DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES Romeinen in Utrecht Project voor groep 6

DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES Romeinen in Utrecht Project voor groep 6

Langs de Limes. Romeinen in Utrecht is in opdracht van Landschap Erfgoed Utrecht ontwikkeld door Moniek Warmer en Caroline Matla van Landschap Erfgoed Utrecht Versie oktober 2012 Met dank aan: Jeen Postma en Birgit Postma DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES RO MEINEN IN U TRECH T

Programmabureau de LIMES Ton van Rooijen Dit project kwam tot stand met financiële steun van de Provincie Utrecht.

© Landschap Erfgoed Utrecht, 2011 Postbus 121, 3730 AC De Bilt T 030 220 55 34 E [email protected] W http://onderwijs.landschaperfgoedutrecht.nl

2

Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming worden overgenomen.

Inhoud Voorwoord

4

Inleiding

5

Opzet project & tijdsinvestering

8

Lesmateriaal

9

Introductie

11

Les 1: De post van Sem

13

Les 2: De zoektocht naar de Romeinen

15

Les 3: Een archeologisch vrijwilliger op bezoek

17

Les 4: De brief aan Sem

18

Facultatief: Bezoek aan Romeins erfgoed

19

Literatuurlijst

20

Bijlagen

21

De brief van Sem

21

Kaart van Nederland rond 200

22

Limeskaart

23

Werkbladen bij de ansichtkaarten

24

Romeinse brieven

34

Werkbladen creatieve opdrachten

35

Vondstkaarten

40

DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES RO MEINEN IN U TRECH T

3

3

Voorwoord Op een dag krijgen de leerlingen van groep 6 een ansichtkaart van Sem. Sem is een leeftijdgenootje dat gek is van de Romeinen. Zelf staat hij op de voorkant als Romein afgebeeld op een plek in de provincie Utrecht. Op de achterkant heeft hij iets over de Romeinen geschreven. Maar … klopt het allemaal wel wat hij schrijft? De ansichtkaarten van Sem staan centraal in het project Langs de Limes. De leerlingen onderzoeken zelfstandig verschillende eenvoudige (historische en geografische) bronnen om er achter te komen wat er wel en niet klopt aan de informatie van Sem. Verder ontdekken ze veel over het dagelijks leven van de Romeinen door diverse opdrachten uit te voeren. Ook komt er een archeologisch vrijwilliger in de klas en gaan de leerlingen zelf vondsten onderzoeken. Ze ontdekken gedurende dit project dat de Romeinen niet alleen in het verre Rome leefden, maar ook hier in de provincie Utrecht. Hier dwars doorheen liep immers de grens van het Romeinse Rijk: de limes. Ten slotte schrijven de leerlingen Sem een brief terug met wat ze over de Romeinen geleerd hebben. Het project Langs de Limes maakt deel uit van de doorgaande erfgoedleerlijn voor groep 1 tot en met 8 van het basisonderwijs in de Provincie Utrecht, die ontwikkeld is door Landschap Erfgoed Utrecht. Deze leerlijn brengt leerlingen stap voor stap in aanraking met cultureel erfgoed in de eigen omgeving. Het project Langs de Limes geeft de leerkrachten van groep 6 van het basisonderwijs de mogelijkheid om onderdelen van de vakken geschiedenis, aardrijkskunde, taal en beeldende vorming op een originele en tastbare manier te behandelen. Het projec t sluit aan bij de stof in de lesmethodes en vervangt die stof gedeeltelijk. Bovendien brengt het project kinderen in contact met het cultureel erfgoed in de eigen omgeving. DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES RO MEINEN IN U TRECH T

We wensen u veel plezier bij de uitvoering van het project! Landschap Erfgoed Utrecht

4

Inleiding De doelstelling en doelgroep Het project Langs de Limes. Romeinen in Utrecht is bestemd voor leerlingen van groep 6. De leerlingen zien dat de Romeinen veel dichterbij hebben geleefd dan ze misschien altijd dachten. De Romeinen zaten heus niet alleen in Rome, maar woonden misschien wel naast je huis! Daarbij zien de kinderen door deze lessen ook dat er nog veel zichtbaar is van de Romeinse tijd of opnieuw zichtbaar is gemaakt. Verder ontdekken ze dat wij in deze tijd nog steeds Romeinse kennis gebruiken, zoals het schrift en Romeinse cijfers. Ook de Romeinse cultuur, bijvoorbeeld badhuizen, kunst en architectuur, komt aan bod. De leerdoelen van het project Langs de Limes. Romeinen in Utrecht voor groep 6 zijn: -

leren hoe de Romeinen (hier) leefden;

-

ontdekken wat de grens (limes) van het Romeinse rijk betekent en waar hij liep (o.a. door de provincie Utrecht);

-

leren wat de Romeinen hier kwamen doen;

-

bewust worden van de invloed die de Romeinen hebben en hadden op ons dagelijks leven;

-

herkennen van Romeins erfgoed in de eigen omgeving.

Verder leren/oefenen de leerlingen de volgende vaardigheden: -

zich inleven in de Romeinse tijd;

-

informatie verzamelen en selecteren;

-

vragen stellen;

-

onderzoekend leren;

-

kaartleesvaardigheden;

-

vondsten onderzoeken;

-

opgedane kennis actief toepassen. DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES RO MEINEN IN U TRECH T

Lesstofvervanging Het project Langs de Limes geeft een lokale invulling aan het onderwerp ‘Romeinen in Nederland’. Het vervangt de basisinformatie in de meeste gangbare geschiedenismethodes. Voor een goede aansluiting volgt hieronder een overzicht van de methodes voor het thema Romeinen. Ook vindt u er een voorstel voor lesstofvervanging. U kunt de betreffende pagina’s overslaan en daar de lessenreeks Langs de Limes inpassen. U kunt er ook voor kiezen om vooraf of achteraf algemene informatie over de Romeinen te behandelen. Methodes

Groep

Bij de tijd

6

Dit project vervangt de stof

Behandel:

van hoofdstuk: (Malmberg, 2004)

1. Romeinen bij de Rijn (hele hoofdstuk)

7

Achteraf: 1. Romeinse Rijk (hele hoofdstuk)

Brandaan

5

(Malmberg, 2008)

Romeinen in Nederland (hele hoofdstuk)

7

Achteraf: 2. Het Romeinse Rijk 5

5

(hele hoofdstuk)

De Trek

5

3. Romeinen in ons land

(Zwijsen, 2007) 7

Achteraf: 2. Grieken en Romeinen

Een zee van tijd

6

3. Het rijk en de stad (p. 17)

(Zwijsen, 2003)

Achteraf: 3. Het rijk en de stad (vervolg) 4. Vrij en onvrij 5. School en vrije tijd

Speurtocht

5

(Thieme-Meulenhoff,

2. Romeinen in het land (hele hoofdstuk)

2004) Tijdstip

4. De Romeinen komen

Achteraf:

(Wolters-Noordhoff,

6

Tijdstiples: Graven in het

7. Rome

2005)

verleden

8. Op de markt

Wijzer door de tijd

5

4. Romeinen in Nederland

6

2. De Romeinen komen

(Wolters-Noordhoff, 2007) 3. De Germanen 4. Geloven in goden Wijzer door de tijd

6

2. Romeinse tijd 1

Achteraf:

(Wolters-Noordhoff,

3. Romeinse tijd 2

3. Romeinse tijd 2

2004)

3.3 Geloven in goden

3.1 Het rijke Rome

1.5 Thermen

Vooraf:

1.6 Tussen de Romeinen

1.4 Een boze Bataaf

1.4 De Romeinen

Achteraf:

7 DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES RO MEINEN IN U TRECH T

8

1.5 Rome 1.6 De val van het Romeinse Rijk

Bronnen In dit project werken de leerlingen met bronnenmateriaal, zij raadplegen onder andere Internet. Tijdens de introductie wordt er aan de kinderen gevraagd op zoek te gaan naar boeken over de Romeinen. Deze boeken kunnen ze later als bronnenmateriaal gebruiken. U kunt er ook voor kiezen om zelf een informatietafel in te richten. Suggesties vindt u in de literatuurlijst achterin deze handleiding. Canon Dit project sluit aan bij een venster uit de nationale canon: De Romeinse Limes Op de grens van de Romeinse wereld (47 v. Chr. - ca. 400 n. Chr.). Dwars door de Lage Landen liep de grens van het Romeinse Rijk. De Rijn vormde de limes (grens). Langs de Rijn lieten de Romeinen op regelmatige afstand van elkaar wachtposten en legerkampen bouwen om hun gebied te verdedigen tegen vijandelijke invallen uit het noorden. De aanwezigheid van de Romeinen heeft belangrijke gevolgen

6

gehad voor de omgeving.

In 69 na Chr. vond de opstand van de Bataven tegen de Romeinen plaats, maar deze werd neergeslagen. Door toedoen van Germaanse invallen in de 4de eeuw trokken de Romeinen zich terug tot achter de Alpen. De canon kan digitaal worden geraadpleegd via www.entoen.nu. Hier vindt u uitgebreidere beschrijvingen van dit venster. U kunt de canon als bron gebruiken in les 2 en 3. Tip: Hang een canonposter op in uw klas. Zo denkt u eraan de canonwebsite ook bij andere onderwerpen te gebruiken.


7

7

Opzet project & tijdsinvestering Het project bestaat uit een korte introductie en 4 lessen. De totale duur van het project is minimaal 4 uur. U bepaalt zelf hoe de lessen over de tijd worden verdeeld. Introductie

totaal: 10 minuten

De klas ontvangt een ansichtkaart van Sem waarin hij schrijft over de Romeinen. Maar is het wel waar, wat hij schrijft? De leerkracht spreekt met de kinderen een dag af waarop ze boeken (van thuis of de bibliotheek) en ander materiaal, bijvoorbeeld vondsten, van en over de Romeinen meenemen naar school. Dan kunnen ze onderzoeken wat wel waar is en wat niet. Tot die tijd ontvangt de klas steeds elke dag een nieuwe ansichtkaart van Sem (5 in totaal). Les 1 de post van Sem

45-60 minuten

Sem heeft weer naar de klas geschreven, nu een brief. De brief wordt klassikaal besproken en daarna worden de ansichtkaarten in groepjes onderzocht. Op elke kaart staat het jongetje Sem afgebeeld op een plek langs de Limes. Op de achterkant van elke kaart staat een tekst over de Romeinen. Alleen, kloppen de teksten wel? De klas gaat aan de hand van verschillende bronnen op zoek naar antwoorden. Ook zelf meegebrachte jeugd- en informatieboeken kunnen als bron worden gebruikt. Welke bron is betrouwbaar? De leerlingen leren zo vragen te stellen en conclusies te trekken uit historische bronnen. Les 2 de zoektocht naar de Romeinen

60 minuten

De leerlingen bekijken klassikaal filmpjes over de Romeinen (o.a. Beeldbankclips van de Canon en afleveringen van TeleacNOT) om nog meer te weten te komen over de Romeinen in Nederland. Vervolgens voeren de leerlingen creatieve opdrachten uit, waar mee ze zich inleven in het dagelijks leven van de Romeinen. Dit kan in de vorm van een circuit. De leerlingen weten steeds meer over de Romeinen. Wie zou hen kunnen helpen om de rest van de antwoorden te vinden? De leerkracht stelt voor om de volgende les een archeologisch DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES RO MEINEN IN U TRECH T

vrijwilliger uit te nodigen die kan helpen de vragen van Sem te beantwoorden en de vondsten die de leerlingen hebben meegenomen te onderzoeken. Les 3 een archeologisch vrijwilliger op bezoek

90 minuten

De archeologisch vrijwilliger komt in de klas en vertelt dat hij met de leerkracht heeft gesproken over de kaarten van Sem en het onderzoek van de leerlingen. Hij vertelt over zijn werk en bekijkt en bespreekt de vondsten die de leerlingen hebben meegenomen. Hij heeft zelf ook nog voorwerpen van de Romeinen bij zich. De leerlingen gaan de voorwerpen onderzoeken. Kunnen ze aan het eind van de les alle vragen van Sem beantwoorden? Les 4 de brief aan Sem

30 minuten

De kinderen schrijven een brief terug aan Sem waarin ze vertellen wat ze allemaal te weten zijn gekomen en hem vertellen wat er wel en niet klopt van de informatie op de ansichten. Facultatief Bezoek aan instelling of plek waar Romeins erfgoed te zien is.

8

Lesmateriaal De lesmaterialen Digitaal vindt u de volgende materialen: -

Docentenhandleiding

-

Werkbladen (zelf printen en kopiëren)

-

Brief van Sem

-

Limeskaart

-

Kaart van Nederland rond het jaar 200

De volgende materialen krijgt u per post toegestuurd: -

5 ansichtkaarten van Sem (deze mag u houden)

De benodigdheden die u niet op internet vindt of toegestuurd krijgt, maar die wel hieronder beschreven staan, vragen wij u zelf te verzorgen. Benodigdheden per les Introductie

5 ansichtkaarten

Les 1

brief van Sem 5 ansichtkaarten van Sem 5 werkbladen (één per ansichtkaart) werkblad brieven van de Romeinen informatieboeken Romeinen (zie literatuurlijst) geschiedenis- of wereldverkenningmethode boeken uit de bibliotheek

nietmachines


potloden

9

informatietafel Limeskaart/ folder (A4) Les 2

Digiboard of computers met internet om films te tonen 5 ansichtkaarten van les 1 5 instructiebladen voor creatieve opdrachten Materiaal creatieve opdrachten: Romeinse kleding 5 doeken van 5 meter bij 1.50 meter 5 grote veiligheidsspelden 3 kaartjes met haarspelden 1 bus haarlak 3 kammen 3 bosjes haarelastieken (bloemetjes, sjaaltjes, takjes, stofjes) spiegel 15 stroken karton 5 bladen goudkarton scharen 9

Sandaal maken 10 bladen stevig karton (liefst in de kleur bruin) 5 perforators per kind 1 paar veters (zo lang mogelijk) 15 bosjes bruin biaisband (kralen, touwtjes, takjes, bloemen) Munt maken afbeeldingen van Romeinse munten van internet klei deksels van potjes (minimaal jampotgrootte) kleimateriaal en gereedschap Mozaïek repen gekleurd en glimmend papier van 2 cm per kind hardboard of stevig karton (25 x25 cm) lijm scharen Wanneer u een ‘echte’ mozaïek wilt maken: 1 zak cement 2 zakken kiezels (tuincentrum) Of: mozaïeksteentjes mozaïeklijm spatels DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES ROMEINEN IN U TRECH T

Archeologische vondst maken klei kleimateriaal en gereedschap informatiemateriaal uit boeken of van internet (www.collectieutrecht.nl)

Les 3

vondsten van de leerlingen klaarleggen

Les 4

briefpapier en pen (of computer)

10

Introductie Activiteit:

Ansichtkaarten introduceren, vragen stellen en informatie verzamelen

Doel:

Nieuwsgierig maken, prikkelen, zelf op onderzoek uit laten gaan

Duur:

5 dagen achter elkaar een paar minuten

Lespakket:

De 5 ansichtkaarten van Sem

Voorbereiding Schrijf de naam van de school en het adres, ter attentie van groep 6, op de achterkant van alle 5 de kaarten. Breng elke dag een nieuwe kaart van Sem onder de aandacht van de leerlingen. Houd de volgende volgorde aan: 1. Groeten uit Fletio (De Meern) 2. Groeten uit Fectio (Bunnik) 3. Groeten uit Levefanum (Wijk bij Duurstede) 4. Groeten uit Traiectum (Utrecht) 5. Groeten uit Laurium (Woerden)

Lesomschrijving De klas krijgt een ansichtkaart van Sem. Op de voorkant van de ansichtkaart staat een foto van hem in een zelfgemaakt Romeins soldatenpak. Hij draagt een helm, borstschild, rokje en heeft iets in zijn hand. Hij staat op een bekende plek in de provincie Utrecht. Op de achtergrond staat een plaatsnaambord of een andere aanwijzing. Op de kaart staat: “Groeten uit …” Op de achterkant van de kaarten heeft Sem teksten geschreven over de Romeinen. Maar het lijkt of de teksten niet kloppen... DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES ROMEINEN IN U TRECH T

1)

Laat de ansichtkaart rondgaan in de klas. De kinderen mogen de kaart allemaal even vasthouden en bekijken. U weet van niets. Zeg dat het een vergissing is en dat we verder gaan met de orde van de dag. U legt de kaart op uw bureau. U gaat verder met uw dagelijkse bezigheden.

2)

De tweede keer gebeurt hetzelfde. U besteedt nu meer aandacht aan de kaart. U wilt er meer van weten. U vraagt aan de leerlingen wat zij ervan denken. U schrijft wat vragen en eventuele oplossingen van de klas op het bord. Sommige kinderen zullen op ontdekkingstocht willen gaan naar de brievenbus of conciërge. Afhankelijk van uw tijd kunt u hier gehoor aan geven of niet. Waarschijnlijk heeft de groep al door dat de twee kaarten iets met Romeinen te maken hebben.

3)

Er komt een derde kaart en u schrijft weer wat vragen op. U stimuleert de kinderen om iets te zeggen over de tekst achterop. Wat zal die tekst nu te maken hebben met die afbeeldingen? Klopt het wel wat er staat? U haalt uw schouders op en zegt dat, als u het niet zo druk had, u wel naar de bibliotheek zou willen gaan om een boek over Romeinen te lenen. Er zullen kinderen aanbieden om voor u op zoek te gaan naar informatie. (Het verzamelen van boeken en informatie kan ook al bij de tweede kaart starten.) U spreekt met de leerlingen een dag af waarop de ansichtkaarten goed onderzocht gaan worden en vraagt de leerlingen om informatie over de Romeinen mee te nemen vanuit huis of de bibliotheek (bijvoorbeeld boeken, vondsten, speelgoed). Met al het materiaal over de Romeinen kan een informatietafel gemaakt worden.

4)

De vierde en vijfde kaart worden ook bij de andere kaarten gehangen. De vragen 11

11

weggestreept of aangevuld en de informatietafel bijgevuld.

Les 1: De post van Sem Activiteit:

Informatie verzamelen, vragen stellen, kaarten lezen, ansichtkaarten onderzoeken, bronnen bekijken

Doel:

Leren wat een historische bron is, informatie verwerven, conclusies trekken, samenwerken, samenvatten

Duur:

45-60 minuten

Lespakket:

Brief van Sem, 5 ansichtkaarten van Sem, werkbladen bij de ansichtkaarten, kaart van Nederland rond het jaar 200 en de Limeskaart, informatieboeken Romeinen (zie literatuurlijst), geschiedenis- of wereldverkenningmethode, informatietafel, brieven van de Romeinen

Voorbereiding Klaarleggen materiaal, brieven van Romeinen printen (5x), werkbladen printen voor elke leerling (voor elke leerling één van de werkbladen 1a t/m 1e), computer aanzetten U kunt van te voren de ansichtkaarten/werkbladen naar moeilijkheid verdelen: werkblad 3 en 4 zijn iets ironischer gesteld en daardoor wellicht iets moeilijker. Lesomschrijving Introductie

5 minuten

Alle informatie over de Romeinen die de leerlingen meegenomen hebben vanuit huis legt u op de informatietafel. U vertelt dat er vanmorgen ook nog een brief van Sem is gekomen. Lees deze brief klassikaal voor. Sem wil wel veel weten over de Romeinen! U schrijft een aantal vragen van Sem op het bord waar niemand het antwoord op weet. DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES ROMEINEN IN U TRECH T

Limes

5-10 minuten

Op de eerste kaart heeft Sem het over de Limes, een Romeinse weg. Vertel dat de Limes de grens van het Romeinse Rijk was. Laat de kaart van Nederland rond het jaar 200 en die van de Limes zien op het digiboard. Stel de volgende vragen, (ze hoeven nu niet allemaal precies beantwoord te worden, het wordt in de loop van het project duidelijker): 

Herkennen jullie Europa?



Waar ligt Nederland?



Waar ligt Rome, de hoofdstad van het Romeinse Rijk?

De Romeinen leefden niet alleen in Rome, maar zelfs helemaal in Nederland! Een deel van de grens van Romeinse Rijk liep dus door Nederland. Bespreek:  Wat is een grens? 

Waar ligt de grens van Nederland?



Hoe ziet een grens eruit?



Ben je wel eens over een grens gegaan?



Hoe ziet een grens eruit als je in het vliegtuig zit?



Hoe zou de Romeinse grens eruit hebben gezien? Met slagbomen? Een hoge muur? Met wachtposten?



Zou je de Romeinse grens van vroeger nu nog kunnen zien in Nederland? Hoe dan?

12

Onderzoek

20-30 minuten

Verdeel de klas in 5 groepjes. Vraag de leerlingen hoe we weten wat wel en niet waar is over de Romeinen. Leg uit dat we daarvoor historische bronnen gebruiken, zoals geschreven documenten, oude kaarten (zoals de Limeskaart), opgravingen en afbeeldingen uit de tijd van de Romeinen. Je kunt deze bronnen bekijken op de volgende plaatsen: 

in boeken



op Internet



in musea



bij een opgraving (archeologie)

Wijs op de informatietafel bronnenmateriaal en de boeken die de leerlingen zelf meegebracht hebben. Welke bron kun je het beste geloven? En welke helemaal niet? Bespreek met de leerlingen welke bronnen betrouwbaar zijn en welke niet. Moet je bijvoorbeeld alles geloven wat er in Asterix staat? Deel de ansichtkaarten en de daarbij behorende werkbladen uit aan de groepjes leerlingen. Geef ook een kopie van de brieven van de Romeinen. Vertel de leerlingen dat zij zelf op het werkblad mogen doorstrepen wat waar of niet waar is. Bij opdracht 2 mogen ze de informatie halen uit de aangegeven bronnen (zie de literatuurlijst op pagina 19) en de zelf meegebrachte boeken. Leg uit dat het niet erg is als ze niet alle antwoorden kunnen vinden. Nabespreken

15 minuten

Bespreek de werkbladen klassikaal. Schrijf de vragen die nog niet beantwoord zijn ergens op. Tijdens de volgende lessen gaan de leerlingen verder met het zoeken naar de goede antwoorden. DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES ROMEINEN IN U TRECH T

13

13

Les 2: De zoektocht naar de Romeinen Activiteit:

Films over de Romeinen bekijken, creatieve opdrachten over Romeinse activiteiten

Doel:

Zich inleven in een Romein en daarbij gevonden informatie verwerken

Duur:

60 minuten

Lespakket:

Werkbladen met de creatieve opdrachten

Voorbereiding: 

Werkbladen pinten



Activiteitencircuit en leerlingen indelen



Materiaal klaarleggen (voor benodigdheden: zie p. 10-11)



Ruimte reserveren



Evt. hulpouders inschakelen

Lesomschrijving Film Bekijk de volgende films over de Romeinen: Ga naar http://www.entoen.nu/romeinselimes/po-docent. Bekijk: 1. Schooltv Beeldbankclip ‘De Romeinen’ (2 min. 30) 2. Schooltv Beeldbankclip ‘Romeinen in ons land’ (3 min. 02) U kunt ervoor kiezen nog meer Beeldbankclips over de Romeinen te laten zien. Die zijn ook te vinden op www.schooltv.nl. U kunt dan bijvoorbeeld zoeken op limes of Romeinen. Bespreek de films na met de leerlingen. Stel bijvoorbeeld de volgende vragen:

DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES ROMEINEN IN U TRECH T



Hoe kwam het dat er ook Germanen in het Romeinse leger zaten?



Was er alleen maar oorlog tussen de Romeinen en de Germanen?



Noem aan aantal dingen die de Romeinen hadden meegenomen die nieuw waren voor de Germanen.



Hoe eindigde het Romeinse Rijk?

Activiteitencircuit Om nog meer te weten te komen over de Romeinen wordt de klas in vijf groepjes verdeeld. Ieder groepje doet een activiteit. Als u meer tijd tot uw beschikking heeft kunt u ook in één ochtend de leerlingen het hele circuit laten doen. Bijvoorbeeld tijdens losse handvaardigheids- of tekenlessen. Wanneer u een activiteitencircuit maakt, heeft u minimaal twee ruimtes nodig, of een lokaal met een gedeelte van de hal. De activiteiten staan beschreven op werkbladen. Bekijk de activiteiten op de hoeveelheid voorbereiding en ondersteuning van klassenassistenten en/of ouders.



Maak een route van de activiteiten.



Verdeel de klas in vijf groepjes.



Verdeel de groepjes over de activiteiten.



Laat een bel gaan voor de wisseling van activiteiten.



Maak een tentoonstelling in de klas van de gemaakte voorwerpen en foto’s.

14

Tips voor de begeleiders: Leg op de tafels boeken over de Romeinen klaar. Deze boeken dienen als bronnenmateriaal. De kinderen kijken voor informatie naar de afbeeldingen in de boeken. Bij de meeste activiteiten gaat het erom dat de kinderen iets namaken. Bij elke activiteit is het goed om ook het kind zelf iets creatiefs te laten toevoegen. Dat deden de Romeinen ook. De archeologisch vrijwilliger Spreek met de leerlingen af dat u de volgende les een archeologisch vrijwilliger uitnodigt. Als het goed is liggen er vondsten die de leerlingen van huis hebben meegenomen op de informatietafel. De leerlingen kunnen hun vondsten de volgende les aan de archeologisch vrijwilliger laten zien. Ook kunnen zij de vragen van Sem die nog niet beantwoord zijn aan hem stellen. De archeologisch vrijwilliger maakt een afspraak met u voor het bezoek aan uw klas. Hij neemt een koffer mee met archeologische vondsten. Hij heeft zelf een lesbrief en is op de hoogte van het project.


15

15

Les 3: Een archeologisch vrijwilliger op bezoek Activiteit:

Luisteren, vragen stellen en beantwoorden

Doel:

Opgedane kennis toetsen, evalueren en aanvullen

Duur:

50-60 minuten

Lespakket:

Voor de leerkracht: bijlage les 3 vondstkaarten nummer 1 t/m 12 Voor de leerlingen: onderzoeksblad Romeinse voorwerpen

Voorbereiding: 

Print 1 onderzoeksblad per onderzoeksgroepje



De leerkracht vraagt de leerlingen of ze hun eventuele archeologische bodemvondst(en) van thuis willen meenemen voordat de archeologisch vrijwilliger op bezoek komt

. Afspraak maken met de archeologisch vrijwilliger U spreekt het volgende met de archeologisch vrijwilliger af: 1.

De dag, begin-, en eindtijd van de les.

2.

Of de archeologisch vrijwilliger een assistent(e) mag meenemen (ivm kennis/ ervaringsoverdracht, maatschappelijke stage o.i.d.)

3.

Of er digitale afbeeldingen van de voorwerpen uit de leskist op het digiboard getoond kunnen worden.

4.

Of er plek is om voor of na de les met leerlingen hun vondsten te bekijken en te bespreken, en of na afloop de les nabesproken kan worden met de leerkracht.

Voorbereiden leerlingen U vertelt de leerlingen dat de archeologisch vrijwilliger en eventuele assistent(e): DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES ROMEINEN IN U TRECH T

- weten dat zij bezig zijn met de kaarten van Sem. - hun eventuele archeologische bodemvondst(en) met hen gaan bespreken. - hen Romeinse voorwerpen in handen gaan geven om die te onderzoeken. Laat de leerlingen de meegebrachte bodemvondsten op uw bureau voorin de klas neerleggen. Stel hooguit 12 onderzoeksgroepen met elk 2/3 leerlingen samen. De leerlingen gaan met elkaar in dit onderzoeksgroepje een voorwerp onderzoeken.

16

Les 4: De brief aan Sem Activiteit:

Brief aan Sem schrijven

Doel:

Opgedane kennis verwerken en evalueren

Duur:

30 minuten

Lespakket:

Tips voor het schrijven van een brief

Voorbereiding: 

Kladbrieven en ingevulde werkbladen over ansichten klaarleggen

Lesomschrijving De kinderen schrijven de nette versie van de brief aan Sem. Ze geven hem tips en zeggen waar hij moet kijken voor de juiste informatie. Ze schrijven ook nog iets persoonlijks aan hem. 1)

2)

Herhaal samen met de leerlingen kort wat er in de afgelopen lessen is gebeurd: -

De ansichtkaarten van Sem

-

Historische bronnen: kaarten, brieven, boeken, archeologische vondsten, etc.

-

Wat zijn we daardoor ook alweer te weten gekomen?

-

Wat hebben we gemaakt?

Vertel de leerlingen dat ze Sem nu een nette brief terug gaan schrijven. Geef de leerlingen tips voor het schrijven van de brief: Schrijf bovenaan je woonplaats en de datum.

-

Begin de brief met “Beste Sem,”.

-

Verwijs naar de ansichtkaarten die de klas van Sem heeft gekregen.

-

Vertel wat je hebt ontdekt en gedaan.

-

Geef Sem tips over de Romeinen.


-

17

17

Facultatief: Bezoek aan Romeins erfgoed Collecties met voorwerpen uit de Romeinse tijd Stadsmuseum Woerden: www.stadsmuseumwoerden.nl Oudheidkamer het Kabinet De Meern: [email protected] Centraal Museum Utrecht: www.centraalmuseum.nl Museum Dorestad Wijk bij Duurstede: www.museumdorestad.nl Stadsmuseum IJsselstein: www.stadsmuseum.nl Museum Het Rondeel Rhenen: Kerkstraat 1, 3910 AE Rhenen, 0317-612077 Museum Flehite: www.museumflehite.nl Schatkamer Domplein: www.schatkamerdomplein.nl De parasite in Leidse Rijn In de wijk Hoge Woerd in Leidse Rijn (westelijk deel van de s tad Utrecht) is een gedeelte van de Limes teruggevonden. Bij de Limes zijn ook een badhuis, twee schepen (De Meern 1 en De Meern 2) en vier wachttorens gevonden. Naast deze grote vondsten zijn ook kleine vondsten gedaan. Een aantal daarvan zijn te zien in de parasites in Hoge Woerd. In deze ruimtes kun je allerlei zaken te zien, Romeinse activiteiten te doen en informatie te vinden over de Romeinen. Je kunt zelfs over de weg lopen waarover de Romeinen ook liepen! Zie: www.castellumhogewoerd.nl Fort Vechten (Bunnik) Bij dit fort staat een replica van een Romeinse wachttoren. Deze is regelmatig met Romeinen in actie te bezichtigen. Zie: www.fortvechten.nl Fietsen langs de Limes In de provincie Utrecht kun je de Limes-route fietsen tussen Wijk bij Duurstede en Woerden. DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES ROMEINEN IN U TRECH T

Langs de route staan (nieuwe) Romeinse mijlpalen als herkenningstekens. De kaart is sinds mei 2007 verkrijgbaar bij diverse VVV’s in de regio Utrecht. Archeon De Romeinse tijd beleef je in het dorpje Trajectum ad Renhum (150 jaar na Chr.) Hier kan je een echt Romeinse badhuis bezoeken en ontspannen bij een Romeinse massage . Of je gaat kijken hoe de pottenbakker met "moderne" technieken zijn potten maakt. Natuurlijk mag een offer aan de godin Nehaleniae niet ontbreken, maar pas wel op voor de stoere Romeinse soldaten! Zie: www.archeon.nl Rijksmuseum van Oudheden Het Rijksmuseum van Oudheden is het nationale centrum voor archeologie, w aar jong en oud kan genieten van de beschavingen uit het oude Egypte en het Nabije Oosten, de Griekse en Romeinse wereld en het vroege Nederland. Zie: www.rmo.nl

Kijk ook eens deze sites!

18

-

www.limeswiki.nl www.vici.org www.romeinselimes.nl MobiLimes boeken kan op: http://limeswiki.nl/index.php/Mobilimes

Literatuurlijst Boeken 

Peter Smit, Gerard Sonnemans, Annejoke Smids, Joyce Pool, Wim Daniëls, Het Grote geschiedenisboek (uitgeverij Scala leuker leren 2006).



Ruud Jurriaans, Geralda Juriaans-Helle, Marcus en Melissa (Alkmaar 1998).



John Guy, Het leven van de Romeinen (uitg. Corona 1999).



Marjan Slob, Esther Ottens, In het oude Rome (Alphen aan de Rijn 1992).



Simon Adams, De oude Romeinen (uitgeverij Gottmer geleerd 2006).

Websites 

www.castellumhogewoerd.nl



www.archeos.nl



www.echtgebeurd.nl: o.a. lesmateriaal over Leidse Rijn en verhalen



www.limes.nl



www.museumhetvalkhof.nl



www.geschiedenisvoorkinderen.nl



www.collectieutrecht.nl : thema Romeinen in Utrecht

Geraadpleegde bronnen 

Kaart van Nederland rond het jaar 200: Bernard Colenbrander en MUST Stedebouw (red.), Limes Atlas (Rotterdam 2005) p. 28.



Limeskaart: uitgave van Programmabureau de LIMES



‘Brieven van de Romeinen’: naar Limesatlas: ‘De Romeinen over het Noor den in zeventien citaten’ (Bernard Colenbrander en MUST Stedebouw (red.), Limes Atlas (Rotterdam 2005))

DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES ROMEINEN IN U TRE CH T

Jeen Postma heeft model gestaan voor het jongetje ‘Sem’.

Wij hebben ons best gedaan om rechthebbenden te achterhalen. Indien u meent rechthebbende te zijn, verzoeken we u contact met ons op te nemen.

19

19

Bijlagen Bijlage les 1: De brief van Sem Ha kinderen van groep 6! Oh, wat ben ik toch een stomkop! Het is een zooitje in mijn hoofd. Hebben jullie mijn ansichtkaarten al gekregen? En de kaart met de brief? O nee, de brief ben ik nu aan het schrijven. Dus dat kan niet. Ik begin maar eens vooraan. Ik ben Sem en ik ben heel erg gek op Romeinen. Dat komt omdat ik naar de wijk ‘Leidsche Rijn’ in Utrecht ben verhuisd. Dat is een nieuwe wijk. In 2003 hebben ze in de grond sporen gevonden van de Romeinen. Een badhuis, een toren, een schip en een weg. Dat vond ik echt spannend! Ik woon op een plek waar ook Romeinen liepen! Nu spaar ik alles van Romeinen. Ik wil graag nog Romeinse bierdopjes. Oh nee, toen waren er nog geen bierflesjes. Ik spaar alles van de Romeinen. Plaatjes en boeken over munten, over potten en over het Romeinse leven. Ook op internet staat veel over Romeinen. Maar dat is allemaal zo moeilijk geschreven! Ik ga ook wel eens naar een film over de Romeinen. En natuurlijk lees ik Asterix en Obelix. Ik wil eigenlijk dat in Nederland ook een Asterix en Obelix woonden. Dan heetten ze vast Kevinix en Mohamix. Met mij gaat het goed. En met jou? O nee, zo gaat deze brief niet. Ik wil jullie w at vragen. Kunnen jullie mij helpen? Ik ben soms een beetje in de war. Dan haal ik dingen door elkaar. Dan denk ik dat de Romeinen middeleeuwse ridders waren. En een andere keer denk ik weer dat er krokodillen in de Rijn zwommen. En dat is stom, want niet waar. DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES ROMEINEN IN U TRECH T

Jullie hebben mijn kaarten gekregen, toch? Mooi sta ik er op, hè? Op de achterkant staat een stukje verhaal over de Romeinen. Ik weet niet zeker of het waar is. Of het klopt. De Romeinen kwamen toch naar Utrecht omdat wij zulke lekkere kaas konden m aken? Of niet? Kunnen jullie opzoeken of mijn informatie klopt? Ik heb hier wat tips bij gedaan. Misschien kunnen jullie daar iets mee. Ik vind jullie nu al aardig. Doei, Sem

20

Bijlage les 1: Kaart van Nederland rond het jaar 200 (fragment)


21

21

Bijlage les 1: Limeskaart (uitg. Programmabureau de LIMES)


22

Bijlagen les 1 Werkbladen bij de ansichtkaarten ROMEINEN Werkblad bij ansicht 1 (Groeten uit Fletio)

Opdracht 1 Op jullie ansichtkaart heeft Sem een tekst geschreven over de Romeinen. Sommige dingen kloppen niet. Overleg met je groepje. Zet achter iedere zin of die waar is of niet. Doe dit met potlood. Later mag je nog veranderen. Zet een kruis bij de zinnen die je niet zeker weet. De Romeinen kwamen over zee met kano’s.

Waar/ niet waar

Later voeren ze met luchtballonnen naar het gebied dat nu Nederland heet.

Waar/ niet waar

Romeinen reisden altijd door de lucht en over het water.

Waar/ niet waar

Dat kwam omdat ze geen zaag hadden voor al die bomen die op het land in de weg stonden.

Waar/ niet waar

Hier zie je de resten van de oude Romeinse weg.

Waar /niet waar

Die weg heet de Limes.

Waar /niet waar

Hier in Leidse Rijn vonden ze ook resten van

Waar /niet waar

Net als in Woerden.

Waar /niet waar

Daar zijn ook opgravingen geweest.

Waar /niet waar

De Romeinen kwamen vooral voor onze kaas.

Waar/ niet waar

Daar waren zij dol op. En op onze pizza’s.

Waar/ niet waar

Die hadden ze niet in Noorwegen.

Waar/ niet waar


Romeinse schepen.

Wij weten zoveel van de Romeinen omdat hun foto’s, krantenberichten en video’s bewaard zijn gebleven.

Waar/ niet waar

Het Romeinse rijk was namelijk van 1901 tot 1950.

Waar/ niet waar

23

23

Hoe weet je of iets waar is? Daarvoor heb je bronnen. Bronnen zijn boeken, document en, foto’s en spullen die informatie geven. Deze informatie gaat over de Romeinen. Wij krijgen die informatie over de Romeinse tijd door opgravingen en door schrift. Romeinse geschiedschrijvers hebben veel over hun tijd opgeschreven. Gelukkig zijn veel van die teksten bewaard gebleven. Wetenschappers van nu hebben die bronnen gebruikt bij het schrijven van boeken. Door hen weten we hoe onze voorvaders leefden.

Opdracht 2 Nu ga je echt onderzoeken wat waar is en wat niet! Op de kaart zijn 9 zinnen niet waar. Hoe weet je welke dat zijn? Kijk in je geschiedenisboek, de informatieboeken, de brieven van de Romeinen en op internet. Daar vind je wat wél waar is! Dan weet je ook wat er niet klopt. a) Lees de bronnen: Je geschiedenisboek:

vraag de leerkracht welke bladzijdes

Informatieboeken:

die je zelf hebt meegenomen

Document:

brieven van Romeinen

Internet:

gebruik Google zoek bij entoen.nu/romeinselimes/mb zoek bij www.regiocanons.nl/utrecht/onderwijscanon/limes zoek bij www.castellumhogewoerd.nl zoek bij www.echtgebeurd.nl

Verdeel de bronnen over het groepje en zoek de antwoorden. Let op: zoek in kopjes en titels DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES ROMEINEN IN U TRECH T

onder andere naar de woorden: limes, rijksgrens, vervoer, transport. b) Controleer je antwoorden van opdracht 1. Verander ze als dat nodig is.

24

ROMEINEN Werkblad bij ansicht 2 (Groeten uit Fectio)

Opdracht 1 Op jullie ansichtkaart heeft Sem een tekst geschreven over de Romeinen. Sommige dingen kloppen niet. Overleg met je groepje. Zet achter iedere zin of die waar is of niet. Doe dit met potlood. Later mag je nog veranderen. Zet een kruis bij de zinnen die je niet zeker weet. De Romeinen waren woeste jongens met lange haren Waar/ niet waar

Ze hadden knotsen om mee te slaan.

Waar/ niet waar

Ze plunderden de dorpen in de bergen.

Waar/ niet waar

En namen al het goud mee.

Waar/ niet waar

Ze vochten met de Noormannen.

Waar/ niet waar

Ook met de Friezen.

Waar /niet waar

Friezen woonden in het zuiden, bij Maastricht in de buurt.

Waar/ niet waar

De Romeinen bouwden forten langs de Rijn.

Waar /niet waar

Alle forten waren van steen.

Waar/ niet waar

In de forten woonden alleen soldaten.

Waar /niet waar

Ze noemden zo’n fort een kazerne.

Waar/ niet waar


en grote spierballen.

De Romeinen droegen een helm en een metalen vest als bescherming tegen pijlen.

Waar /niet waar

Dat hadden de Friezen nog nooit gezien.

Waar /niet waar

Hier sta ik bij een nagemaakte Romeinse toren.

Waar /niet waar

Op deze plek stond er in de Romeinse tijd net zo één.

Waar /niet waar

Uiteindelijk werden de Romeinen de baas over het gebied langs de rivier de Rijn.

Waar /niet waar

Maar alléén in de provincie Utrecht.

Waar/ niet waar

Ze wilden graag de baas zijn over een heel groot gebied.

Waar /niet waar

25

25

Hoe weet je of iets waar is? Daarvoor heb je bronnen. Bronnen zijn boeken, documenten, foto’s en spullen die informatie geven. Deze informatie gaat over de Romeinen. Wij krijgen die informatie over de Romeinse tijd door opgravingen en door schrift. Romeinse geschiedschrijvers hebben veel over hun tijd opgeschreven. Gelukkig zijn veel van die teksten bewaard gebleven. Wetenschappers van nu hebben die bronnen gebruikt bij het schrijven van boeken. Door hen weten we hoe onze voorvaders leefden.

Opdracht 2 Nu ga je echt onderzoeken wat waar is en wat niet! Op de kaart zijn 9 zinnen niet waar. Hoe weet je welke dat zijn? Kijk in je geschiedenisboek, de informatieboeken, de brieven van de Romeinen en op internet. Daar vind je wat wél waar is! Dan weet je ook wat er niet klopt. a) Lees de bronnen: Je geschiedenisboek:


Informatieboeken:


Document:


Internet:



onder andere naar de woorden: overheersen, macht, vechten, castellum, verdedigen. b) Controleer je antwoorden van opdracht 1. Verander ze als dat nodig is.

26

ROMEINEN Werkblad bij ansicht 3 (Groeten uit Levefanum)

Opdracht 1 Op jullie ansichtkaart heeft Sem een tekst geschreven over de Romeinen. Sommige dingen kloppen niet. Overleg met je groepje. Zoek die zinnen op en zet er een streep onder met potlood. Later mag je het nog veranderen. Zet een kruis bij de zinnen die je niet zeker weet.

De Romeinen hadden niet zoveel vrienden.

Waar/ niet waar

Dat kwam omdat ze vaak weg waren om gebieden te veroveren.

Waar /niet waar

Na een verovering bouwden ze eerst een castellum.

Waar /niet waar

Daarna woonden ze in dat castellum

Waar /niet waar

Ze verveelden zich een beetje.

Waar/ niet waar

Want er waren geen vrouwen en kinderen.

Waar /niet waar

Daarom gingen ze de buurt verkennen. En wat bleek?

Waar /niet waar

De Germanen hadden iets te verkopen.

Waar /niet waar

Koeien en kaas, tv’s en radio’s.

Waar/ niet waar

Met die spullen konden de Romeinen fijn spelen.

Waar/ niet waar


en hielden het gebied in de gaten.

En de Germanen waren erg blij met de kralen en spiegeltjes die zij kregen als betaling.

Waar/ niet waar

Van Nederlands eten hielden de Romeinen niet.

Waar /niet waar

Ze misten olijven, tomaten en salami.

Waar /niet waar

Dus hadden ze een ander plan.

Waar /niet waar

Ze bouwden een weg van stenen langs hun bezettingen.

Waar /niet waar

Zo konden ze snel naar Rome reizen.

Waar /niet waar

Zo gebeurde het.

Waar /niet waar

Want per slot hadden ze allemaal heimwee.

Waar/ niet waar

En door die weg waren ze al in twee dagen thuis.

Waar/ niet waar

27

27

Hoe weet je of iets waar is? Daarvoor heb je bronnen. Bronnen zijn boeken, documenten, foto’s en spullen die informatie geven. Deze informatie gaat over de Romeinen. Wij krijgen die informatie over de Romeinse tijd door opgravingen en door schrift. Romeinse geschiedschrijvers hebben veel over hun tijd opgeschreven. Gelukkig zijn veel van die teksten bewaard gebleven. Wetenschappers van nu hebben die bronnen gebruikt bij het schrijven van boeken. Door hen weten we hoe onze voorvaders leefden.

Opdracht 2 Nu ga je echt onderzoeken wat waar is en wat niet! Op de kaart zijn 7 zinnen niet waar. Hoe weet je welke dat zijn? Kijk in je geschiedenisboek, de informatieboeken, de brieven van de Romeinen en op internet. Daar vind je wat wél waar is! Dan weet je ook wat niet klopt. a) Lees de bronnen: Je geschiedenisboek:


Informatieboeken:


Document:


Internet:



onder andere naar de woorden: overheersen, macht, markt, handel, grens, Limes, wegen. b) Controleer je antwoorden van opdracht 1. Verander ze als dat nodig is.

28

ROMEINEN Werkblad bij ansicht 4 (Groeten uit Traiectum)

Opdracht 1 Op jullie ansichtkaart heeft Sem een tekst geschreven over de Romeinen. Sommige dingen kloppen niet. Overleg met je groepje. Zoek die zinnen op en zet er een streep onder met potlood. Later mag je het nog veranderen. Zet een kruis bij de zinnen die je niet zeker weet.

Waar/ niet waar

Thuis in Rome woonden ze in kleine hutjes van hout.

Waar/ niet waar

Dat heet een castellum.

Waar/ niet waar

De stad Rome had rechte, brede wegen en straten.

Waar /niet waar

Zo konden de paarden en wagens er makkelijk door.

Waar /niet waar

En de vrachtwagens ook.

Waar/ niet waar

De Romeinen werkten hard.

Waar /niet waar

Ze hielden ook heel veel van sport.

Waar /niet waar

Dat kwam omdat het in de hutten zo koud was.

Waar/ niet waar

Al hadden ze vloerverwarming.

Waar /niet waar

En stromend water.

Waar /niet waar

Ze zaten nooit onder het eten.

Waar/ niet waar

Dat deden ze staand aan een tafeltje.

Waar/ niet waar


De Romeinen waren arm en klein, maar dapper.

De Germanen leerden aan de Romeinen hoe je een badhuis bouwt.

Waar/ niet waar

Dat konden de Germanen goed.

Waar/ niet waar

Met vloerverwarming, warm water en prachtige mozaïeken op de vloer en tegen de muur.

Waar /niet waar

Er werd gesport en gegeten.

Waar /niet waar

Of vergaderd.

Waar /niet waar

Dat wilden de Romeinen ook wel.

Waar /niet waar

29

29

Hoe weet je of iets waar is? Daarvoor heb je bronnen. Bronnen zijn boeken, documenten, foto’s en spullen die informatie geven. Deze informatie gaat over de Romeinen. Wij krijgen die informatie over de Romeinse tijd door opgravingen en door schrift. Romeinse geschiedschrijvers hebben veel over hun tijd opgeschreven. Gelukkig zijn veel van die teksten bewaard gebleven. Wetenschappers van nu hebben die bronnen gebruikt bij het schrijven van boeken. Door hen weten we hoe onze voorvaders leefden. Opdracht 2 Nu ga je echt onderzoeken wat waar is en wat niet! Op de kaart zijn 9 zinnen niet waar. Hoe weet je welke dat zijn? Kijk in je geschiedenisboek, de informatieboeken, de brieven van de Romeinen en op internet. Daar vind je wat wél waar is! Dan weet je dus ook wat niet klopt.

a) Lees de bronnen. Geschiedenisboek:


Informatieboeken:


Document:


Internet


Verdeel de boeken over het groepje en zoek de antwoorden. Let op: zoek in kopjes en titels DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES ROMEINEN IN U TRECH T

onder andere naar de woorden: overheersen, macht, badhuizen, de stad Rome, versieringen, kunst. b) Controleer je antwoorden van opdracht 1. Verander ze als dat nodig is.

30

ROMEINEN Werkblad bij ansicht 5 (Groeten uit Laurium)

Opdracht 1 Op jullie ansichtkaart heeft Sem een tekst geschreven over de Romeinen. Sommige dingen kloppen niet. Overleg met je groepje. Zoek die zinnen op en zet er een str eep onder met potlood. Later mag je het nog veranderen. Zet een kruis bij de zinnen die je niet zeker weet.

Er was geen Romein die kon tekenen, schilderen, Waar/ niet waar

In de stad Rome was het dan ook maar een saaie bende.

Waar/ niet waar

Daarom waren ze naar deze streken gekomen.

Waar/ niet waar

Om de kunst af te kijken bij de Friezen en de Germanen.

Waar/ niet waar

Want dat waren goede kunstenaars!

Waar/ niet waar

Ze maakten de mooiste beelden en muurschilderingen.

Waar/ niet waar

Zo versierden de Romeinen hun badhuizen toen ook.

Waar /niet waar

Dat badhuis noemden ze castellum.

Waar/ Niet waar

De Romeinen konden goed rekenen en schrijven.

Waar /niet waar

Het Romeinse alfabet gebruiken we nog steeds.

Waar /niet waar

Net zoals de maanden van het jaar.

Waar /niet waar

Die hebben we ook nog van de Romeinen.

Waar /niet waar


of beeldhouwen.

Ze gingen niet allemaal naar school, sommige kinderen kregen thuis les.

Waar /niet waar

Op de computer.

Waar/ niet waar

Het was voor de Friezen wel eens lastig dat die Romeinen zoveel goden hadden.

Waar /niet waar

Daar moest je altijd offers aan brengen en dat vergaten de Friezen wel eens.

Waar /niet waar

En dat vonden de Romeinen weer onbeleefd.

Waar /niet waar

31

31

Hoe weet je of iets waar is? Daarvoor heb je bronnen. Bronnen zijn boeken, documenten, foto’s en spullen die informatie geven. Deze informatie gaat over de Romeinen. Wij krijgen die informatie over de Romeinse tijd door opgravingen en door schrift. Romeinse geschiedschrijvers hebben veel over hun tijd opgeschreven. Gelukkig zijn veel van die teksten bewaard gebleven. Wetenschappers van nu hebben die bronnen gebruikt bij het schrijven van boeken. Door hen weten we hoe onze voorvaders leefden. Opdracht 2 Nu ga je echt onderzoeken wat waar is en wat niet! Op de kaart zijn 8 zinnen niet waar. Hoe weet je welke dat zijn? Kijk in je geschiedenisboek, de informatieboeken, de brieven van de Romeinen en op internet. Daar vind je wat wél waar is! Dan weet je ook wat niet klopt. a) Lees de bronnen: Geschiedenisboek:


Informatieboeken:


Document:


Internet


Verdeel de boeken over het groepje en zoek de antwoorden. Let op: zoek bij kopjes en titels onder andere naar de woorden: overheersen, macht, badhuizen, spelen, rekenen, schrijven, DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES ROMEINEN IN U TRECH T

goden, verering. b) Controleer je antwoorden van opdracht 1. Verander ze als dat nodig is.

32

Bijlage les 1: Romeinse brieven Hier zie je stukjes van brieven van Romeinen die wel 2000 jaar oud zijn! 1 In 58 voor Chr. reisde keizer Julius Caesar met zijn leger vanuit Italië naa r het noorden. Ze dachten dat daar de rand van de wereld was. Julius Caesar schreef: In de buurt van de Oceaan splitst de Rijn zich in verschillende delen. Daar zijn enorm grote eilanden. Ze worden bewoond door woeste barbarenstammen. Daaronder zijn manne n die van vis en vogeleieren leven. Via vele armen stroomt de Rijn dan uit in de oceaan.

2 Plinius was een Romeins bestuurder. Hij schreef: In ieder geval in het oosten wonen verschillende volkeren langs de kust van de oceaan. Daar zijn geen bomen en struiken. Twee keer per etmaal komt de oceaan daar met geweldige watermassa’s over een onmetelijke afstand aanzetten. Het water bedekt het land. Hoort dit land nu bij de zee of bij het vasteland? Daar woont dat arme volk op vlonders of hoge terpen. Met de hutten lijken ze wel zeelieden als het water het land bedekt. Ze kunnen geen vee houden zoals andere volken want er is geen struikgewas. Dus eten ze alleen vis. Ze verwarmen hun verkleumde lichaam met turf. Ze drinken alleen regenwater dat ze in kuilen bij de ingang van hun huis bewaren. DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES ROMEINEN IN U TRECH T

3 De historicus Tacitus schreef: Het terrein is er woest, het klimaat ruw, het leven en landschap somber. Je komt hier alleen indien dit je vaderland is. De Bataven vallen het meest op van alle volkeren. Zij zijn moedig. Zij bewonen geen groot stuk van de oever, maar wel een eiland in de Rijn. Ze betalen geen belasting en moeten daarom wel hun hele leven strijden.

33

33

Bijlagen les 2: Werkblad 1, Romeinse kleden en kappen


34

Bijlagen les 2: Werkblad 2, Romeinse sandaal


35

35

Bijlagen les 2: Werkblad 3, munt maken


36

Bijlagen les 2: Werkblad 4, mozaïek maken


37

37

Bijlagen les 2: Werkblad 5, archeologische vondst maken


38

Bijlage les 3: Vondstkaarten (achtergrondinformatie voor de leerkracht)

Project

Vondstnummer

Langs de Limes

1

Vondst omschrijving Een wastafeltje met een stylus. Het wastafeltje bestaat uit twee delen en is aan beide kanten gevuld met bijenwas. Het tafeltje kan dichtgeklapt worden. De letters die geschreven worden met de puntige metalen stift (stylus) in de was, blijven zo leesbaar. De was in het tafeltje kan weer glad gestreken worden door de was te verwarmen. Zo kan het wastafeltje vaker gebruikt worden voor het schrijven van teksten. Kinderen gebruikten deze wastafeltjes op school. Opmerkingen Dit wastafeltje en deze stylus zijn replica’s. Een replica is een zo echt mogelijk nagemaakt voorwerp.

Project

Vondstnummer

Langs de Limes

2

Vondst omschrijving Aardewerken olielampje. In het olielampje zit een gat om het lampje met olijfolie te vullen. Aan de an dere kant steekt een lont uit een tuitje, deze wordt aangestoken. Olijfolie was best duur in de Romeinse tijd. Het DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES ROMEINEN IN U TRECH T

lampje gaf niet heel veel licht. De Romeinen gebruikten aardewerken of bronzen olielampjes om hun huizen te verlichtten. Sommige luxe olielampjes hadden meerdere tuitjes met lonten, zo’n lampje gaf meer licht. De lampjes hadden soms prachtige versieringen. Op dit lampje zie je een afbeelding van de Romeinse god Jupiter: de oppergod en de god van de donder en bliksem. Opmerkingen Dit olielampje is een replica. Een replica is een zo echt mogelijk nagemaakt voorwerp.

Project

Vondstnummer

Langs de Limes

3

Vondstomschrijving Romeinse schaar. Romeinse scharen waren van brons of ijzer gemaakt. Ze zien er anders uit dan de scharen die wij nu gebruiken. De Romeinse schaar heeft geen scharnier, maar is eigenlijk een soort knijpschaar. Romeinen knipten er onder andere leer en stof mee. Deze schaar werd veel gebruikt in de Romeinse tijd. Opmerkingen

39

39

Deze Romeinse schaar is een replica. Een replica is een zo echt mogelijk nagemaakt voorwerp.

Project

Vondstnummer

Langs de Limes

4

Vondstomschrijving Een stuk van een eikenhouten paal. Eikenhout is sterk en duurzaam hout. De hele paal was ongeveer 1.20 meter lang. Dit soort palen werden gebruikt om de Romeinse weg te verstevigen. De weg lag op een kleine dijk. De eikenhouten palen werden aan de zijkanten van de weg ingeslagen naast elkaar. Tegen de palenrij werden planken overdwars vastgemaakt. Deze beschoeiing zorgde ervoor dat de weg niet door het water weggespoeld zou worden. Nederland was in de Romeinse tijd moerasachtig gebied. De weg liep vlakbij de rivier de Rijn. Toch is het niet overal gelukt om de weg op deze manier te beschermen, op meerdere plekken moest de weg daarom af en toe verl egd worden. Opmerkingen Dit stuk van een eikenhouten paal is echt en gevonden bij opgravingen door archeologen. Het stuk hout is dus bijna 2000 jaar oud.

Project

Vondstnummer

Langs de Limes

5

Vondstomschrijving DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES ROMEINEN IN U TRECH T

Dolfijnfibula. Een fibula is een mantelspeld of doekspeld. De speld werd gebruikt om de mantel of een doek op de schouder mee vast te spelden. De fibula is eigenlijk de voorloper van de veiligheidsspeld of knoop. Er waren simpele mantelspelden, maar ook spelden met prachtige versieringen. Deskundigen kunnen aan de stijl en de vorm van een fibula zien uit welke keizer -periode de fibula komt. Opmerkingen Deze fibula is een replica. Een replica is een zo echt mogelijk nagemaakt voorwerp.

Project

Vondstnummer

Langs de Limes

6

Vondstomschrijving Een stuk van een Romeinse tegula. Een tegula is een dakpan. De Romeinen hebben de dakpannen bedacht. Ze gebruikten twee soorten pannen. De tegula is een grote platte dakpan met opstaande randen. Over deze randen werd een imbrex gelegd, dit was een halfronde dakpan. Zo kon er geen regenwater tussen de

40

dakpannen naar binnen lekken. De dakpannen werden door de Romeinen zelf gebakken. Ze hadden daar speciale ovens voor.

De tegula en imbrex werden eerst te drogen gelegd in de buitenlucht, voordat z e de oven ingingen. Hierdoor zie je nog wel eens een afdruk van een dierenpootje of soldatenschoen of een stukje ander materiaal wat tijdens het drogen in de dakpan terechtkwam. Opmerkingen Dit stuk dakpan is door archeologen gevonden tijdens opgravingen en is dus bijna 2000 jaar oud.

Project

Vondstnummer

Langs de Limes

7

Vondstomschrijving Grind van de Romeinse grensweg of Limesweg. De rivier de Rijn vormde in ons land de natuurlijke grens van het Romeinse rijk. Langs de rivier werd over honderden kilometers een weg aangelegd de grensweg of Limesweg. Het wegdek van de weg bestond uit een laag grind. Als dit grind in grondboringen tijdens opgravingen tevoorschijn komt, weten de archeologen dat er waarschijnlijk een deel van de Romeinse weg gevond en is. De weg werd zoveel mogelijk met materiaal uit de directe omgeving opgebouwd, zoals zand. Grind werd met grote schepen over de Rijn aangevoerd van verder weg, bijvoorbeeld van de Utrechtse Heuvelrug. Opmerkingen Dit grind is van de echte Romeinse weg. Dat is heel bijzonder en dus ongeveer 2000 jaar oud. Er hebben echte Romeinen over dit grind gelopen.

Vondstnummer

Langs de Limes

8


Project

Vondstomschrijving Scherven Terra Sigillata. Terra Sigillata betekent letterlijk “gestempelde aarde”. Het aardewerk heeft een roodbruine kleur en is glanzend. Er werd allerlei serviesgoed van deze aardewerksoort gemaakt in de Romeinse tijd. Terra Sigillata kan versierd en onversierd zijn. De versieringen zijn vaak in reliëf aangebracht op kommen en bekers. Men gebruikte hiervoor een vormschotel, waarin de versiering in negatief was ingedrukt. Zo werden de versieringen voor het bakken aangebracht door middel van een soort stempels. Het basisaardewerk werd op de draaischijf gemaakt. Terra Sigillata is eigenlij k het luxe aardewerk van de Romeinen. Terra Sigillata werd vanaf circa. 30 voor Christus in Italië gemaakt in de buurt van Florence en Napels. Later werden er in het zuiden van Frankrijk (Zuid Gallië) nieuwe fabrieken gesticht en nog later ook in Oost- en Noord- Gallië. Opmerkingen Deze scherven Terra Sigillata zijn gevonden door archeologen tijdens opgravingen. Ze zijn dus echt door Romeinen gebruikt en bijna 2000 jaar oud.

41

41

Project

Vondstnummer

Langs de Limes

9

Vondstomschrijving Romeinse munt. De meeste bewoners van Nederland zullen in de Romeinse tijd bijna geen geld hebben gebruikt. Men ruilde goederen. In de Romeinse nederzettingen werd er wel muntgeld gebruikt. In de militaire kampen zijn veel munten aangetroffen. De soldaten in de forten werden in geld uitbetaald en deden hun boodschappen vlakbij het legerkamp. Op Romeinse munten vind je geen jaartallen. In de periode voor het keizerrijk werden er vaak goden op de munten afgebeeld. In de tijd van de vele keizers, werd een afbeelding van de heersende keizer op de voorkant van de munt afgebeeld. Op de achterkant van de munt werden meestal belangrijke gebeurtenissen of gebouwen afgebeeld. Munten waren meer dan alleen een betaalmiddel. De keizer gebruikte de munten eigenlijk ook als een soort reclamemiddel. Een afbeelding van zichzelf op een munt was voor de keizer een goede manier om aan het volk te laten zien hoe hij eruit zag en wat hij deed. Opmerkingen Dit is een echte Romeinse munt. De munt is bijna 2000 jaar oud en dus door “echte” Rome inen gebruikt als betaalmiddel.

Project

Vondstnummer

Langs de Limes

10


Vondstomschrijving Scherf van een mortarium of wrijfschaal. De wrijfschaal werd gebruikt om kruiden en andere etenswaren met een stamper fijn te stampen. De schaal werd gebakken met kleine steentjes (grit) aan de binnenkant van de schaal. Dit grit maakte de schaal ruw, zodat je met een stamper de etenswaren goed fijn kon malen of stampen. Het stampen was hard werken, als de schaal veel gebruikt werd kwam er wel eens wat grit in het eten terecht. Opmerkingen Deze scherf is door archeologen tijdens opgravingen gevonden. Het is een echt stuk van een wrijfschaal en dus zo’n 2000 jaar oud.

42

Project

Vondstnummer

Langs de Limes

11

Vondstomschrijving Scherf van een amfoor. De scherf is een stuk van een oor van een amfoor. Een amfoor is een pot of vaas waarin vissaus, olijfolie, gedroogd fruit, wijn en dergelijke werden vervoerd en bewaard. Het was eigenlijk een soort verpakkingsmateriaal voor etenswaren. Je zou het ook de koelk ast van de Romeinen kunnen noemen. Sommige amforen hadden aan de onderkant een punt. Op deze manier kon de amfoor goed in de grond gedrukt worden, zodat hij rechtop bleef staan. Opmerkingen Deze scherf is gevonden door archeologen bij opgravingen. De scherf is bijna 2000 jaar oud. De amfoor is gebruikt door de Romeinen.

Project

Vondstnummer

Langs de Limes

12

Vondstomschrijving Strigilis of olieschraper. De strigilis werd door de Romeinen gebruikt in het badhuis. De Romeinen waren schone jongens! DOCENTENHA NDLEID ING LAN GS DE LIMES ROMEINEN IN U TRECH T

Ze gingen regelmatig in bad. Bij de legerkampen was meestal een badhuis te vinden. Om het zweet en vuil van hun lichaam te halen gebruikten de Romeinen olijfolie en zand waarmee ze zich insmeerden. Het vuil trok in de olie en werd vervolgens met een strigilis van de huid geschraapt. Het zand werkte als een soort scrub, de dode huidcellen werden zo van het lichaam verwijderd. Opmerkingen Deze strigilis is een replica. Een replica is een zo echt mogelijk nagemaakt voorwerp.

43

43

DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES Romeinen in Utrecht Project voor groep 6

Recommend Documents