1
STAAT VAN HET BOEK Vlaams Parlement -‐ Brussel Hertogsstraat 6, 1000 Brussel 23 maart 2015 Speech Wally De Doncker , 16 u 25 – 16 u 37 Ik voel me vereerd om hier vandaag, in mijn functie als IBBY-‐president, het woord te mogen nemen op de Staat van het Boek. Het gebeurt niet vaak dat ik dit in mijn eigen taal kan doen daarom ben ik graag ingegaan op deze onverwachte uitnodiging. Als debuterende schrijver ben ik meteen lid geworden van IBBY. IBBY gaf me de kans om verder te kijken dan de grenzen van mijn eigen land en dat heeft er voor gezorgd dat ik kon blijven groeien. IBBY is bij ons minder bekend omdat de organisatie zich vooral beweegt op het internationale vlak. Toch is het de grootste en de belangrijkste speler binnen de wereld van de kinder-‐ en jeugdliteratuur. IBBY zet wereldwijd en jaar na jaar miljoenen kinderen aan het lezen. IBBY is een internationaal netwerk van leesbevorderaars, onderzoekers, vertalers, schrijvers, illustratoren, uitgevers, journalisten, bibliothecarissen enz… Momenteel zijn er 76 landen actief lid van de organisatie. IBBY coördineert allerlei projecten nationaal en wereldwijd. IBBY-‐Vlaanderen valt onder de koepel van Stichting Lezen. De Franstalige IBBY-‐sectie is een aparte vereniging. IBBY is een prachtige organisatie die gedragen wordt door hoog-‐ gemotiveerde mensen uit de verschillende continenten. Het is een voorrecht om deze organisatie te kunnen leiden. Wat is het belang van IBBY vandaag? Om de toekomst te kennen moet je eerst terug gaan naar het verleden. Naar een verleden waar er nog helemaal geen sprake was van een organisatie zoals IBBY. Door de Missouri Literacy Law in 1819 was het verboden om slaven te leren lezen. Door de goedkeuring van de Literacy Laws van Alabama in 1832, kregen mensen die slaven leerden lezen zelfs zweepslagen opgelegd. Slaven die zichzelf leerden lezen werden ofwel gegeseld, gebrandmerkt, gemarteld, tong uitgerukt, of hun handen werden afgehakt. De recente film ‘Twelve years a slave’ illustreert duidelijk hoe het er toen aan toeging. Was het in de rest van de wereld beter? Ik betwijfel het. De mensen uit de gewone arbeidersklasse kregen vaak niet de kans om deftig
2
te leren lezen. Dat was ook moeilijk als je al voorbestemd was om vanaf je vijfde levensjaar te gaan werken. Er zat zelfs een strategie achter van de toenmalige leidende klasse. Hou de massa’s ongeletterd en dom, dan komen ze niet in opstand. Lezen is en blijft belangrijk voor de ontvoogding van de mens. Jella Lepman, de stichtster van IBBY, heeft het zelf kunnen constateren. Ze zag hoe de boeken van o.m. haar vriend Erich Kästner op de nazibrandstapels werden gegooid. Ze is met haar beide kinderen uit Duitsland naar Engeland gevlucht. Tijdens de Tweede Wereldoorlog vroegen de BBC en het Amerikaanse ministerie voor Buitenlandse Zaken haar als adviseur voor vrouwen-‐ en jeugdzaken. Na de oorlog werd ze door het Amerikaanse hoofdkwartier uitgezonden naar het verwoeste Duitsland om daar mee te werken aan de heropvoeding van de Duitse jeugd. Een oud idee van haar kreeg vorm: het idee dat kinderboeken een rol konden spelen bij het kweken van wederzijds begrip. Zo organiseerde ze de eerste internationale kinderboekententoonstelling in het ‘Haus der Kunst’ (Witteworstentempel van Hitler) in München in 1946. Alle kinderboeken waren toen genazificeerd. Als voorbereiding op deze tentoonstelling stuurde Jella Lepman brieven naar buitenlandse instanties met het dringende verzoek om haar zo snel mogelijk kinderboeken toe te sturen. Ze wees erop dat de Duitse kinderen hoegenaamd geen schuld dragen aan de oorlog. De boeken uit de vrije wereld zouden volgens haar de eerste vredesbodes zijn. Alle Europese landen reageerden positief. Eén land weigerde expliciet om mee te werken aan het initiatief van Lepman: België. De Belgische autoriteiten verantwoordden zich met het feit dat hun land al tweemaal door de Duitsers bezet werd en dat dit alleen al genoeg was om niet in te gaan op haar verzoek. Jella legde er zich echter niet bij neer. Ze schreef: Ik verzoek U met aandrang terug te komen op uw besluit. Duitse kinderen moeten van jullie een nieuwe kans krijgen. Is België dan niet geïnteresseerd in de opleiding van een nieuwe generatie jonge Duitsers, die er borg voor staat dat een derde inval niet meer te vrezen valt? De Belgen stuurden als antwoord toch een boekenpakket. Lepman vond de Belgische inzending de mooiste van de tentoonstelling. Het is bijna een regel dat autoritaire regimes de kinderliteratuur misbruiken. De Rode Khmers in Cambodja schaften het uitgeven van boeken zelfs af. Op de duur stond er niet één boek meer in de rekken. De Taliban verbiedt meisjes om te lezen. We weten allemaal wat er met Malala Yousafzai gebeurd is.
3
Sedert haar ontstaan in 1953 is IBBY gegroeid. Met vallen en opstaan weliswaar, want het was niet altijd makkelijk om fondsen te werven. Toch bleven de initiatieven niet uit. IBBY werd geleidelijk wat het nu is. Wat betekent IBBY vandaag? Mensen vragen het me wel vaker. Wat is IBBY precies? Waar staat IBBY voor? Ik vraag hen dan altijd of ze genoeg tijd hebben om te luisteren. Als ik de namen opsom van beroemde mensen zoals: Erich Kästner, Astrid Lindgren, Eleanor Roosevelt, Pamela Travers… die aan het begin van IBBY staan, zijn ze meestal al behoorlijk onder de indruk. Maar dan begint het pas: de prestigieuze Hans Christian Andersen Award of de kleine Nobelprijs voor kinder-‐ en jeugdliteratuur laat bij velen al een bel rinkelen. Ik vertel dan verder over: * de IBBY-‐ASAHI-‐Award: de tweejaarlijkse internationale prijs voor innoverende leesbevorderingsprojecten, * de ‘International Children’s Books Day’: de wereldkinderboekendag die telkens gevierd wordt op 2 april de verjaardag van Hans Christian Andersen, * de IBBY-‐Yamada workshops: elk jaar sponsort IBBY een tiental projecten waarbij schrijvers, illustrators, uitgevers, leesbevorderaars werken aan een betere boekcultuur binnen het eigen land, * de ‘IBBY Documentation Collection for Young People with Disabilities’ in Toronto: de wereldwijde IBBY-‐collectie van boeken voor mindervalide kinderen, * de IBBY-‐Honor list: een wereldlijst van beste boeken, * Silent Books: een collectie van boeken zonder woorden samengesteld voor de kinderen van bootvluchtelingen in Lampedusa, * de bibliotheken in Gaza (nu vernietigd door bombardementen), de IBBY-‐ bibliotheek in Lampedusa; *de ‘Children in Crisis’-‐projecten voor kinderen in oorlogs-‐ en rampengebieden waarmee aan bibliotherapie gedaan wordt om trauma’s te leren verwerken enz… enz… Ik geef daarbovenop graag nog een paar voorbeelden over wat er mondiaal in de 76 nationale secties gebeurt. En dan zeg ik vaak nog niets over de instituten die met IBBY-‐gerelateerd zijn of die als IBBY-‐zaadje ontstaan zijn (Banco del Libro in Venezula, Tamerinstituut in Palestina)… Ik heb nog niemand ontmoet die niet onder de indruk is van het wereldwijde werk van IBBY. IBBY heeft door de jaren heen al héél wat
4
gerealiseerd, toch blijkt het nog niet voldoende. We zullen hard verder moeten werken want ik maak me enigszins zorgen over wat er komt. ONGELETTERDHEID De strijd tegen ongeletterdheid is een van onze doelstellingen. IBBY wil van ieder kind een levenslange lezer maken. Dat kan alleen als het kind met plezier leest. Er verschijnen nog veel boeken. Vaak te veel als je het over kwaliteit hebt. Wij, leesbevorderaars, moeten kinderen laten groeien in hun leeservaring. Vaak lukt dat en soms ook niet. Als we willen dat onze kinderen graag blijven lezen moeten we ervoor zorgen dat we door een té technische benadering het leesplezier al niet vanaf het begin kapot maken. Ik maak me eerlijk gezegd grote zorgen over het aanhouden van het AVI-‐ systeem in ons onderwijs. Veel mensen zullen het niet graag horen, maar ik zeg het toch, AVI is fnuikend voor het leesplezier. Voor mij hoeft het systeem niet helemaal te verdwijnen maar het moet wel ernstig gereduceerd worden. Wetenschappelijk onderzoek naar het nut van AVI dringt zich hierop. We moeten meer in de richting gaan van de Deense aanpak. Leesplezier voorop en met verbazend goede resultaten. Een recent UNO-‐rapport meldt dat 40 % van alle kinderen op de wereld niet kan lezen, een half miljard vrouwen zijn vandaag nog altijd helemaal ongeletterd. In de Pakistaanse provincie Baluchistan is de geletterheidsgraad bij vrouwen en meisjes: 3 %! Deze cijfers zijn zeer zorgwekkend. Ik ben ook bevreesd voor een ontlezing in het Westen. Ik wijs hiervoor op leesonderzoek (Get Leeds Reading) bij kinderen op het eind van de lagere school in de stad Leeds in GB. Dat onderzoek wees uit dat er in 2013 1040 leerlingen niet voldoende konden lezen om het secundair onderwijs aan te vatten. Van die 1040 was er dan nog een groep van 442 die zelfs niet het niveau van een eerste leerjaar behaalden. 442? Dat zijn 22 klassen van minstens 20 leerlingen? Stel je voor na zes jaar lager onderwijs? En dit gaat maar over één stad? De UNESCO-‐vertegenwoordigster in Brussel vertelde me dat in zowat elk Europees land de cijfers vergelijkbaar zijn. Vorige week stond nog in de krant dat 1300 Brusselse kinderen noodgedwongen thuis zitten omdat ze geen plaats vinden in het Nederlandstalig onderwijs. 1300 kinderen? Dat zijn 65 klassen van 20 leerlingen. We zullen dus maar best niet teveel de vinger wijzen naar andere landen.
5
Ik maak me ook zorgen over de sluiting van de bibliotheken en bibliotheekfilialen, vaak alleen om besparingsredenen. In Groot-‐Brittannië, Nederland en in België gaat dat met een behoorlijke snelheid. In ‘The Guardian’ van 13 september 2013 stond het volgende: ‘Het heeft echt wel zin om te reageren op het sluiten van bibliotheken. Geletterdheid, met inbegrip van het recht op onderwijs en het recht op vrijheid van mening, is een mensenrecht. Bibliotheken zijn en blijven een economische investering.’ Ik heb een boontje voor de bibliotheken want ik ben zelf geworden wie ik ben door het lezen van boeken. Voor mijn tiende was er in mijn dorpje niet eens een bibliotheek. Toch had ik een bijzonder grote leeshonger. Mijn moeder kocht elke maand een boek bij de krantenman. In de klas mochten we elke maand een boek kiezen om mee te nemen naar huis en te lezen. Voor een veellezer zijn twee boeken op een maand maar snoepjes. Alles is veranderd toen op mijn elfde een piepkleine bibliotheek werd opgericht. Eindelijk kon ik lezen wat ik wou. Eindelijk werd mijn honger gestild. Zonder bibliotheek was ik geen schrijver geworden. Zonder bibliotheek stond ik hier vandaag geen speech te geven op de Staat van het Boek. Hoe zie ik nu de toekomst van IBBY? Het heden geeft aan dat er nog veel werk is voor de toekomst. Als wereldorganisatie blijven we ervoor pleiten dat lezen een recht is voor iedereen. Om te kunnen lezen moeten goede boeken bereikbaar zijn én blijven ook voor kinderen die het niet makkelijk hebben. Onlangs vertelde een Vlaamse bibliothecaris me dat we een nieuwe elite aan het creëren zijn. Kinderen die graag en veel lezen omdat ze ouders hebben die het zich kunnen permitteren om boeken te kopen. IBBY moet er blijven voor pleiten dat ALLE kinderen recht hebben op goede boeken (kinderen uit kansarme gezinnen, anderstalige kinderen, kinderen van vluchtelingen, kinderen met een handicap, zieke kinderen). Wie niet kan (of mag) lezen sluit zichzelf uit. Daar kan IBBY nooit achter staan. Tijdens de vorige algemene vergadering in Londen hebben we aan de statuten toegevoegd dat IBBY zal waken over de rechten van het kind inzake lezen en geletterdheid. Als een internationale organisatie alleen nog maar meekijkt naar wat er in een bepaald land misgaat met die rechten dan zorgt dat al voor een zekere ongemakkelijkheid bij de lokale overheden die de rechten schenden. Als het echt te ver gaat moeten we het ook durven
zeggen. IBBY moet erover waken dat dictators niet de kans krijgen om via de kinder-‐ en jeugdliteratuur kinderen te brainwashen. Het is onaanvaardbaar dat er nog steeds regimes bestaan die meisjes verbieden om te leren lezen en dat er landen zijn die bibliotheken ongestraft vernietigen. Het is onaanvaardbaar dat er nog steeds kinderen zijn die na het doorlopen van de basisschool nog steeds niet voldoende kunnen lezen, ook in ons eigen land. Het blijft onaanvaardbaar dat er wegens besparingen bibliotheken worden gesloten zodat boeken en literatuur onbereikbaar worden voor kinderen die het door hun thuissituatie moeilijk hebben. Elk kind heeft recht op lezen. Ik zou willen eindigen met een citaat dat ik in de ‘Norton Anthology of Children’s Literature’ gevonden heb en dat nu brandend actueel is door de gebeurtenissen in Parijs: ‘To be literate, to be able to read and write, is to possess a kind of power. The history of literacy is in part the story of democracy.’ Het is de opdracht van ‘ons’ allen om hieraan volop mee te werken. Hartelijk dank voor uw aandacht! Wally De Doncker
6
