DOORZINGEN IN DE PREEK Studiedag ‘EredienstCreatief ’ zaterdag 11 april 2015, Maarssen
Programma 9.30
Inloop met koffie
10.00 Viering 10.45 Seminar (plenair): Doorzingen in de preek Prof.dr. Kees de Ruijter (emeritus hoogleraar praktische theologie, TU Kampen) gaat in op de inbedding van de preek in het geheel van een dienst, en op de rol van voorganger én gemeente. Hij reageert op de viering van zojuist, vertelt over zijn eigen ontwikkelingsgang en neemt de deelnemers mee in het denken en uitproberen rondom de preek. 12.30 Lunchpauze 13.30 Workshops (groepen) 1 De preek in het geheel Kees de Ruijter In deze workshop wordt het onderwerp van vanochtend verder uitgediept in een kleinere groep. Daarnaast is er gelegenheid om (delen) van een eigen liturgie mee te nemen en met elkaar te bespreken. 2 Preken met muziek Kees van Setten & Frank den Bakker Waar let je op als je liederen uitzoekt bij een Bijbelgedeelte? Hoe voorkom je het schema lezing-liedjelezing-liedje-preek? Of wil je dit niet voorkomen? Hoe zou dit anders kunnen? Hoe zou je hier instrumentale muziek kunnen gebruiken? Kun je de liederen en de Schriftlezingen (+preek) ook op een andere manier in elkaar weven? Wat moet het karakter van de preek zijn die bij deze constellatie past? Ander uitgangspunt: zou je ook een preek bij de liederen kunnen zoeken? 3 Liturgie en theater Charissa Bakema Theater zou je liturgisch kunnen noemen: in iedere voorstelling is sprake van herhaling en ritme. Daarnaast is er een – al dan niet participerend – publiek, dat emotioneel betrokken is. In het moderne theater maken licht, geluid, muziek en film bijna standaard deel uit van de voorstelling. Ten slotte wordt er in theater altijd een conflict uitgewerkt. De bezoeker zit op het puntje van zijn stoel en leeft mee met wat er op het podium gebeurt. Bij goed theater gaat de bezoeker aangeraakt naar huis. De voorstelling zal in hem of haar doorwerken – confronterend, bevestigend en het liefst ook vervreemdend, zodat reflectie op gang kan komen. – Wat gebeurt er met de liturgie van de eredienst als je er theatraal naar gaat kijken? 4 Plotvorming Jaap Overeem De kerkdienst is een plek om op verhaal te komen. Tegelijk is de kerkdienst een plaats waar mensen hun verhaal kwijt kunnen. Meer dan ooit zijn vrijwilligers betrokken bij de voorbereiding. Dat is een zegen, maar daardoor kan een kerkdienst gaan lijken op de steeds vollere agenda van een vergadering. Hoe kun je voorkomen dat je de draad kwijtraakt? Kun je – ook wanneer je de voorbereiding als voorganger voornamelijk zelf doet – een plot voor de dienst bedenken en uitwerken? 15.00 Thee; direct gevolgd door plenaire uitwisseling 15.30 Afsluiting, met een liturgisch moment 16.00 Nagesprek bij een drankje (optioneel) 2
Welkom
Kees van Setten
Van harte welkom op deze studiedag van EredienstCreatief! Het thema, ‘Doorzingen in de preek’, zal ongetwijfeld vragen oproepen en dat is ook precies de bedoeling. Het is de wat cryptische aanduiding waarmee we de plaats van de preek in het geheel van de liturgie aan de orde willen stellen. Eveneens: de liturgie rondom de preek. Meestal is er sprake van een cesuur voor en na de preek. Al was het alleen maar vanwege het intreden van de stilte ervóór – om te luisteren – en het moment erna – om weer te fluisteren. Zeker in protestantse kringen is de status van de preek ook van andere aard dan de haar omringende liturgie. Zij is het brandpunt (hoogtepunt) van de eredienst of – zoals Evert van der Poll het omschrijft – de ene bult van de dromedaris. In de evangelische samenkomst is dat, sinds verschuivingen in de jaren tachtig van de vorige eeuw, niet meer zo. Er zijn nu twee brandpunten: lofprijzing én Woordverkondiging, vergelijkbaar met de tweedeling in de Romeinse mis: verkondiging én eucharistie. Een kameel dus.. Vandaag staat toch die dromedaris weer centraal. Niet zozeer om aan te geven dat de preek (toch) het belangrijkste is, maar vanwege de eenheid in de eredienst. Als we bij elkaar komen, doen we slechts één ding: in de ontmoeting met God en elkaar de boodschap van het evangelie op alle mogelijke (creatieve) manieren laten klinken. Alle onderdelen van de liturgie zijn hieraan schatplichtig en zijn hierin ook verbonden met elkaar. We stellen ons de vraag of en hoe we de liturgie rondom de preek zo kunnen vormgeven dat lied, gebed, stilte én preek een eenheid vormen. Met een spanningsboog, zodat de liederen en de lofprijzing niet onderbroken worden door de preek, maar erin blijven doorklinken - en andersom. Wat betekent dit voor (de vorm van) de preek? Doorzingen dus … We heten in het bijzonder prof. Kees de Ruijter van harte welkom. Hij is emeritus hoogleraar praktische theologie (Kampen). De Ruijter zal ons in de morgen meenemen op een verkenningstocht over dit thema en dit ’s middags praktisch uitdiepen in een workshop. In beide gevallen met voldoende ruimte voor inbreng en respons vanuit de zaal. Ook een welkom voor Charissa Bakema. Zij is theatermaakster en verhalenverzamelaar. In haar workshop kijken we naar de liturgie door de bril van het theater. Spannend! Vanuit EredienstCreatief zal Jaap Overeem – hij is dominee en speelt fagot – het hebben over plotvorming in de liturgie. Daarvoor moeten we af van de volle agenda die een liturgie soms is. Maar hoe dan praktisch? Frank den Bakker en ondergetekende verzorgen tenslotte een workshop over het stuk liturgie rondom de preek (en schriftlezingen): preken met muziek. Frank is organist, pianist en koordirigent, tevens onze EC-maestro. En zelf … wens ik u namens de leden van de stichting EredienstCreatief een plezierig-ontspannen en zinvolle studiedag toe!
3
Doorzingen in de preek
Kees van Setten
Hoe was de preek? Die vraag kan gesteld kan worden door iemand die op een ochtend niet naar de kerk ging, aan iemand die dat wel deed. Bijvoorbeeld een man (die liever uitsliep) aan zijn vrouw. Zelden zal iemand gevraagd hebben: welk lied werd er na de preek gezongen? Of: hoe was het Gloria – of de lofprijzing – vandaag? Het zegt iets over het belang van de preek. Laten we wel zijn: in alle kerken en synagogen wordt gepreekt en wordt de Schrift en de Tora uitgelegd. Het belang van de preek, haar functie en haar rol (plaats) in de liturgie verschillen echter behoorlijk. In de synagoge is de derasja (droosje, preek) na de Tora-lezing een echte studie over de Tora. De synagoge is daarom allereerst een ‘leerhuis’, een ‘Schule’. In de oriëntaalse, oosterse en rooms-katholieke tradities staat echter de liturgie (als geheel) centraal, ook al verschillen die onderling. Het hoogtepunt is de viering van de eucharistie. Het woord ‘viering’ geeft trouwens al aan dat het om iets anders gaat dan slechts om het luisteren naar het Woord. In de Rooms-Katholieke Kerk is wel de lezing van het evangelie erg belangrijk: we gaan dan staan. In het protestantisme – opgevat als reactie – is dat ooit veranderd. De preek kwam nu centraal te staan. Dat betekent dat wat vóór de preek gebeurde, slechts ‘naar de preek toe werkte’ en wat daarna gebeurde, slechts een uitleidend karakter had. In de afgelopen decennia is er liturgisch gesproken natuurlijk wel het een en ander veranderd (een milder preekregime, meer aandacht voor lied en muziek), maar het primaat en soms het geïsoleerde karakter van de preek blijven staan. De vraag is wat hier wenselijk is. Het avondmaal is hierbij in de (reguliere) opzet van de vieringen minder gezichtsbepalend dan in de Catholica, want het wordt slechts een keer in de zoveel tijd gevierd. Zo bezien hebben de synagoge en de protestantse traditie één ding gemeen: de lezing en – vooral – uitleg/studie van het Woord zijn het meest wezenlijk. Het is nog wel de vraag wat de betekenis, vorm en inhoud van de preek moeten zijn. Is het een moment van ‘lernen’, een ‘Bijbelstudie’? Of moet dat door-de-weeks gebeuren? Is het de proclamatie van het kerygma? Profetisch? Appellerend en evocatief? Bemoediging en vertroosting? De Bijbel kent ook zoiets als profetisch en charismatisch preken. Of zou het een leergesprek moeten zijn, zoals Jezus dat ook deed? We zouden nog verder kunnen gaan. Moet het allemaal niet veel interactiever? Met meer participatie van de kant van de gemeente? De preek als verwerking van de Schriftlezing in groepjes met diverse leiders? In de twintigste eeuw komt binnen het protestantisme de eerdergenoemde verandering, onder andere door de liturgische beweging. Zij oriënteerde zich op de oude kerk en op de oosterse en katholieke tradities. Het belang van het geheel van de liturgie – de viering – werd opnieuw onderstreept. In de meer liturgisch en oecumenisch ingestelde kerken zetten de liturgische getijden en ritmes nu de toon. Iets dergelijks gebeurde in de evangelische beweging. Kon in evangelische en pinkstergemeenten het zingen nog als ‘de voordienst’ (naar de preek toe leidend) worden aangemerkt, in de jaren tachtig van de vorige eeuw verandert dat. De evangelische liturgie stoelt nu op twee poten: de lofprijzing en aanbidding enerzijds en de prediking anderzijds. In een aantal opzichten lijkt de eerstgenoemde zelfs de belangrijkste te zijn! Nu, in een multimediale wereld, lijkt de ‘preekdienst’ geen voortgaande – in elk geval geen exclusieve – optie meer te zijn. Er is soms zelfs behoefte aan ‘geen preek’. Er zijn vele gestalten waarin het Woord tot je kan komen, niet alleen de verbale. De rol van de muziek is een belangrijke factor geworden in gemeentegroei - muzikaal kerygma. De stilte in een Taizé-dienst ‘spreekt’ boekdelen. Momenten waarin er Ontmoeting plaatsvindt. 4
Nee, we schaffen de preek – om allerlei goede redenen – niet af. Wel blijft de vraag naar de plaats van de preek en haar verhouding tot de omliggende liturgie. Als deelnemer kun je op dit punt de ervaring hebben van een soms scherpe ‘cesuur’ in de dienst. Het laatste lied na een schriftlezing is gezongen, je gaat wat verzitten en haalt alvast een pepermuntje tevoorschijn. Want nu volgt er iets anders: de preek. Uitgaande van een narratieve benadering van de liturgie vinden we echter dat de viering, dus inclusief prediking, een eenheid moeten zijn. Waarbij het woord van God – verbaal en non-verbaal – door alles heen klinkt. De hamvraag is of en hoe je dit (als eenheid) liturgisch op creatieve wijze kunt vormgeven. Deze thematiek staat centraal op de studiedag. Eerst is er een korte viering van een stuk liturgie ‘rondom de preek’. Dit heeft een voorbeeldkarakter en mag onderwerp van (kritisch) gesprek zijn. Prof. Kees de Ruijter zal het thema in de ochtend inleiden en met ons bespreken. Ook in de middagworkshops staat niet zozeer de preek zelf centraal, maar haar plaats in de liturgie. Welke liturgie bouwen we om de preek heen? Of: welke preek past in deze viering als we uitgaan van het narratief, het thema van de dienst? Nogmaals, de preek is een onlosmakelijk onderdeel van de joodse en christelijke traditie. Alle ervaringen, inclusief die van de stilte, hebben tenslotte overdenking nodig en zullen moeten worden geijkt aan het Woord. Wat ons betreft blijft de preek dus belangrijk, hoe deze ook gekarakteriseerd en ingevuld wordt. Er gebeurt van alles voor en na de preek. De vraag doet zich voor hoe dat elkaar beïnvloedt. Welke wisselwerking is er en welke is heilzaam? Wat is de relatie tussen Schriftlezing en de prediking – gezien als ‘uitleg’? Hoe verhouden zich de Schriftmomenten met de gezongen liederen? Kunnen de liederen de prediking versterken of ook tegenwerken? Wat kan hier de rol van (instrumentale) muziek zijn? Hoe is de ‘flow’, de spanningsboog die loopt vanaf het gebed om de opening van het Woord tot en met de verwerking na de preek? En hoe zit het eigenlijk met die ‘verwerking’, waar vinden we die terug? Is hier ook plaats voor groepsverwerking, of – heel anders – gebed en zegen onder handoplegging (de oproep om naar voren te komen)? Misschien helpt het om hier een paar voorbeelden te geven. In de vaste opzet van de liturgie hebben twee zaken een min of meer vaste plaats: het Kyrie en het Gloria. Soms lijken dit een soort ‘agendapunten’ die ‘afgewikkeld’ moeten worden. We kunnen ons voorstellen dat zij hun vaste plaats aan het begin opgeven. Ik denk aan een preek over een ernstig onderwerp (er is iets aan de hand, in de wereld of in onze gemeenschap) waarvoor en waarna een aantal Kyrie-achtige liederen gezongen worden. Bijvoorbeeld Psalmen voor Nu 130, afgewisseld met een Kyrie uit Taizé. Waarbij Schriftgedeelten, preek én liederen (instrumentale muziek) een eenheid vormen. Zou in zo’n geval (of andere ...) de Schriftlezing ook ná de preek kunnen? Iets dergelijks kun je ook doen met de lofprijzing. Een preek die ons de redenen voor deze lofprijzing geeft, wordt gevolgd (en dus niet voorafgegaan) door een serie lofprijzings- en aanbiddingsliederen. Er zijn veel creatieve vormen te verzinnen waarbij je de preek invlecht in de liturgie en andersom. Het is dit stuk liturgie-rondom-de-preek dat centraal staat in de middag-workshops. Dat gaat in de vorm van een experimenteel liturgisch leerhuis. Het doel blijft de ontmoeting tussen God en zijn volk. Een goed ontworpen liturgie in al haar onderdelen zal het deze ontmoeting makkelijker maken. Of juist moeilijker …?
5
Toelichting bij de viering In het Oude Testament is het zien van God een dramatische gebeurtenis. De meeste gelovige joden dachten dat je onmiddellijk zou sterven als je God zou zien. Dat roept meteen een spanning op: tegenwoordig verlangen veel mensen God te mogen zien, als een bevestiging van hun geloof: ‘Zie je nou wel, het is tóch waar.’ In Jesaja 6 lezen wij hoe de aanwezigheid van God maakt dat Jesaja zich slecht, klein en onrein voelt. Wie is hij, dat hij God mag zien, dat hij bij Hem mag zijn? Er moet zelfs een gloeiende kool aan te pas komen om Jesaja’s onheiligheid te verschroeien. De heiligheid van God is overweldigend in dit verhaal. De enige gepaste reactie is dat je zwijgt, of hooguit ‘oah’ zegt. Het Pinksterverhaal legt een heel ander accent. De wind blaast niemand omver en de vlammen verbranden niemand. Het wonder is wat die wind en vlammen teweeg brengen: de leerlingen spreken en iedereen hoort hen spreken in zijn eigen dialect (dit woord gebruikt het Grieks). Dus niet netjes in het Hebreeuws, Aramees of Grieks, maar juist in de fijnste vertakkingen van de spreektaal. Wij zouden zeggen: in het Twents, Bildts, Gronings of Limburgs. De heiligheid van God wordt alledaags doordat Hij klinkt in de taal waarin je woont, spreekt, werkt, eet, drinkt, liefhebt en vloekt. Dit is een idee voor een viering met een preek in het hart, met een lezing uit het Oude Testament ervoor en een lezing uit het Nieuwe Testament erna. De preek kan zich helemaal toespitsen op onze taak als mensen met hart voor de eredienst. Bij heiligheid denk je al snel aan de afstand tot God. Er is iets aan God waar ik niet bij kan en wat ik ook niet kan bevatten. Dat kan zelfs heel onaangenaam zijn, omdat ik, geconfronteerd met God, mijn tekortkomingen voel. Helaas wordt er dan vaak taal gebruikt die heel onalledaags is, zodat die afstand alleen maar groter wordt. De essentie van het Pinksterverhaal is juist dat de heiligheid van God klinkt in onze eigen taal, inclusief accent en spraakgebrek. Dit goede voorbeeld van Gods Geest moet je volgen. Als je ná Pinksteren over God wilt spreken en nog steeds geijkte formuleringen, vage formules en onbegrijpelijke tafelgebeden gebruikt, dan heb je iets niet begrepen. Daarom probeer ik in deze viering de heiligheid en het ‘oah’ over God zo veel mogelijk een plek te geven en tegelijk zo gewoon mogelijke taal te gebruiken. Tijdens deze viering wordt een spanning opgebouwd tussen het menselijke (on)vermogen en Gods heiligheid. Deze spanning vindt haar climax in een enorme dissonant – want Gods heiligheid klopt niet, dissoneert, met mijn wereld. Toch is het niet de bedoeling van deze viering dat Gods heiligheid zeer gaat doen. De bedoeling van deze viering is dat je je verwondert over Gods heiligheid en dat die verwondering dan wel móet klinken in ons eigen dialect. Jaap Overeem
6
Openingsviering Gods heiligheid en onze gewone taal
7
Openingslied
Psalm 8
antifoon t. Rien van den Berg, m. Kees van Setten (Psalmen voor Nu) coupletten t. René Barkema & David Heek, m. Genève 1542/1551 (Levensliederen)
Schriftlezing
Jesaja 6 : 1-8
In het sterfjaar van koning Uzzia zag ik de Heer, gezeten op een hoogverheven troon. De zoom van zijn mantel vulde de hele tempel. Boven hem stonden serafs. Elk van hen had zes vleugels, twee om het gezicht en twee om het onderlichaam te bedekken, en twee om mee te vliegen. Zij riepen elkaar toe:
8
4x – 1 vrouwen pp, 2 vrouwen mp, 3 mannen mf, 4 allen ff
t. Reginald Heber, v. Willem Barnard, m. John Bacchus Dyke (Liedboek 405:1)
Ik schreeuwde het uit: ‘Wee mij! Ik moet zwijgen, want ik ben een mens met onreine lippen, en ik leef te midden van een volk dat onreine lippen heeft. En nu heb ik met eigen ogen de koning, de HEER van de hemelse machten, gezien.’
Stil gebed
Toen nam een van de serafs met een tang een gloeiende kool van het altaar en vloog daarmee op mij af. Hij raakte mijn mond ermee aan en zei: ‘Nu zijn je lippen gereinigd. Je schuld is geweken, je zonden zijn tenietgedaan.’ Daarop hoorde ik de stem van de Heer zeggen: ‘Wie zal ik sturen? Wie kan namens ons gaan?’ Ik antwoordde: ‘Hier ben ik, stuur mij’.
(allen:)
Hier ben ik, stuur mij.
Kadosj Vers 2 zingen we in beide talen, Hebreeuws en Nederlands, door elkaar
t. en m. E. Shomron, v. Kees van Setten (Evangelische Liedbundel 370)
Preek
9
Schriftlezing
Handelingen 2 : 1-13
Toen de dag van het Pinksterfeest aanbrak waren ze allen bij elkaar. Plotseling klonk er uit de hemel een geluid als van een hevige windvlaag, dat het huis waar ze zich bevonden geheel vulde. Er verschenen aan hen een soort vlammen, die zich als vuurtongen verspreidden en zich op ieder van hen neerzetten, en allen werden vervuld van de heilige Geest en begonnen op luide toon te spreken in vreemde talen, zoals hun door de Geest werd ingegeven. In Jeruzalem woonden destijds vrome Joden, die afkomstig waren uit ieder volk op aarde. Toen het geluid weerklonk, dromden ze samen en ze raakten geheel in verwarring omdat ieder de apostelen en de andere leerlingen in zijn eigen taal hoorde spreken. Ze waren buiten zichzelf van verbazing en zeiden: ‘Het zijn toch allemaal Galileeërs die daar spreken? Hoe kan het dan dat wij hen allemaal in onze eigen moedertaal horen? Parten, Meden en Elamieten, inwoners van Mesopotamië, Judea en Kappadocië, mensen uit Pontus en Asia, Frygië en Pamfylië, Egypte en de omgeving van Cyrene in Libië, en ook Joden uit Rome die zich hier gevestigd hebben, Joden en proselieten, mensen uit Kreta en Arabië – wij allen horen hen in onze eigen taal spreken over Gods grote daden.’ Verbijsterd en geheel van hun stuk gebracht vroegen ze aan elkaar:
(allen:) Het zijn toch allemaal Galileeërs die daar spreken? Hoe kan het dan dat wij hen allemaal in onze eigen moedertaal horen? Wat heeft dit toch te betekenen? Ze zullen wel dronken zijn.
Improvisatie
Komt, laat ons deze dag (orgel)
Gebeden
afgewisseld met
Laudate omnes gentes Lof zij U, Christus, in eeuwigheid Heer, raak mij aan met uw adem
Dankgebed: de God van alle volken (gesproken)
3x – 1-2 mf, 3 f
t. Looft, alle volken, looft de Heer (Psalm 117), m. Jacques Berthier (Taizé, Liedboek 117d)
Dankgebed: de Christus van alle talen (gesproken)
10
2x
t. en m. Marten Kamminga (Nader tot Jou 227)
Dankgebed: de Geest die mij aanraakt (gesproken)
t. Ria Perklö, v. Sytze de Vries, m. Ilkka Kuusisto (Liedboek 695 : 1,2,3)
Lofprijzing
Zij danst in het vuur
t. John L. Bell & Graham Maule, v. Joke Ribbers, m. John L. Bell (Liedboek 701 : 3, 4)
11
Erken nu de Heer
(staande)
12
t. en m. Frank van Essen (Opwekking 637, Liedboek 890)
Zegenlied Nada te turbe (staande) De mensen in het linker- en in het rechtervak van de kerk keren zich naar elkaar toe, zodat we elkaar toezingen.
3x – 1 p, 2 mf, 3 f
(Niets zal je deren, niets je benauwen; wie God vreest zal niets ontbreken.) t. naar Theresia van Avila, m. Jacques Berthier (Taizé, Liedboek 900)
13
voorganger: ds. Jaap Overeem muziek: Frank den Bakker (orgel, arrangementen, directie), Kees van Setten (piano, arrangementen), Donna Postma (zang, zangleiding), Ruben Grevelink (gitaar), Eva de Schipper (viool), Hendrik Gjaltema (sax), Jonne de Geus (percussie)
EredienstCreatief organiseert deze werk- en studiedag in samenwerking met het Nederlands Dagblad en de Protestantse Kerk in Nederland
14
Nu 2 weken gratis!
nederlands dagb la
dinsdag 27 mei 2014
d
18° dinsdag 27
mei 2014
ad nederlands dagbl 18°
Relschopper-m et-een-reden 5
22
Op zoek naar het ware ‘ik hou van Holland’-gevoe l 22
voor kinderen neemt het op
Balilty beeld ap / Oded
Paus
▶ Jeruzalem gisteren tijdens zijn Israël In toespraken naar Jordanië, afgesloten reis refereerde paus en Betlehem, aan de Bijbel Franciscus veelvuldig als voor kinderen en nam het op en leven’. ‘teken van hoop aan de uitnodiging Bij zijn verrassende Abbas en de IsraëPalestijnse voorzitter om bij hem in het Peres paus lische president om vrede, legde Vaticaan te bidden in Betlehem een link Franciscus zondag ‘Op deze geboorteplaats. naar Jezus’ is geboren, de Vredevorst geplaats waar uit voor een intens het nodig ik u beiden huis in om vrede. Mijn bed tot God bidstond.’ open voor zo’n Vaticaan staat tijdens zijn driedaagse het De paus verbond gebed’ nadrukkelijk ‘bedevaart van met de bescherming christelijk geloof Jezus een Zoals het Kind van kinderen. kinderen is, zo zijn de teken van God hoop en le‘een teken van voor de van vandaag een graadmeter ven, en tevens de maatvan gezinnen, gezondheid hele wereld’. schappij en de eraan dat misFranciscus herinnerde geweld en mensenbruik, dwangarbeid, smoort van miljoenen huilen handel het huilen hun moeders Willen kinderen. ‘Maar moderne Rachels.’ en met voor hen, als zorgen, voor we voor kinderen hen, omdat Of negeren wij hen bidden? onze eigen zahebben met we het druk
Gerhard Wilts nd.nl/geloo
van de Klaagmuur Rabinowitz, rabbijn af. door Shmuel gisteren gadegeslagen en Betlehem in Jeruzalem, Jordanië, Israël bidt bij de Klaagmuurpaus sloot zijn bezoek aan Paus Franciscus Israël. De plaatsen van en de heilige
België betaalt een hoge prijs voor verlies Vlaams Belang. commentaar
Soest nd.nl/binnenland Aaldert van
CDA verliest aan
op 3
met …Door een lijstverbinding het CDA zijn behoudt ChristenUnie/SGP Europees Parlement. het vijfde zetel in
advertentie
Geslaagd! d. nd.nl/geslaagd
Origineel feliciteren?
verloren de christenin …Op de Biblebelt kiezers aan CU/SGP, Twente democraten veel D66 en VVD, maar Limburg aan op Annie Schreijer. stemde massaal
▶ Urk
donderdag stemmen die maar Van de 5576 uitgebracht ging op Urk werden naar de ChristenUnie/ liefst 74 procent was dat nog jaar geleden SGP-lijst. Vijf in deze CDA kelderde 58 procent. Het
Willeke nd.nl/cartoons
CU en SGP
de stemmen procent van maar daar met 44 stip de grootste, nog steeds met opzichte procentje ten verliest wel een een half proCDA wint er in van 2009. Het steeg de opkomst cent en bovendien 43 naar 48 procent. men. van nergens zo exRijssen-Holten stemmenkaHoewel de beweging het ‘Twentse deze uitslag symbolisch De oorzaak: De numvertreem was, is van de Europese non’ Annie Schreijer-Pierik. landelijk voor de uitkomst In de 55 geCDA-lijst kreeg en de Biblebelt. mer 25 op de de kiezingen op voorkeurstemmen in ChristenUnie/SGP bijna 110.000 meenten waar op eigen kracht structuwint de fractie komt ruimschoots Twee derde van de grootste werd, CDA leprocenten. Het ging het Europarlement. proreel een aantal in Rijssen-Holten overal een aantal CDA-stemmen vert juist vrijwel uit Hengevelde. naar de boerin centen in. pagina 2 op dit beeld: ▶▶ vervolg op is Er is een uitzondering ChristenUnie/SGP Rijssen-Holten.
▶ Jeruzalem
In toespraken tijdens zijn gisteren afgesloten reis naar Jordanië, Israël en Betlehem, refereerde paus Franciscus veelvuldig aan de Bijbel en nam het op voor kinderen als ‘teken van hoop en leven’.
De 28 naar 10 procent.en gemeente van anderhalf procent PVV verloor er de stem11 procent van kwam uit op
prijs € 1,40 zaterdag
€ 2,10
dinsdag 27 mei 2014
nederlands dagblad 18°
4
met MODE bijlage! Relschopper-met-een-reden 5
Op zoek naar het ware ‘ik hou van Holland’-gevoel 22
Gerhard Wilts nd.nl/geloof beeld ap / Oded Balilty
Paus neemt het op voor kinderen ▶ Jeruzalem In toespraken tijdens zijn gisteren afgesloten reis naar Jordanië, Israël en Betlehem, refereerde paus Franciscus veelvuldig aan de Bijbel en nam het op voor kinderen als ‘teken van hoop en leven’. Bij zijn verrassende uitnodiging aan de Palestijnse voorzitter Abbas en de Israëlische president Peres om bij hem in het Vaticaan te bidden om vrede, legde paus Franciscus zondag in Betlehem een link naar Jezus’ geboorteplaats. ‘Op deze plaats waar de Vredevorst is geboren, nodig ik u beiden uit voor een intens gebed tot God om vrede. Mijn huis in het Vaticaan staat open voor zo’n bidstond.’ De paus verbond tijdens zijn driedaagse ‘bedevaart van gebed’ nadrukkelijk het christelijk geloof met de bescherming van kinderen. Zoals het Kind Jezus een teken van God is, zo zijn de kinderen van vandaag ‘een teken van hoop en leven, en tevens een graadmeter voor de gezondheid van gezinnen, de maatschappij en de hele wereld’. Franciscus herinnerde eraan dat misbruik, dwangarbeid, geweld en mensenhandel het huilen smoort van miljoenen kinderen. ‘Maar hun moeders huilen voor hen, als moderne Rachels.’ Willen we voor kinderen zorgen, voor en met hen bidden? Of negeren wij hen, omdat we het druk hebben met onze eigen zaken?’ Vaak haalde de rooms-katholieke kerkleider symbolische voorbeelden uit de Bijbel aan. In de Heilig Grafkerk in Jeruzalem erkende hij dat de weg naar relatieherstel met de Orthodoxe Kerk lang is. ▶▶ vervolg op pagina 7
commentaar op 3
België B ellg lg lgië gië ië b betaalt een ee e e en n hog ho h hoge og ge prijs ge voor vo v oor o or o v verlies ve e Vlaam Vllaa V ams a mss Belang m B . cco commen om mmenta mm mentaa me entaa taar aa a a op 3
advertentie
Geslaa G eslaa ag gd! d! Paus Franciscus bidt bij de Klaagmuur in Jeruzalem, gadegeslagen door Shmuel Rabinowitz, rabbijn van de Klaagmuur en de heilige plaatsen van Israël. De paus sloot zijn bezoek aan Jordanië, Israël en Betlehem gisteren af.
Willeke Aaldert van Soest nd.nl/binnenland
voor kinderen
Bij zijn verrassende uitnodiging aan de Palestijnse voorzitter Abbas en de Israëlische president Peres om bij hem in het Vaticaan te bidden om vrede, legde paus Franciscus us zondag zond in Betlehem een link naar Jezus’ geboortepla ge ats. ‘Op deze plaats waar de Vredevorst is geboren, nodig ik u beiden beide uit voor een intens gebed tot God om vrede. Mijn huis in het Vaticaan staat open op voor zo’n bidstond.’ De paus verbond tijdens zijn driedaagse ‘bedevaart van gebed’ nadrukkelij g k het christelijk geloof met de beschermin g van kinderen. Zo Zoals het Kind Jezus een teken van God iis, zo zijn de kinderen van vandaag ‘een teken van hoop en leven, en tevens een ee graadmeter voor de gezondheid van gezinnen, de maatschappij en de hel hele wereld’. Franciscus herinn herinnerde eraan dat misbruik, dwangarbei d, geweld en mensenhandel het huilen ssmoort van miljoenen kinderen. ‘Maar hun moeders h huilen voor hen, als mode moderne Rachels.’ Willen we voor kinderen zorgen, voor en met hen bidden? Of negeren wij hen, neg omdat we het druk hebben met onze eigen zaken?’ Vaak haalde de rooms-katholieke room kerkleider symbolische voorbeelden uit de Bijbel aan. In de Heilig Grafkerk Hei in Jeruzalem erkende hij dat de weg naar da relatieherstel met de Orthodoxe Kerk Or lang is. ▶▶ ver vervolg r volg op pagina 7
nd.nl/ge d. slaagd
België betaalt een hoge prijs voor verlies Vlaams Belang.
f beeld ap / Oded Balilty
Paus neemt het op
kerkken?’ de rooms-katholieke uit de Vaak haalde voorbeelden in Jeruleider symbolische de Heilig Grafkerk Bijbel aan. In naar relahij dat de weg zalem erkende Kerk lang de Orthodoxe tieherstel met is. pagina 7 ▶▶ vervolg op
met MODE bijlage!
4
met MODE bijlage! hou van Holland’-gevoel het ware ‘ik Op zoek naar
5 Relschopper-met-een-reden
nd.nl/geloof Gerhard Wilts
4
nd.nl/cartoons
CDA verliest aan CU en SGP
Origin O Ori rigin neel eel felicite fel fe elic iciite eren? re en?
Paus Franciscus bidt bij de Klaagmuur in Jeruzalem, gadegeslage en de heilige plaatsen van Israël. De paus n door Shmuel Rabinowitz, sloot zijn bezoek rabbijn van aan Jordanië, Israël en Betlehem gisteren de Klaagmuur af. Aaldert van Soest nd.nl/binn
enland
CDA verliest aan CU
…Door een lijstverbindi ng met ChristenUnie/SGP behoudt het CDA zijn vijfde zetel in het Europees Parlement.
gemeente van 28 naar 10 PVV verloor er anderhalf procent. De procent en kwam uit op 11 procent van de stem…Op de Biblebelt men. verloren de christendemocraten veel Hoewel de beweging kiezers aan CU/SGP, nergens zo exin Limburg aan D66 treem was, is deze en VVD, maar Twente uitslag symbolisch stemde massaal voor de uitkomst op Annie Schreijer. van de Europese verkiezingen op de Biblebelt. ▶ Urk meenten waar ChristenUniIn de 55 gee/SGP de Van de 5576 stemmen grootste werd, wint die donderdag de fractie structuop Urk werden reel een aantal procenten. uitgebracht ging Het CDA lemaar liefst 74 procent vert juist vrijwel naar de ChristenUni overal een aantal e/ proSGP-lijst. Vijf jaar centen in. geleden was dat nog 58 procent. Het Er is een uitzonderin CDA kelderde in g op dit beeld: deze Rijssen-Holten. ChristenUnie/SGP is
Willeke
en SGP
daar met 44 procent van de stemmen nog steeds met stip de grootste, maar verliest wel een procentje ten opzichte van 2009. Het CDA wint er een half procent en bovendien steeg de opkomst in Rijssen-Holten van 43 naar 48 procent. De oorzaak: het ‘Twentse non’ Annie Schreijer-Pi stemmenkaerik. De nummer 25 op de CDA-lijst kreeg bijna 110.000 voorkeurste landelijk mmen en komt ruimschoots op eigen kracht in het Europarlem ent. Twee derde van de CDA-stemmen in Rijssen-Holten ging naar de boerin uit Hengevelde. ▶▶ vervolg op pagina 2
nd.nl/cartoons
prijs € 1,40 zaterdag
€ 2,10
Natuurlijk jemet diehet 2 Nederlands weken toegang website, Maak nu gratisheb kennis d l dook D Dagblad. bl d N Natuurlijk t tot lijk onze h heb b jje di die 2 weken k hetvoor archief, de digitale app. ook niks toegang tot onze editie website,en het de archief, de digitale editie en de app. Ga naar nd.nl/2weken of bel 0342 411711
nd d NDc-adv-105x135-2wekengratis_Scherp.indd 1
christelijk betrokken 16-06-14 13:11
15
Leren, daar groei je van
Meer weten?
Protestants Cent rum voor Toerusting en Educatie
Joseph Haydnlaa n 2a, Utrecht www.protestan tsekerk.nl/pcte E: pcte@protesta ntsekerk.nl T: (030) 880 1558
cursussen en trainingen voor eredienst en kerkmuziek
Het Protestants Centrum voor Toerusting en Educatie is het professionele instituut voor scholing en ontmoeting van de vrijwilligers en beroepskrachten van de Protestantse Kerk in Nederland. Het PCTE biedt diverse cursussen en trainingen aan op het terrein van eredienst en kerkmuziek: Basiscursus liturgie
Driejarige cursus kerkmuziek
Voor leden van werkgroepen eredienst, ouderlingen, diakenen, leiding van kindernevendienst, kerkmusici, leden van cantorijen en belangstellende gemeenteleden die zich willen verdiepen in de achtergronden, de betekenis en ‘het geheim’ van de liturgie.
Voor organisten, koorleiders en anderen die die zondags in de eredienst het orgel bespelen of leiding geven aan de cantorij of zanggroep. Deze cursus leidt op voor de bevoegdheidsverklaring III.
Kleuren verkennen in het liedboek
Jaarlijkse werkweek in de maand juli voor alle muziekliefhebbers die onder deskundige leiding samen willen musiceren, leren, vieren, en ontmoeten. (PE 1,0)
Voor predikanten, kerkelijk werkers, kerkmusici, taakgroepen en liturgiecommissies die zich willen verdiepen in de inhoud en mogelijkheden van het nieuwe Liedboek en die een muzikaal profiel voor de eigen gemeente willen ontwikkelen.
Lectoren training Voor ouderlingen, diakenen en anderen die op zondag dienst hebben als lector of de afkondigingen doen en hun presentatie willen verbeteren.
Werkweek voor liturgie en kerkmuziek
Presentatie voor voorgangers Voor predikanten en kerkelijk werkers die onder leiding van ervaren (drama)docenten willen werken aan het boeiender en krachtiger maken van de eigen presentatie in de eredienst. (PE 1,0)
Protestants Centrum voor Toerusting en Educatie
