Doenderzoek: een verhaal over mensen, duurzaamheid en landschap

Doenderzoek: een verhaal over mensen, duurzaamheid en landschap

Figuur 1

1

Doenderzoek: een verhaal over mensen, duurzaamheid en landschap Een dienst die groene en blauwe elementen in ons landschap ons leveren noemen we een ecosysteemdienst. Figuur 1 is het raamwerk van ecosysteemdiensten dat we in het project hanteren. Het beschrijft ecosysteemdiensten als goederen en diensten geleverd door ecosystemen met hun biota en processen, aan de maatschappij. Maar die levering gaat niet vanzelf en is niet eeuwigdurend. Beheer, herstel en onderhoud zijn nodig om een levering te garanderen, of om de levering te faciliteren (bv door het plaatsen van zonnepanelen in het landschap). Instituties en preferenties bepalen het gebruik van de diensten, maar ook de mate en wijze van beheer, herstel en onderhoud.

Figuur 2

Ecosysteemdiensten zijn er niet zomaar. Voor de meeste diensten is een aanzienlijke bijdrage in de vorm van energie of arbeid nodig om ecosysteemdiensten te genereren uit structuren en processen in ecosystemen, of om het landschap zo in te richten dat ecosysteemdiensten geleverd kunnen worden (bijvoorbeeld door de aanleg van een duinopgang) (Figuur 2). Ecosysteemdiensten zijn dan het resultaat van gezamenlijke arbeid door ecosystemen en mens. De menselijke arbeid kan efficiënt gemaakt worden (minimale input aan arbeid voor maximale output aan diensten) als deze wordt geënt op principes uit ecosystemen, zoals Sven Stremke heeft geillustreerd voor energielandschappen in concrete toepassingen in Nederland (Stremke and Koh, 2010). In deze publicatie laat hij een toepassing zien van het concept van hoe ecosystemen zonlicht invangen en omzetten in energie, toegepast op het assimileren van zonne-energie in Maastricht. Het potentieel voor assimilatie is het grootst in industriegebieden en bedrijventerreinen vanwege het grote oppervlak aan platte daken.

2


Figuur 3

Figuur 3 is hetzelfde plaatje, maar dan gespecificeerd naar verschillende vormen van arbeid door verschillende actoren (productiesector, overheid, burgers) en verschillende stromen van ecosysteemdiensten. Iedere actor gebruikt verschillende vormen van arbeid om ecosysteemdiensten te faciliteren of genereren. Maar er is niet alleen arbeid nodig om ESD te genereren; ook om de werking en het vermogen tot arbeid van het ecosysteem op peil te houden, zodat de ESD levering in stand blijft. In saaie woorden noemen we dit ‘beheer en onderhoud’. Eric heeft voor deze vorm van arbeid door de mens de term ‘ecosysteemwederdiensten’ bedacht. De mens doet iets terug voor het ecosysteem om dat in zijn functioneren in stand te houden. Het idee ‘cradle-to-cradle’ (afval=voedsel) is één van de mogelijke uitwerkingen van een ecosysteemwederdienst: afval uit een gebruiksproces wordt nuttig gebruikt als voedsel verderop in de keten van gebruik, of als voedsel teruggevoerd naar het ecosysteem (bijvoorbeeld bij compostering).

3


Figuur 4

ESD en ESWD zijn systeemdiensten; het gaat om wisselwerking. Beheer, herstel en onderhoud van systeemdiensten is geven en nemen (Figuur 4). Net als de zee geeft en neemt, kan de mens geven en nemen. Dienst en wederdienst is niet alleen technisch, maar bepaalt ook welzijn, geluk, inrichting, beheer, alles. Mensen hebben grote invloed op de omgeving. Meewerken met de natuur, vraagt van ons, onszelf ook als natuur zien. Dat lijkt vreemd maar is logisch. Ecosysteemwederdiensten zijn daarom een eyeopener.

4


Figuur 5

Mensen hebben grote invloed op de omgeving. Meewerken met de natuur, vraagt van ons, onszelf ook als natuur zien.

5


Het idee van ecosysteemwederdiensten is dat we iets tegenover willen zetten tegen de druk op ecosystemen om te leveren (Figuur 5). Wederdiensten retour leveren gaat om wat we doen. Bij Doenderzoek willen we niet het volgende rapport afleveren, maar kijken wat we kunnen doen.

Figuur 6

Figuur 6 toont de 7 Zeeuwse Principes van Natuurlijk Zeeland. Als we aan de hand van deze Principes ecosysteemwederdiensten formuleren, zijn ze voor iedereen te begrijpen. Als ze onder de paraplu van Natuurlijk Zeeland 1 passen, sluiten ze makkelijker aan op ander beleid.

1

Natuurlijk Zeeland is de Duurzaamheidsagenda van de Provincie Zeeland

6


Figuur 7

Doenderzoek is innovatief omdat we vooral focussen op wat we kunnen doen. Naast wetenschap gebruiken we daarbij ook creativiteit. Ingewikkeld kan altijd nog; creativiteit bij Doenderzoek is de kunst van het ‘gewone’. Blijf creatief bij het bepalen van welke wederdienst jouw project levert. En blijf bij het ‘gewone’, het gaat ten slotte om doen. In het Doenderzoekproject beloofden we een ‘aanzet voor een toetsingsparagraaf voor duurzaam gebruik van bodem, ondergrond en landschap in plannen voor duurzaamheidsinitiatieven (deelresultaat 4.3). Ecosysteemwederdiensten zijn een manier om een duurzame balans in onze omgang met ecosystemen te bereiken.

7


Figuur 8

Figuur 8 toont ecosysteemdiensten en ecosysteemwederdiensten van een van onze voorbeeldprojecten, ingedeeld naar de 7 Zeeuwse principes voor Natuurlijk Zeeland. “De ecosysteemwederdiensten doen eigenlijk niets terug voor het ecosysteem, maar zorgen er alleen voor dat het Huisje van Niks de omgeving niet uitput en er geen rommel achterlaat (door de helofytenfilters voor waterzuivering). De lat voor ESWD moet hoger liggen. Energie zou je kunnen opwekken en dan draag je iets bij aan het ecosysteem.” “Als je een gebied, waar je Huisjes van Niks neerzet, een hogere waarde kunt geven, dan bedenken mensen zich wel voor ze er landbouwgrond van maken. Het huisje heeft wel meer ruimte nodig dan het huisje alleen. De helofytenfilter neemt ook ruimte in, en heeft daarmee een voetafdruk (ecologisch, ruimte- en watergebruik). Het Huisje illustreert daarmee dat wij als mensheid veel meer ruimte nodig hebben dan alleen de plek waar ons huis staat.” Don Monfils, initiatiefnemer van Het Huisje van Niks (WTS Architecten)

Voorbeelden van ecosysteemwederdiensten zijn gegeven in Figuur 9. Basisadviezen voor het ontwerp van ecosysteemwederdiensten zijn gegeven in Figuur 10.

8


Figuur 9

9


Figuur 10

Sociale cohesie en verbondenheid met de plek, zijn heel gewoon in Zeeland. De strijd tegen het water kennen we maar al te goed. De zee geeft en neemt. Maar in dezelfde strijd tegen de natuur is Zeeland in het verleden ook heel rijk geworden. Nu de zeewaterspiegel stijgt, is ook onze horizon veranderd. Het gevoel van verbondenheid met de natuur was en is typisch Zeeuws. Daarom is het voor Zeeuwen ook niet zo moeilijk om ecosysteemwederdiensten te bedenken. Het schaalniveau van een duurzaamheidsinitiatief is van belang voor het identificeren of plannen van ecosysteemwederdiensten. Het plan voor de Groene Knoop bijvoorbeeld is een macrostructuur. Om ecosysteemwederdiensten te kunnen plannen, is een waardering van ecosysteemdiensten op kleinere schaalniveaus nodig (bijvoorbeeld van aangrenzend akkerland op bedrijfsniveau). Ook het sluiten van kringlopen kan het best plaatsvinden op een zo klein mogelijke schaal. Hoe simpeler, hoe effectiever is de vuistregel.

10


Bedenk eerst dat de Nederlandse natuur ooit door mensen is gemaakt. Bedenk vervolgens welke ecosysteemwederdiensten in jouw project, de natuurlijke balans in Zeeland weer kan helpen herstellen.

11


Mogelijke ecosysteemwederdiensten in de voorbeeldprojecten van Doenderzoek Annemieke Smit, Alterra, Wageningen UR Huisje van niks In de loop van het project lijkt het huisje van niks zich steeds meer aan te trekken van de omgeving. In de eerste stukjes ging het vooral om de beleving van het landschap en de zorg om een zo klein mogelijk effect op de omgeving. Het lijkt alsof tijdens de Doenderdagen daar ook de beleving van wat die omgeving voor je doet (ecosysteemdiensten) bij is gekomen. Met het oog op handelingsperspectieven voor een goed gebruik van diensten en een duurzaam beheer van ecosystemen is dit project een mooi voorbeeld. Voorbeelden van ecosysteemwederdiensten, die kunnen bijdragen een duurzaam gebruik van ecosysteemdiensten Het huisje van niks zou kunnen benadrukken dat het gebruik maakt van hernieuwbare energiebronnen en een ‘neutraal’ effect heeft op de waterkringloop. Door geen vertier te bieden behalve het landschap, dat uit zichzelf rust, beeld, stilte of juist geluid biedt is het een belevenis. Omdat het huisje geen invloed op het de omgeving wil hebben lijkt het aanpassen van begroeiing voor houtstook of extra biodiversiteit hier juist niet op z’n plaats De Groene Knoop In het plan dat er lag aan het begin van Doenderzoek wordt de ondergrond genoemd als bestendigde onderlegger. Daar is in de loop der jaren (eeuwen) weinig aan veranderd, de structuur van de kreekruggen ligt er nog steeds. Verder is het concept vooral gericht op recreatie en beleving van de groene structuur en de daarin opgenomen ‘people’ elementen. Tijdens Doenderzoek is het ecosysteem in de Groene knoop meer tot leven gekomen. De benoemde diensten (klimaatregulering, beleving aardkundige waarden, beleving ecosystemen (link naar VeKaBo) en de benutting van voedselproductie op lokale schaal zijn hier voorbeelden van. Het concept biedt echter nog veel meer mogelijkheden om ecosysteemdiensten te benutten en zelfs te faciliteren: •

•

•

De groene structuur met beplanting, die aansluit bij de ondergrond biedt ook de nodige habitat en corridor voor flora en fauna. De meeste natuur bevindt zich aan de randen van het eiland met de soorten die passen bij de zandige en droge ondergrond. Een aaneengesloten netwerk van groen dwars over het eiland zou op veel steun kunnen rekenen bij mensen die met biodiversiteit bezig zijn. (groene dooradering, bestuivingspotentieel) Het netwerk maakt gebruik van de bestaande structuren in de ondergrond en volgt voor zover mogelijk kreekruggen. Door een goede beplanting en een niet te dichte bestrating kan hier de opvang van zoet regenwater in de kreegruggen (zoals bij De Waterhouderij) kunnen plaatsvinden. De groene knoop voorziet in een aanpassing van het landschap en de ‘aanleg’ van nieuwe ecosystemen, vooral met hout. In een studie voor DGL heeft Alterra al eens gekeken naar

12

Doenderzoek: een verhaal over mensen, duurzaamheid en landschap welke Ecosysteemdiensten die daardoor geleverd kunnen worden. Een daarvan is houtproductie. Snoeihout kan worden ingezet voor houtkachels. Daarmee kunnen lokale (recreatieve) voorzieningen verwarmd worden en een deel van het onderhoud van de groene knoop betaald • Wat zijn de mogelijkheden om deze begroeiing in te zetten als lucht filter? De fijnstoflast is in Zeeland niet groot, behalve zoutspray. En de effecten van de bedrijvigheid in de haven haal je er waarschijnlijk niet mee weg. Voorbeelden van ecosysteemwederdiensten, die kunnen bijdragen een duurzaam gebruik van ecosysteemdiensten Een aanzet tot wederdiensten is hierboven gegeven. Het feit dat er groen wordt geplant/aangelegd is al een bijdrage aan het ecosysteem en hopelijk aan de biodiversiteit. Veel begroeiing blijft ook verdampen, dus het is zaak om goed in de gaten te houden of de combinatie van bomen en waterhouderij een gelukkige is. Voorkom dat de bomen de watervoorraad opsouperen. Een verandering (toename?) in de biodiversiteit kan ook lasten met zich meebrengen. Plagen voor recreant (muggen) of landbouw, hier is het zinvol om kennis te nemen van wat zich afspeelt in de groene knoop en zo nodig in te grijpen. Het zou een tegenvaller zijn als de nieuwe begroeiing zoveel ‘lasten’ veroorzaakte dat er meer bestrijdingsmiddelen moeten worden gebruikt. “De Groene Knoop meer doet dan behoud van biodiversiteit. Door groen toe te voegen, voeg je mogelijkheden toe voor biodiversiteit . Er komen dan weer meer toeristen op af, dat levert nieuw potentieel op. Daarmee worden ook bij het beleid mensen wakker. Die vinden het leuk, gaan er in mee en voegen nieuwe onderdelen toe. Zo begint het bij wederdiensten, die van alles in gang zetten, doordat er ecosysteemdiensten geleverd worden.” Imke Mulders, initiatiefnemer De Groene Knoop (RDH Architecten & Stedebouwkundigen)

De Waterhouderij Dit project kwam pas later in beeld en het is niet duidelijk welke invloed Doenderzoek heeft gehad. Wel is het duidelijk dat er verbinding wordt gelegd naar meerdere ecosysteemdiensten en gebruikers(landschappen). Hoewel de basis ligt bij het verbeteren van de watervoorziening op agrarisch (productie)land is er een goede mogelijkheid om een aantal ecosysteemdiensten te benoemen en te benutten, die voor andere gebruikersgroepen relevant zijn. Het mooie bij de waterhouderij lijkt (op basis van de beschikbare informatie) dat het vooral de natuurlijke toestand van de ondergrond benut en eigenlijk inspeelt op een ‘herstel’ van de waterhuishouding zonder daarbij diensten uit te putten. Er zal ongetwijfeld op enkele locaties of momenten een suboptimale situatie voor gewasgroei ontstaan, maar dat wordt gecompenseerd door een betere productie op langer en termijn met minder kosten en externe input van water en minder problemen met verzilting. Voorbeelden van ecosysteemwederdiensten, die kunnen bijdragen een duurzaam gebruik van ecosysteemdiensten

13

Doenderzoek: een verhaal over mensen, duurzaamheid en landschap Een goede kennis van het bodem-watersysteem op locatie en de gevolgen van aanpassingen in waterbeheer is nodig. Aanpassingen in het bodem-watersysteem hebben vaak ook effect op andere locaties dan de planlocatie. Hiervoor is kennisinput en wellicht ontwikkeling nodig. De Open Keuken Dit project (idee) leek in eerste instantie niets met ecosysteemdiensten te maken te hebben, maar zonder al te veel vreemde kronkels kwamen via lokale voedselproductie, cultuurhistorie (gekoppeld aan natuurhistorie) en beleving van het leerlandschap toch ecosysteemdiensten en de ondergrond het verhaal in. De kern van het verhaal lijkt echter nog steeds te liggen op de meer sociale aspecten en het lijkt goed om dat ook zo te houden. Het zou leuk zijn om een verbinding te hebben met de groene knoop. Die loopt niet langs Arnemuiden, maar biedt wel aanknopingspunten voor het idee van de open keuken en de lokale identiteit. Is zilte teelt in Arnemuiden al opgepakt? Hoe is de situatie daar met verzilting? Gaat het om gewasproductie of zilte teelt? Gaat het hier om de aanpassing aan een veranderde situatie in de (grond)waterhuishouding of een aanpassing van de ondergrond tbv nieuwe economische activiteiten? Voorbeelden van ecosysteemwederdiensten, die kunnen bijdragen een duurzaam gebruik van ecosysteemdiensten Als archeologie en eventueel aardkundige waarden van belang zijn voor het verhaal van Arnemuiden, moet er ook worden gezorgd dat die in tact blijven en eventueel zichtbaar worden gemaakt. Aanpassingen aan de oppervlakte, wanneer er richting vis op gras wordt gedacht, vragen een goede strategie op het gebied van waterbeheer. De bodem wordt dan immers afgedekt. Het Zeeuws bodemvenster Het Zeeuws bodemvenster heeft alle elementen van benutting van diensten van de ondergrond en de zorg voor een duurzaam beheer al in zich en dat is niet verwonderlijk omdat dit aan de basis van Doenderzoek stond. Is het verhaal tijdens Doenderzoek aangepast, wat zijn de lessen Doenderzoek voor het Zeeuws Bodemvenster? Mogelijk nog meer de verbinding met anderen en een andere manier van het verhaal vertellen? Voorbeelden van ecosysteemwederdiensten, die kunnen bijdragen een duurzaam gebruik van ecosysteemdiensten Hier lijken wederdiensten niet aan de orde te zijn. Akkerranden Akkerranden kunnen verschillende ecosysteemdiensten leveren en in meerdere gebruikerslandschappen een rol spelen en baten opleveren. Het is jammer dat de soortensamenstelling van de akkerranden geoptimaliseerd moet worden voor één toepassing (één specifieke dienst). Het lijkt een maar interessante uitdaging om 1) te onderzoeken of een beter stapeling van functies kan plaatsvinden, 2) de mate waarin de dienst wordt geleverd en baten oplevert vast te stellen en 3) naast een MKBA ook een betalingssysteem voor de geleverde arbeid of

14

Doenderzoek: een verhaal over mensen, duurzaamheid en landschap inkomstenderving op te zetten. Hierbij kunnen de ervaring van de Hoekse waard en andere ecosysteemdienstprojecten een rol spelen. Voorbeelden van ecosysteemwederdiensten, die kunnen bijdragen een duurzaam gebruik van ecosysteemdiensten Het initiatief in wording heeft veel invloed op het ecosysteem. Er wordt namelijk biodiversiteit toegevoegd (in flora) en dat zal effect hebben op de fauna. Het lijkt hier alsof de wederdienst voor de dienst uit komt. Energielandschappen Het concept energielandschappen heeft grote potentie om opgepakt te worden. Een lokale productie, maar vooral efficiënt (her)gebruik van energie (en andere grondstoffen), waarbij een goede cascadering plaatsvindt kan op heel klein niveau worden opgestart en opgeschaald. Alles om te voorkomen dat onze economie straks geremd lijkt te worden door de fotosynthese efficiëntie, maar juist dat als uitgangspunt te nemen en een zo gunstig mogelijke inrichting te kiezen en het energiegebruik optimaal af te stemmen of de productie. Hier is een goed raakvlak met een meer afgebakende waterkringloop (helemaal gesloten lukt niet, maar een flinke stap die kant op kan wel). De term eco-exergie is echter voor zoveel mensen een veel te grote stap te abstract, waardoor het verhaal zeggingskracht lijkt te verliezen. Dit vraagt om een uitwerking die aansluit bij de beleving van de mensen die je wilt bereiken. Verder is het leuk om vanuit een concrete uitwerking te kijken welke andere ecosysteemdiensten eveneens goed benut en duurzaam beheerd worden. Voorbeelden van ecosysteemwederdiensten, die kunnen bijdragen een duurzaam gebruik van ecosysteemdiensten Dit initiatief lijkt in zichzelf een grote wederdienst te zijn, in het goed en zorgvuldig gebruiken van grondstoffen en energie, uitbreiding van groen areaal en op die manier toevoeging van biodiversiteit. C2C-islands de jachthaven van toekomst De inrichting, hoe kunstmatig ook, is gericht op het zo veel mogelijk benutten van ecosysteemdiensten. Daarvoor wordt in de aanleg al geïnvesteerd in een systeem voor waterberging en filtering. Het succes hiervan is misschien nog niet duidelijk, een mogelijk zwakke schakel kan zitten in de bemesting van de tuintjes door bewoners, terwijl dat natuurlijk alleen extra voedingstoffen toevoegt. Indien er ook over opgaande begroeiing wordt gedacht, kan het houtig materiaal ook weer lokaal worden toegepast (pellets, houtkachels), maar dat is afhankelijk van de schaal. Mogelijk bieden de ontwerpen voor duurzame energielandschappen in Zeeland (Stremke et al., 2011) 2 inspirerende aanvullingen staan die in te passen zijn in het plan. Vitaliteits- en welzijnscentrum Dit plan beschrijft al een groot aantal ecosysteemdiensten die benut kunnen worden. Doordat het nieuw aangelegd wordt, is de toevoeging van soorten ook meteen een toename in de biodiversiteit. 2

Beyond Fossils – Envisioning desired futures for two sustainable energy islands in the Dutch Delta Region. Stremke, S., Van Ettiger, R., De Waal, R. De Haan, H., Basta, C. and Andela, M. (Eds.) 2011. Wageningen University, 156 p.

15

Doenderzoek: een verhaal over mensen, duurzaamheid en landschap Hier kan, binnen de visie van het initiatief in de uitvoering nog een aantal extra’s worden toegevoegd, zoals het gebruiken van verschillende en vergeten rassen (juist in combinatie met ouderenzorg), die mogelijk een lagere opbrengst, maar een hogere resistentie tegen plagen en ziekten hebben daardoor minder beschermingsmiddelen vragen. Ook kleinschalig verbouw van gewassen, die voor Zeeland belangrijk zijn (geweest). Met betrekking tot water is het aan te raden om de lokale bodem goed te kennen en vooral de diversiteit en kansen daarvan te benutten. Wat kan het goed infiltreren, waar niet, welke soorten passen bij die ondergrond. Verder is het zinvol om vanuit de ecosysteemdiensten die benut zullen worden te bedenken welke soorten daar bij passen. Denk aan bomen die onaantrekkelijk zijn voor ‘ plaagbeestjes’ . Indien het mogelijk is (ik ken de locatie niet goed) is er wellicht een mooie combinatie met waterberging te maken, eventueel voor nabij gelegen agrarische ondernemers. Dit is echter wel heel locatie specifiek en niet zo op basis van de beschrijving aan te geven.

16

Doenderzoek: een verhaal over mensen, duurzaamheid en landschap

Recommend Documents