Welkom in Breda ! ontwerp visie Binnenstad 2030 d.d. 9 oktober 2013
deel 1 van 2 : Visie
1 / 16
2 / 16
Inhoud 1. Leeswijzer ..............................................................................................................................................................3 2. Belang van de binnenstad ......................................................................................................................................4 3. Onbenutte kracht ....................................................................................................................................................5 4. Sterk merk ..............................................................................................................................................................6 5. Toeristische context ...............................................................................................................................................9 6. Aan de slag ..........................................................................................................................................................10 7. Visie in kaart .........................................................................................................................................................14 8. Strategische uitdaging ..........................................................................................................................................15 9. Impulsen en mijlpalen ..........................................................................................................................................16
1 / 16
2 / 16
1. Leeswijzer Dit document bestaat uit 2 delen; een visie (dit deel) en bijlagen (deel 2). De visie beschrijft het probleem (‘onbenutte kracht’), de kansen (‘sterk merk’), het uitvoeringsperspectief (‘aan de slag’) en de opgaven (‘strategische uitdagingen’) voor de binnenstad. Tot slot wordt een overzicht van de bekende ontwikkelingen in en rondom de binnenstad aangegeven (‘impulsen en mijlpalen’), is de visie in kaartbeeld weergegeven (‘visie in beeld) en wordt er een aparte paragraaf gewijd aan de toeristisch-recreatieve relatie van de binnenstad met de omgeving zoals het buitengebied (‘toeristische context’). Deel 2 bijlagen geeft meer achtergrondinformatie en verdieping op de toeristisch recreatieve thema’s in de binnenstad. Ook bevat het elementen voor verdere uitvoering zoals die op hoofdlijnen in deel 1 Visie zijn benoemd. Consultatie van liefhebbers, specialisten en belanghebbenden van de binnenstad heeft geleid tot deze ontwerpversie visie Binnenstad. Ook het samenhangend beleid (ook wel bekend als: ‘flankerend beleid’ ) om te komen tot hernieuwde vitaliteit van de binnenstad is hierin verwerkt. Deze visie is een gebiedsgerichte en thematische uitwerking van de Structuurvisie Breda2030 vanuit ruimtelijkeconomisch perspectief. Volgend uit de structuurvisie stelt deze visie de ontwikkeling van een compacte, duurzame stad met veel ruimte voor initiatief centraal. Hiermee wordt tevens de basis gelegd voor de wijkplannen van de binnenstad waarbij o.a. maatschappelijke thema’s aan bod komen. Dit is het startpunt van een nieuw proces genaamd City Making wat met belanghebbenden zal worden doorlopen en uiteindelijk zal leiden tot een vorm van City Management. Waar nodig of dringend gewenst zal dat proces in sommige gevallen leiden tot nieuw of gewijzigd beleid. De uitkomst van dit alles leidt tot een nieuw op ontwikkeling gericht bestemmingsplan binnenstad dat volgt op de juridische actualisatie die in 2013 heeft plaatsgevonden. ´Welkom in Breda!´ is de gastvrije houding waarmee bezoekers en initiatieven worden begroet. Breda, dat ís de binnenstad. Hier is voor iedereen wat te vinden en te doen. Voor de bezoeker die hier wil winkelen en daarna een terrasje wil pakken. Voor de ondernemer die hier zijn droom wil verwezenlijken. Voor de bewoner die hier een woning zoekt. Voor allen is hier ruimte, in bestaande bouw of nieuwbouw, in groot en in klein. U bent welkom om bij te dragen aan de kwaliteit van úw binnenstad.
3 / 16
2. Belang van de binnenstad Veel van de kernwaarden van Breda zijn direct gerelateerd aan de binnenstad van Breda: kernstad in de regio, gastvrijheid centraal (winkelen, ontspannen, zaken doen), onderwijsstad, plek voor creatief en vernieuwend ondernemerschap, oud en nieuw erfgoed, en ook stad van de menselijke maat. Daarom moet de positie van Breda in de top drie van Nederlandse binnensteden worden waargemaakt en behouden, en moet de economische waarde van de binnenstad voor Breda en de regio worden uitgebouwd. In de Structuurvisie Breda2030 worden de rol en betekenis van de binnenstad t.o.v. de stad en Via Breda duidelijk benoemd. • •
•
Het Knooppunt Breda bouwt aan de economische kracht en de regionale positie van Breda, en heeft een sterke relatie met mobiliteit (profit). Veel mobiliteitsknopen (spoor, fiets, OV, auto) en netwerken (o.a. werken, wonen, ontspannen, onderwijs, cultuur) komen samen in het centrum; Breda Markstad stelt de kansen en kwaliteiten van water in de stad centraal, als drager en gangmaker van cultuurhistorie en identiteit (planet). Zeker ook in het centrum biedt de kwaliteit van het water veel kansen! De Mark vormt één van de belangrijkste verbindingen tussen Via Breda en binnenstad, die verder moet worden uitgebouwd; Bredaas Mozaïek beschrijft de kwaliteit van de stad als een ongedeelde en verbonden verzameling van gebiedskarakteristieken (people). De uitbreiding van het Centrum met nieuwe (formele en informele) milieus biedt nieuwe impulsen en mogelijkheden om de stad nog aantrekkelijker te maken. Deze nieuwe milieus onder andere betreffen het nieuwe station, Stationskwartier, brouwerijterrein, havenkwartier, Seelig Zuid en de vertreklocaties belastingkantoor en rechtbank;
De uitdaging voor de binnenstad en Via Breda is te zorgen voor een goede aansluiting van de nieuwe dynamiek bij de vertrouwde aantrekkingskracht. Hierdoor ontstaat één goed aaneengesloten centrumgebied met aanvullende, herkenbare identiteiten en kwaliteiten. In de Structuurvisie is daarnaast ook het gebied NassauWallon toegevoegd aan dit centrumgebied; hier ontwikkelen zich inspirerende centrumstedelijke functies (o.a. beeldcultuur campus en incubator Triple O, studentenhuisvesting) met de nodige groeipotentie., Er wordt daarom gesproken over het Centrum van Breda. Het Centrum bestaat uit de ‘huidige’ binnenstad met Nassau Wallon, en de ontwikkelingen van Via Breda en is een van de belangrijkste (her)ontwikkelingsgebieden in de Structuurvisie Breda2030. Een samenhangende ontwikkeling van dat centrum is zowel van belang voor de versterking van de positie van Breda als centrumstad in de (Eu)regio, als voor de stad zelf. Vanzelfsprekend komt ook de keuze voor een compacte stad tot uiting in het centrum. Het water en de cultuurhistorie zijn de dragers van het gebied. De openheid, gevormd door het Park Valkenberg, het Kasteel en de Markoevers (langs de Mark, tussen Singel en noordelijke rondweg) vormt een zelfstandig en kwalitatief hoogwaardige ruimte die de twee samenhangende en complementaire stadsdelen fysiek en mentaal met elkaar verbindt. Tevens biedt deze zone ruimte om de stedelijke dynamiek, middels evenementen, cultuur, waterbeleving , etc. een plek te geven. De samenhang in het centrum moet o.a. worden bereikt door heldere verbindingen. Daarom wordt ingezet op: • Het verder uitwerken van de west- en oostflank; • Het versterken van de relatie tussen de Willemstraat en de binnenstad; • Het verbeteren van de waterrelatie tussen de havens van binnenstad en Via Breda. De binnenstad is de “showcase”, voor bewoners en bezoekers van Breda en ook de passanten via ons nieuwe vervoerknooppunt. De reeds geplande en in uitvoering zijnde projecten onderstrepen dit. Elke nieuwe verbinding mag gevierd worden ! De verhoogdeTrambrug, de passantenhaven, het verder verbinden en benutten van de Haven, de gefaseerde feestelijke opleveringen van een uitzonderlijk station. Breda ligt nog steeds goed, eigenlijk steeds beter, en biedt ruimte voor nieuw en oorspronkelijk initiatief en programma, al of niet van tijdelijke of experimentele aard. In het uitvoeringsperspectief van de Structuurvisie Breda 2030 wordt een groot belang gehecht aan de binnenstad, wat tot uiting komt in het geraamde investeringsplan. Het is bijzonder dat Breda een binnenstad heeft die nog zo veel mogelijkheden in zich heeft.
4 / 16
3. Onbenutte kracht Tot en met 2008 kende Breda als enige grote Nederlandse stad een constante groei in het aantal bezoekers. Dat is voor een deel toe te schrijven aan de komst van nieuwe voorzieningen: Chassé Theater (1995), Casino (2003), Graphic Design Museum (2008), gebiedsontwikkelingen (‘t Sas (2003), Chassépark (2005), de haven (2007)) en toonaangevende evenementen (Breda 750 Jaar (2002), Tros muziekfeest (2008) en Glazen Huis (2008). Het aantal bezoeken aan Breda is echter in de periode 2008-2012 met ruim 25 % gedaald. Met een daling van meer dan 1 miljoen bezoeken in 5 jaar tijd behoort Breda tot de steden waarin de daling het sterkst is. (Bron: toeristische databank Gemeente Breda). “Breda heeft geen echt onderscheidend imago. Wel emotioneel (gastvrij, bourgondisch en gezellig), maar niet cognitief (zoals Eindhoven zich profileert op de ‘harde’ thema’s TDK, technologie, design en kennis). De sterkten van Breda (waaronder beeldcultuur en gaming, natuur), worden onvoldoende benut en gecommuniceerd en zouden meer uitgangspunt moeten zijn van de doorontwikkeling. Breda heeft ook geen echte publiekstrekkers (cultuur, evenementen, stadsiconen) zoals andere grote steden die wel hebben. Breda heeft ook vrij veel filiaalbedrijven, in vergelijking met steden als Maastricht en Den Bosch, minder high-end retail, minder winkels van zelfstandigen [….] en een ‘gemiddeld’ modisch aanbod.” H.Gianotten april 2011 Op basis van diverse onderzoeken kan voor de binnenstad geconcludeerd worden dat de bestedingen van de bezoekers van buiten Breda een voorzichtig stijgende lijn laten zien maar die van Bredanaars sterk terug lopen. Dit is deels toe schrijven aan de economische crisis. Maar het ligt ook aan het uitblijven van vernieuwing in de aangeboden voorzieningen en beleving in de binnenstad die de hedendaagse bezoeker zoekt. Hogere toevloeiing vanuit de regio en lagere koopkrachtbinding zijn volgens Gianotten te verklaren uit de toegenomen dynamiek van de consument, die veel keus heeft, en daarom vaker buiten hun eigen gemeente gaat winkelen en recreëren. “Internet is inmiddels net zo gewoon geworden als stroom uit het stopcontact of water uit de kraan. Mobiel internet zal naar verwachting belangrijker worden dan die van de thuisomgeving en een andere, meer op de mobiele gebruiker gerichte, manier van communicatie vereisen.” blog Mobilemarketing.nl, mei 2013 “Ruim acht op de tien Nederlanders is tegenwoordig een actieve gebruiker van minstens één sociaal netwerk. […] Hoewel er vaak gedacht wordt dat mensen via sociale media voornamelijk grote merken en bedrijven volgen, blijkt dit volgens de onderzoekers toch niet het geval. Van de socialmedia gebruikers die bedrijven of merken volgen, volgt driekwart (77%) kleine lokale bedrijven en 62% grote bedrijven. […] Driekwart van de Nederlanders zegt dat zij wel eens eerst op internet kijken voordat zij een product in de winkel kopen.” Marketingfacts 2013, Ruigrok|Netpanel De sterke positie van de binnenstad is verzwakt. Bestedingen en bezoeken lopen achteruit: de aantrekkingskracht van de binnenstad neemt af en dat komt niet vanzelf terug als de huidige economische crisis voorbij is. Door de veranderde vraag van de bezoeker van de binnenstad is het voorzieningenaanbod kwalitatief niet meer voldoende en niet meer compleet. De kracht is weliswaar aanwezig in de kernwaarden van traditie en vernieuwing, deze worden echter te weinig verdiept en benut, mede door een gebrek aan samenhang en samenwerking. Dat tij moet gekeerd worden door inzet van belanghebbenden en gemeente. Want de binnenstad van Breda hoort thuis in de top 3 van beste binnensteden van Nederland (en Vlaanderen).
5 / 16
4. Sterk merk Breda is een sterk merk door de kracht van de gastvrije en Bourgondische reputatie, met een hoge kwaliteit van voorzieningen. Met name in de mooie en gezellige binnenstad met een goed behouden historische kern komt dat tot uiting. ‘Breda, dat is de binnenstad’. De algehele uitgangspositie van de stad biedt nog meer kansen. Breda is qua inwonersaantal de 9e stad van Nederland, is het winkelhart van West-Brabant en heeft een grote aantrekkingskracht op bezoekers uit Vlaanderen, de regio en de Randstad. De gevarieerde natuurlijke omgeving met het Mastbos en het Markdal versterken in aanleg de aantrekkingskracht van Breda en de binnenstad. Deze gunstige uitgangspositie wordt versterkt door bevolkingskenmerken: Bredanaars hebben een relatief hoog inkomensniveau en de bevolking van Breda groeit (6% in de gemeente / 14% in het stadscentrum tot 2025). De gastvrije, Bourgondische reputatie kan worden verdiept en versterkt zonder dat dit leidt tot een eenzijdig profiel. Door het verbeteren van beeldbepalend en onderscheidend voorzieningenaanbod kunnen traditie en vernieuwing een nieuwe lading geven aan het sterke merk Breda. Belangrijk is om daarbij het comfort voor de bezoeker in de binnenstad te vergroten. De kansen die ontstaan uit de aanwezige ondernemersgeest en burgerzin moeten worden benut. Hierbij moet in de sterk concurrerende vrijetijdsmarkt ruimte worden gegeven aan belanghebbenden als ondernemers en bewoners om hun rol en taak te kunnen nemen. Om de aantrekkelijkheid van de binnenstad te versterken wordt daarom gestuurd op: 1. Profiel: Aanscherpen van het profiel van de binnenstad. Het profiel benoemt het onderscheidende vermogen dat nodig is om de reputatie van Breda te versterken en vermarkten. 2. Kwaliteit: Versterken van de kwaliteit en het comfort door kansgericht te handelen. Kwaliteit en comfort worden versterkt door een kansgerichte houding ten opzichte van programmatische, maatschappelijke en ruimtelijke vragen. 3. Samenhang: Zorgen voor samenhang en samenwerking in de binnenstad. Alleen door gezamenlijk handelen van partijen vanuit een samenhangende ambitie op het profiel en de kwaliteit kan de aantrekkelijkheid van de binnenstad worden vergroot.
Profiel Een goed profiel benoemt het onderscheidende vermogen dat nodig is om de reputatie van de (binnen)stad te versterken en vermarkten. Om het profiel van de binnenstad aan te scherpen zijn de opgaven: 1. Samen en in samenhang werken aan onderscheidend profiel dat verbinding legt tussen traditie en vernieuwing. 2. Accommoderen van bestaande en nieuwe doelgroepen op het gebied van winkelen, horeca, leisure, wonen en werken. De kracht voor het profiel van de binnenstad van Breda is de gastvrije en Bourgondische stad in fraaie historische e context, bekend om vertrouwd genot en Brabantse gezelligheid. Breda is de 9 stad van het land, heeft een compact centrum, een licht groeiend bevolking, en bovengemiddeld inkomens. Hier staat tegenover dat het profiel te weinig ‘geladen’ is. Door gebrek aan onderscheidend aanbod aan winkels, horeca en cultuur verliest Breda aan aantrekkingskracht. Breda toont te weinig stedelijke ambities die aansluiten e bij de positie als 9 stad van het land en in de top 3 van binnensteden. Bestaande en nieuwe doelgroepen bieden kansen voor Breda. Belgen, de ‘grijze golf’ maar ook jongeren worden aangetrokken door de gastvrije, Bourgondische reputatie. Er is daarmee voldoende ‘kritische massa’ die zich in de binnenstad wil vestigen, deze wil bezoeken of er wil wonen. De Binnenstad moet een gastvrije beleving voor een ieder worden. Belevingswaarde is hierbij een trend die in hoge mate de aantrekkelijkheid voor bezoekers van binnen én buiten de stad bepaalt. De groeiende belangstelling om in binnensteden te wonen is een kans die de belevingswaarde en de (be)leefbaarheid ten goede komt. Eenzijdige profilering vormt een bedreiging. Als er een te nauw profiel wordt gekozen kan ander potentieel (bv beeldcultuur) niet worden benut waardoor doelgroepen (ondernemers, bezoekers, cultuurmakers, bewoners) niet worden bediend. Het onderscheidende vermogen voor wonen, werken, winkelen en leisure valt dan weg. Voorbeeld: wat is er al gedaan om een sterk profiel te krijgen ? Het herinrichten van de Grote Markt, waardoor er meer ruimte kwam voor terrassen, is een voorbeeld van een ingreep die het profiel van de gastvrije, Bourgondische binnenstad heeft versterkt door de kwaliteit van de openbare ruimte te laten aansluiten bij de karakteristiek van het historische decorum.
6 / 16
Kwaliteit Kwaliteit en comfort worden versterkt door een kansgerichte houding aan te nemen ten opzichte van programmatische, maatschappelijke en ruimtelijke vragen. De opgaven om de kwaliteit en het comfort van de binnenstad te versterken zijn: 1. Het aanbod aan retail, horeca en cultuur verbreden en diversifiëren. 2. Goede bereikbaarheid van de binnenstad behouden en een optimum verblijfskwaliteit realiseren. 3. De openbare ruimte afmaken, goed onderhouden volgens de principes schoon, heel, veilig. 4. De binnenstad verduurzamen op de thema’s klimaat en hergebruik. De combinatie van winkels en horeca in een fraai stadsbeeld is de onmiskenbare basis voor de kwaliteit van Breda. De fraaie en karaktervolle openbare ruimte en de goede bereikbaarheid zorgen dat deze kwaliteit aangenaam en gastvrij is. De respectvolle wijze waarop met de binnenstad wordt omgegaan is een uiting van de triple A status duurzaamheid van Breda. Deze kwaliteiten staan onder druk. De winkels en horeca zijn te weinig onderscheidend om optimaal te functioneren als belangrijke toeristisch en recreatieve trekkers. De trends en ontwikkelingen in de retail zijn meervoudig. Aan de vraagkant stagneren de bestedingen, is sprake van veranderingen in de omvang en samenstelling van de bevolking, verschuiving van omzet naar andere kanalen (internet), veranderingen in passantenstromen en winkelvoorkeuren van de consument. Aan de aanbodzijde is sprake van schaalvergroting, internationalisering, specialisatie en merkbeleving. Hoewel het aandeel van internetaankopen fors zal toenemen, blijven fysieke winkels de basis voor winkelformules. Internet is hierop een aanvulling; het gaat om de combinatie van bricks (winkels) én clicks (internet). In binnensteden wordt het contrast tussen A1 winkelgebied en omliggende winkelgebieden groter. Grotere winkelformules willen in de beste binnensteden op de beste locaties zitten. Kernwinkelgebieden in binnensteden zullen hierdoor compacter worden. Door ruimte te bieden aan deze grote, vernieuwende winkelformules in het kernwinkelgebied wordt het beeldbepalende aanbod van de stad vergroot en ontstaat ruimte voor onderscheidend aanbod in de omliggende gebieden. Het bestaande verkeerssysteem heeft geen ruimte om de groeiende mobiliteit te faciliteren en staat op gespannen voet met het verblijfskwaliteit. Dit verblijfsklimaat staat verder onder druk door mogelijk teruglopende beheersinspanningen en heeft rafelige randen door nog niet uitgevoerde plannen. Er zijn voor de binnenstad echter volop kansen om de kwaliteit te versterken. Er is ruimte om het winkelaanbod te verbeteren. Er zijn nieuwe horecaconcepten die het profiel van Breda kunnen versterken. De bereikbaarheid en verblijfskwaliteit van de binnenstad worden verbeterd door de ‘Mobiliteits Aanpak Breda’ die in de Structuurvisie is opgenomen. Er zijn meerder projecten in het vooruitzicht die de kans bieden om projectmatig de openbare ruimte af te maken. Door de beheerinspanningen op niveau te brengen kan de bestaande kwaliteit van de binnenstad in stand blijven. Een grote uitdaging zit in de rekenmodellen van vastgoed- en gebiedsontwikkeling. Het toepassen van maatschappelijke waardebepaling biedt de mogelijkheid om duurzamere ontwikkelingen tot stand te brengen. Conflicterende belangen over activiteiten vormen een bedreiging om deze kansen te kunnen benutten. Dit geldt voor winkelen, horeca en evenementen. Maar ook voor mobiliteit: als de mobiliteitsaanpak Breda (structuurvisie 2030) niet wordt uitgevoerd zal stagnatie optreden met gevolgen voor bezoekers en bestedingen in de binnenstad. Het afmaken van de projecten in de openbare ruimte wordt soms belemmerd doordat er onvoldoende middelen beschikbaar zijn. Een andere oorzaak is dat voor een bouwproject de openbare ruimte vaak de grens is. Dit is een voorbeeld van het vasthouden aan traditionele rekenmodellen, waardoor de waarde en duurzaamheid van investeringen niet volledig wordt benut.
Voorbeeld: wat zijn geslaagde kwaliteit impulsen ? De afgelopen decennia is en fors geïnvesteerd in de kwaliteit van voorzieningen in de binnenstad. Winkelcentrum de Barones en ’t Sas zijn ontwikkeld. Het Chassé Theater, de Nieuwe Veste, het Graphic Design Museum en Poppodium Mezz zijn gerealiseerd. Hierdoor is er ruimte gekomen voor uitbreiden van bestaande en vestiging van nieuwe winkels en horeca en cultuur. Tegelijk zijn beeldbepalende gevels en panden hersteld en nieuwe toegevoegd en is het profiel van de stad verbreedt.
7 / 16
Samenhang Alleen door gezamenlijk handelen van partijen vanuit een samenhangende ambitie op het profiel en de kwaliteit van de (binnen)stad kan de aantrekkelijkheid worden vergroot. Hiermee hangen de volgende opgaven samen: 1. Het opstellen en consequent uitdragen van een consistent profiel als leidend principe voor partijen. 2. Een door de gemeente gefaciliteerd maar door belanghebbenden zelf op te richten samenwerkingsverband waarin de diverse kernwaarden van de stad in samenhang worden toegepast op activiteiten en aanbod. De basis in de binnenstad is goed: en zijn veel goede kernwaarden aanwezig (horeca, cultuur, retail, evenementen, recreatie, erfgoed) die worden gedragen door veel partijen. Maar deze kernwaarden hebben te weinig samenhang en consistentie waardoor ze onvoldoende bijdragen aan de beeldvorming en beleving van de (binnen)stad. Dit is onder andere een gevolg van de beperkte samenwerking tussen de partijen. Om de samenhang te versterken zijn er kansen. Zo zijn er binnen de verschillende branches initiatieven om de kernwaarden te versterken en er is voldoende kritische massa aanwezig van belanghebbenden om over de toegevoegde waarde van initiatieven te spreken. Voorwaarde is dat er bij partijen of branches voldoende besef van urgentie en motivatie is om in te zetten op samenhang, samenwerking en organisatie. Om de aantrekkelijkheid van de binnenstad te vergroten is een wijziging in het denken en handelen noodzakelijk: er moet ruimte komen. Fysieke ruimte, beleidsruimte en handelingsruimte om initiatieven te kunnen faciliteren die bijdragen aan de aantrekkingskracht van de binnenstad. De fysieke ruimte van de Bredase binnenstad bestaat uit de straten, pleinen, parken en gebouwen. De kwaliteiten van de fysieke ruimte is door zijn historische karakteristiek uniek. De historische ruimtelijke kwaliteit van Breda is een belangrijke aantrekkingskracht. Hiermee heeft Breda een belangrijke troef in handen om zich te onderscheiden van andere steden. Deze troef wordt gekoesterd en ingezet: koesteren door de kwaliteit van de fysieke ruimte te bewaken; inzetten door ruimte te bieden voor gebruik. Landelijke publicaties geven aan dat in steden als Breda, met een toonaangevende, historische binnenstad kansen liggen. Echter, er moeten dan mogelijkheden zijn om die kansen te benutten. Veel bestaand beleid voor activiteiten in de binnenstad zijn kwantitatief gelimiteerd. Hierdoor is er geen ruimte voor kwalitatieve vernieuwing. Daarom zal beleidsruimte moeten worden geboden om de aantrekkelijkheid van Breda te vergroten. Beleid dat gebruik maakt van profielen die kwaliteit en identiteit van gebieden benoemen. Tussen overheid, burgers en initiatiefnemers is een nieuwe dynamiek ontstaan. De inzet en rollen van de betrokken partijen verandert. Enerzijds vraagt dit om ruimte voor initiatief, experimenten en eigen verantwoordelijkheid van de partners in de ontwikkeling. Anderzijds vraagt dit om duidelijkheid en het beschikbaar stellen van kennis door de overheid. Om vorm te geven aan deze nieuwe rolverdeling is het van belang om een organisatie te realiseren waarin belanghebbende gezamenlijk werken aan de profilering en kwaliteit van de binnenstad. Voorbeeld: wat kan meer samenhang opleveren? Een voorbeeld van een samenhangende aanpak tussen binnenstadspartijen is te vinden in Venlo. Onder de naam Venlo Partners is in 2010 een organisatie van publieke en private partijen opgericht die gemeente, bewoners, ondernemers en organisaties faciliteert bij het profileren en positioneren van ideeën in samenhang met het merk Venlo. In maart 2013 heeft een evaluatie plaats gevonden. Uit de evaluatie blijkt dat de activiteiten rond citymarketing hebben bijgedragen aan een duidelijk waarneembare positieve ontwikkeling van het ‘merk’ Venlo. Daarnaast hebben partners en belanghebbenden een positief beeld van Venlo Partners en haar functioneren. Dat Venlo Partners een bijdrage levert aan de economische vitaliteit van de stad is ondermeer af te leiden uit de bereidheid van partijen tot mede financiering. Bij aanvang in 2010 droegen de partners 10.400 euro bij. In 2013 is dit gegroeid naar 310.000 euro.
8 / 16
5. Toeristische context De binnenstad is voor Breda maar ook voor West-Brabant een belangrijk toeristische bestemming . Dat komt omdat er al veel toeristisch aanbod is wat ook goed bekend staat. Toch moet er iets gebeuren om Breda aantrekkelijker te maken voor een meerdaags bezoek en meerdere doelgroepen aan te spreken. Enerzijds ligt die opgave bij de binnenstad zelf als het gaat vernieuwing van het aanbod dat beter inspeelt op de wensen van de hedendaagse consument. Anderzijds kan de binnenstad gezamenlijk met andere leisureclusters in Breda, ommeland en daarbuiten er voor zorgen dat de aantrekkingskracht van Breda als meerdaagse bestemming wordt vergroot. Breda wordt aantrekkelijk voor een shortbreak als er voldoende en afwisselend aanbod is (van groot tot klein) dat zoveel mogelijk een samenhangend geheel vormt en dat bovendien goed wordt gepromoot. Goede verbindingen van de binnenstad met ander (vrijetijds-)aanbod in Breda, ommeland en daarbuiten zijn van belang om de toeristisch-recreatieve betekenis van stad en regio verder te versterken.
Stad en ommeland
De radiale opzet van Breda met korte lijnen van de binnenstad naar het buitengebied is uniek. Door de verbindingen met het buitengebied via de historische linten en via de beekdalen aantrekkelijker te maken wordt Breda interessanter voor de toerist die een bezoek aan het centrum wil combineren met een bezoek aan de natuur. De binnenstad vormt een belangrijk decor voor evenementen. Met de komst van de Bavelse Berg heeft Breda een nog betere propositie om aan verschillende evenementen een goede plek te bieden. Daar hoort dan ook een goed afgestemde programmering van evenementen bij. Meerwaarde kan worden verkregen door de realisatie van een snelle en comfortabele verbinding tussen de binnenstad en de Bavelse Berg. Ook een goede wisselwerking tussen de woonboulevard en de binnenstad kan een stimulans betekenen voor het verlengen van de verblijfsduur in Breda.
Stad en regio
Met de nieuwe verhoogde Trambrug en de totstandkoming van het Bruisend Waterplein wordt de Bredase binnenstad letterlijk verankerd aan het waterrijke West-Brabant. Van de Biesbosch tot en met de monding van de Mark in de Zeeuwse Delta. Breda wordt een vaarbestemming bij uitstek wat een impuls zal geven aan het gebruik van de West-Brabantse vaarroutes. Vanuit de historische binnenstad komt de Biesbosch binnen handbereik. De binnenstad dient in te zetten op vernieuwing en meer betekenisvolle retail en vrijetijdsconcepten. Veel kwalitatieve concepten en vernieuwende ondernemers bevinden zich ten zuiden van de Singel in de Wilhelmina en Ginnekenstraat. Van belang is een goede koppeling tussen beide gebieden te maken zodat de verblijfsduur in Breda kan worden verlengd. In de vrijetijdsagenda Brabant wordt het nieuwe Bredase station met de spoorverbinding naar het buitenland gezien als één van de twee van de ‘gateways to Brabant’ naast Eindhoven airport. De (toekomstige) directe treinverbinding met Antwerpen en Brussel kan zorgen voor meer Vlaamse toeristen. Een combinatie tussen cultuurhistorie, shoppen en horeca zorgt voor een veelzijdig en aantrekkelijk bezoek. Het Nassau- of van Goghverleden kan hierin een belangrijke plaats innemen. Het thema Van Gogh leent zich voor verbindingen met Etten en Zundert. Een koppeling met het Van Goghmuseum in Amsterdam (interessant dankzij de snelle Fyra verbinding naar Breda) en het Van Goghhuis in Zundert verdient een verdere uitwerking. Samenwerking tussen de toeristische sector met andere sectoren als bijvoorbeeld beeldcultuur en gaming zou voor nieuwe innovatieve nieuwe concepten kunnen zorgen.
Stad en buitenland
Breda ligt in de oost west verbinding tussen Zeeuwse Kust en Duits achterland. Belangrijk is met name ook de Duitse toerist te interesseren Breda aan te doen. Breda ligt immers op de route en kan wellicht ook als slecht weer bestemming dienen voor regenachtige dagen aan de Zeeuwse Kust. Internationaal wordt Brabant gepromoot als de Nederlandse brandexpierence ‘Holland Naturally’. Het groen blauwe decor samen met de authenticiteit trekt veel Duisters en Belgen. Brabant zet in op de combinatie historisch erfgoed, (beeld)cultuur, grote attractiedichtheid, en een gastronomisch scala.
9 / 16
6. Aan de slag De hiervoor beschreven onbenutte kracht moet het hoofd bieden aan de veranderde marktomstandigheden. De daaruit volgende opgaven met het bijbehorend uitvoeringsperspectief worden hieronder op hoofdlijnen weergegeven. Hiermee stelt de gemeente de kaders vast voor een nieuw proces van samen aanpakken: City Making. City Making is het georganiseerd werken aan de opgaven Profiel, Kwaliteit en Samenhang. De gemeente initiëert dit proces en draagt het over aan initiatief nemende belanghebbenden en blijft daarna dit inhoudelijk en financieel ondersteunen. In een snel veranderende tijd waarin de belangen van de verschillende ‘eindgebruikers’ van de stad het vertrekpunt zijn, ligt het voor de hand dat de invulling en uitvoering van die opgave in toenemende mate door de direct belanghebbenden wordt opgepakt. Ook de financiering en prioritering van de uitvoering zal een gezamenlijke verantwoordelijkheid zijn. Dit proces (City Making) zal door een nog op te richten zelfstandige organisatie worden uitgevoerd, gebruik makend van de beleidsmatige en financiële kaders van de Structuurvisie Breda2030, de Visie Binnenstad, de nog op te stellen wijkplannen voor de Binnenstad en de inbreng van deelnemende partijen. De gemeente zal de komende jaren het proces City Making gaan ondersteunen naast haar basistaken in beleid en beheer, en geeft een eenmalige financiële impuls van € 200.000,- aan de opstartfase hiervan. Uitvoering vindt plaats vanaf 2014. Hieronder worden voor een aantal sectoren de opgaven geformuleerd zoals de gemeente dat ziet. Invulling, aanvulling of bijstelling van prioriteiten moet plaatsvinden in overleg met de belanghebbenden Voorwaarde bij vrijwel alle uitvoeringstaken zijn: 1. de middelen die in het uitvoeringsperspectief Structuurvisie Breda2030 zijn benoemd dienen de komende jaren via bestuurlijke besluiten te worden bekrachtigd. 2. Bijdragen in middelen en participatie van derden met name t.a.v. visie, ambitie en strategie bij het verder ontwikkelen van de binnenstad.
Detailhandel Completering, verbreding en diversificatie winkelaanbod. Inzetten op het versterken en doorontwikkelen van een compact kernwinkelgebied. Benutten van de kans om met project Achter de Lange Stallen het kwalitatieve aanbod winkelen compleet te maken. Met de belanghebbenden werken aan goede gebiedsprofielen om te komen tot goede branchering. Het dwaalmilieu inzetten als belangrijke waarde voor het completeren van het winkelaanbod. Het aanpakken van leegstand is belangrijk om de binnenstad aantrekkelijk te houden. Gemeente en derden hebben verschillende instrumenten ter beschikking om leegstand te bestrijden. Vastgoedeigenaren vervullen daarin een cruciale rol. 1. Verruimen van mogelijkheden in het bestemmingsplan; dit is reeds verwerkt bij de actualisatie van het bestemmingsplan binnenstad 2013 bijvoorbeeld voor wat betreft de Boschstraat en Haagdijk. 2. Ondersteunen van het oprichten van een platform van eigenaren en huurders, met de gemeente als (meer of minder stille) vennoot. Dit platform beheert bv een database van panden en initiatieven en verstrekt informatie via diverse wegen aan nieuwe of verplaatsende ondernemers. 3. Juridische kaders verkennen om allerlei vormen van tijdelijk gebruik toe te staan (pop-up winkels, afhaalpunten, kunst&cultuur, etc). Aansluiten bij de opgave uit de structuurvisie om een stadslab voor nieuwe ontwikkelmethoden op te richten. 4. Bestrijden negatieve effecten leegstand op de openbare ruimte door goed onderhoud en beheer in samenwerking met eigenaren en belanghebbenden Deze opgave zal in het proces City Making verder worden uitgewerkt. Voor de gemeentelijke inzet worden middelen gereserveerd in de begroting. Uitvoering vindt plaats in de periode vanaf 2014.
10 / 16
Zelfstandig ondernemerschap is een belangrijke voorwaarde voor een initiatiefrijk klimaat. Er is een stadsbrede aanpak voor zelfstandig ondernemerschap die zijn weerslag heeft op o.a een aantal plekken in de binnenstad. Het lopende project ‘stimuleren zelfstandig ondernemerschap’ zal in samenspraak met belanghebbenden worden voortgezet. De term “inloper” komt niet meer overeen met de huidige functie van de (Nieuwe) Haagdijk en de (Nieuwe) Boschstraat in de zin van letterlijke betekenis van “inloper” naar het kernwinkelgebied. Deze straten worden door de gemeente ondersteund bij het werken aan hun nieuwe toekomst in de wijkplannen Haagdijk en Boschstraat die lopen t/m 2016. Voor gemeentelijke inzet is ruimte gereserveerd in de begroting. Projecten worden mede mogelijk gemaakt door bijdragen van derden. Straatmanagement is daar één van. De opstartfase zal uit gemeentelijke middelen worden bekostigd, de uitvoering zal middels co-financiering moeten worden uitgewerkt en aangepakt. Dit proces start in 2014. Goede en onderscheidende herkenbaarheid van de winkelgebieden. Door het opstellen van goede gebiedsprofielen kan in samenhang gestuurd worden op goede branchering waardoor de aandacht voor bijvoorbeeld ook de Brugstraten en Veemarktstraat niet verslapt. Deze uitdaging zal worden opgepakt door de belanghebbenden in samenwerking met de gemeente als onderdeel van het proces City Making. Uitvoering vindt plaats in de periode vanaf 2014 Samen en in samenhang ingaan op kansen die markt en technologie bieden op het vlak van consumentengedrag en de synergie tussen online en offline winkelen. Deze uitdaging zal in de eerste plaats moeten worden opgepakt door de belanghebbenden in samenwerking met de gemeente. Uitvoering vindt plaats in de periode vanaf 2014
Horeca Ruimte bieden aan initiatieven om te komen tot diversificatie en (nieuwe) doelgroepen beter aan te spreken. Om ruimte te kunnen bieden zal in het proces City Making besproken moeten worden in hoeverre het huidige horecabeleid aan deze vraag voldoet. De uitkomst daarvan zal al dan niet leiden tot nieuw of gewijzigd beleid wat daarna vertaald wordt in een nieuw bestemmingsplan. Voor de gemeentelijke inzet worden middelen gereserveerd in de begroting. Uitvoering vindt plaats in de periode vanaf 2014
Duurzaam gebruik Bevorderen van hergebruik van (al dan niet monumentale) gebouwen. Waar sloop/nieuwbouw noodzakelijk is zal dat moeten voldoen aan een actuele kwaliteitsstandaard hetgeen onderdeel is van de Bredase traditie. Een nieuw, op ontwikkeling gericht bestemmingsplan binnenstad zal dusdanig opgesteld moeten worden dat er flexibele ruimte is, met name voor duurzame en/of kwalitatief hoogstaande initiatieven. Voor deze gemeentelijke kerntaken worden middelen gereserveerd in de begroting. Uitvoering vindt plaats in de periode vanaf 2014 / 2015
Erfgoed Het gebouwd erfgoed programmeren met functies die passen bij de plek en de historie. Het vastgesteld beleid ‘Erfgoed in context’ geeft hiervoor voldoende kader. Voor deze gemeentelijke kerntaak wordt middelen gereserveerd in de begroting. Uitvoering vindt reeds plaats sinds de vaststelling van dit beleid in 2008. Actualisatie zal plaatsvinden in 2015.
(Beeld) cultuur Samen werken aan onderscheidend (beeld)cultuur profiel in samenhang met de overige kernwaarden van de binnenstad (gastvrij, historisch, Bourgondisch) Op maatschappelijk verantwoorde wijze benutten van de openbare ruimte voor uitingen van (beeld)cultuur. Bevorderen van samenwerking overheid, onderwijs en ondernemers op het gebied van (beeld)cultuur. Deze opgaven worden uitgewerkt in een op te stellen visie (beeld)cultuur (2014 e.v.) waar samen met de partners verder invulling aan gegeven gaat worden. Voor deze gemeentelijke kerntaken worden middelen gereserveerd in de begroting. Daarnaast dragen participerende partijen bij.
11 / 16
Toerisme Het thematisch profileren van de (binnen)stad en dat goed vermarkten. Met de oprichting van het Toeristisch Fonds is een platform gecreëerd dat zich als één van de belanghebbenden buigt over uitwerking van deze opgave. De resultaten daarvan dragen samen met de inbreng van andere organisaties en branches bij aan het proces City Making. Het Toeristisch Fonds wordt bekostigd uit een afdracht van de gemeentelijke toeristische belasting. Lopende afspraken gelden voor de periode2013-2017 Uitbreiden van de mogelijkheden voor watergebonden recreatie en deze programmeren met evenementen. Deze opgave wordt uitgevoerd in het project ‘bruisend waterplein’ waarmee o.a. de verhoogde trambrug en een passantenhaven worden gerealiseerd. Programmering van evenementen volgt uit de evenementen nota (zie hierna). De financiële middelen hiervoor worden opgebracht door marktpartijen, gemeente en EU. Looptijd van het project is van 2010-2016
Evenementen Het (doen) ontwikkelen van evenementen die bijdragen aan een onderscheidend profiel van de (binnen)stad. Daarbij wordt een bij de context passend locatiebeleid en evenementenkalender opgesteld. Deze opgave wordt binnenkort nader uitgewerkt in de evenementennota Breda. Elementen voor uitvoering staan in de bijlage.Daarbij horen diverse gemeentelijke middelen uit subsidie’s, faciliterende steun in natura en compensatie van leges en precario. Uitvoering vindt plaats vanaf 2014.
Duurzaam klimaat Doel is het verbeteren van de verblijfskwaliteit voor bezoekers en bewoners door o.a. het stadshitte-effect tegen te gaan. Het gaat hierbij om uitwerking van het klimaatuitvoering programma met generieke en specifieke maatregelen. Grootschalige projecten zijn investeringen in de groenkwaliteiten van Seeligterrein (2015-2018), e vergroenen binnensingel (2019-2022) en het aanleggen van de 3 en laatste fase Nieuwe Mark (2023-2026). De middelen hiervoor zijn benoemd in het uitvoeringsperspectief structuurvisie 2030. Aanpakken van lokale hittestippen kan m.b.v. fonteinen, planten bomen, aanleg groene gevels en/of geveltuinen. Onderzoek naar de mogelijkheden start in 2014. De middelen hiervoor zijn benoemd in het uitvoeringsperspectief van de Structuurvisie Breda2030. Inventarisatie kansen groene daken en vergroenen binnenzijde bouwblokken en hiermee met belangehebbenden aan de slag gaan. Voor de gemeentelijke inzet worden middelen gereserveerd in de begroting. Uitvoering vindt plaats in 2013-2014.
Mobiliteit Bereikbaar houden van het belangrijke economische cluster binnenstad. Op stadsniveau wordt geïnvesteerd in maatregelen die de goede bereikbaarheid van de (binnen)stad op peil houdt. Er komt een voor de weggebruiker helder systeem van bundelen op twee stroomwegen (noordelijke en zuidelijke rondweg) en 3 ‘inprikkers’ als aan- afvoerwegen naar de binnenstad. Dit biedt tevens kansen voor ontvlechting met openbaar vervoer en langzaam verkeer. In het uitvoeringsperspectief van de Structuurvisie Breda2030 is ca € 50-60 mln benoemd als investeringen in met name de Noordelijke Rondweg Het goed aansluiten van het verkeerssysteem op de bronpunten van mobiliteit in de binnenstad. De aansluiting van het verkeerssysteem van de stad met 3 inprikkers (Claudius Prinsenlaan, Nieuwe Prinsenkade en Irenestraat / Markendaalseweg) op het fijnmaziger systeem van de binnenstad zal worden uitgewerkt in een actualisatie van het verkeerscirculatieplan binnenstad. De drie inprikkers liggen vast als kader, de gezamenlijke invulling en uitwerking biedt kansen voor ontwikkelingen in de binnenstad. Voor deze gemeentelijke kerntaak wordt middelen gereserveerd in de begroting. Uitvoering vindt plaats vanaf 2014. Werken aan een optimale balans tussen bereikbaarheid en omgevingskwaliteit. De uitvoering van deze ambitie betekent herinrichting van delen van de openbare ruimte. De condities die hiervoor nodig zijn worden gecreëerd in opgave 1 en 2. Vanuit de projecten Achter de Lange Stallen en Gasthuispoort is € 2 mln gealloceerd voor maatregelen in de periode 2015-2018. De schaalsprong OV en
12 / 16
schaalsprong fiets zijn in het uitvoeringsperspectief structuurvisie 2030 benoemd, hier zijn diverse majeure bedragen mee gemoeid.
Zorgen voor een goed functionerend voetgangersgebied door uitbreiding en de toegankelijkheid beter te reguleren. Over de mogelijkheden zal in dialoog met de stad onderzoek worden gedaan. Een groter verblijfsgebied waar ook fietsen permanent is toegestaan, verbeteren van de looproutes naar het stadshart en een verbeterd systeem van toegankelijkheid van de binnenstad zijn hierbij de uitgangspunten. Voor deze gemeentelijke kerntaak wordt middelen gereserveerd in de begroting. Uitvoering vindt plaats vanaf 2014 Streven naar minder en schoner bevoorradingsverkeer in de stad. Marktpartijen uitdagen om een verbeterd systeem van stedelijke distributie te ontwikkelen wat tevens bijdraagt aan versteviging van de positie van de lokale retail, onder andere door het inrichten van webshopdiensten. Met steun van de gemeente wordt een pilot project uitgevoerd. Hiervoor is € 150.000,- beschikbaar uit gemeentelijke subsidie, die moet worden terugbetaald uit de revenuen van het project. Uitvoering vindt plaats in de periode 2013-2014
Openbare ruimte Openstaande opgaven openbare ruimte aanpakken, o.a. westflank, oostflank Opgaven liften mee op gebieds- of projectontwikkeling. Waar dit niet mogelijk is zal op basis van het uitvoeringsperspectief structuurvisie 2030 en gevoed door het proces City Making en de wijkplannen een projectagenda worden opgesteld. Uitvoering vindt plaats vanaf 2014 Handhaven van hoog niveau onderhoud en beheer binnenstad. De taak om de openbare ruimte schoon, heel en veilig te houden op het niveau wat bij de binnenstad hoort maakt onderdeel uit van de gemeentelijke kerntaken waarvoor middelen worden gereserveerd in de begroting. Ondernemers en bewoners kunnen waar zij dat wensen een extra ‘plus’ realiseren. In de wijkplannen binnenstad zal dit verder met hen worden uitgewerkt
Wonen Scheppen van een leefbaar woonklimaat en het bieden van kansen voor nieuwe doelgroepen, met name jonge huishoudens. De zorg om leefbaarheid zal in alle projecten en beleid van de binnenstad een plaats moeten krijgen. De specifieke uitwerking vindt plaats met bewoners en ondernemers in de wijkplannen. Hiervoor zijn middelen gereserveerd in de begroting. Het accommoderen van mensen die zich als bewoner willen vestigen in de binnenstad zal met het vrijkomen van diverse gebieden en vastgoed in de binnenstad op diverse plaatsen mogelijk zijn. (zie kaartbeeld bij ‘8. Strategische uitdaging’) Dit kan echter pas gerealiseerd worden wanneer de ambitie ‘compacte stad’ uit de structuurvisie Breda 2030 wordt vertaald in keuzes wat betreft de stedelijke programmering woningbouw. Het beleid ‘Wonen Boven Winkels’ zal door worden gezet, hiervoor is in de stedelijke programmering woningbouw ruimte gereserveerd. In samenspraak met belanghebbenden zullen doelen en criteria opnieuw tegen het licht worden gehouden. Uitvoering vindt plaats vanaf 2013
13 / 16
7. Visie in kaart
14 / 16
8. Strategische uitdaging De binnenstad is van oudsher een plek waar veel dynamiek is in het ontwikkelen van vastgoed en gebieden. Dit kaartbeeld kan daarom op het moment van publiceren gedeeltelijk achterhaald of niet volledig blijken. Deze inventarisatie toont in elk geval aan dat de binnenstad een flink aantal plekken heeft die kunnen bijdragen aan het waarmaken van de ambitie ‘compacte stad’ uit de Structuurvisie Breda2030 en aan het waarmaken van de ambitie ‘attractieve binnenstad’ van deze Visie Binnenstad.
Naam Openbare ruimte A Bruisend Waterplein B (toegang en) uitbreiding voetgangersgebied C Keizerstraat o.r. D Karnemelkstraat / Oude Vest o.r. E Aanleg 3e en laatste fase rivier Mark F Openbare ruimte ‘Oostflank ‘ G Kasteel van Breda betrekken in stedelijk weefsel H Vierwindenstraat I Markendaalseweg Objecten / Gebouwen J Herontwikkeling Kloostercomplex Nieuwstraat K Gasthuispoort L Gebouw de Parade M Planologische mogelijkheid hotel ontwikkeling N Kloostercomplex Schorsmolenstraat O Vmlg buurthuis de Incom
Initiatiefnemer
Status
Gemeente i.s.m. derden Gemeente Gemeente / projecten Gemeente / projecten Gemeente / projecten Gemeente / projecten Gemeente Gemeente / projecten Gemeente / projecten
Lopende projecten Beleid vanaf 2014 Uitvoeringsperspectief S.V. Uitvoeringsperspectief S.V. Uitvoeringsperspectief S.V. afhankelijke relatie van punt C. en V. Voornemen uit te werken i.o.m. NLDA afhankelijke relatie van punt C. en V. Uitvoeringsperspectief S.V.
VOF Designhotel Ontwikkelaar Gemeente Ontwikkelaar Orde Kapucijnen Gemeente
P Prins Bernhard Paviljoen Q Vmlg bioscoop Casino R P.I. de Koepel Gebiedsopgaven S Vertreklocaties belastingkantoor en rechtbank T Seelig kazerne – zuid U Seelig kazerne – noord V Achter de Lange Stallen W Chasséveld
Rijk / RVOB Eigenaar Rijk / RVOB
Voorbereiding planologische procedure Uitwerking businesscase Behouden museale functie Propositie in voorbereiding onderzoek herbestemming Herontwikkelingslocatie met ongevingspotentie Afstoten legeringsgebouw NLDA 2016 Status onbekend Voorgenomen sluiting P.I. 2016
Gemeente i.s.m. Rijk / RVOB Rijk / RVOB Rijk / RVOB Ontwikkelaar Gemeente
15 / 16
Gemeente verwerft in na 2016 Afstoten terrein 2016 Afstoten terrein 2016 Propositie ter beoordeling raad Herontwikkelings potentie o.a. afhankelijk van evenementenbeleid
9. Impulsen en mijlpalen Anno 2013 heeft de binnenstad heel hard impulsen nodig om de aantrekkelijkheid op pijl te houden. Breda blijft niet vanzelf behoren tot de top 3 van beste binnensteden van Nederland (en Vlaanderen). Daarom wordt er nu al hard gewerkt aan impulsen en de mijlpalen van de komende jaren. Zodat toekomstige generaties kunnen blijven genieten van de gastvrije, Bourgondische stad waar (beeld)cultuur en historisch erfgoed een bijzonder verband vormen.
16 / 16
