van het praktische gedeelte is dat alle deelnemers met een goed gevoel naar huis gaan. Het praktische gedeelte van de sessies bestaat uit: een spel, een kleiopdracht, een relaxatieoefening en een rollenspel. Na het praktische gedeelte bevraag ik de deelnemers steeds hoe ze zich voelen. Ik geef hen ook de boodschap mee dat ze steeds bij mij terecht kunnen indien ze vragen of problemen hebben.

88 Het tijdstip van de sessies is het meest geschikt voor alle deelnemers om vier verschillende redenen: - Voor de deelneemster die het middagmaal nuttigt in het activiteitencentrum is het een goede zaak dat de sessie vlak voor het middagmaal eindigt. Tijdens het middagmaal worden er vaak gesprekken over koetjes en kalfjes gevoerd. Deze gesprekken zorgen voor wat afleiding indien de deelneemster nog wat emotioneel zou zijn. Deze deelneemster piekert immers nogal vaak. - Een deelneemster heeft CVS. Eigenlijk hoeft ze niet naar het activiteitencentrum te komen op woensdag. Ze komt dus speciaal voor de sessies naar het activiteitencentrum. Door haar CVS kan ze „s morgens niet vroeg uit de veren. Vandaar dat ze normaal gezien enkel in de namiddag naar het activiteitencentrum komt. Daarom starten de sessies pas om 10.45 uur. Zo kan ze toch nog wat uitrusten. - Een van de deelnemers is erg angstig en heeft een ernstige vorm van sociale fobie. Hij woont in een straat met een school. Hij krijgt het meest benauwd op tijdstippen waarop de school uit is. Want op deze momenten is het erg druk in de straat. Heel wat kinderen blijven dan in groepjes staan op de stoep. De deelnemer vermijdt het liefst de momenten van 8.00 uur tot 8.30 uur en van 16.00 uur tot 16.30 uur. Over de middag is het niet zo druk, aangezien heel wat kinderen op school blijven eten. Wanneer de deelnemer in zijn straat aankomt, zijn de meeste kinderen die thuis eten al weg. - Tenslotte zijn er twee deelnemers die het middagmaal niet nuttigen in het activiteitencentrum. Zij gaan ‟s middags naar huis. De ene deelnemer werkt in de namiddag in het arbeidszorgcentrum „t OF. Hij heeft over de middag weinig tijd. Hij moet snel eten om dan op tijd te kunnen vertrekken naar het arbeidszorgcentrum. Hij heeft dus weinig tijd om te piekeren over de sessie. De andere deelneemster gaat „s middags naar huis. Zo kan ze in de namiddag de taken doen die ze normaalgezien doet op woensdagnamiddag. Ze hoeft niet speciaal naar het activiteitencentrum te komen om de sessies te volgen.

5.2.4Sociaal culturele omstandigheden Alle deelnemers hebben dezelfde nationaliteit. Op sociaal vlak zijn er enigszins wel verschillen. De groep bestaat uit zowel deelnemers die financiële moeilijkheden hebben als deelnemers die zich geen zorgen hoeven te maken om geld. Sommige deelnemers hebben een goed gezinsleven, anderen zijn alleenstaand. Alle deelnemers hebben een unieke opvoeding gekregen. Deze opvoeding heeft de deelnemer mee gevormd tot wat hij nu is. Er zijn geen conflicten binnen de groep.

89

5.3 De therapeutische relatie (Finlay and Zinkstok, 2008) Aangezien het onderwerp van de sessies hevige emoties kan teweegbrengen, is het erg belangrijk dat ik een vertrouwensrelatie heb met de deelnemers. Hoe beter deze vertrouwensrelatie is, hoe beter het resultaat van de sessies. De therapeutische relatie hangt af van een viertal factoren namelijk: -

de keuze van het theoretisch kader of behandelmethode; de situatie en de soort activiteit; de behandelbeleid van het team; de behandelmethodiek van de collega‟s.

In het kader van deze sessies zijn vooral de eerste twee factoren van belang. De laatste twee factoren zijn minder van belang aangezien ik steeds consequent ben in de behandeling van de patiënten en ik tijdens de sessies niet samenwerk met een collega.

5.3.1 Keuze van het theoretisch kader of behandelmethode Als ergotherapeut is het belangrijk om eclectisch te werken. Dit betekent dat je een combinatie van verschillende theoretische kaders of behandelmethodes gebruikt. Er bestaat geen zaligmakende theorie. Je gebruikt de aspecten uit verschillende theorieën die van belang zijn voor jouw therapie. Tijdens mijn sessies gebruik ik aspecten van de gedragstherapie, de structuurgevende therapie, de directieve therapie en de Rogeriaanse therapie. - De gedragstherapie: de bedoeling van gedragstherapie is om negatief gedrag af te leren en positief gedrag aan te leren. Ik wil onder andere het subassertieve gedrag van de deelnemers afleren en hen assertief gedrag aanleren. Mensen met een psychose zijn vooral angstig in sociale situaties. Dit blijkt onder andere uit de theorie van Ronald Laing die in het theoretisch deel van dit eindwerk wordt beschreven. Wanneer je als ergotherapeut gebruik maakt van gedragstherapie bij de behandeling van angstgevoelens is het de bedoeling dat je de angsten voor een stuk wegneemt door systematische desensitisatie. Dit betekent dat je de deelnemer laat wennen aan een situatie die hem erg angstig maakt. Toepassing in mijn eindwerk: Een concreet voorbeeld van de toepassing van gedragstherapie in mijn eindwerk is het onderdeel van de cursus rond anticipatieangst. Hierbij moeten de deelnemers zich een situatie voorstellen die hen angst inboezemt. Daarna moeten ze een aantal stappen ondernemen waardoor de situatie concreter wordt voorgesteld en hun angst geleidelijk aan afneemt. Indien deze situatie zich in de werkelijkheid voordoet, dan zijn ze minder angstig. Dit is een voorbeeld van systematische desensitisatie.

90 Voor gedragstherapeuten is het leerproces van de deelnemers erg belangrijk. De deelnemers van mijn groep hebben allemaal een negatief zelfbeeld. Het gevolg hiervan is dat ik hun leerproces kan bevorderen door hen positieve bekrachtiging te geven. Ik geef hen positieve bekrachtiging bij de opdracht waarin ze het KAWAmodel moeten voorstellen. Door deze positieve bekrachtiging weten ze dat ze op goede weg zijn en dit heeft hen vertrouwen. - Directieve therapie: de grondgedachte van directieve therapie is dat de deelnemer geen problemen krijgt door de omstandigheden, maar wel door de manier waarop hij naar deze omstandigheden kijkt. In het kader van mijn eindwerk maakt het pestgedrag een deel uit van de omstandigheden. Het is niet het pestgedrag op zich dat ervoor zorgt dat de deelnemer zich slecht voelt, maar wel de manier waarop hij naar het pestgedrag kijkt en hiermee omgaat. Dit betekent dat iemand die erg zelfverzekerd is en zich goed in zijn vel voelt, weinig problemen zal ondervinden van het pestgedrag. Hij kan immers van zich afbijten en op deze manier een actieve rol spelen bij het omgaan met pestgedrag. Bij mijn deelnemers is dit niet het geval. Ze kunnen niet goed omgaan met pestgedrag waardoor ze meer hinder zullen ondervinden van het pestgedrag. Volgens de directieve theorie is de persoon zelf verantwoordelijk voor wat hij denkt, voelt of doet. Hij kan dus zelf verandering in de situatie brengen. Het is eerst en vooral belangrijk om de deelnemer een verklaring te geven voor zijn probleem. Hierdoor zal hij minder last hebben van de negatieve effecten van het probleem. Toepassing binnen mijn eindwerk: alle deelnemers voelen zich vaak verlegen en hebben een negatief zelfbeeld. Ik start de sessies dan ook met de verklaring voor dit negatieve zelfbeeld en de verlegenheid. Zo wordt het voor hen duidelijk dat ze zelf hieraan kunnen werken. Hun verlegenheid en negatief zelfbeeld staan immers zelfverzekerd gedrag in de weg, waardoor ze niet assertief kunnen optreden tegen pestgedrag. Ik leer de deelnemers een aantal zelfcontroletechnieken. Een voorbeeld van zo‟n zelfcontrole techniek is het stoppen van de negatieve gedachtegang van zodra de deelnemer deze denkfout herkent. - De structuurgevende therapie: deze therapie wordt vooral gebruikt bij mensen met een persoonlijkheidsstoornis en psychotische mensen. De bedoeling van deze therapie is dubbelzijdig: enerzijds helpt de therapie om het „Ich‟ te versterken. „Ich‟ is de bemiddelaar tussen het „Es‟ (de driften) en het „Uber-ich‟ (ideale mens, normen en waarden). Een versterking van het „Ich‟ betekent dus dat de persoon zijn driften beter onder controle kan houden. Anderzijds zorgt de structuurgevende therapie ervoor dat het contact tussen de persoon en de werkelijkheid optimaal is. Bij een psychotische patiënt is het contact met de werkelijkheid soms grondig verstoord door wanen en hallucinaties. De structuurgevende therapie probeert om het contact met de werkelijkheid te herstellen zodat de persoon kan functioneren in het dagelijks leven. Een psychotische patiënt functioneert op sommige vlakken nog als een kind. Hij ervaart, net als een kind, bepaalde hevige angstgevoelens die onterecht zijn. Een voorbeeld van zo‟n onterechte angst is de angst die de patiënt heeft voor andere mensen. Bovendien kan de psychotische patiënt zijn driften

91 niet altijd onder controle houden. De patiënt kan ongewenst seksueel of agressief gedrag vertonen. Indien een ergotherapeut gebruik maakt van de structuurgevende therapie is het belangrijk dat hij een veilige situatie creëert. Door binnen deze veilige situatie te werken kunnen bepaalde symptomen voorkomen worden, wat uiteindelijk kan leiden tot een verandering (herstel) in de persoonlijkheid. Toepassing binnen mijn eindwerk: tijdens de sessies leg ik zoveel mogelijk de link met situaties uit het dagelijks leven. De hoofddoelstelling van deze sessies is het optimaliseren van het functioneren in het dagelijks leven. Ik probeer door middel van mijn sessies ervoor te zorgen dat de deelnemers adequaat kunnen omgaan met pestgedrag. Pesten is een fenomeen dat zich voordoet in het dagelijks leven. De toepassing van de structuurgevende therapie is zichtbaar in mijn therapeutische houding en mijn therapeutische interventie. Therapeutische houding: ik werk met een kleine groep, die steeds uit dezelfde deelnemers bestaat. Dit biedt veiligheid voor de deelnemers. Het is de bedoeling dat alles wat binnen de groep wordt verteld, ook binnen de groep blijft. Ik neem een rustige, empatische houding aan, waardoor de deelnemers zich veilig voelen. Ik ben vriendelijk, begripvol, rustig en ik heb oog voor de noden van de deelnemers. Indien een deelnemer een bepaalde situatie aanhaalt die voorkomt in hallucinaties en niet in de werkelijkheid, dan ga ik hier op een begripvolle manier mee om. Ik probeer niet om deze hallucinatie te bestrijden. Dit zou de deelnemer onrustig en angstig kunnen maken. Therapeutische interventie: ik probeer steeds om alert te reageren op het verbale en non-verbale gedrag die de deelnemers stellen. Ik toon belangstelling, ik luister aandachtig, ik ben geduldig en ik bemoedig hen. - De Rogeriaanse therapie: de Rogeriaanse therapie is een gesprektherapie. Deze therapie vindt zijn oorsprong in de humanistische theorie van Maslow. De humanistische theorie stelt het subjectieve gezichtspunt van de patiënt centraal. Maslow heeft eveneens een behoeftepiramide opgesteld. Wanneer er aan alle basisbehoeftes van een persoon wordt voldaan, dan kan hij uiteindelijk komen tot de bevrediging van de hoogste behoefte namelijk die van het zelfrespect, de zelfontplooiing of de zelfverwerkelijking. Als de mens aan deze behoefte kan voldoen, dan is hij volledig zelfstandig. Hij kan alle problemen die zich voordoen zelfstandig oplossen. Toepassing binnen mijn eindwerk: ik neem de therapeutische houding aan zoals deze beschreven wordt in de Rogeriaanse therapie Deze houding wordt gekenmerkt door empathie, echtheid en onvoorwaardelijke positieve achting. Empathie: ik stel mij empathisch op ten opzichte van de deelnemer. Ik probeer om mij zo goed mogelijk voor te stellen hoe het voelt om deze deelnemer te zijn. Onvoorwaardelijke positieve achting: ik heb erg veel respect voor alle deelnemers. Ik aanvaard hen zoals ze zijn. Echtheid: ik zeg wat ik doe en ik doe wat ik zeg. Ik maak hen geen loze beloftes die ik niet kan nakomen.

92 De Rogeriaanse therapie richt zich op drie aspecten : het zelfbeeld, de situatie en de behoeftes. Tijdens mijn sessies overloop ik deze drie aspecten één voor één. In de tweede sessie komt het zelfbeeld aan bod. In elke sessie probeer ik te achterhalen wat de behoeftes zijn van de deelnemers. Een mogelijke behoefte kan zijn: de nood aan erkenning, iemand of iets die hen positief bekrachtigt. Ten slotte probeer ik om de situatie , steeds zo goed mogelijk in te schatten. Wat is de situatie in de eerste sessie? En hoe is de situatie in de laatste sessie? Is er een evolutie merkbaar? De bedoeling van de sessies is niet alleen om de deelnemers informatie te verschaffen maar ook om hen actief te laten deelnemen aan de sessies. Het is de bedoeling dat ze hun eigen mening durven te uiten omtrent het onderwerp en dat ze voorbeelden kunnen aanhalen uit hun dagelijks leven. Daarom is het ook belangrijk dat ik als ergotherapeut gebruik maak van een aantal Rogeriaanse gesprekstechnieken zoals: attenderen, exploreren, doelgericht zwijgen en luisteren en parafraseren. - Attenderen: het aanmoedigen van de patiënt om verder te gaan met zijn verhaal; - Exploreren: open vragen stellen, dit zijn vragen waarop de patiënt niet met ja of nee kan antwoorden: - Doelgericht zwijgen en luisteren: soms is het voor de hulpverlener noodzakelijk om eventjes te zwijgen. Hierdoor kan de patiënt even zijn gedachten ordenen. Het is voor de hulpverlener belangrijk om te luisteren naar het verhaal van de patiënt; - Parafraseren: kort de essentie samenvatten van wat de patiënt net heeft verteld.

93

5.3.2 De situatie en het soort activiteit De therapeutische relatie wordt ook bepaald door de situatie en door het soort activiteit die je als ergotherapeut aanbiedt. Ik werk met een beperkte groep deelnemers. Ik geef een informatieve cursus aan een groep waarvan de leden nog niet zoveel kennis hebben over het onderwerp. De relatie tussen de deelnemers en mij is dus de relatie docent- student.

5.4 De activiteit De activiteit bestaat uit de afname van twee vragenlijsten en vier sociale vaardigheidssessies. De reden waarom ik voor sociale vaardigheidssessies heb gekozen staat vermeld in de theorie van dit eindwerk. Eerst en vooral neem ik een vragenlijst af om na te gaan wie van de deelnemers er wordt gepest en wat ze over het pestgedrag denken. Ten tweede geef ik een viertal sociale vaardigheidssessies. Elke sessie bestaat uit een theoretisch deel en een praktisch deel. Ik start de sessie met het overlopen van de theorie om dan te kunnen eindigen met de praktijk. Een van de doelstellingen van de praktijkoefeningen is de deelnemer te laten vertrekken met een goed gevoel. Tenslotte neem ik opnieuw een vragenlijst af. De bedoeling van deze vragenlijst is om na te gaan wat het effect van deze sessies is geweest op de deelnemers en of ik in mijn opzet ben geslaagd.

5.4.1 Vragenlijst 1: pesten Ik vraag aan elke deelnemer van de sessie om deze vragenlijst in te vullen. De deelnemers kunnen kiezen hoe ze de vragenlijst het liefst invullen: een eerste mogelijkheid is dat ze de vragenlijst mee naar huis nemen, waar ze rustig alles kunnen invullen. Wanneer ze klaar zijn, bezorgen ze mij de vragenlijst terug. Een tweede mogelijkheid is dat ik de vragenlijst samen met de deelnemer overloop. Op deze manier kan ik meer informatie inwinnen dan louter het antwoord op de vraag. Ook voor de deelnemer kan dit een goede optie zijn, bij onduidelijkheden over de vraag kan hij mij steeds om een verduidelijking vragen. Ik vermeld hier nog even alle vragen die in de eerste vragenlijst aan bod komen. - Hoe staat u ten opzichte van pestgedrag? - Hoe staat u ten opzichte van pestkoppen? - Vindt u dat er de dag van vandaag voldoende initiatieven genomen worden om pesten aan te pakken? - Wat zou u doen indien u gepest werd? - Wat zou u doen indien u wist dat iemand van uit uw naaste omgeving werd gepest? - Vindt u het een goed idee dat er ook binnen het activiteitencentrum een aantal sessies plaats vinden in verband met pesten?

94 - Werd u ooit al eens gepest? (Indien de persoon “neen” antwoordt, dan hoeft hij de volgende vragen niet te beantwoorden) - Vindt u van uzelf, dat u over voldoende sociale vaardigheden beschikt om u te verdedigen tegen pestgedrag? - Wat zou u graag weten, leren over pesten? - Hoe frequent zou u een sessie in verband met pesten wensen per week: eenmaal per week, tweemaal per week of eventueel nog een andere mogelijkheid. - Hoe oud was u toen u voor het eerst werd gepest? Wordt u momenteel nog gepest? - Hoe frequent kwam het pesten voor? (wekelijks , dagelijks,..) Was u het enige slachtoffer? - Waar deed het pesten zich voor? (thuis, op het werk, in het activiteitencentrum,…) - Wat was de aard van de pesterijen: onaangenaam verbaal geweld (namen noemen,uitschelden,…), dreigend verbaal geweld (dreigen met fysiek geweld), lichamelijke agressie (trekken en duwen) mishandeling (breken van ledematen), diefstal of vernieling van bezittingen of uitsluiten: niet mogen deelnemen aan een activiteit. - Kunt u een aantal voorbeelden geven van de pesterijen die u moest ondergaan? Wat waren voor u de ergste pesterijen en hoe frequent kwamen deze voor? - Wanneer besefte u dat u gepest werd en dat het niet langer ging om onschuldige plagerijen? - Door wie werd u gepest? - Waarom denkt u dat de pestkop u als slachtoffer uitkoos? Denkt u dat het iets te maken heeft met uw uiterlijk, uw sociale achtergrond, een gebeurtenis, uw psychisch ziek zijn, de macht van de pestkop,… - Wat gaf de pestkop zelf als reden voor zijn pestgedrag? - Hoe voelde u zich bij de pesterijen? - Hoe reageerde u op de pesterijen? Durfde u niets terug te zeggen? Begon u te huilen? Ging u zich afzonderen of werd u juist heel opstandig? - Heeft u geprobeerd om het pesten te stoppen? Zo ja op welke manier?U deed alsof het u niets kon schelen, u probeerde het uit te praten met de pestkop, u zocht steun bij anderen, u meldde het aan derden die eventueel konden ingrijpen indien nodig, u volgde een cursus assertiviteitstraining of u las een boek of bekeek een video over pesten. - Kunt u een aantal niet geslaagde pogingen om het pesten te stoppen opsommen? - Heeft u ooit anderen ingelicht over het pestgedrag? Wat was hiervan het resultaat? Indien niet, waarom heeft u de anderen niet ingelicht? - Kon u rekenen op de steun van de mensen uit uw omgeving? Wat of wie bood steun? - Heeft u ooit hulp van buitenaf gezocht? Heeft u er ooit over gesproken met uw psychiater, psycholoog? - Heeft iemand u ooit gezegd dat het uw schuld was dat u werd gepest? Zo ja wie? Wat zei die persoon dan precies? Vond u dit juist? Hielp u dat vooruit? - Als u terugkijkt op de voorbije pesterijen aan wat wijt u ze dan?Aan het feit dat u zich niet weerbaar genoeg voelde, aan het feit dat u een zacht karakter heeft en

95

-

-

de pester een hard karakter, aan het feit dat u geen steun kreeg, niet geloofd werd of eventueel andere mogelijke oorzaken. Zo ja welke oorzaken? Met welke woorden zou u uw karakter beschrijven? Hebben de pesterijen een grote invloed gehad op uw zelfvertrouwen en zelfbeeld? Op welke manier beïnvloedden de pesterijen uw relaties met anderen? Durfde u bijvoorbeeld minder contact te nemen met anderen, minder uw eigen mening te uiten? Op welke manier hebben de pesterijen u getekend? Denkt u dat u er baat bij zou hebben om te weten wat te doen indien pesterijen zich opnieuw voordoen? Bent u zelf ooit een pestkop geweest? Hoe voelde u zich hierbij? Hoe kijkt u, als gepeste, naar pestkoppen in het algemeen?

5.4.2 Cursus sociale vaardigheidsessies rond pesten De groep bestaat uit vijf deelnemers. Ze krijgen allemaal een uitgeprinte versie van de cursus. Op deze manier kunnen ze goed mee volgen. Elke sessie bestaat uit een theoretisch deel en een praktisch deel. Het doel van het theoretisch deel is vooral om de deelnemer te informeren. De hoofddoelstelling van het praktisch deel is vooral om de deelnemer te laten ontspannen, zodat hij met een goed gevoel de sessie verlaat.

Overzicht van de inhoud van de sessies Sessie 1: THEORIE: Alles rond pesten: -

wat is pesten; vormen van pesten; cijfergegevens en weetjes; soorten pestgedrag; plagen versus pesten; de pestkop; het slachtoffer; vergelijking pestkop en slachtoffer; aanpak pestgedrag.

PRAKTIJK: gezelschapsspel pesten Het gezelschapsspel pesten Zowel het spelbord als de spelregels zijn gebaseerd op het klassieke ganzenbordspel. Er kunnen een onbeperkt aantal spelers deelnemen, maar eigenlijk wordt het aantal spelers best beperkt tot vier of vijf. Tijdens de sessies is dit het geval.

96 Materiaal: -

het spelbord; de pionnen; een dobbelsteen; de rode kaarten (doekaarten) en de blauwe kaarten (stellingkaarten).

Spelregels: Elke speler gooit met de dobbelsteen. De speler die het hoogste aantal ogen heeft gegooid mag beginnen. De spelers nemen plaats aan de start. Elke deelnemer gooit met de dobbelsteen en verplaatst zijn pion volgens het aantal ogen dat hij met de dobbelsteen heeft geworpen. Indien de speler op een geel vakje terechtkomt, hoeft hij niets te doen. Indien hij op een blauw vakje komt dan neemt hij een blauwe kaart, komt hij op een rood vakje dan neemt hij een rode kaart. De speler die de kaart heeft genomen, leest wat er op de kaart staat. Op de rode kaarten staat een bepaalde pestsituatie. De speler moet bij deze kaart zeggen wat hij zou doen in die situatie. Op de blauwe kaarten staat een stelling. De speler geeft zijn mening omtrent deze stelling. De winnaar is de speler die als eerste in het midden van het spelbord terechtkomt. Sessie 2: THEORIE : Sociale vaardigheidstraining -

verlegenheid; sociale angst; faalangst; verband tussen verlegenheid, faalangst en sociale angst; link met pestervaringen; ontstaan negatief zelfbeeld: perfectionisme, oersituaties, stigmatisering en de negatieve bril; - zelfbeeld; - het KAWA-model. PRAKTIJK: alle deelnemers maken met klei hun eigen rivier. Deze rivier moet aan twee voorwaarden voldoen. Ten eerste moet de rivier ten minste drie positieve kwaliteiten voorstellen (drijfhout) en ten tweede de rivier mag slechts één negatieve eigenschap voorstellen (drijfhout). De deelnemers mogen zelf kiezen of ze deze negatieve eigenschap aan de groep vertellen of niet. Het is de bedoeling dat ze hun rivier voorstellen en hun drie positieve eigenschappen vertellen. Bovendien maken ze ook de rotsen van de rivier. Ook bij de rotsen mogen ze kiezen of ze deze rotsen aan de groep verklaren of niet. Elke deelnemer krijgt een halve kilogram klei om mee te werken.

97 Sessie 3: THEORIE : sociale vaardigheidstraining -

verkrijgen van een positief zelfbeeld; zelfverzekerd gedrag; zelfverzekerd contact leggen; verderzetten van een gesprek; overwinnen van sociale angst en verlegenheid.

PRAKTIJK: eerst en vooral geef ik een voorbeeld van een oefening op anticipatieangst. Deze oefening kan ik praktisch gezien niet uitvoeren aangezien niet elke deelnemer anticipatieangst heeft. Bovendien kan iedere deelnemer in een andere situatie last hebben van anticipatieangst. Ik leg de oefening volledig uit. Het is mijn bedoeling dat ze deze oefening thuis uitvoeren. Ik heb op dit moment geen enkele garantie dat ze dit ook effectief zullen doen. Vervolgens geef ik een ontspanningsoefening waaraan alle deelnemers moeten deelnemen. Op de achtergrond speelt een rustig muziekje en er branden geurkaarsen. Alle deelnemers zitten in een ontspannen houding met hun ogen dicht, terwijl ik een tekst voorlees. In deze tekst staan allerlei kleine opdrachten die de deelnemers moeten uitvoeren. Zoals bijvoorbeeld: maak met uw linkerhand een vuist.

98 Sessie 4: THEORIE: sociale vaardigheidstraining -

assertiviteit; soorten assertiviteit; subassertiviteit versus assertiviteit; toekomst van een subassertief persoon; leren omgaan met kritiek; overwinnen sociale angst en verlegenheid; de grammofoonplaatmethode; de drie vijanden van assertiviteit; de roos van Leary.

PRAKTIJK: de deelnemers krijgen een schijf waarop een aantal situaties staan. De deelnemers draaien aan de schijf waardoor een situatie zichtbaar wordt. Vervolgens moet de deelnemer samen met een andere deelnemer aan de hand van een rollenspel de situatie uitbeelden. Dit betekent dat ze moeten reageren zoals ze dit zullen doen indien de situatie zich voordoet. In het tweede deel van de praktijk krijgen de deelnemers acht kaartjes waarop een aantal eigenschappen staan volgens de roos van Leary. De deelnemers lezen wat er op de kaarten staat en kiezen vervolgens één kaart uit die hen het meest typeert. De andere deelnemers moeten raden welke kaart de persoon heeft gekozen. De deelnemer vertelt welke kaart hij heeft gekozen en waarom hij deze kaart heeft uitgekozen. De kaart wordt verder uitgelegd. Er wordt aangetoond dat elk gedrag bepaald gedrag uitlokt. Iemand die een kaart heeft waaruit blijkt dat hij een volger is zal meestal een relatie aangaan met iemand die een leidersfiguur is. Zoals je kunt zien komen de thema‟s uit de sessies niet altijd in dezelfde chronologische volgorde aan bod zoals ze in de cursus vermeld staan. Hier en daar zijn er wijzigingen. De reden hiervoor is dat ik op het moment van de derde sessie nog een belangrijk boek mis, waardoor ik bepaalde informatie nog niet kan vermelden. Deze informatie wordt dan in de vierde sessie vermeld. Aangezien de opbouw van de cursus logisch moet blijven heb ik deze ontbrekende informatie op de juiste plaats in de cursus gevoegd.

99

5.4.3 Vragenlijst 2: evaluatie van de sessies In tegenstelling tot de afname van de eerste vragenlijst, kan de deelnemer deze keer niet kiezen of hij de vragenlijst individueel thuis of samen met mij invult. De reden hiervoor is dat de doelstelling van de afname van beide vragenlijsten verschillend is. Bij de afname van de eerste vragenlijst is het vooral mijn bedoeling om zoveel mogelijk informatie in te winnen. De bedoeling van de tweede vragenlijst is het achterhalen van de persoonlijke mening van de deelnemers en niet het verzamelen van informatie. Om de deelnemers niet te beïnvloeden, moeten ze de vragenlijst thuis invullen. De vragen zijn duidelijk, dus bijkomende uitleg is niet nodig. Ik vermeld hier de vragen die in de tweede vragenlijst aan bod komen. Gelieve steeds te antwoorden met ja of nee. Indien mogelijk kunt u steeds een uitgebreider antwoord formuleren. -

-

Ik kreeg voldoende informatie over pesten en sociale vaardigheden (bijvoorbeeld over assertiviteit). Ik vond de sessies boeiend. Dankzij deze sessies heb ik meer inzicht gekregen in mijn sociale vaardigheden. Zo ja, in welke vaardigheden? Dankzij deze sessies weet ik hoe ik assertiever kan worden. Dankzij deze sessies weet ik nu hoe ik het best kan optreden tegen een pestkop. Ik houd aan deze sessies een goed gevoel over. Ik vind dat ik over voldoende sociale vaardigheden beschik om er te staan in de wereld en om niet over mij heen te laten lopen. Zo ja over welke vaardigheden beschikt u dan? Ik heb veel bijgeleerd in deze sessies. Ik vond deze sessies nuttig. Ik zou opnieuw deelnemen aan de sessies. Ik kreeg steeds een antwoord op mijn vragen. Ik zal proberen om rekening te houden met de aandachtspunten die in de cursus vermeld staan. Ik pas al een aantal tips uit de cursus toe in het dagelijks leven. Zo ja welke?

100

5.5 Besluit In dit hoofdstuk wordt de ergotherapeutische methodiek van de sessies uitgebreid beschreven. In chronologische volgorde komenn de therapeutische situatie, de therapeutische relatie en de activiteit aan bod. In het eerste deel van dit hoofdstuk wordt er dieper ingegaan op de therapeutische situatie waarin de sessies plaatsvinden. De therapeutische situatie wordt verder nog eens onderverdeeld in een relationele omgeving en een materiële omgeving. De relationele omgeving bestaat uit de ergotherapeut, die over voldoende kennis omtrent psychosen moet beschikken om te kunnen werken met deze doelgroep, en uit de groep zelf. De groep is een combinatie van verschillende soorten groepen. In de loop van de sessies doen zich een aantal groepsdynamische processen voor. Deze processen worden eveneens beschreven in het eerste deel van dit hoofdstuk. Onder de noemer „materiële omgeving‟ wordt eerst en vooral een korte beschrijving gegeven van het activiteitencentrum. Bovendien wordt de keuze voor het activiteitencentrum verklaard. Ik kies voor het activiteitencentrum omwille van de doelgroep en omwille van het activiteitenaanbod. Vervolgens worden ook het tijdstip, de tijdsduur en de sociaal culturele omstandigheden kort aangehaald. In het tweede deel van dit hoofdstuk wordt de therapeutische relatie beschreven. De basis van de therapeutische relatie bestaat uit het eclectische gebruik van een aantal soorten therapieën. Er wordt telkens eerst een korte uitleg gegeven over de therapie, daarna toon ik aan hoe ik tijdens mijn sessies gebruik maak van deze verschillende soorten therapieën. De therapeutische relatie wordt ook bepaald door de situatie en het soort activiteit. De situatie is gedurende de sessies als volgt: ik ben een soort docent ten opzichte van de deelnemers (de studenten). De activiteit komt in het laatste onderdeel van dit hoofdstuk aan bod. In het derde en laatste deel van dit hoofdstuk wordt de activiteit uitgebreid omschreven. De activiteit is eigenlijk een verzameling van deelactiviteiten zoals de vragenlijsten en de sessies. De inhoud van de vragenlijsten en de sessies worden kort aangehaald.

101

6 Verslaggeving van de sessies 6.1 Inleiding Alle onderdelen van het praktische gedeelte van dit eindwerk zijn theoretisch onderbouwd en liggen reeds vast. In dit hoofdstuk beschrijf ik hoe de sessies verlopen. Ik start met een verslag over de afname van de vragenlijst. Daarna volgt de verslaggeving van elke sessie , met daaraan gekoppeld steeds een besluit van de sessie. Uiteindelijk beschrijf ik kort nog eens de afname van de laatste vragenlijst.

6.2 Overzicht data en tijdstippen In de onderstaande tabel worden de data en de tijdstippen van de sessies kort weergegeven. Tabel 5: overzicht data en tijdstippen van de sessies

Aankondiging sessies Afname vragenlijst 1

Sessie 1 Sessie 2 Sessie 3 Sessie 4 Afname vragenlijst 2

Datum 26 februari 2010

Tijdstip Van 13.00 uur tot 13.30 uur Week van 29 maart Variërend, afhankelijk 2010 tot en met 2 april van de keuze die de 2010 deelnemer maakt ofwel vult hij de vragenlijst thuis in, ofwel vult hij ze samen met mij in. 6 april 2010 Van 14.45 uur tot 16.00 uur 7 april 2010 Van 10.45 uur tot 12;00 uur 21 april 2010 Van 10.45 uur tot 12.00 uur 28 april 2010 Van 10.45 uur tot 12.00 uur Week van 3 mei 2010 tot Variërend: de deelnemer en met 7 mei 2010 heeft een week de tijd om de vragenlijst terug te bezorgen.

102

6.3 Casussen van de vaste deelnemers De deelnemers met een psychose of een psychotisch verleden staan vet en cursief gedrukt. E.S. E. is een dame van 52 jaar. Ze heeft hoofdzakelijk een stemmingstoornis, namelijk depressie. De eerste keer dat E. werd opgenomen had ze een psychotische opstoot. In de loop van haar ziekte heeft ze geen nieuwe psychotische opstoot gehad. Op het moment dat E. naar het activiteitencentrum komt, vertoont ze geen symptomen die kunnen wijzen op een psychose. Een van de oorzaken van haar depressie is de financiële situatie van haar dochter, die steeds meer geld eist van E. De relaties binnen haar gezin zijn verzuurd door de problemen van haar dochter. Ze heeft een goede band met haar zoon en is gelukkig gehuwd. Haar zoon werd vroeger gepest. Dit is de reden waarom E. wil deelnemen aan de sociale vaardigheidssessies. Ze heeft erg weinig zelfvertrouwen en komt over als een schuchter persoon. Ze heeft zich niet spontaan ingeschreven voor de sessies, maar ik kon haar motiveren om toch deel te nemen. Haar sociale vaardigheden zijn eerder beperkt. Ze zoekt weinig contact met de andere medewerkers. Indien ze zich goed voelt, dan zoekt ze meer contact met de andere medewerkers, voelt ze zich slecht dan houdt ze zich afzijdig. G.L. G.L. is 47 jaar. Ze heeft CVS, waardoor ze fysiek enigszins beperkt is. Ook zij heeft een stemmingsstoornis, meer bepaald depressie. Ze heeft een rustig en vriendelijk karakter. Ze is gescheiden, maar heeft reeds een aantal jaar een nieuwe relatie. Ze heeft een goede band met haar kinderen. Ze heeft zich spontaan ingeschreven voor deze sociale vaardigheidssessies. Ze werd op haar werk jarenlang gepest, waardoor haar zelfvertrouwen een flinke deuk heeft gekregen. De pesterijen waren zo erg dat G. in het psychiatrisch ziekenhuis moest worden opgenomen. Ze heeft nog steeds een negatief zelfbeeld. Op het moment dat de sessies starten, is haar stemming stabiel. De depressieve symptomen zijn onder controle. Haar sociale vaardigheden zijn behoorlijk goed. Ze praat graag en zoekt spontaan contact met de andere medewerkers. R.D. Ze is 47 jaar en heeft een bipolaire stoornis, namelijk manisch-depressiviteit. Op het moment dat de sessies starten is haar stemming stabiel. Ze vertoont weinig symptomen die wijzen op een manische of depressieve stemming. Ze heeft zich spontaan ingeschreven voor deze sociale vaardigheidssessies rond pesten. De reden hiervoor is dat ze gepest werd door haar familie, vooral door haar moeder en één van haar broers. Ze heeft weinig problemen bij het leggen van nieuwe contacten en ze is sociaal.

103 J-P.R. J-P. is 52 jaar en psychotisch. Zijn eerst psychotische opstoot kreeg hij toen hij een twintiger was. In die periode werkte hij bij de NMBS. Zelf zegt hij dat de oorzaak voor deze psychotische opstoot de druk van het werk was. Hij kon het niet meer aan. De psychotische opstoot ontstond op het werk en hij werd afgevoerd met een ambulance. Hij vond dit heel erg. Bij J-P. zijn er op dit moment nog een aantal restsymptomen van een psychose aanwezig: - De vervlakking van de gevoelens: hij heeft weinig tot geen mimiek en er is geen intonatie in zijn zinnen. Het is heel moeilijk om J-P. te doorgronden. Zowel zijn non-verbale als verbale gedrag verraden niets over hoe hij zich voelt of wat hij denkt. Hij uit erg weinig emoties. - Beperkte sociale vaardigheden: hij zoekt weinig contact met andere medewerkers en hij maakt weinig oogcontact tijdens een gesprek. Op dit moment is J-P. behoorlijk stabiel. Hij krijgt om de twee weken een injectie met anti-psychotica. Zijn medicatietrouw is goed, hij is steeds aanwezig op de afspraak. J-P. heeft zich niet ingeschreven voor de cursus. Ik heb hem aangesproken waardoor hij heeft besloten om deel te nemen. J-P. werd op zijn werk (bij de NMBS) gepest. Zijn moeder zei dat hij zich hiertegen moest verzetten. Hij heeft reeds een intensieve assertiviteitscursus gevolgd, maar op dit moment is er weinig assertiviteit bij J-P. te bespeuren. D.C. D. is 47 jaar en heeft paranoïde schizofrenie. Op dit moment is hij nog steeds paranoïde en er zijn ook nog ander psychotische kenmerken aanwezig zoals, wanen, hallucinaties, beperkte sociale vaardigheden en afvlakking van de affectiviteit. Een voorbeeld van een waan die hij nog steeds heeft is de waan dat hij iemand moet verwonden indien deze persoon langs hem passeert en hij een schaar of mes bij zich heeft. Hij hoort nog steeds stemmen. Hij heeft erg veel last van sociale fobie. Deze fobie hindert hem in het dagelijks leven. Op de dagen dat hij erg angstig is, sluit hij zich op in zijn woning totdat er zich niemand meer op straat bevindt. Hij komt dan ook niet naar het activiteitencentrum. Hij is erg angstig wanneer hij zich in een groep bevindt. Hij zit bijna nooit tussen de groepsleden, maar steeds een beetje verderop. De reden waarom hij niet in de groep wil zitten is omdat hij ervan overtuigd is dat de groepsleden het onderwerp seksualiteit en misbruik zullen aanhalen en dit is voor D. te pijnlijk aangezien hij als kind seksueel werd misbruikt. De laatste tijd voelt D. zich steeds meer aangetrokken tot kleine jongens. Soms zou hij naar een school willen gaan om de kinderen te kunnen zien. Hij heeft een drugsverleden en is op eigen houtje afgekickt. Hij is biseksueel en heeft ook wanen in verband met deze seksualiteit. Soms twijfelt hij aan zijn biseksualiteit. Hij heeft erg veel ziekte- inzicht. Wanneer hij een waan doormaakt, twijfelt hij zelf aan de echtheid van deze waan. Op dat moment stapt hij naar de begeleiding van het activiteitencentrum en vraagt of het wel klopt wat hij denkt. Hij voelt zich steeds gerust gesteld indien ze hem de bevestiging geven dat de waan niet klopt. Hij heeft zich niet spontaan ingeschreven voor de soci-

104 ale vaardigheidssessies, maar na een kort gesprek met D. is hij gemotiveerd om deel te nemen. Hij heeft geen pestverleden. De reden waarom hij toch wil deelnemen is omdat hij zijn sociale vaardigheden, die erg beperkt zijn wil verbeteren, ook al vindt hij zelf dat hij over voldoende sociale vaardigheden beschikt. Een volledige uitwerking van deze casus kun je terugvinden in het theoretisch deel van dit eindwerk.

6.4 Verslag aankondiging sociale vaardigheidsessies rond pesten Wie Ik stel mijn eindwerk voor aan alle medewerkers die aanwezig zijn op de medewerkervergadering op vrijdag 26 februari 2010.

Wat Ik geef eerst een beetje uitleg over het onderwerp van mijn eindwerk. Ik vertel aan de medewerkers dat mijn eindwerk handelt over pesten. Ik leg uit dat ik dit probleem wil aanpakken door sociale vaardigheidssessies aan te bieden. Ik licht een tipje van de sluier op in verband met de onderwerpen die aan bod zullen komen in de sessies. Zo som ik een aantal items op waaronder de verschillende soorten pestgedrag en de mogelijke oplossingen om met het pestgedrag om te gaan. Daarna leg ik uit wat de bedoeling is van de sessies en wat de medewerker te wachten staat indien hij beslist om deel te nemen.

Waar Ik kondig mijn sessies aan tijdens de medewerkervergadering die in de woonkamer van het activiteitencentrum plaatsvindt.

Wanneer Tijdens de medewerkervergadering op vrijdag 26 februari van 13.00 uur tot 13.30 uur.

Hoe Tijdens de medewerkervergadering worden een aantal punten overlopen die door de begeleiding worden aangehaald. Een van de punten die vandaag op de agenda staan is dat ik vandaag mijn eindwerk voorstel. Ik geef eerst wat uitleg over mijn eindwerk. Vervolgens hang ik een uitnodiging op aan het prikbord in de woonkamer. Ik nodig de medewerkers die willen meewerken uit om hun naam op het blad te schrijven zodat ik een idee heb over het aantal deelnemers.

105

Waarom Ten eerste wil ik de medewerkers op de hoogte brengen van mijn sessies en het onderwerp van mijn eindwerk. Op dit ogenblik maak ik nog geen onderscheid tussen mensen met een psychose en mensen zonder een psychose. Ten tweede wil ik nagaan hoeveel medewerkers er spontaan willen deelnemen aan mijn sessies. Zo krijg ik al een idee over het aantal medewerkers die in het onderwerp geïnteresseerd zijn. Ik houd er rekening mee dat niet elke medewerker die zich inschrijft automatisch een pestverleden heeft. Ten derde wil ik weten wie van de psychotische medewerkers er spontaan wil meewerken. Ik weet reeds wie van de medewerkers ooit al eens een psychose heeft doorgemaakt.

Verloop De meeste medewerkers zitten in de zetels, ik zit samen met een andere begeleidster aan tafel. Door de manier waarop iedereen heeft plaatsgenomen, wordt er een duidelijk onderscheid gemaakt tussen de medewerkers en de begeleiding. De begeleidsters leiden de vergadering en brengen de onderwerpen van de vergadering naar voor. De medewerkers luisteren en kunnen reageren. Op een gegeven moment komen we aan het punt „Sabine stelt het onderwerp van haar thesis voor‟. Dit is voor mij het teken om te starten met de uitleg over mijn eindwerk. Tijdens mijn uitleg zie ik bepaalde medewerkers knikken, anderen vertonen weinig reactie of non- verbaal gedrag. Sommige medewerkers stellen een vraag in verband met het onderwerp van de sessies. Ik zie dit als een teken dat er toch wel interesse is in mijn onderwerp. Ik hang de aankondiging op aan het prikbord en nodig hierbij iedereen uit om deel te nemen aan de sessies. Ik vraag alvast eens wie het ziet zitten om deel te nemen, maar er komt hierop weinig reactie van de medewerkers. Er wordt aan de groep niet meegedeeld dat de sessies enkel voor psychotische patiënten waren. Iedereen kan zich inschrijven.

Besluit Er komt niet zoveel reactie op de voorstelling van mijn eindwerk. Ook al heb ik een aantal medewerkers zien knikken tijdens mijn voorstelling, toch schrijven slechts twee medewerksters zich spontaan in. Ik denk dat dit voor een stuk te wijten is aan het feit dat men bang is voor de reactie van de andere medewerkers. Het inschrijven voor deze sessies kan voor de andere medewerkers als een teken worden gezien dat deze medewerker wordt gepest. Verslag afname vragenlijst 1

106

Wie Ik spreek een aantal medewerkers aan waarvan ik weet dat ze reeds een psychose hebben doorgemaakt. Twee medewerksters (beiden met een stemmingsstoornis) hebben zich spontaan ingeschreven voor de sociale vaardigheidssessies. Ook deze medewerksters spreek ik persoonlijk aan. Medewerksters die zich spontaan hebben ingeschreven : - G.L. - R.D. Medewerkers waarvan ik weet dat ze reeds een psychose hebben doorgemaakt: -

K.F. Y.M. D.C. J.V. E.S. J-P.R.

Wat Ik geef de vragenlijst in verband met pesten, aan de deelnemers. De vragenlijst bestaat uit twee delen. Eerst en vooral is er een algemeen deel die iedereen moet invullen. Indien de deelnemer een pestverleden heeft dan moet hij ook het tweede deel van de vragenlijst invullen. In dit tweede deel worden er specifieke vragen gesteld omtrent het pesten bijvoorbeeld hoe vaak komt het pesten voor? Hoe wordt u gepest?

Waar Ik vraag de deelnemers waar en hoe ze deze vragenlijst willen invullen ofwel individueel thuis of in het activiteitencentrum ofwel onder begeleiding in het activiteitencentrum. Indien de deelnemer de keuze maakt om de vragenlijst thuis in te vullen, dan vraag ik hen om ze zo snel mogelijk aan mij terug te bezorgen

Wanneer Ik geef de vragenlijst in de week van 29 maart 2010 tot en met 2 april 2010. Het is de bedoeling dat ik de vragenlijsten ten laatste op maandag 5 april terug krijg.

107

Hoe Ik spreek iedereen van de sessie individueel aan. De deelnemers kunnen kiezen hoe ze de vragenlijst invullen: individueel of onder begeleiding. Het grote voordeel van het invullen onder begeleiding is dat ze steeds vragen kunnen stellen indien er iets niet duidelijk is. Wanneer ze de vragenlijst onder begeleiding invullen dan hebben ze opnieuw twee keuzemogelijkheden. Bij de eerste mogelijkheid lees ik de vragen voor en vul ik alles in. Een voordeel voor de deelnemer is in dit geval dat praten iets gemakkelijker en sneller gaat dan schrijven. Deze manier van werken houdt voor mij het voordeel in dat ik op deze manier veel meer informatie kan verkrijgen. De tweede mogelijkheid bestaat erin dat ze de vragenlijst zelf invullen terwijl ik naast hen zit. Als begeleider is het voor mij beter als de deelnemer ervoor kiest om de vragen onder begeleiding in te vullen. Ik kan op het moment zelf de deelnemer om wat verduidelijking vragen indien nodig.

Waarom De bedoeling van de vragenlijst is dat ik allerlei informatie verkrijg over de deelnemers. Ik wil onder andere weten: - wie van de deelnemers met pestgedrag wordt geconfronteerd; - hoe ze staan ten opzichte van pestgedrag; - of ze van zichzelf vinden dat ze over voldoende sociale vaardigheden beschikken om zich te verdedigen tegen pestgedrag; - indien de deelnemer aangeeft dat hij gepest werd dan moet hij een aantal vragen invullen waardoor ik een beeld krijg van dit pestgedrag. Een aantal vragen hierbij kunnen zijn: waarom werd hij gepest? Hoe voelde hij zich hierbij? Op welke manier werd hij gepest?

Verloop Slechts drie van de acht medewerkers kiezen ervoor om de vragenlijst onder begeleiding in te vullen. Een van deze drie personen is Franstalig, waardoor hij de vragen niet altijd even goed begrijpt. Daarom is het invullen onder begeleiding de enige optie voor hem. Per deelnemer geef ik kort aan hoe het invullen van de vragenlijst is verlopen. De psychotische deelnemers staan vet en cursief gedrukt.

108 G.L.: G. kiest ervoor om de vragenlijst thuis in te vullen. Ze belooft me om de vragenlijst zo snel mogelijk terug te bezorgen. Uiteindelijk doet ze dit ook. R.D.: R. wil de vragenlijst onder begeleiding invullen. Ik lees de vraag voor en terwijl ik noteer, antwoordt R. op de vraag. R. vertelt erg veel, soms vertelt ze zaken die niet meteen een verband hebben met de vraag. Af en toe heb ik de indruk dat ze niet echt bezig is met de vragenlijst. Ik zie dat R. blij is dat ze haar hart eens kan luchten. Ze vertelt alles op een rustige manier, zelfs de zaken die haar echt kwetsen. Dit vind ik een beetje vreemd. Ik krijg heel wat informatie. Aangezien het in de eerste plaats mijn bedoeling is om de vragenlijst in te vullen, probeer ik R. af en toe wat af te remmen op een vriendelijke, niet bedreigende manier. Ik blijf steeds interesse tonen, terwijl ik probeer om zoveel mogelijk relevante informatie te verzamelen. Uiteindelijk duurt het ongeveer een uur vooraleer de vragenlijst volledig is ingevuld. Na afloop vertelt R. mij nog dat ze niet meer kan huilen door de medicatie die ze neemt. Hierdoor wordt het voor mij duidelijk waarom R. zo weinig emoties vertoont bij het vertellen van haar verhaal. Ze vraagt mij of de sociale vaardigheidssessies ervoor kunnen zorgen dat ze opnieuw kan huilen. Ik antwoord haar dat dit waarschijnlijk niet het geval zal zijn. K.F. Ik spreek K. aan en ik vraag haar of ze het ziet zitten om de vragenlijst in te vullen. Ik vertel haar niet dat ik vooral wil werken met mensen met een psychose aangezien ik er niet van overtuigd ben dat K. over voldoende ziekte-inzicht beschikt om te beseffen dat ze psychotisch is. Ik vertel haar wel dat mijn doelgroep bestaat uit mensen met een psychosociale problematiek waaronder psychotici. K. is erg enthousiast en blij. Ze vertelt me dat ze erg graag enquêtes invult. Ze ziet het echter niet zitten om deel te nemen aan de sessies aangezien ze nog nooit met pesten te maken heeft gehad. Ze vertelt me dat er af en toe een paar jongens zijn die haar uitlachen en die haar beledigingen toeroepen zoals bijvoorbeeld: „ga maar vlug naar de Bolster kaartjes plooien, iedereen die daar zit, is zot‟. Zelf vindt ze dat dit niet echt pesten is. Toch zegt ze dat ze af en toe huilend naar huis gaat. Blijkbaar raken deze pesterijen haar toch meer dan ze denkt. Ik besluit hier niet verder op in te gaan, omdat ik K. niet wil kwetsen door te zeggen dat je dit eigenlijk wel als pesterijen kunt zien. Ik wil haar zeker ook niet dwingen om naar de sessies te komen. Ze vult de vragenlijst thuis in. Wanneer ze de vragenlijst aan mij terugbezorgt zegt ze dat ze het jammer vindt dat ze maar zo weinig vragen kon oplossen. Er zijn namelijk slechts elf algemene vragen die door iedereen moeten worden ingevuld. Er zijn tweeëntwintig bijkomende vragen voor mensen die een pestverleden hebben.

109 Y.M. Ik spreek Y. persoonlijk aan en ik vraag hem of hij het ziet zitten om een vragenlijst in te vullen. Ook bij Y. vermeld ik niet dat ik vooral met psychotische mensen wil werken. Ik vermoed dat hij weinig ziekte- inzicht heeft. Hij mij vaak vertelt dat hij draaiingen heeft en dat hij angstig is. Hij vertoont doorgaans weinig psychotische symptomen. Ik vertel hem dat mijn doelgroep bestaat uit mensen met een psychosociale problematiek waaronder mensen met een psychose. Y. is Franstalig, waardoor hij ervoor kiest om de vragenlijst onder begeleiding in te vullen. Op het moment dat ik hem vraag of hij aan de sessies wil deelnemen, voelt hij zich niet zo goed. Hij zegt dat hij zich wil laten opnemen omdat hij opnieuw draaiingen heeft en zich erg angstig voelt. Hij is ook bang dat hij de sessies niet zo goed zal kunnen volgen omdat hij Franstalig is. Omdat Y. zich momenteel niet zo goed voelt, besluit ik om niet verder aan te dringen. Hij is wel bereid om de vragenlijst samen in te vullen. Tijdens het invullen moet ik de vraag soms een aantal keer herhalen, maar uiteindelijk kan hij alle vragen beantwoorden. D.C. D. is een erg angstig en paranoïde persoon. Ik zorg ervoor dat ik hem op een veilige manier benader. Ik spreek hem persoonlijk aan. Op een rustige, duidelijke en vriendelijke manier leg ik uit wat het onderwerp van mijn eindwerk is en hoe ik mijn eindwerk in de praktijk wil aanpakken. Bij D. vermeld ik wel dat ik vooral met psychotische mensen wil werken. Ik weet immers dat D. over voldoende ziekte- inzicht beschikt. Ik slaag erin om D. te overtuigen. Hij is gemotiveerd om ten eerste de vragenlijst in te vullen en ten tweede om deel te nemen aan de sessies. Ook al wordt hij niet gepest, hij hoopt dat deze sessies hem kunnen helpen. Hij vindt wel dat hij over voldoende sociale vaardigheden beschikt om adequaat te kunnen functioneren in de maatschappij. Het samen invullen van de vragenlijst verloopt vlot, D. geeft steeds erg korte antwoorden. Na afloop bedankt hij mij en loopt hij vlug weg. Het is op dat moment klokslag twaalf uur en weldra komen alle medewerkers naar buiten. D. wil deze drukte vermijden en haast zich weg. J.V. Ik spreek J. individueel aan en ik vraag hem of hij een vragenlijst wil invullen. Ik vertel J. dat de doelgroep van mijn eindwerk bestaat uit mensen met een psychosociale problematiek waaronder mensen met een psychose. J. wil de vragenlijst invullen, maar hij wenst niet deel te nemen aan de sessies. Het invullen van de vragenlijst neemt hij ernstig. Hij beantwoordt de vragen in het activiteitencentrum tijdens de sessie eigen hobby op woensdagnamiddag. Hij zondert zich wat af van de groep en begint ijverig te schrijven. Pas na twee uur brengt hij de vragenlijst binnen. Hij zegt dat hij steeds heeft geprobeerd om een zo goed en volledig mogelijk antwoord te geven op de vragen.

110 E.S. Ik spreek E. persoonlijk aan en ik vraag haar of ze de vragenlijst wil invullen. E. wil zeker en vast de vragenlijst invullen, maar ze ziet het niet meteen zitten om deel te nemen aan de sessies. Na een kort gesprek waarin ik meer uitleg geef over het eindwerk en de sessies, kan ik haar toch overtuigen om deel te nemen. Ze neemt de vragenlijst mee naar huis en belooft me om deze zo snel mogelijk in te vullen. E. loopt terug naar het atelier en steekt de vragenlijst in haar handtas. Ze vertelt trots aan de andere medewerkers in het atelier dat ze huiswerk heeft meegekregen. Ik merk dat ze toch wel blij is dat ze mag deelnemen. J-P.R. Ik geef J-P. wat uitleg over mijn eindwerk en hoe alles praktisch zal worden uitgewerkt. Hij is duidelijk geïnteresseerd in het onderwerp. Hij stelt mij vragen over het onderwerp en over de sessies. Hij wil zeker en vast meewerken. Hij neemt de vragenlijst mee naar huis omdat hij eerst goed wil nadenken vooraleer hij de vragen beantwoordt. De volgende week geeft hij de vragenlijst af en ik zie dat hij bij elke vraag een uitgebreid antwoord heeft neergeschreven. Jammer genoeg kan ik de antwoorden niet lezen. Het geschrift is onleesbaar. Daarom roep ik J-P. even apart om samen nog eens de vragen en de antwoorden kort te overlopen. We nemen plaats in het vergaderzaaltje van het activiteitencentrum. Van zodra J-P. neerzit, zegt hij dat hij weet waarom ik hem wil spreken. Hij beseft dat zijn geschrift niet altijd even leesbaar is. We overlopen de vragen, maar al snel blijkt dat J-P. zijn eigen geschrift niet meer kan lezen. Samen proberen we de antwoorden te ontcijferen. J-P. geeft wat meer uitleg bij de antwoorden. Ergens ben ik wel blij dat ik zijn geschrift niet kan lezen want nu krijg ik veel meer informatie van J-P. en weet ik hoe de vork aan de steel zit. Alles wordt duidelijk. Uit de geschreven antwoorden blijkt dat J-P. behoorlijk intelligent is. Hij gebruikt moeilijke woorden als anomalieën, ook veel spreekwoorden en Engelse woorden. Zijn schrijfstijl is nogal plechtig. Hij zegt dat dit komt doordat hij veel in zijn dagboeken schrijft. Hij schrijft ook verhalen.

Besluit Uit de ingevulde vragenlijsten kan ik een aantal dingen besluiten. Ik analyseer de vragenlijsten als volgt: eerst overloop ik alle vragenlijsten, dus ook de vragenlijsten van de medewerkers die niet wensen deel te nemen aan de sociale vaardigheidsessies. Ik selecteer uit deze vragenlijsten enkel de informatie die relevant is voor mijn sociale vaardigheidssessies. Daarna verdeel ik de vragenlijsten van de medewerkers die deelnemen aan de sociale vaardigheidssessies in twee groepen. De eerste groep bestaat uit de deelnemers met een psychose, de tweede groep bestaat uit de deelnemers met een stemmingsstoornis. Tenslotte maak ik een vergelijking tussen beide groepen.

111 Algemene vaststellingen (uit alle vragenlijsten) -

-

Vijf op acht deelnemers heeft een pestverleden. Van deze vijf deelnemers wordt op dit moment niemand gepest. Iedereen vindt dat pesten niet kan. Ze vinden het allemaal een goed idee dat er in het activiteitencentrum iets wordt georganiseerd rond pesten. De helft van de deelnemers vindt dat ze over voldoende sociale vaardigheden beschikken om tegen het pestgedrag op te treden. Twee deelnemers vinden dat ze niet over voldoende sociale vaardigheden beschikken en twee deelnemers vullen niets in. Reactie op het pestgedrag: twee deelnemers negeren het pestgedrag, twee deelnemers zoeken hulp, één deelnemer probeert zich assertief op te stellen en drie deelnemers doen niets (opkroppen, de pestsituatie vermijden, mee lachen of het gewoon erg vinden).

Bij de vijf deelnemers met een pestverleden: -

-

-

-

De meest voorkomende vorm waarop men werd gepest is door uitsluiting (drie op vijf deelnemers) op de tweede plaats staan verbaal geweld (twee op vijf deelnemers) en diefstal (twee op vijf deelnemers). Sommige deelnemers werden op twee verschillende manieren gepest, meestal een combinatie van twee van de bovenstaande vormen. Drie van de vijf deelnemers geven de macht van de pestkop aan als reden waarom ze werden gepest. Andere redenen die naar voor zijn gekomen zijn: de pestkop pestte om gelijk te krijgen (één op vijf deelnemers), om het slachtoffer te laten voelen dat hij minder waard was dan de pestkop bijvoorbeeld dat hij niet zo slim is als de pestkop (één op vijf deelnemers) of doordat het slachtoffer psychisch ziek was (één op vijf deelnemers). Vier van de vijf deelnemers weten niet welke reden de pestkop zelf aangaf voor zijn pestgedrag. Vier van de vijf deelnemers voelden zich door de pesterijen machteloos,één van de vijf negeerde de pesterijen. Reactie van het slachtoffer in de pestsituatie: twee van de vijf deelnemers deden niets, drie van de vijf deelnemers zonderden zich af. Pogingen die werden ondernomen om het pesten te stoppen: drie op vijf deelnemers volgden een assertiviteitstraining, drie van de vijf deelnemers zochten steun bij anderen,één van de vijf negeerde het probleem en één van de vijf meldde het aan derden (bijvoorbeeld een leerkracht). Drie van de vijf deelnemers zochten hulp van buitenaf (bijvoorbeeld bij een psycholoog), twee van de vijf deden dit niet. Vier van de vijf deelnemers wijten het pestgedrag aan het feit dat ze een zacht karakter hebben en dat de pestkop een hard karakter had. Drie van de vijf deelnemers voelden zich niet weerbaar genoeg, de twee andere deelnemers voelden zich niet gesteund. Vier van de vijf deelnemers vinden dat de pesterijen hun relaties met anderen beïnvloed hebben en dat de pesterijen hun leven hebben getekend.

112 Bij de twee deelneemsters met een stemmingstoornis Overeenkomsten tussen beiden - Ze werden gepest. - Ze vinden dat ze niet over voldoende vaardigheden beschikken om zich te verdedigen tegen pestgedrag. - Indien ze opnieuw het slachtoffer zouden worden van pesterijen, dan zouden ze geen actie ondernemen. - Het pesten kwam bijna dagelijks voor. - Ze werden vooral uitgesloten. - Beiden voelden zich machteloos. - Als reactie op het pestgedrag zonderen ze zich af, ze reageerden niet tegen de pestkop. - Ze waren beiden te braaf door hun zachte karakter waren ze niet weerbaar genoeg. - Door de pesterijen durfden ze hun mening niet meer te uiten. - De pesterijen hebben hen getekend en beïnvloedden hun relaties met anderen op een negatieve manier bijvoorbeeld ze durven minder hun mening te uiten. - Beiden zochten geen hulp van buitenaf (zoals bij een psychiater). - Geen van beiden weet welke reden de pestkop zelf aangaf voor het pestgedrag. Verschillen tussen beiden - Het gepest deed zich op andere plaatsen voor: bij de ene medewerkster was dit op het werk, bij de andere vond het pesten plaats op school en in familiekring. - Een van de medewerksters werd het slachtoffer van verbaal geweld, de andere medewerkster niet. - Reden voor het pesten: één medewerkster denkt dat ze gepest werd doordat ze minder waard was dan de pestkop, bij de andere medewerkster was de macht van de pestkop de oorzaak. - Beiden ondernamen een verschillende poging om het pesten te stoppen. De medewerkster die op het werk werd gepest, zocht steun bij anderen en lichtte derden in over het pestprobleem. De medewerkster die op school en in de familiekring werd gepest, volgde een assertiviteitstraining.

113 Besluiten bij de deelnemers met een psychose Overeenkomsten tussen de deelnemers - Ze vinden het beiden een goed idee dat er in activiteitencentrum iets wordt gedaan rond pesten. - Ze willen beiden deelnemen aan de sociale vaardigheidssessies. - Beiden vinden ze dat pesten niet kan. Verschillen tussen de deelnemers - Een van de twee werd gepest de andere werd niet gepest. - Reactie op het pestgedrag: de ene deelnemer zou hulp zoeken van buitenaf (bijvoorbeeld bij een psycholoog) de andere zou proberen om assertief te zijn. De gepeste deelnemer - Het pesten deed zich voor op het werk. - De pestkop pestte hem door hem uit te sluiten of zijn spullen te vernietigen. - De deelnemer ziet zijn psychische ziekte, zijn uiterlijk en de macht van de pestkop als de oorzaken voor het pestgedrag. - De pestkop gaf geen reden voor zijn pestgedrag. - De deelnemer voelde zich machteloos. - Enkele reacties van de deelnemer op het pestgedrag zijn: hij zondert zich af en hij durfde niets terug te zeggen. Er waren heel wat kliekjes en hij had het gevoel dat hij er niet bij hoorde. - De deelnemer ondernam een aantal pogingen om het pesten te stoppen: hij deed alsof het hem niets kon schelen, hij probeerde het uit te praten met de pestkop, hij zocht steun bij anderen, hij meldde het pestgedrag aan derden, hij volgde een assertiviteitscursus en hij zocht informatie op over pesten. - Hij zocht steun bij zijn vrienden. - Hij wijt de pesterijen aan het feit dat hij niet weerbaar genoeg was, een te zacht karakter had en niet gesteund werd. - Hij heeft een negatief zelfbeeld. - De pesterijen beïnvloedden zijn relaties met anderen, vroeger had hij veel vrienden, nu heeft hij niemand meer. Hij durfde geen contact meer zoeken met mensen die hij niet kende. - De pesterijen hebben hem getekend: hij voelt zich nu nog steeds minder valide. In de tabel op de volgende pagina worden de verschillen tussen de deelnemers met een stemmingsstoornis en de deelnemers met een psychose op een schematische manier weergegeven. Het gaat in deze vergelijking enkel om de deelnemers die aan de vragenlijst deelnemen.

114 Tabel 6: overzicht van de verschillen tussen deelnemers met een stemmingsstoornis en deelnemers met een psychose.

Deelnemers met een stemmingsstoornis - worden meer gepest - beschikken niet over voldoende sociale vaardigheden

Deelnemers met een psychose

-

-

-

ondernemen geen actie tegen de pestkop, durven niets te zeggen de pesterijen zorgen ervoor dat de medewerksters hun mening niet durven te uiten zoeken geen hulp van buitenaf

-

-

minder gepest zeggen dat ze over voldoende sociale vaardigheden beschikken (maar dit blijkt niet zo te zijn bijvoorbeeld ze zijn verlegen en niet assertief) de gepeste medewerker probeert assertief te zijn de pesterijen zorgen ervoor dat de gepeste medewerker geen contact durft te zoeken met onbekenden zoeken wel hulp van buitenaf

Er zijn natuurlijk ook een aantal overeenkomsten tussen de deelnemers met een stemmingsstoornis en de deelnemers met een psychose. Deze overeenkomsten worden weergegeven in onderstaande tabel. Tabel 7: overzicht overeenkomsten tussen deelnemers met een stemmingsstoornis en deelnemers met een psychose

Deelnemers met een stemmingsstoornis - Vinden zich te braaf en hebben een zacht karakter - Weinig zelfvertrouwen - Vooral uitgesloten

Deelnemers met een psychose -

Vinden zich te braaf en hebben een zacht karakter Weinig zelfvertrouwen Vooral uitgesloten

115

6.5 Verslag sessie 1 Wie Aanwezig: -

R.D. G.L. V.D. L.V. D.D.

Deze drie deelnemers behoren niet tot mijn vaste groep. Door omstandigheden kunnen er drie vaste deelnemers vandaag niet aanwezig zijn. Daarom mogen deze drie medewerkers uitzonderlijk deelnemen aan deze sessie. Het is niet de bedoeling dat zij in de groep blijven.

In deze groep bevindt zich slechts één psychotische deelnemer, namelijk L.V. Deze deelnemer wil niet deelnemen aan de volgende sessies. Hij weigert om de vragenlijst in te vullen. De reden die hij hiervoor aangeeft is dat deze sessies niets voor hem kunnen betekenen aangezien hij geen pestverleden heeft. Verontschuldigt: - D.C. - J-P.R. - E.S.

Wat Het theoretisch deel van deze sessie bestaat uit algemene informatie omtrent pesten. De volgende onderwerpen komen tijdens deze sessie aan bod: -

wat is pesten; vormen van pesten; cijfergegevens en weetjes; soorten pestgedrag; plagen versus pesten; kenmerken van de pestkop; kenmerken van het slachtoffer; vergelijking tussen pestkop en slachtoffer; wat kun je doen tegen pestgedrag.

Het praktisch deel van deze sessie is het gezelschapspel rond pesten. Het spel is gebaseerd op het ganzenbordspel. Wanneer een speler op een rood vakje staat dan moet hij een vraag op een rood kaartje beantwoorden, als hij op een blauw vakje staat, dan moet hij een vraag op een blauw kaartje beantwoorden.

116

Waar De sessie vindt plaats in de woonkamer van het activiteitencentrum. Tijdens het theoretisch deel zitten alle deelnemers in de zetels. De deelnemers nemen plaats aan de tafel om het gezelschapsspel te kunnen spelen.

Wanneer Op dinsdag 6 april 2010 van 14.45 uur tot 16.00 uur.

Hoe Ik deel de cursus uit zodat elke deelnemer één exemplaar heeft. Iedereen kan dus mee volgen. Ik overloop de cursus door vooral de hoofdpunten aan te halen. Ik lees de cursus niet af, maar ik vertel de hoofdpunten en ik geef hierbij uitleg. Ik behoud de structuur door de onderwerpen aan bod te laten komen in de volgorde zoals ze in de cursus staan. Hierdoor raken de deelnemers minder snel de draad kwijt. Ik stel de deelnemers vaak vragen. Ik vraag hen of ze bepaalde vormen van pestgedrag herkennen. Ik probeer aan de hand van een aantal vragen steeds de link te leggen tussen het pesten en het dagelijks leven. Ik vraag de deelnemers om hun mening te verduidelijken aan de hand van een voorbeeld van een reële situatie uit het dagelijks leven. Ik laat iedereen aan bod komen. Terwijl ik de theorie overloop, zoek ik vaak oogcontact. Ik wil namelijk steeds nagaan of de deelnemers met bepaalde zaken instemmen of niet. Aan de hand van hun non- verbale gedrag kan ik explorerende vragen stellen zoals bijvoorbeeld: ik zie u instemmend knikken, wat is uw mening omtrent dit onderwerp? Bij het praktische gedeelte leg ik het spel uit en laat vervolgens de deelnemers het spel spelen. Ik probeer om zo weinig mogelijk betrokken te zijn in het spel. Ik wil namelijk zien hoe de deelnemers met elkaar omgaan, wie de leiders en de volgers zijn en hoe ze omgaan met winst en verlies. Indien ik te sturend optreed, komen deze groepsprocessen minder naar voor.

Waarom De doelstelling van deze sessie is vooral informeren. De informatie zorgt ervoor dat de deelnemers meer inzicht krijgen in het fenomeen pesten. Op deze manier kunnen ze een duidelijk onderscheid maken tussen pesten en plagen en kunnen ze bepaalde zaken beter relativeren, zoals opmerkingen van mensen uit de omgeving. Bij een opmerking kunnen ze zich afvragen wat de bedoeling is van die opmerking. Wil de persoon hen kwetsen of bedoelt hij het niet slecht? Deze sessie vormt de basis van de andere sessies. In deze sessie wordt duidelijk gezegd wat de bedoeling is van de sessies en waarom ik sociale vaardigheidssessies wil aanbieden.

117 Het gezelschapsspel zorgt ervoor dat de deelnemers zich wat kunnen ontspannen na deze zware sessie. Het samen spelen van het spel bevordert het gevoel van samenhorigheid in de groep. Mijn bedoeling van dit gezelschapsspel is vooral om een beeld te krijgen van de deelnemers. Ik wil achterhalen wie van hen een leidersfiguur is en wie van hen eerder een volger is.

Verloop Tot mijn verbazing nemen er een aantal mensen deel aan deze eerste sessie waarvan ik hun deelname totaal niet had verwacht. Ik ben blij om te zien dat er vandaag enkele medewerkers zijn die blijkbaar ook geïnteresseerd zijn. Gelukkig heb ik voldoende bundeltjes voorzien, waardoor iedereen kan mee volgen. Jammer genoeg kunnen de drie spilfiguren van mijn sessies (de drie medewerkers met een psychose) vandaag niet aanwezig zijn. Het is de bedoeling dat ze volgende sessies wel kunnen aansluiten. Het is niet de bedoeling dat elke medewerker van het activiteitencentrum steeds kan kiezen of hij wel of niet deelneemt aan de sessies. Ik wil een vast groepje medewerkers waarmee ik van het begin tot het einde kan werken. Een klein groepje zorgt voor vertrouwen binnen de groep waardoor de groepsleden meer geneigd zijn om bepaalde zaken met elkaar te delen. Dit is belangrijk aangezien het onderwerp van de sessies behoorlijk zwaar is en bepaalde gevoelens kan teweegbrengen. Ik start de sessie met wat uitleg over mijn eindwerk. Ik vermeld duidelijk dat mijn doelgroep vooral bestaat uit medewerkers met een psychose. Ik vertel hen dat ik het verschil wil onderzoeken tussen mensen met een psychose en mensen met een andere aandoening en dat ik daarom willekeurig een aantal medewerkers heb aangesproken. Ik zeg dit omwille van drie redenen. - Ten eerste omdat ik niet wil dat de andere medewerkers denken dat iedereen in deze groep mensen psychotisch is want dit is niet het geval. - Ten tweede wil ik vermijden dat mensen afhaken omdat ze van zichzelf vinden dat ze niet psychotisch zijn. - Ten derde ik wil de medewerksters (met een stemmingsstoornis die zich spontaan hebben ingeschreven) zeker bij de groep houden. Vervolgens noem ik drie personen (Ben X, de postbode die vaak in het nieuws kwam en het sterrenmeisje) en ik vraag aan de groep wat deze drie personen met elkaar gemeen hebben. Het juiste antwoord is dat ze allemaal werden gepest. Het antwoord die uit de groep komt is dat ze allemaal dood zijn. Blijkbaar kennen ze alleen de postbode. Misschien is het verband tussen deze drie personen wat te ver gezocht. Een van de medewerkers blijft tijdens de sessie zijn lederen jas aanhouden, hoewel het helemaal niet koud is in de woonkamer. Hij beweegt nogal vaak in de zetel (bijvoorbeeld om zich even te verplaatsen) waardoor de zetel nogal veel geluid maakt.

118 Dit is soms nogal storend. De medewerker die naast hem zit, zegt hem dit ook. De anderen storen zich hier niet aan. Iedereen luistert aandachtig naar mijn theorie en volgt op de blaadjes. Niemand stelt een vraag. De groep is eerder passief. Wanneer ik iets wil weten, dan moet ik elk groepslid afzonderlijk aanspreken en hen specifiek vragen om hun mening te uiten. In de cursus staan hier en daar wat opdrachten of vragen. Ik lees steeds de opdracht voor en telkens weer komt er erg weinig reactie vanuit de groep. Slechts één medewerker beantwoordt meteen de vraag. Hij is duidelijk niet verlegen. De anderen kijken naar beneden en wachten totdat ik hen aanspreek. De definities die iedereen geeft over pesten, sluiten nauw aan bij wat er in de theorie vermeld staat. Enkele definities zijn: pesten is uitsluiten en pesten is iemand opzettelijk kwetsen. Vervolgens overloop ik een aantal cijfergegevens waar ik persoonlijk wat versteld van sta. De groep vindt deze cijfergegevens niet zo verbazingwekkend, er komt weinig reactie uit de groep. Terwijl ik de theorie overloop is de groep stil. Er wordt onderling niet gepraat. Dit is voor mij het teken dat ze de cursus wel interessant vinden. Er zijn een aantal vormen van pesten die de deelnemers nog niet kennen zoals mobbing en telefoonterreur. Bij het onderdeel rond de antidiscriminatiewet komt er een vraag uit de groep. Ik ben blij dat er toch iemand is die een vraag durft te stellen. De deelneemster vraagt mij welke stappen een werkgever onderneemt indien één van zijn werknemers wordt gepest. Ik beantwoord deze vraag zo volledig mogelijk. Op een bepaald moment lees ik drie casussen voor. Iedereen moet antwoorden of het gaat om pesten of om plagen. Er is één medewerker die duidelijk assertief is en meteen de vraag beantwoordt. Enkele seconden later hoor ik ook de andere deelnemers heel stil een antwoord geven. Telkens er een antwoord is gegeven kijk ik de groep rond om te zien of iedereen er zo over denkt. Aan de hand van hun nonverbale gedrag kan ik opmaken dat iedereen meestal hetzelfde denkt. Uiteindelijk kom ik aan het laatste onderdeel van de theorie. In dit deel staat er opnieuw een opdracht. Elke medewerker moet vertellen welke tip hij zou geven aan een slachtoffer van pestgedrag. De meeste medewerkers antwoorden dat ze het slachtoffer zouden aanraden om assertief te zijn, zich niet te laten doen en hulp te zoeken. Ik stel hen de vraag wie van hen deze tips zelf zou toepassen indien zij worden gepest. Meer dan de helft zou zelf niet assertief zijn. Toch raden ze het slachtoffer aan om assertief te zijn. Ik vraag de deelnemers hoe dit komt. Blijkbaar is het niet zo eenvoudig om zelf hun goede raad op te volgen. Terwijl ik dit zeg, knikken ze allemaal instemmend. Achteraf ga ik na of er nog vragen zijn. Opnieuw is het enkel de assertieve deelnemer die een vraag stelt. Hij schetst zijn pestverleden en vraagt me wat mijn mening is omtrent de pesterijen van de pestkop. Ik probeer zo volledige mogelijk te antwoorden. Na het theoretisch deel volgt het praktisch deel. Ik nodig iedereen uit om aan tafel te zitten en ik leg het spel uit. Iedereen is duidelijk blij dat de theorie is afgelopen. De

119 deelnemer die zich tijdens het theoretisch deel al wat profileerde, stelt zich ook tijdens het spel op als leider. De anderen stellen zich allemaal op als volgers. Ze laten hem de leiding nemen. Hij zegt de anderen wanneer ze mogen gooien en wat ze moeten doen. Ik neem wat afstand van de groep om hen te observeren. Iedereen doet actief mee en er wordt af en toe gelachen. De sfeer is ontspannen. Na afloop van het spel vraag ik hoe iedereen zich voelt. Ze antwoorden me dat het een zware, maar interessante sessie was.

Besluit De deelnemers zijn enthousiast en werken goed mee. Ze luisteren aandachtig. Ik verwacht in de komende sessies iets meer interactie. Er is nog niet echt veel vertrouwen binnen de groep. Deze groep bestaat uit deelnemers waarvan ik denk dat ze over de basale sociale vaardigheden beschikken. Slechts één deelnemer is assertief genoeg om zich te profileren binnen de groep. De rest van de groep blijft eerder passief en ondergaat de sessie nogal gelaten. Iedereen van de groep geeft aan dat ze ooit al eens het slachtoffer zijn geweest van pestgedrag. De deelnemer die zich in de groep kan profileren is de enige die op een heldere manier uitleg geeft over zijn pestverleden. Hij kan hier op een goede manier over spreken. De andere deelnemers laten wel uitschijnen dat ze ooit al eens gepest werden, maar ze zeggen dit niet expliciet. Dit heeft te maken met hun eerder verlegen karakter. Dit zijn de deelnemers waar ik verder mee wil werken. Vandaag is er één deelnemer aanwezig die ik al eerder heb benaderd. Ik heb hem gevraagd of hij de vragenlijst wou invullen. Hij weigerde dit en reageerde nogal vijandig. Hij zei dat hij de vragenlijst niet kon invullen aangezien hij nog nooit werd gepest. Ik ben dan ook verbaasd om te zien dat hij toch aan de sessie wil deelnemen. Hij zegt dat hij eens wil zien wat de sessies precies inhouden. Tijdens de sessie kan ik uit alles wat hij zegt opmaken dat hij vroeger werd gepest. Hij zegt dit niet expliciet maar met vele omwegen. Ik ben benieuwd of hij de volgende sessie ook aanwezig zal zijn. Wanneer ik de deelnemers voorstel om een spel te spelen, kan ik hun opluchting zien en horen. Dit is voor hen een zware sessie, ik heb dit eigenlijk ook wel verwacht. De theoretische inhoud zorgt ervoor dat er bepaalde gevoelens worden opgeroepen die niet zo fijn zijn. Een deelneemster die zich wat triest voelt omdat ze denkt aan haar pestverleden. Het gezelschapsspel zorgt voor wat ontlading. Achteraf vraag ik aan iedereen hoe ze zich voelen. Na de sessie blijf ik wat bezorgd over hun gevoelens. Ik zeg hen dat ze steeds met mij kunnen praten indien dit nodig zou zijn.

120

6.6 Verslag sessie 2 Wie -

D.C. J-P.R. E.S. R.D. G.L.

Wat De sessie bestaat uit twee delen, een theoretisch deel en een praktisch deel. Het theoretisch deel van vandaag omvat volgende onderwerpen: -

verlegenheid; sociale angst; faalangst; verband tussen verlegenheid, faalangst en sociale angst; link met pestervaringen; ontstaan negatief zelfbeeld : perfectionisme, oersituaties, stigmatisering en de negatieve bril; - zelfbeeld: KAWA-model. In het praktisch deel moeten de deelnemers hun eigen rivier (een voorstelling van het KAWA-model) met de rotsen en het drijfhout voorstellen door middel van klei. Een belangrijke voorwaarde die ik hieraan koppel is dat ze minstens drie positieve eigenschappen (drijfhout) en eventueel één negatieve eigenschap (drijfhout) moeten voorstellen. Als alle deelnemers klaar zijn, worden de werken besproken. Elke medewerker moet zijn positieve eigenschappen naar voor brengen. De negatieve eigenschap en de verklaring van de rotsen hoeven ze niet te zeggen, maar ze mogen dit wel doen indien ze dit wensen.

121

Waar De sessie vindt plaats in de woonkamer van het activiteitencentrum. Voor het theoretisch deel nemen de deelnemers plaats in de zetels, voor de uitvoering van het praktisch deel nemen ze plaats aan de tafels in de woonkamer.

Wanneer Op woensdag 7 april van 10.45 uur tot 12.00 uur.

Hoe Ik deel de blaadjes waarop de cursus volledig staat uitgeschreven uit aan de deelnemers. Op deze manier kunnen ze steeds mee volgen. Ik overloop de cursus, maar ik lees niets letterlijk af. Ik haal de hoofdpunten aan en geef hierbij wat meer uitleg. Ik behoud wel steeds de volgorde van de punten zoals deze in de cursus staan vermeld. Dit zorgt ervoor dat de cursus op een gestructureerde manier wordt aangeboden. In het praktisch deel van de sessie deel ik de klei uit. Ik geef de deelnemers de opdracht om hun rivier voor te stellen. Ze kunnen dit perfect uitvoeren aangezien het KAWA-model uitgebreid in de cursus aan bod komt. Iedereen stelt minstens drie positieve eigenschappen voor, één minder goede eigenschap en uiteraard de rotsen en de wanden van de rivier. Als iedereen klaar is,wordt ieders werk afzonderlijk besproken.

Waarom De doelstellingen van deze sessie zijn: - meer inzicht krijgen in de eigen persoonlijkheid (bijvoorbeeld ben ik verlegen of niet?); - inzicht verwerven in de mechanismen die ervoor zorgen dat de deelnemer een negatief zelfbeeld heeft; - de link kunnen leggen tussen de onderdelen van de persoonlijkheid en pestgedrag; - inzicht verwerven in het zelfbeeld, het welbevinden en het leven van de deelnemer door middel van het KAWA-model; - de deelnemer stimuleren om zijn ervaringen te delen met de anderen en om zijn gevoelens te uiten.

122

Verloop Ik ben blij dat alle deelnemers aanwezig zijn. De groep die vandaag aanwezig is, wil ik behouden. Ik begin de sessie door een link te leggen tussen deze sessie en de vorige sessie. Het is mijn bedoeling dat de deelnemers het verband zien tussen alle sessies. Ik start de sessie vandaag met een stuk theorie over verlegenheid. De opdracht die bij dit stuk hoort is dat elke deelnemer een situatie moet bedenken waarin hij voor het laatst verlegen was. Indien hij geen situatie kan bedenken, dan mag hij een situatie bedenken waarin hij zich steeds verlegen voelt. De deelnemers wachten tot ik hun naam zeg. Iedereen vertelt spontaan dat ze een verlegen karakter hebben. E. vertelt dat ze verlegen is geworden door haar ziekte en dat ze voor haar ziekte helemaal niet verlegen was. Ik herken bij haar duidelijk deze verlegenheid. Ze zit wat ineengedoken en brengt erg weinig in de groep. Soms lijkt het alsof ze geen oogcontact durft te maken, op andere momenten spreekt ze spontaan mensen aan en maakt ze grapjes. Ik vermoed dat haar verlegenheid veel te maken heeft met haar gemoedstoestand. Als ze zich goed voelt, is ze iets minder verlegen dan wanneer ze zich minder goed voelt. Ook R. en G. vertellen me dat ze soms erg verlegen zijn. Beiden vertellen dat ze vooral verlegen zijn in familiale situaties. Ze hebben beiden het gevoel dat hun familie niet naar hen luistert en dat de familieleden geen belang hechten aan hetgeen ze vertellen. Na G. spreek ik J-P. aan. Hij vertelt dat ook hij zich kan vinden in het verhaal van R. en G. Hij ervaart in familiale context dezelfde gevoelens. J-P. heeft nauwelijks mimiek, je kunt geen enkele emotie van zijn gezicht aflezen. Ik vind het verrassend dat ook hij deze gevoelens herkent. Terwijl J-P. aan het vertellen is, zie ik E. instemmend knikken. Blijkbaar herkent E. eveneens deze gevoelens. De familie en omgeving van deze vier deelnemers begrijpen hun ziekte niet. Door dit onbegrip stellen de familieleden en kennissen zich niet open voor het verhaal van deze deelnemers. Ze luisteren niet naar hen. Hierdoor worden de deelnemers verlegen. Dit is een duidelijk voorbeeld van stigmatisering. De familieleden en kennissen vinden dat de deelnemers hun ziekte zelf hebben veroorzaakt en dat ze maar wat harder moeten zijn. Tenslotte komt ook D. aan de beurt. Hij vindt dat hij over voldoende sociale vaardigheden beschikt om zich te wapenen tegen het pestgedrag. Tijdens deze sessie spreekt hij dit echter zelf tegen. D. is erg verlegen en heeft veel last van sociale fobieën. Zijn sociale angst en verlegenheid zorgen ervoor dat hij vaak geen contact durft te nemen met anderen. Ik stel mezelf de vraag hoe iemand met zo‟n sociale angst er toch van overtuigd kan zijn dat hij over voldoende sociale vaardigheden beschikt. De rest van de theorie verloopt op een rustige manier. In het praktisch deel begint D. meteen met de klei. De anderen wachten wat af en kneden eerst de klei. Iedereen maakt een zo volledig mogelijke voorstelling van hun rivier. Op het moment dat iedereen klaar is, spreek ik E. als eerste aan. Ze zegt dat ze er nog niet klaar voor is

123 en wil pas als laatste haar voorstelling doen. Niemand vermeldt zijn slechte eigenschappen. De drie eigenschappen die iedereen vermeld zijn: behulpzaamheid, vriendelijkheid en eerlijkheid. Na afloop maken D. en E. hun werkje meteen kapot, de anderen geven het zorgzaam aan mij.

Besluit Enkele vaststellingen die ik kan maken uit deze sessie: - Iedereen heeft een verlegen karakter. - Vier van de vijf deelnemers voelen zich vooral verlegen in familiale situaties of bij kennissen, doordat deze mensen hun ziekte niet begrijpen, niet naar hen luisteren en hen uitsluiten. Dit is een voorbeeld van stigmatisering en sociale uitsluiting. - De andere deelnemer voelt zich altijd verlegen, behalve bij familieleden en kennissen. Hij geeft wel aan dat hij ook het gevoel heeft dat hij door de maatschappij wordt verstoten. - De persoon met de meeste sociale angst is de enige persoon die ervan overtuigd is dat hij over voldoende sociale vaardigheden beschikt om zich te verdedigen tegen een pestkop. - Niemand vindt zichzelf perfectionistisch. - Iedereen heeft een negatief zelfbeeld en kijkt door een zwarte bril naar het leven. - Wanneer je aan één deelnemer vraagt om drie positieve eigenschappen op te sommen, dan ontstaat er een domino-effect: iedereen heeft „toevallig‟ enkel dezelfde drie positieve eigenschappen. Indien ik deze sessie een tweede keer geef dan laat ik iedereen zijn positieve eigenschappen opschrijven om de invloed van de anderen te beperken.

124

6.7 Verslag sessie 3 Wie -

D.C. E.S. J-P.R. R.D. G.L.

Wat In de theorie van vandaag komen volgende onderwerpen aan bod: -

het verkrijgen van een positief zelfbeeld: denkfouten; assertiviteit; zelfverzekerd contact leggen; huiswerkopdrachten; een gesprek verder zetten, overwinnen van sociale angst en verlegenheid.

In de praktijk worden er wat relaxatieoefeningen gegeven.

Waar De sessie vindt plaats in de woonkamer van het activiteitencentrum. Alle medewerkers zitten gedurende de volledige sessie in de zetels.

Wanneer Op woensdag 21 april 2010 van 10.45 uur tot 12.00 uur.

Hoe De theorie wordt op dezelfde manier aangeboden als in de vorige sessies. Alle deelnemers krijgen een aantal huiswerkopdrachten mee. Ze krijgen een schriftje waarin ze allerlei positieve zaken moeten noteren zoals een compliment die ze krijgen of een positieve eigenschap. Ik noem dit het „goed gevoel schriftje‟. Er worden een aantal opdrachten in verband met het aanknopen van een gesprek overlopen. Elke deelnemer moet in de komende week minstens één opdracht uitvoeren. De praktijk bestaat uit een relaxatieoefening: Alle deelnemers nemen een zo ontspannen mogelijke houding aan. Op de achtergrond speelt er rustgevende muziek. Er worden geurkaarsen aangestoken. De deelnemers houden hun ogen gesloten. Ik lees een tekst voor waarin een aantal opdrachten staan en de deelnemers voeren deze opdrachten uit.

125

Waarom De doelstellingen van deze sessie zijn de volgende: - inzicht verwerven in de denkfouten die zorgen voor een negatief zelfbeeld en leren hoe men deze denkfouten kan vermijden; - de sociale vaardigheden leren omzetten in de praktijk door middel van huiswerkopdrachten; - leren hoe men contact kan leggen en hoe men dit contact kan onderhouden; - overwinnen van sociale angst en verlegenheid onder andere door het aanleren van relaxatieoefeningen.

Verloop Ik overloop de theorie en alle deelnemers luisteren aandachtig. Ik ben aangenaam verrast om te zien dat E. er vandaag opnieuw bij is. Ik moet eerlijk toegeven dat ik af en toe twijfel of E. wel wil meewerken. Het feit dat ze elke sessie aanwezig is, betekent voor mij dat ze geïnteresseerd is en de sessies nuttig vindt. De groep is eerder passief en ondergaat de sessie nogal gelaten. Er is weinig interactie in de groep. Bij het overlopen van de denkfouten kan ik uit hun non-verbale gedrag niet opmaken of ze bepaalde zaken herkennen of niet. Ik ben ervan overtuigd dat er toch een aantal denkfouten zijn die deze deelnemers maken. Ik geef hen een schriftje waarin ze allerlei positieve zaken moeten inschrijven. Ze glimlachen en ik geef hen de opdracht om in de komende dagen al een aantal dingen in het schriftje te schrijven. E. zegt meteen dat ze niets in het schriftje zal kunnen schrijven aangezien ze geen positieve eigenschappen heeft. Ik lees de huiswerkopdrachten voor (ze moeten de sociale vaardigheden rond een gesprek aanknopen omzetten in de praktijk) en ik geef hen de opdracht om in de komende dagen minstens één huiswerkopdracht uit te voeren. Deze opdracht wordt dan in de volgende sessie besproken. Elke deelnemer moet op een papieren pluim schrijven waarom ze deze pluim verdienen. Iedereen wacht erg lang vooraleer ze iets opschrijven. Ze stellen mij heel wat vragen over deze opdracht. Ze vragen mij onder andere of ze ook een talent mogen opschrijven zoals bijvoorbeeld goed kunnen koken. Uit het stellen van vele vragen blijkt dat ze allemaal onzeker en dus niet assertief zijn. Het praktisch deel verloopt vlot. Alle deelnemers houden hun ogen gesloten en proberen zich zo goed mogelijk te ontspannen. Ze voeren alle bewegingen uit. Na afloop vraag ik wie van hen zich heeft kunnen ontspannen. D. en J-P. antwoorden dat ze zich volledig ontspannen voelen. R., G., en E. zeggen dat ze zich niet hebben kunnen ontspannen aangezien ze met andere zaken in hun hoofd zitten, waardoor ze zich niet kunnen concentreren.

126

Besluit Ook uit deze sessie blijkt dat de alle deelnemers een negatief zelfbeeld hebben. Toch herkennen ze weinig denkfouten die aan de oorsprong liggen van dit negatief zelfbeeld. De denkfouten die ze wel herkennen zijn: uzelf afkraken, foutieve oorzaak en de negatieve vergelijking. Vaak heeft dit negatief zelfbeeld te maken met het feit dat de omgeving op een negatieve manier reageert op hun ziekte. Bijvoorbeeld wanneer ze voor een lange tijd worden opgenomen, krijgen ze erg weinig bezoek. Iedereen laat hen wat in de steek. De omgeving denkt: „is het probleem nu nog niet opgelost, hij moet zich maar herpakken‟. Bij de psychotische deelnemers is het vooral ook dit onbegrip van de omgeving die een rol speelt in het negatief zelfbeeld. Opnieuw komt de stigmatisering hier duidelijk naar voor. Alle deelnemers lijden onder deze stigmatisering. De deelneemsters met hoofdzakelijk een stemmingstoornis kunnen zich helemaal niet ontspannen doordat ze teveel piekeren. De psychotische deelnemers kunnen zich wel ontspannen.

6.8 Verslag sessie 4 Wie Aanwezig - D.C. - J-P.R. - G.L. Verontschuldigd - R.D.: heeft een manische periode en is opgenomen op de PAAZ- afdeling van het Sint- Maartenziekenhuis. - E.S.: heeft een depressieve periode en blijft tot eind juni thuis.

127

Wat Ook deze laatste sessie van de sociale vaardigheidscursus bestaat uit een theoretisch deel en een praktisch deel. De onderwerpen van de theorie zijn: -

soorten assertiviteit; subassertiviteit vs. Assertiviteit; toekomst van een subassertief persoon; leren omgaan met kritiek; de grammofoonplaatmethode; rollenspel; drie vijanden van assertiviteit; de Roos van Leary.

De praktijk bestaat uit een oefening rond rollenspelen en de Roos van Leary.

Waar De sessie vindt plaats in de woonkamer van het activiteitencentrum.

Wanneer Op woensdag 28 april 2010 van 10.45 uur tot 12.00 uur.

Hoe De theorie wordt op dezelfde manier behandeld als in de vorige sessies. De praktijk wordt onderverdeeld in twee delen. Bij het eerste deel moet de deelnemer aan een draaischijf draaien. Hierdoor wordt er een situatie zichtbaar. De deelnemer moet de situatie samen met een andere deelnemer uitbeelden in een rollenspel. Op deze manier worden de sociale vaardigheden geoefend en kan ik zien hoe de deelnemer in een situatie reageert. Bij het tweede deel van de praktijk krijgen alle deelnemers acht kaartjes waarop de eigenschappen staan beschreven die overeenstemmen met de acht relatiewijzen van de Roos van Leary. Elke deelnemer kiest één kaart uit waarop de eigenschappen staan die hem het meest typeren. De andere deelnemers raden welke kaart de deelnemer heeft gekozen.

128

Waarom De doelstellingen van deze sessie zijn: - leren op welke manier men op een goede manier kan omgaan met kritiek; - leren op welke manier men kan volharden totdat men krijgt wat men wil (grammofoonplaatmethode); - aan de hand van een rollenspelen sociale vaardigheden oefenen zodat de transfer naar de werkelijkheid vlot verloopt; - inzicht verkrijgen in het zelfbeeld en het beeld dat anderen hebben over de deelnemer aan de hand van een opdracht rond de Roos van Leary.

Verloop Doordat één deelnemer te laat aankomt, is de sessie van vandaag behoorlijk kort. Bovendien is de helft van de groep afwezig. Ik start de sessie met een navraag rond de huiswerkopdrachten. In de afgelopen dagen heb ik de deelnemers een aantal keer herinnerd aan de opdrachten en ik heb hen bevraagd hoe het gesteld was met de huiswerkopdrachten. Ze hebben steeds geantwoord dat ze ermee bezig waren. De drie deelnemers vertellen me allemaal dat ze de eerste opdracht hebben uitgevoerd. Bij deze opdracht moeten de deelnemers glimlachen naar de mensen die ze tegenkomen. De andere opdrachten vinden ze te moeilijk. Ze vertellen allemaal dat ze nog te verlegen zijn om bijvoorbeeld een gesprek aan te knopen met een vreemdeling. Ik vind dit eigenlijk wel normaal. Ik verwacht niet dat de deelnemers in deze korte periode meteen assertief worden, zeker niet wanneer ze al jaren subassertief zijn. Ik geef hen positieve bekrachtiging door hen te zeggen dat het uitvoeren van deze eerste oefening een eerste stap in de goede richting is. Het zal nog een tijdje duren vooraleer ze echt assertief zijn. Maar oefening baart kunst. Elke deelnemer vertelt dat hij in een situatie die met geld te maken heeft wel assertief kan zijn. Een voorbeeld van zo‟n situatie is: je zit in een restaurant en je bestelt een wafel. Op het moment dat je de wafel wilt opeten blijkt de wafel nog bevroren te zijn. In zo‟n situatie durven deze drie deelnemers dit aan de ober te melden zodat ze een nieuwe wafel krijgen. Blijkbaar speelt geld toch een belangrijke rol in het al of niet assertief zijn. Misschien heeft dit te maken met het feit dat ze in een situatie waarin geld een rol speelt iets materieels verliezen namelijk geld indien ze zich niet assertief opstellen.. In situaties die niets te maken heeft met geld, verliezen ze niets materieels. Een gemiste kans kun je immers niet vastgrijpen. Je merkt ook niet echt dat je deze kans kwijt bent. Twee deelnemers (D en J-P.) hebben iets in het „goed gevoel schriftje‟ geschreven. Jammer genoeg hebben ze het schriftje niet mee. G. heeft niets in het schriftje geschreven omdat ze de opdracht niet meer wist. De drie medewerkers vinden het moeilijk om met kritiek om te gaan. Meestal reageren ze niet op de kritiek maar voelen ze zich wel gekwetst. Indien ze toch reageren op de kritiek dan is dit meestal door zich te verdedigen en te proberen om de kritiek

129 te weerleggen. Zo ontstaat er ruzie en klappen ze dicht. D. zegt dat hij vaak kritiek krijgt van de stemmen die hij hoort. De manieren die ik in deze cursus aanleer om met kritiek om te gaan kun je niet toepassen bij stemmen, ze zijn immers fictief. Doordat er vandaag slechts drie deelnemers aanwezig zijn, besluit ik om het praktische deel anders aan te pakken. De drie deelnemers zijn behoorlijk schuchter, al moet ik toegeven dat ze al iets opener zijn geworden doorheen de sessies. Er zijn te weinig deelnemers om op een goede manier de rollenspelen uit te voeren. Daarom laat ik elke deelnemer aan de draaischijf draaien. Een situatie komt tevoorschijn en de deelnemer vertelt wat hij in die situatie zou doen. De andere deelnemers moeten hierop reageren. Ze moeten vertellen of ze akkoord gaan met de reactie van de deelnemer. Indien ze niet akkoord gaan, moeten ze aangeven wat ze anders zouden doen. De discussie die ik op deze manier probeer op gang te brengen, komt er niet. Iedereen is het met elkaar eens. Bovendien moet ik elke deelnemer steeds aansporen om zijn mening te geven. Iedereen zegt dat ze assertief zouden reageren, waardoor de andere deelnemers alleen maar hoeven te zeggen dat ze hiermee akkoord zijn. Maar ik vermoed dat de deelnemers in de reële situatie subassertief zouden reageren. Misschien antwoorden ze op deze manier om aan te tonen dat ze goed hebben opgelet. Bij het tweede deel van de praktijk krijgen alle deelnemers acht kaartjes met een aantal kenmerken. Deze kenmerken verwijzen naar de relatiewijzen van de Roos van Leary. De deelnemers moeten één kaartje kiezen waarop de kenmerken staan die hen het meest typeren. Daarna moeten de andere deelnemers zeggen welk kaartje ze denken dat de deelnemer heeft genomen. Toevallig kiest iedereen voor het rode kaartje. Op dit kaartje staan eigenschappen zoals helpend, steunend en samenwerkend. De deelnemers schatten elkaar goed in. Bij de vraag welk kaartje de andere deelnemer heeft gekozen antwoordt iedereen correct. Het beeld dat iedereen van elkaar heeft, klopt dus wel. Een andere mogelijke verklaring is dat de deelnemers elkaar willen sparen door elkaar het kaartje toe te wijzen waarop alleen maar positieve eigenschappen staan. Ik ben ervan overtuigd dat het rode kaartje inderdaad bij elke deelnemer het best past. Iedereen is verbaasd wanneer blijkt dat ze allemaal hetzelfde kaartje hebben gekozen.

130

Besluit Enkele conclusies die ik uit deze sessie kan trekken: - Iedereen heeft voor de veiligste huiswerkopdracht gekozen, namelijk de eerste opdracht waarbij iedereen moet glimlachen naar de mensen die men tegenkomt. - In situaties waarin de deelnemer materiële zaken, zoals geld, kan verliezen, treedt hij wel assertief op, zelfs de deelnemer met de extreme vorm van sociale angst. Indien er zich een situatie voordoet waarbij men door subassertief te zijn niets materieels verliest, treedt men niet assertief op. - De deelnemers willen steeds behagen: bij het praktisch deel antwoorden ze, volgens mij, zoals ze denken dat het moet en niet zoals zij daadwerkelijk zouden reageren op de situatie. Dit vind ik spijtig. In het tweede deel van de praktijk bij het toekennen van de kaartjes aan de andere deelnemers, merk ik opnieuw dat ze vooral niemand voor de borst willen stoten, daarom geven ze elkaar het meest positieve kaartje. Het kan evengoed zijn dat de deelnemers elkaar zo goed kennen of inschatten dat ze goed weten hoe de ander in elkaar zit. Ik vind zelf ook dat het rode kaartje bij iedereen het best past. - Niemand van de deelnemers gaat op een goede manier om met kritiek. Ze vinden kritiek niet fijn en beseffen niet dat kritiek ook positief kan zijn. De manier om met kritiek om te gaan vinden ze verrassend.

6.9 Verslag afname vragenlijst 2 Wie Aanwezig - D.C. - J-P.R. - G.L. Verontschuldigd R.D. (opname) E.S. (ziekte)

Wat In de tweede vragenlijst pols ik naar het effect van de sessies op de sociale vaardigheden van de deelnemers.

Waar Aangezien ik de persoonlijke mening van de deelnemers bevraag, moeten ze deze vragenlijst individueel en het liefst thuis invullen. Op deze manier worden ze niet door anderen beïnvloed en krijg ik de juiste gegevens.

131

Wanneer In de week van 7 mei 2010 worden de vragenlijsten uitgedeeld. De deelnemers krijgen één week de tijd om alle vragen en te vullen en de formulieren aan mij te terug te bezorgen. Dit betekent dat ik alle vragenlijsten ten laatste op 14 mei 2010 terug moet krijgen.

Hoe Ik spreek hen persoonlijk aan en vraag hen om de vragenlijst in te vullen. Ik neem telefonisch contact op met E. en ik stuur de vragenlijst naar haar op. Ze belooft me om de vragenlijst in te vullen en terug te sturen.

Waarom Aan de hand van deze vragenlijsten probeer ik een correct beeld te krijgen van het effect van mijn sociale vaardigheidssessies. Ik wil weten of ik in mijn opzet ben geslaagd, of de deelnemers iets hebben gehad aan mijn sessies en wat het resultaat is.

Verloop Alle deelnemers vullen de vragenlijst individueel bij hen thuis in. Twee deelnemers (G. en J-P.) bezorgen mij de vragenlijst tijdig terug. Een deelnemer vertelt mij dat hij een week nodig heeft gehad om de vragen op te lossen. De vragen zijn nochtans behoorlijk eenvoudig. Ik vat dit niet negatief op, voor mij is dit een teken dat hij het invullen van de vragenlijst ernstig neemt. Door een samenloop van omstandigheden krijg ik de vragenlijst van D. niet op tijd terug waardoor ik de gegevens uit zijn vragenlijst niet meer kan verwerken in het besluit. Ook de vragenlijst van E. krijg ik niet op tijd terug. Ook deze gegevens kan ik dus niet in het besluit verwerken.

132

Besluit Ik analyseer deze vragenlijsten op dezelfde manier als de eerste vragenlijst. Eerst en vooral bekijk ik alle vragenlijsten samen waardoor ik tot een aantal algemene conclusies kom. Daarna deel ik de groep in volgens pathologie: één deelneemster met een stemmingsstoornis en één deelnemer met een psychotische stoornis. Tenslotte maak ik de vergelijking tussen beide deelnemers. Door omstandigheden kan ik enkel met de gegevens uit twee vragenlijsten werken. Algemene conclusies Beide deelnemers -

vonden de sessies boeiend en nuttig. Ze zouden opnieuw deelnemen; weten nu hoe ze assertiever kunnen worden; houden aan deze sessies een goed gevoel over; hebben in deze sessie veel bijgeleerd; zullen in de toekomst proberen om rekening te houden met de aandachtspunten waardoor hun sociale vaardigheden kunnen verbeteren.

De deelneemster met een stemmingsstoornis (normaalgezien zouden er twee deelneemsters deze vragenlijst invullen, maar één deelneemster is opgenomen op het moment waarop de vragenlijst wordt afgenomen): - heeft meer inzicht gekregen in haar sociale vaardigheden; - vindt dat ze voldoende informatie heeft gekregen over pesten en de sociale vaardigheden; - weet dankzij de sessies hoe ze kan optreden tegen de pestkop; - vindt dat ze nog niet over voldoende sociale vaardigheden beschikt om er te staan in de wereld en niet over zich heen te laten lopen; - past de aandachtspunten uit de cursus nog niet toe in het dagelijks leven. De deelnemer met een psychotische stoornis: heeft een aantal vragen niet ingevuld. De antwoorden op de vragen die hij wel heeft ingevuld staan vermeld onder de noemer “alle deelnemers”. De vragen die hij niet heeft ingevuld , heeft de deelneemster met de stemmingstoornis wel ingevuld. Deze deelnemer heeft op elke vraag „ja‟ geantwoord. Verschil tussen beide groepen: De deelnemer met de stemmingsstoornis past nog geen aandachtstips toe in het dagelijks leven, de deelnemer met een psychose doet dit wel. Hij heeft in zijn woning het blad opgehangen met de zin: „ik mag mezelf OK vinden, ik ben prima zoals ik ben‟.

133

6.10 Besluit Dit hoofdstuk is een samenvatting van de verslaggeving van de sessies. In mijn verslaggeving heb ik steeds geprobeerd om een zo volledig mogelijk beeld te schetsen van de sessie. De meest relevante feiten uit de sessies worden in dit besluit beschreven. Uit de verslaggeving kan ik een aantal conclusies trekken. Ik zet ze hier nog even kort op een rijtje: - Ongeveer de helft van de deelnemers heeft een pestverleden. - Iedere deelnemer is beperkt in zijn sociale vaardigheden. Ze beschikken niet over de noodzakelijke vaardigheden om zich te kunnen verdedigen tegen een pestkop. - Vier van de vijf deelnemers geven toe dat ze beperkt zijn in hun sociale vaardigheden. - Een belangrijke vaststelling is dat de deelnemer met de meeste sociale angst, er toch van overtuigd is dat hij over voldoende sociale vaardigheden beschikt. - Elke deelnemer ervaart stigmatisatie en sociale uitsluiting, vooral door mensen die ze goed kennen zoals hun familieleden en kennissen. De stigmatisering en sociale uitsluiting doen zich niet alleen voor ten opzichte van mensen met een psychose maar ook ten opzichte van mensen met een stemmingsstoornis. Beide fenomenen (stigmatisering en sociale uitsluiting) zorgen ervoor dat de deelnemer verlegen is, waardoor zijn sociale vaardigheden nog verder zijn afnemen en hij zijn zelfvertrouwen verliest. - De groep is eerder passief, er is niemand van de deelnemers die zich profileert binnen de groep. Dit is nogmaals een bewijs dat deze mensen nog niet over voldoende sociale vaardigheden beschikken om zich op een adequate manier staande te houden in de maatschappij. - De deelnemers kiezen steeds voor de meest veilige oplossing. Bij de huiswerkopdrachten kiest iedereen ervoor om enkel de eerste opdracht uit te voeren. Een ander voorbeeld waaruit blijkt dat de deelnemers steeds kiezen voor de veilige oplossing is het feit dat bij de opdracht met de draaischijf iedereen zegt dat ze assertief reageren, maar ik twijfel of ze dit daadwerkelijk doen. - Iedereen kan wel assertief optreden in situaties die met geld te maken hebben. Bijvoorbeeld wanneer een deelnemer heeft betaald voor een wafel en deze wafel blijkt nog diepgevroren te zijn. - Niemand van de deelnemers komt in contact met lichamelijke agressie. - Uit de laatste vragenlijst blijkt dat iedereen heel wat heeft bijgeleerd en ook weet wat ze moeten doen om assertiever te zijn, maar ze kunnen deze theorie nog niet omzetten naar de praktijk. Dit heb ik eigenlijk wel verwacht. De duur en het aantal van de sessies is te kort om daadwerkelijk een gedragsverandering te verkrijgen. Maar aangezien ze nu weten hoe het moet kunnen ze hier wat in oefenen. - Iedereen wil opnieuw deelnemen aan de sessies, hieruit besluit ik dat de sessies toch iets hebben opgeleverd.

134

7

Besluit praktisch deel

In het eerste hoofdstuk van dit praktisch deel wordt eerst en vooral de ergotherapeutische methodiek van de sessies uitgebreid beschreven. Alle beslissingen met betrekking tot de praktijk zijn doordacht, theoretisch en logisch onderbouwd. Alle elementen worden afgewogen en geselecteerd om ervoor te zorgen dat ik mijn doelstellingen kan bereiken. Ik heb uitvoerig nagedacht over alle aspecten die belangrijk zijn voor de uitvoering van de praktijk. Ik denk dat ik er uiteindelijk in geslaagd ben om een aantal gestructureerde en therapeutische sessies uit te werken. In het tweede hoofdstuk van dit praktisch deel bundel ik alle verslaggeving van de sessies. Ik zorg er steeds voor dat ik een zo volledig mogelijk beeld heb weergegeven van de sessies en het verloop van de sessies. Elk verslag wordt afgesloten met een besluit. Deze besluiten worden opnieuw gebundeld in het besluit aan het einde van het tweede hoofdstuk. De bevindingen die ik in de theorie heb beschreven, worden in de praktijk bevestigd, zoals bijvoorbeeld stigmatisering en sociale uitsluiting. Jammer genoeg moet ik vaststellen dat mijn sociale vaardigheidsessies niet meteen hebben geleid tot een verbetering van de sociale vaardigheden. Deze doelstelling heb ik aan het begin van de sessies vooropgesteld, maar deze blijkt iets te ambitieus. Het is erg moeilijk om in slechts vier sessies de sociale vaardigheden van de deelnemers die al jaren problemen hebben op dit gebied te verbeteren. Uit de laatste vragenlijsten is wel gebleken dat ze toch iets aan de sessies hebben gehad: ze weten nu hoe ze hun sociale vaardigheden kunnen veranderen en ze hebben een goed gevoel overgehouden aan deze sessies. Ik heb dan wel geen direct resultaat verkregen, maar ik heb de aanzet gegeven tot een verbetering van de sociale vaardigheden. Ik heb het thema pesten onder de aandacht gebracht waardoor ik de aanzet heb gegeven om actief iets te ondernemen om het pesten te stoppen. Het is de bedoeling dat de patiënten uiteindelijk de transfer naar het dagelijks leven en de kennis in verband met sociale vaardigheden om te zetten naar de praktijk.

135

Slotconclusie Sociale vaardigheidssessies zijn een uitstekend middel om de psychotische patiënt te leren hoe hij op een positieve manier kan omgaan met pestgedrag. Er zijn aan deze sessies twee belangrijke voorwaarden gekoppeld waardoor het slaagpercentage van de sessies wordt verhoogd. De sessies hebben meer kans op slagen indien ze ten eerste intensief en ten tweede gedurende een langere tijd worden aangeboden. Dit blijkt ook uit de literatuur. In de praktijk van dit eindwerk wordt er aan deze voorwaarden niet voldaan en dit beïnvloedt het uiteindelijke resultaat van de sessies. Na de sessies weten de deelnemers hoe ze assertief kunnen optreden in het dagelijks leven en hoe ze hun sociale vaardigheden kunnen verbeteren. Dit betekent dat ze de theorie goed begrijpen. Maar ze kunnen deze theorie nog niet omzetten naar de praktijk. De drempel om de transfer naar het dagelijks leven te maken, is nog iets te hoog. Bij psychiatrische patiënten speelt de motivatie een belangrijke rol. Heel wat psychiatrische patiënten, waaronder ook de patiënten waarmee ik heb gewerkt, zijn nogal passief en moeilijk te activeren. Daarom heb ik er bewust voor gekozen om alle informatie en oefeningen omtrent sociale vaardigheden te bundelen in slechts vier sessies. Het voordeel van het beperkt aantal sessies is dat de motivatie van de patiënten op peil blijft. Het nadeel is dat de patiënten na afloop van de sessies nog steeds niet over de noodzakelijke vaardigheden beschikken om niet over zich heen te laten lopen en om op een adequate manier te reageren op het pestgedrag. Dit betekent dat opvolging noodzakelijk is. Dit kan bijvoorbeeld door de patiënten af en toe eens te herinneren aan de cursus en soms eens te polsen hoe het is gesteld met hun sociale vaardigheden. Het is ook belangrijk om te beseffen dat het heel moeilijk is om de sociale vaardigheden van deze patiënten te verbeteren in een korte periode. Meestal is het zo dat de patiënt al jarenlang dezelfde gedragspatronen hanteert. Het vraagt veel tijd en energie van zowel de patiënt als de ergotherapeut om deze gedragspatronen te wijzigen. Ervoor zorgen dat iemand die al jarenlang subassertief is assertief kan optreden vergt erg veel tijd. De slotconclusie die ik kan maken is dat sociale vaardigheidssessies een efficiënt hulpmiddel kunnen zijn om de psychotische patiënt te leren omgaan met pestgedrag op voorwaarde dat ze intensief en gedurende een langere worden aangeboden bijvoorbeeld tweemaal per week gedurende twee maanden. Indien bij het aanbieden van de sessies aan deze voorwaarden worden voldaan, is het belangrijk om ervoor te zorgen dat de motivatie van de patiënt op peil blijft.

136

8

Literatuurlijst

Boeken ANDRIESSE, P. 1988. Schizofrenie, om gek van te worden : wat is schizofrenie en wat heeft de familie daarmee te maken?, Baarn, Nelissen. BRUNKLAUS, O. 1996. Luisteren naar mensen met een verstoorde werkelijkheidsbeleving, Antwerpen, Standaard Uitgeverij. COENE, E. H. & KOLLAARD, S. 2004. Zorgboek schizofrenie, Meppel, GM Groep. CUYVERS, G. 2001. Psychopathologie, Deurne, Wolters Plantyn. DEBOUTTE, G. 1995. Pesten, gedaan ermee!, Brussel, BDJ, Jeugd en Vrede v.z.w. EMMERECHTS, S. 1999. Pesten op school,op het werk, thuis en in relaties, Antwerpen, Icarus, een imprint van Standaard Uitgeverij. ENGBERSEN, G., VROOMAN, J. C. & SNEL, E. 1999. Armoede en verzorgingsstaat, vierde jaarrapport armoede en sociale uitsluiting, Amsterdam, Amsterdam University Press. FINLAY, L. & ZINKSTOK, R. 2008. Ergotherapie in de psychiatrie, Maarssen, Elsevier Gezondheidszorg. JOCHEMS, A. A. F. & JOOSTEN, F. W. M. G. 2006. Zakwoordenboek der Geneeskunde, Doetinchem, Elsevier Gezondheidszorg. KINÉBANIAN, A. & LE GRANSE, M. 2006. Grondslagen van de ergotherapie, Maarssen, Elsevier gezondheidszorg. KNEGTERING, H., SLOOFF, C. J., BRUGGEMAN, R., ARENDS, J., WITHAAR, F. & WOLFF, H. 2003. Behandelprotocollen bij schizofrenie en verwante psychosen, Groningen, Assen, Den Haag, Kenniscentrum Schizofrenie. REMMERSWAAL, J. 2006. Begleiden van groepen, groepsdynamica in de praktijk, Houten, Bohn Stafleu von Loghum. VRANKEN, J., DE BOYSER, K. & DIERCKX, D. 2006. Armoede en sociale uitsluiting jaarboek 2006, Leuven, Acco.

Webpagina’s 2008. Vlaamse Vereniging Geestelijke gezondheid [Online]. Gent: De Webfabriek. [Accessed 2008]. 2010. Activiteitencentrum [Online]. Kortrijk: De Bolster vzw. Available: http://www.beschutwonendebolster.be/frameset/AC.html [Accessed]. BRUSSEL, D. V. P. E. D. V. G. V. De sociale kaart [Online]. Vlaanderen en Brussel. [Accessed].

137

Artikels CATTHOOR, K., DE HERT, M. & PEUSKENS, J. 2003. Stigma bij schizofrenie: een literatuuroverzicht. Tijdschrift voor psychiatrie. Utrecht: De Tijdstroom. EACK, S. M., GREENWALD, D. P., HOGARTY, S. S. & KESHAVAN, M. S. 2009. Oneyear durability of the effects of cognitive enhancement therapy on functional outcome in early schizophrenia. Schizophrenia Research. GEEKIE, J. 2007. The experience of Psychosis: Fragmentation, Invalidation and Spirituality. Doctor of Philosophy in Psychology, University of Auckland. GRAUSGRUBER, A., MEISE, U., KATSCHNIG, H., SCHÖNY, W. & FLEISCHHACKER, W. W. 2007. Patterns of social distance towards people suffering from schizophrenia in Austria: a comparison between the general public, relatives and mental health staff. Acta Psychiatrica Scandinavica, blz.310-319. HUBERT, A. 2007. Gepest op het werk, helpen veranderen of helpen verwerken? Psychopraxis (Psychopraktijk), blz. 246-251. MURIS, P., HELDENS, H. & SCHREURS, L. 1992. Goldsteintraining bij vier moeilijk opvoedbare jongens in het voortgezet speciaal onderwijs. Kind en adolescent, 13, blz. 193-198. SMEIJSTERS, H. 2001. Consult: Indicatiestelling voor creatieve therapie. Psychopraxis. Houten: Bohn Stafleu von Loghum. VAN TUIJL, K. & THUNNISSEN, M. M. 2009. Ernstige psychiatrische stoornissen en agressie:slachtoffer en dader tegelijk. Tijdschrift voor Psychiatrie, blz.129-130. VAN WEEGHEL, J., KAMPERMAN, A. & DE VRIES, S. C. 2009. Geweld tegen psychiatrische patienten, resultaten van een vooronderzoek. Rotterdam/Utrecht: Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek. WAHL, O. 1999. Mental health consumers' experience of stigma. Schizophrenia Bulletin, 25, 467-478.

138

9

Lijst van tabellen

Tabel 1: overzicht mening ondervraagden ................................................................ 48 Tabel 2: kenmerken van de soorten groepen ............................................................ 77 Tabel 3: groepsdynamische processen doorheen de sessies op een rijtje................ 79 Tabel 4: voorstelling van de groepsleden .................................................................. 80 Tabel 5: overzicht data en tijdstippen van de sessies ............................................. 101 Tabel 6: overzicht van de verschillen tussen deelnemers met een stemmingsstoornis en deelnemers met een psychose. .......................................................................... 114 Tabel 7: overzicht overeenkomsten tussen deelnemers met een stemmingsstoornis en deelnemers met een psychose ........................................................................... 114

139

10

Lijst van figuren

Figuur 1: overzicht psychosen ................................................................................... 16 Figuur 2: het Human Occupation Model .................................................................... 60 Figuur 3: waarde van activiteiten ............................................................................... 63 Figuur 4: opstelling van de zetels in de woonkamer .................................................. 87

140

11

Lijst van bijlagen

I. Bijlage: activiteitenaanbod .................................................................................... 141 II. Bijlage: weekschema van het activiteitencentrum ............................................... 144

141

I. Bijlage: activiteitenaanbod Koken Elke voormiddag wordt er een warme maaltijd en soep bereid. Soms bereiden de medewerkers ook een dessert. Meestal is dit eenmaal per week. Een drietal medewerkers staan in voor het klaarmaken van het middagmaal en de soep. Soms dienen er een aantal boodschappen te worden gedaan om de maaltijd te kunnen klaarmaken. Één of twee medewerkers doen de boodschappen. Er wordt ook een deel van de ingrediënten geschonken door de voedselbank. Eenmaal per maand gaan een aantal medewerkers naar de voedselbank. De voedselbank is een organisatie die de overschotten van de voedselindustrie (fabrieken, winkels) verzamelt en deze dan gratis uitdeelt aan minderbedeelden. Tijdens de kooksessie wordt ook het weekthema besproken.

Het semi-industrieel atelier In het atelier worden een aantal semi-industriële activiteiten verricht. Het werk in het atelier is laagdrempelig. Dit betekent dat er nog niet zoveel eisen worden gesteld aan de arbeid als bij de reguliere (industriële) arbeid. Bij de reguliere arbeid moet de werknemer zich kunnen houden aan een aantal regels en afspraken. Hij moet in staat zijn om constant de arbeid te verrichten. Zijn arbeid moet voldoen aan bepaalde voorwaarden. In het activiteitencentrum worden er minder eisen gesteld aan de werknemer. Indien hij zich niet goed voelt kan hij even rusten en hij kan een gesprek voeren met zijn begeleidster. Bij de opstart kan de medewerker steeds kiezen of hij wil werken in het atelier of niet. Toch worden er in het activiteitencentrum een aantal eisen aan de geleverde arbeid gesteld. Het product moet goed afgewerkt zijn. Het werken in het atelier legt vaak een brug naar het arbeidszorgcentrum (Domino, de Waak,…) en soms naar het reguliere arbeidscircuit.

Het crea-atelier De medewerkers kunnen elke dag terecht in het crea-atelier. In het atelier worden een aantal voorwerpen gemaakt die dan verkocht zullen worden in de winkel van het activiteitencentrum of op markten. Het is dus van belang dat het product steeds mooi afgewerkt is zodat het verkoopbaar wordt. Een aantal producten die in het creaatelier worden gemaakt zijn: -

Verjaardagskaarten Theelichthouders Beelden Poppenkleertjes Kaarsen

Soms worden er kaarten gemaakt op vraag van een externe persoon. Deze persoon bestelt dan een bepaalde hoeveelheid kaarten. Bijvoorbeeld een thuisverpleegster

142 die 40 kaartjes besteld om uit te delen aan haar patiënten of een rusten verzorgingstehuis die kaarten wenst om aan de bewoners te schenken.

Tuin Vanaf maart tot oktober kunnen de medewerkers ook tuinieren in een zelf aangelegd moestuintje. De tuin biedt een extra mogelijkheid tot activiteit aan. Bovendien is het werken in de tuin laagdrempelig. Voordeel van de tuin is dat er groenten worden gekweekt die kunnen gebruikt worden bij de bereiding van het middagmaal en de soep. De overige groenten kunnen eventueel verkocht worden.

Gesprek Elke maandag vindt in de woonkamer van het activiteiten een groepsgesprek plaats. Dit gesprek wordt geleid door een externe begeleidster. Deze begeleidster is een sociaal assistent in het ziekenhuis AZ- Groeninge , campus Sint-Maarten. Eerst en vooral vertellen alle deelnemers aan elkaar hoe hun weekend is verlopen. Daarna wordt verder gepraat over een onderwerp naar keuze. Soms mogen de medewerkers zelf een onderwerp kiezen, soms kiest de groepsleidster het onderwerp. Alles wat binnen deze groep wordt verteld, blijft binnen de groep.

Socio-culturele activiteiten Op donderdagnamiddag kunnen de medewerkers deelnemen aan tal van socioculturele activiteiten. (uitstappen). Een aantal voorbeelden van dergelijke activiteiten zijn: - Bowling - Museum of tentoonstelling bezoek - Bezoek Mac Donalds, Kinepolis De hoofddoelstelling van deze activiteiten is de re-integratie in de maatschappij. Deze uitstappen kunnen de medewerker prikkelen, zodat hij zelfstandig een aantal uitstappen maakt. Meestal biedt de socio-culturele activiteit ook een kans om gezellig samen te zijn.

Sport Op vrijdagnamiddag kunnen de medewerkers gaan sporten. Om de twee weken staat er zwemmen op het programma. De weken tussen het zwemmen worden er tal van sportactiviteiten georganiseerd: - Een wandeling - Netbal - Relaxatie De sportactiviteiten vinden plaats in de sportzaal van een lokale school.

143

Klusjesdienst Een aantal medewerkers kunnen zich aanbieden om klusjes op te knappen. Dit kunnen tal van klusjes zijn: - Herstellingen uitvoeren - Behangen en verven - Onderhoudswerken

Vorming Elke week wordt een vormingssessie aangeboden. De onderwerpen van deze sessie zijn zeer uiteenlopend. Soms worden de onderwerpen voorgesteld door de medewerkers. Een aantal reeds aan bod gekomen onderwerpen zijn: - Voeding - Budgetbeheer - Stoppen met roken - Geheugentraining

Eigen hobby In de sessie eigen hobby brengen de medewerkers zelf een werkje of een hobby mee van thuis. De bedoeling is dat ze tijdens deze sessie verder werken aan hun werkje. Bovendien kunnen ze tijdens deze sessie hulp vragen waar nodig. Ze kunnen ook bijvoorbeeld kruiswoordraadsels oplossen of gezelschapsspelletjes spelen. Aangezien de hoofddoelstelling bij deze sessie het bevorderen van het sociaal contact is, mogen de medewerkers tijdens deze sessie geen boek lezen.

Vrije tijd Wekelijks wordt op vrijdagnamiddag een uurtje vrije tijd aangeboden. In dit uurtje worden de activiteiten besproken die in het komend weekend of de komende weken zullen plaatsvinden. Bijvoorbeeld een tentoonstelling, een fuif of een speciale filmvoorstelling. Het is de bedoeling dat de medewerkers op de hoogte zijn van de mogelijkheden en eventueel een aantal mogelijkheden uitproberen. De medewerkers worden op deze manier gemotiveerd om samen iets te doen. Bovendien wordt er op deze manier voor de medewerkers een kans gecreëerd om af te spreken en samen op stap te gaan.

144

II. Bijlage: weekschema van het activiteitencentru m VM

maandag

dinsdag

woensdag

donderdag

vrijdag

Koken Crea-atelier Semi-industrieel (Tuin/klusjes)



Koken Crea-atelier Semi-industrieel (Tuin/klusjes) voedselbank (maandelijks)

Koken Semi-industrieel Crea-atelier (Tuin/klusjes)

Nevenactiviteiten: Domino Groepsgesprek Semi-industrieel

NM

vorming Semi-industrieel

Eigen hobby Actua (14-daags: 13u 14u15)

Nevenactiviteit Broodjes HIKS

Nevenactiviteiten: Domino Socio-cultureel Containerpark (maandelijks) Semi-industrieel

14-daags vrijetijdsactiviteit van 19u30 – 21u

Avond

Vrijetijdsessie (13u-13u45, 1x/maand in de VM als er in NM medewerkervergadering is) Sport (13u45-16u) Semi-industrieel 16h tot 17h: ontmoetingsUurtje in Overleie

Uurregeling: voormiddag: 8u30 - 12u

Pauze: 10h15 tot 10h45

namiddag: 12u45 - 16u

Pauze: 14h30 tot 14h45 (woensdag uitzonderlijk van 14h15 tot 14h45)

Vaste begeleiding:

Veerle, Nele, Valerie, Machteld

Meewerkende partners:

William, Jo, Petra, Wendy/Nancy/Katrijn

Vrijwilligers:

Cecile Snoeck

2.4 Omgaan met pestgedrag (Deboutte, 1995) Sociale vaardigheden van de psychotische patiënt (Cuyvers, 2001) Weerbaarheid van de

Recommend Documents