Docenten kunnen veel van elkaar leren. Hoogleraar sociologie Sietske Waslander: Excellent Marnix en Calvijn Juliana doen boekje open

Nummer 2 | Jaargang 13 | Mei 2013

Excellent Marnix en Calvijn Juliana doen boekje open Professionalisering op PENTA, Melanchthon en Calvijn Meerpaal Accent-directeur Arie Kooyman neemt afscheid

Hoogleraar sociologie Sietske Waslander:

‘Docenten kunnen veel van elkaar leren’

Colofon

In dit nummer

CVOpen is het huisorgaan van de Vereniging voor Christelijk Het verschijnt twee keer per jaar en wordt toegestuurd

‘De luiken moeten open’

aan ruim 2.300 medewerkers van CVO en aan relaties.

Sociologieprofessor

Voortgezet Onderwijs te Rotterdam en omgeving (CVO).

Sietske Waslander pleit voor Uitgever

samen professionaliseren

Vereniging voor Christelijk Voortgezet Onderwijs

door docenten.

2

te Rotterdam en omgeving (CVO) Henegouwerplein 14, 3021 PM Rotterdam Postbus 2152, 3000 CD Rotterdam Tel. (010) 217 13 99 Fax (010) 411 42 78 Internet www.cvo.nl

Excellente CVO-scholen, waarom?

Redactie

De kritische succes-

Albert Bosma, Nicole Lobbe, Ramona Bouchée-Montfrooij,

factoren op het Marnix,

Ron van Rossum, Arjen Toet, Nicolette van Velden en

Calvijn Juliana en

Anja de Zeeuw

Melanchthon Kralingen.

E-mail [email protected]

12

Redactieadres Verenigingsbureau CVO t.a.v. redactie CVOpen Postbus 2152 3000 CD Rotterdam E-mail [email protected]

Verder aandacht voor

Eindredactie

5

Actueel: ‘So You Think You Can Teach?’ op Farelcollege

6

Een boost voor het leren tussen docenten

hAAi, Rotterdam

8

Accent Onderwijsondersteuning over HGW

Beeld

9

Campus Comenius

Architectenbureau RAU e.a.

15

De (CVO)pen aan een gast: Geert ten Dam

Coverfoto

16

‘Ruimte voor een nieuwe stap’

18

Nieuw programma Platform Rijnmond

Quantes Artoos, Den Haag

19

Column door Dirk Oosthoek

Aan dit nummer werkten mee:

20

‘De verbeelding aanspreken’

22

‘Stroop werkt beter dan azijn’

23

Personalia

24

In gesprek met Ineke Zuidgeest

Communicatieadviesbureau Anja de Zeeuw, Gouda Ontwerp

Reyer Boxem, Josje Deekens, Rick Keus,

Rick Keus Druk

Geert ten Dam [Onderwijsraad], Karin van Breugel (tekst van breugel), De Nieuwe Lijn tekst & communicatie, Anja de Zeeuw (Communicatieadviesbureau Anja de Zeeuw)

Littooij

Professie De kwaliteit van de lessen wordt grotendeels bepaald door de docent

Een kijkje op Accent Centrum

voor de klas. En de inspanningen van het onderwijsondersteunend

De praktijkschool in

Recente onderzoeken tonen daarnaast aan dat het management

Rotterdam-Centrum

van een school bepalend is voor het functioneren van de hele

hunkert al tien jaar naar

organisatie. Weten is één, maar wat doe je er vervolgens mee?

personeel werken als smeerolie voor de schoolorganisatie.

een verhuizing.

10

CVO heeft de afgelopen jaren veel tijd en aandacht besteed aan de verdere professionalisering van zijn medewerkers. In feite gaat het bij professionalisering bovenal om bewustwording van je eigen handelen. Voor jezelf antwoord geven op de vraag: wat bereik ik met mijn interventie? Om die bewustwording te versterken bieden we naar volle tevredenheid de cursus Pedagogische Tact aan. Ook hebben we ingestoken op een verdere professionalisering van

Arie Kooyman neemt afscheid van Accent Na twaalf jaar directeurschap draagt Arie Kooyman per 1 augustus het stokje over.

16

^^het personeelsbeleid. We hebben afspraken gemaakt met bijna alle

on(der)bevoegde docenten over de termijn waarop zij gekwalificeerd kopje misschien raken.anders We hebben het Mobiliteits- en Kwaliteitsoverleg (MKO) ietsje geoptimaliseerd, we hebben de GMR de notitie ‘Kwaliteit telt’ formuleren, zodat (onder andere over de formulering en werking van hetaangeboden iets beter past? de CVO-werkgelegenheidsgarantie). We blijven investeren in de collegiale visitaties van alle scholen van CVO en Lucas Onderwijs en we participeren in de Opleidingsschool Rotterdam (OSR).

« Vraag je af: wat bereik ik met mijn interventie? »

Van de redactie

Eind maart heeft CVO met de andere Rotterdamse schoolbesturen bovendien een convenant professionele school gesloten met de

Dit halfjaarlijkse nummer van CVOpen staat in het teken van

gemeente Rotterdam. Ook door zo’n externe prikkel kan de kwaliteit

professionalisering van docenten en schoolleiders. Beide zijn

van ons onderwijs verder toenemen.

nodig, vindt Sietske Waslander, hoogleraar sociologie en

Scholen kunnen op termijn alleen aan de kwaliteitseisen van hun

Academic Director op TiasNimbas Business School in Tilburg.

bestuur en de overheid blijven voldoen als zij voldoende, goed gemotiveerd en kwalitatief hoog opgeleid personeel in dienst hebben.

Een aantal CVO-scholen – PENTA, Melanchthon en Calvijn

Wanneer docenten niet mee-ontwikkelen met de kwaliteitseisen

Meerpaal – heeft hiervoor eigen academies opgericht, om de

die de overheid en samenleving aan het onderwijs stellen, is dat

drempel te verlagen en maatwerk te kunnen bieden. Hoe docenten

slecht voor de leerlingen en de medewerker zelf. Ik verwacht dat

hun eigen professionalisering ter hand nemen blijkt uit een artikel

het onderwijsveld daar vaker consequenties aan verbindt. Ook CVO,

over de uitdagende wedstrijd ‘So You Think You Can Teach?’

zij het beperkt en op zeer zorgvuldige wijze.

die onlangs op het Farelcollege plaatsvond. En CVO’ers die de scholing Pedagogisch Leiderschap volgden vertellen over

Ik zie dus voldoende mogelijkheden om het convenant uit te voeren.

hun leermomenten.

En ik hoop dat iedere medewerker van CVO nut en noodzaak onderkent

Waar professionalisering door docenten toe kan leiden, blijkt uit

van voortdurende verbetering van de eigen professionaliteit en die

de interviews met schoolleiders van het Marnix Gymnasium,

van de school als geheel. Als innerlijke drive en roeping (professie1).

Calvijn Juliana en Melanchthon Kralingen. De eerste twee kregen begin februari het predicaat Excellente School 2012 uitgereikt;

Wim P. Littooij

de laatste zag kans om het stempel ‘zwak’ in drie jaar tijd af te

Voorzitter van de Raad van Bestuur van

schudden en ‘goed’ of ‘uitstekend’ te scoren. Reacties zijn welkom

de Vereniging voor CVO te Rotterdam en omgeving

op [email protected] Meer informatie op www.rotterdam.nl/kwaliteitleerkrachtenrotterdamomhoog

Het volgende nummer van CVOpen verschijnt in het najaar. Suggesties voor een thema zijn ook welkom op [email protected]



1

aflegging van de kloostergelofte, ambt/beroep, belijdenis, roeping



C V Open

Mei 2013

« In professionele leergemeenschappen kunnen leraren uitwisselen zonder elkaar te beoordelen. » Sietske Waslander, hoogleraar sociologie

Sietske Waslander was de eerste uit haar familie die ging studeren. Ze zet zich nu graag in voor goed onderwijs en gelijke kansen voor iedereen.





2

C V Open

Mei 2013

Interview met sociologiehoogleraar Sietske Waslander

‘De luiken moeten open’ Lange tijd gold Sietske Waslander als deskundige

‘Professionalisering van schoolleiders in het voortgezet onderwijs – een gedeeld referentiekader voor dialoog en

op het gebied van innovatie in het voortgezet

verbetering’.’

onderwijs. Nu is ze pleitbezorger van professio-

En … wat is belangrijk daarbij? ‘Vooral de samenhang van de zeven domeinen. Zo is het vormen

nalisering van schoolleiders. Volgens haar

van een visie belangrijk, maar als het daarbij blijft, heeft het weinig effect. Het is de kunst om de visie in alle andere aspecten handen

stimuleren goede schoolleiders op hun beurt

en voeten te geven en concreet te maken. Dan heb je het ook over het werken van docenten, het stimuleren van effectieve onderwijs-

weer de professionalisering van docenten.

praktijken in school, en allerlei aspecten die te maken hebben met de inrichting van de organisatie. Het gaat dus om de onder-

Zo is er sprake van ‘samen werken, samen leren

linge samenhang.’

en samen professionaliseren door docenten’,

Wat kunnen docenten aan jullie rapport hebben? ‘Het klinkt heel populair als ik zeg: docenten zijn de spil van het

een must in deze tijd. Onlangs hield ze in het

onderwijs. Professionele schoolleiders stimuleren en ondersteunen het werk van docenten, zodat ze samen hun werk goed kunnen

kader van het aanbod ‘Pedagogisch Leiderschap’

doen. Ik heb mijn verhaal ook verteld aan groepen docenten. Ook al gaat het over team- en schoolleiders, docenten herkennen

van NIVOZ op Calvijn Vreewijk een lezing voor

zich er sterk in. Het beschrijft de context waarin ze hun werk doen. Een cruciaal punt is de professionalisering van docenten. Wil die

CVO’ers.

effectief zijn, dan is het erg belangrijk dat docenten binnen hun eigen school gezamenlijk kijken naar: wie doet wat, hoe doen we het, wat zijn de resultaten, wat gaat er goed, wat gaat er minder

Wat hebt u verteld bij CVO?

goed en hoe kunnen we het verbeteren?

‘Mijn verhaal ging over de zeven domeinen. Wat weten we nu over professioneel leiderschap in het onderwijs, wat is

Het is belangrijk dat leerlingen onderwijs krijgen aangeboden dat

belangrijk daarbij en waar gaat het over? Er is namelijk al

consistent is. Daarvoor is nodig dat docenten intensief overleggen,

langer ook vanuit de overheid een gedeelde, gevoelde noodzaak

ook over de inzet van didactische werkvormen. Stel dat een vak-

om te werken aan professionalisering van schoolleiders.

docent op een dag een goed idee heeft en een filmpje in de les

Voor de VO-raad hebben collega’s van TiasNimbas en ik onder-

gebruikt, maar een andere docent heeft hetzelfde goede idee,

zoek gedaan naar wat schoolleiders effectief maakt in hun

voor de les direct daarna. Dan wordt de variatie voor de leerlingen

werk. Ik heb zeven domeinen van schoolleiderschap geformuleerd

kleiner, in plaats van groter. Dus laten docenten ook met elkaar

(zie kader), en voorgelegd aan schoolbesturen en school-

afstemmen hoe ze hun les opbouwen. Verder hebben we het steeds

leiders, met de vraag: missen we nog iets? Vervolgens zijn

meer over professionele leergemeenschappen. Daarin kunnen

de domeinen met een enquête voorgelegd aan een grote groep

leraren uitwisselen, zonder elkaar te beoordelen of af te rekenen

schoolleiders. Het resultaat is gepubliceerd onder de titel

op resultaten.





3

C V Open

Mei 2013

»

Zeven domeinen van schoolleiderschap

1. Visie en richting



2. Curriculum en instructie



3. Professionele ontwikkeling stimuleren



4. Coherente organisatie



5. Lerende organisatie



6. Strategisch omgaan met omgeving



7. Persoon van de leider Bron: Professionalisering van schoolleiders in het voortgezet

‘Het is goed als wetenschappelijk onderzoek, beleidsvorming en het onderwijsveld op een natuurlijke manier verweven zijn.’

onderwijs – Een gedeeld referentiekader voor dialoog en verbetering. www.vo-raad.nl/dossiers/competentieprofiel

vervolg van pagina 3

Ze kunnen bespreken wat de doelen van hun onderwijs zijn, en hoe

Misschien is het een bepaalde onbevangenheid van jongere

leerlingen het op die punten doen. Een vraag, puur uit noodzaak,

studenten die ik mis; ze kunnen vragen stellen waar ik nog

kan zijn: hoe kan het dat kinderen uitstekend leren differentiëren

nooit aan heb gedacht.’

in de wiskundeles bij docent A, maar dit bij docent B heel lastig vinden. Deze docenten kunnen elkaar inzicht geven in hun manier van uitleggen. De een kan dan van de ander oppikken hoe het onderwijs effectiever te maken is.’

In een aankondiging van een studiedag staat dat u ‘harde noten’ gaat kraken waar het gaat om goede docenten. Welke? ‘Er is een grote mate van variëteit onder docenten, de zeer goede, geïnspireerde, samenwerkende docenten niet te na gesproken.

In welke mate voelen docenten zich volgens u eigenaar van het onderwijsleerproces?

Maar er zijn docenten die zich moeilijk laten aanspreken op hun werk. Dat kan in deze tijd steeds minder. Onderwijs is steeds

‘Het beeld dat ik daarvan heb is heel wisselend. Ik kom regel-

meer een gezamenlijke endeavour van docenten geworden.

matig op scholen en spreek ook regelmatig met docenten.

Samen werken, samen leren, samen professionaliseren is een

Er zijn fantastisch mooie voorbeelden van scholen in het voort-

grote noodzaak voor docenten. Dat is anders dan de praktijk op

gezet onderwijs waar het eigenaarschap in zeer hoge mate bij

sommige scholen. Natuurlijk worden er in vaksecties dingen

de docenten ligt, en waar schoolleiders ook echt dienstbaar zijn

uitgewisseld. Maar daarbij kan het niet blijven als je echt wilt

aan docenten. Daar gaat zo’n inspiratie en energie van uit!’

werken aan kwaliteitsverbetering. De luiken moeten open! Dit heeft ook te maken met verantwoording willen afleggen over

Waar komt uw eigen passie voor onderwijs vandaan?

de dingen die je doet. Het betekent ook kwetsbaarheid, dus ook

‘Ik heb uit eigen ervaring gemerkt hoe belangrijk onderwijs is

de dingen onder ogen willen zien die niet goed gaan. Je spiegelen,

om je te ontwikkelen en kansen te kunnen krijgen en daarvan te

ook accepteren dat iets wat je al jaren doet, bij nader inzien minder

kunnen genieten. Ik ben de eerste in de familie die ging studeren.

effectief blijkt te zijn dan wat je dacht. Dat zijn geen makkelijke

Dat zegt iets over mijn afkomst, en het pad dat ik zelf heb kunnen

dingen voor docenten, maar het is wel nodig voor leerlingen!’

en mogen afleggen. Dat stimuleert mij geweldig om bij te dragen [Anja de Zeeuw]

aan goed onderwijs voor iedereen en gelijke kansen voor iedereen. En zeker voor kinderen uit kansarmere milieus. Op enig moment ben ik geëmigreerd naar Nieuw-Zeeland, en heb

CV Sietske Waslander

daar een landelijk onderzoek op onderwijsterrein gecoördineerd. Een van de interessante dingen daar vond ik dat onderzoek, beleidsvorming en het onderwijsveld op een natuurlijke manier

Prof.dr. Sietske Waslander (1966) is hoogleraar sociologie

verweven waren. Het beleid liet zich inspireren door onderzoek,

aan de TiasNimbas Business School in Tilburg. Ze heeft er ook

het onderzoek liet zich voeden door het veld, en er waren heel

de functie van Academic Director van de academische Master

directe verbindingen tussen beleid en veld. Terug in Nederland viel

of Management in Education (MME). In 1999 promoveerde ze op

mij op hoe het hier gescheiden van elkaar georganiseerd was.

het proefschrift ‘Koopmanschap en burgerschap – marktwerking

Als de verbindingen tussen scholen, landelijke beleidsvorming

in het onderwijs’. Sinds 2012 is ze lid van de Onderwijsraad.

en wetenschappelijk onderzoek beter zijn, heeft iedereen daar

Verder is ze lid van de raad van toezicht van de openbare

baat bij. Ik heb daar de afgelopen tien jaar vanuit verschillende

scholen in de stad Groningen en bestuurslid van de stichting

invalshoeken met overtuiging aan gewerkt.’

Technasium. Ze was als onderzoekscoördinator betrokken bij de Expeditie Durven – Delen – Doen, het innovatieproject van

Hoeveel college geeft u zelf nog?

de VO-raad. Ook heeft ze enkele onderzoeken gedaan naar

‘Ik geef veel college, in Tilburg en Utrecht. Daarnaast verzorg ik

de positie van het gymnasium en de gymnasiumafdelingen op

regelmatig lezingen en masterclasses. Mijn studenten zijn vaak

scholengemeenschappen. Ze spreekt in het kader van haar

volwassen mensen, fantastisch werk. Soms mis ik het contact met

werk regelmatig met schoolleiders en docenten.

jongere studenten. Het is een ander soort dynamiek die je dan hebt.





4

C V Open

Mei 2013

Thijs Bok (rechts) en Hans Visser (naast hem) wonnen SYTYCT met hun les over fotosynthese.

Actueel

Leerlingen zoeken een antwoord uit bij de opdracht ‘bekend, benieuwd, bewaard’.

Arthur Ruinard demonstreert peer instruction, waarbij leerlingen hun antwoord toelichten.

Regie over eigen professionalisering is het motto van The Crowd, ‘een open, professionele leergemeenschap’ van docenten. Een vernieuwende activiteit van dit flexibele netwerk was ‘So You Think You Can Teach?’ Een succes, volgens organisator Peter-Bas Maaskant, docent biologie op het Farelcollege, waar deze wedstrijd voor het eerst plaatsvond.

‘So You Think You Can Teach?’ op Farelcollege SYTYCT is een dag waarin docenten in tweetallen op een leuke

Bij het voorbereiden van de lessen ’s morgens waren alle

manier en in korte tijd via co-creatie een aantal lesactiviteiten

mogelijke hulpmiddelen toegestaan. De docenten gebruikten

ontwerpen en testen. Het idee van deze activiteit is gebaseerd op

vooral boeken en internet.

het tv-programma ‘So You Think You Can Dance?’. De deelnemers ontwerpen een lesactiviteit aan de hand van twee variabelen

Onderwijskundige trucs

die uit een hoge hoed worden getoverd. Ze voeren de les in

Na de lunch konden ze de lesjes in klas 1a van het tweetalig vwo

de middag uit met (een groepje) leerlingen; dit is meteen een test

geven. Peter-Bas kan zich maar moeilijk voorstellen dat er ooit

of de lesactiviteit ook echt werkt. De dag wordt afgesloten met

eerder een groep is geweest, die in twee uur tijd zoveel onderwijs-

een ‘beoordeling’ (evaluatie) van de bedachte lessen. Met SYTYCT

kundige trucs over zich heen heeft gekregen. ‘Onderwerpen als

laten docenten zien dat zij zelf de inhoud van hun lessen kunnen

fotosynthese, de ABC-formule, de wet van de communicerende

bepalen. Peter-Bas Maaskant organiseerde de happening op

vaten en valsnelheid werden op de meest creatieve en stimule-

het Farelcollege. Op woensdag 27 maart deden er tien docenten

rende manier aan de man gebracht. De leerlingen konden

van zijn school aan mee, plus Marieke Simonis en Michel van Ast

ook niets anders dan vol verbazing en enthousiasme de stof

uit The Crowd.

tot zich nemen.’

Metacognitieve vormgevers

Een jury, bestaande uit leerlingen en docenten, bepaalde later

De tien docenten van het Farelcollege kregen opdrachten in het

dat de les over fotosynthese, gemaakt in het kader van ‘denken,

kader van metacognitieve vormgevers, waarbij leerlingen worden

delen, uitwisselen’, de beste les was.

ondersteund bij het ontwikkelen van metacognitieve vaardigheden.

Peter-Bas concludeert na afloop: ‘Het was een uitnodigend

Denk hierbij aan leerstrategieën als ‘bekend, benieuwd, bewaard’

evenement, creatief en stimulerend! Een geslaagde dag met

en de ‘winkelhaak’, waarbij leerlingen op een visuele manier

veel stof tot discussie en nadenken. SYTYCT is een succes!’

het geleerde kunnen toepassen in hun eigen wereld. Maar ook [Peter-Bas Maaskant/Anja de Zeeuw]

onderwerpen als ‘check in duo’s’ en ‘denken, delen, uitwisselen’ vanuit het samenwerkend leren en het activeren van voorkennis konden uit de hoed getrokken worden.

Meer informatie op www.thecrowd.nl





5

C V Open

Mei 2013

Eigen Academies op PENTA, Melanchthon en Calvijn Meerpaal Drie CVO-scholen bieden hun docenten met eigen Academies maatwerk bij professionalisering: PENTA, Melanchthon en Calvijn Meerpaal. De onderwijsdirecteuren Ton Roelofs en Harry van Alphen en adjunct-directeur Wicher Norder leggen uit hoe hun academies helpen bij het neerzetten van een lerende cultuur.

Een boost voor het leren tussen docenten Docenten op PENTA college CSG krijgen op verschillende manieren

spreken met de Onderwijscoöperatie (die het Lerarenregister

scholing aangereikt: via het nascholingsinstituut van de leraren-

inricht op www.registerleraar.nl). We zijn benieuwd hoe die

opleiding en via de samenwerkingsverbanden Zorg VPR en FOKOR.

daarover denkt.’

Maar uniek is de scholing die ze kunnen volgen via het éigen

« Er komt ook een aanbod voor OOP'ers. »

scholingsinstituut, de PENTA Academie. Die biedt cursussen en trainingen aan waar ze zelf om hebben gevraagd via de vertegenwoordiger van hun vestiging in de programmaraad.

De PENTA Academie is bijna twee jaar bezig. In totaal nemen zo’n 150 docenten – een derde van het totale docentencorps – deel aan modules.

‘Heel krachtig’

De onderwerpen variëren van mentoraat tot rekenvaardigheid en

Regelmatig zijn het eigen collega’s die de training geven omdat ze

digitale didactiek. Ook voor teamleiders zijn er trainingen, bijvoorbeeld

ergens expert in zijn. ‘We merken dat dat heel krachtig is’, vertelt

voor de gesprekkencyclus, in het houden van beoordelingsgesprekken.

Ton Roelofs, directeur onderwijs van PENTA. ‘Bovendien biedt

In de toekomst komt er ook een aanbod voor het onderwijsondersteu-

onze Academie een toegevoegde waarde boven externe trainingen:

nend personeel, bijvoorbeeld over het omgaan met leerlingen.

docenten van verschillende vestigingen komen elkaar tegen tijdens de maaltijd en raken in gesprek. Dat heb je niet zo snel als iedereen een eigen opleiding extern volgt.’

Opereren in de driehoek Ook Melanchthon heeft voor zijn docenten en onderwijsondersteunend personeel een Academie in het leven geroepen. Er wordt gebruik-

« De nascholing is op maandag en

gemaakt van eenzelfde digitale Academiemanager voor het aanbieden

donderdag tussen vier en acht uur. »

en plannen van cursussen en trainingen. Harry van Alphen, directeur

‘Scholingsinstituten hebben een aanbodgerichte aanpak, bij ons is

met Melanchthon Academie, voortbouwend op de al bestaande

het vraaggericht. De Academie inventariseert de scholingsvragen,

Interne Trainingen, waarbij eigen docenten andere docenten

de programmaraad brengt er prioriteit in aan, en organiseert de

schoolden. We plaatsen naast aanbod van eigen docenten ook extern

scholing, die plaatsvindt op maandag en donderdag tussen vier uur

aanbod. We zoeken het vooral in vakvaardigheden, beroepsvaardig-

’s middags en acht uur ’s avonds. Er is geen aparte folder of apart

heden en de toepassing daarvan. We denken continu na of we in

certificaat; de promotie en afronding verlopen via de Academie-

die driehoek opereren.

manager, een digitale tool waarop docenten kunnen zien voor

'Aan de ene kant willen we wetenschappers in het aanbod hebben,

welke modules ze zich kunnen aanmelden.’

om het denken te verruimen, en aan de andere kant coaches en eigen

onderwijs van Melanchthon, vertelt: ‘Vorig jaar zijn we begonnen

docenten om de intervisie te faciliteren, om te kunnen bespreken ‘De nascholing moet ook gecertificeerd zijn, bijvoorbeeld door

hoe je bepaalde klassen aanpakt. Voor de externe deskundigen doen

CEDEO. Met CPS- en Inwijs-docenten die bij ons een training

we zaken met bijvoorbeeld de Universiteit Utrecht, maar ook met

geven, zit het op dat punt wel goed. Maar met eigen docenten

partijen die je niet zo snel in het onderwijs vindt, bijvoorbeeld zzp‘ers

die een module verzorgen is dat anders. Hierover gaan we

voor het onderwerp social media.’





6

C V Open

Mei 2013

Links: de module digitale didactiek van de PENTA Academie. Rechts: deze docente kan voor professionalisering terecht op de Melanchthon Academie.

Professionalisering voor directieleden

Voor de Meerpaal Academy zijn zeven modules ontworpen, die

‘Dit schooljaar zijn we vooral bezig om het personeel van Melanchthon

in een periode van twee jaar doorlopen worden. De modules vinden

hiermee bekend te laten worden. Volgend jaar moet er meer vaart in

plaats van vier uur ’s middags tot acht uur ’s avonds. De eerste

komen. Want de animo is groot, maar de deelname is vrijwillig en nog

module wordt verzorgd door de vestigingsdirectie. Wicher: ‘In deze

onvoldoende ingebed in de gesprekscyclus. Mensen vinden ook dat zij

module geven de directieleden aan wat ze verwachten van een docent

er te druk voor zijn. Maar ik hoop dat het over vier jaar zó ingeburgerd

op Calvijn Meerpaal. Ook krijgen de docenten helder wat ze van

is, dat medewerkers het normaal vinden om te zeggen: “Hé, die cursus

het management van de school mogen verwachten.’

is interessant, daar teken ik op in.” Ik wil het leren op Melanchthon

« Onze leerlingen hebben baat bij structuur

tussen docenten een enorme boost geven. Ik vind dat een docent

en voorspelbaarheid. »

niet kan lesgeven zonder zich blijvend te professionaliseren. Dat kan een leraar niet alleen, dat moet in relatie met een ander. Docenten



moeten dit dichtbij zichzelf kunnen houden, bij hun vak, de sectie of de school. En ze voelen zich met betrekking tot leren het meeste thuis bij docenten van hun eigen vestigingen, bij hun eigen school.’

De overige modules gaan over klassenmanagement, omgaan met verschillen, de zeven leerprincipes van een rijke leeromgeving, meervoudige intelligentie, zorg (hoe, wanneer, door wie?), orthopedagogiek, en reken- en taalbeleid. De laatste module is de afsluiting van

« Mensen vinden dat zij er te druk voor zijn. »

het tweejarige traject, waarbij de cursisten een presentatie houden over hun ontwikkeling na het volgen van twee jaar CMA.

‘Waar we aan werken is dat een docent ook ”eigen scholing”

‘We maken bij de modules grotendeels gebruik van de expertise

– bijvoorbeeld het bijhouden van vakliteratuur – in het systeem kan

van onze eigen medewerkers. Daarnaast zetten we de expertise in

aangeven. Overigens gaan ook de directieleden zich professionaliseren,

van externe partners: Ortho-Consult en KPC-groep.’

het voornemen is een training dit najaar bij Remco Claassen, trainer op het terrein van leiderschap en effectiviteit.’

Andere CVO-scholen Een vraag die voor de hand ligt, is hoe andere CVO-scholen een graantje

‘Meerpaal-fähig’

kunnen meepikken van de Academies bij PENTA, Melanchthon en

Een derde CVO-school met een eigen Academie is de vestiging

Calvijn Meerpaal. Ton Roelofs zegt daarover: ‘Elke school zou

Meerpaal van Calvijn. Dit is een vmbo-school met vijfhonderd leer-

een Academie kunnen oprichten. Daarvoor hoef je niet groot te zijn.

lingen, van wie bijna iedereen een indicatie voor leerwegondersteunend

Alleen is het aanbod dan wat beperkter. Marnix, Farel en Comenius

onderwijs (lwoo) heeft, en ongeveer twintig procent een rugzakje

zouden het samen kunnen doen. Dan moeten de docenten wel af en

heeft. De meerderheid van de leerlingen is dyslectisch of heeft

toe naar een ander gebouw, maar ook nu gaan de docenten van

grote taalachterstanden.

deze scholen meestal naar buiten. Als je binnen CVO een netwerk van

‘Onze leerlingen hebben baat bij structuur en voorspelbaarheid.

trainers opzet, doet het er niet toe hoe groot een school is. Dan vindt

Om eenheid in de manier van werken met hen te bewerkstelligen en

er prachtige kennisdeling plaats. En als de beroepsgroep zelf de

een voldoende niveau van expertise te bereiken, is de Calvijn Meerpaal

verantwoordelijkheid voor professionalisering voelt, draagt en waar-

Academy (CMA) opgestart’, vertelt adjunct-directeur Wicher Norder.

maakt, doet een Academie er niet meer toe. Dan heeft een school

‘We willen onze visie zo goed mogelijk bij alle medewerkers onder

een lerende cultuur en worden ook moderne communicatiemiddelen

de aandacht brengen. Welke aanvullende competenties moet je

als Yammer, LinkedIn en de cloud gebruikt als gemeenschappelijke

hebben als je op onze zorglocatie werkt? Er moet bij alle docenten

overlegkantoortjes.’

expertise zijn op het gebied van (ortho)didactiek, (ortho)pedagogiek, het aanbieden van zorg, veiligheid en het juiste (ortho)pedagogisch

[Anja de Zeeuw]

klimaat. We zeggen wel eens dat we onze eigen docenten Meerpaalfähig willen maken met de modules van onze Academy.’



Meer informatie op www.academie.penta.nl en www.academie.melanchthon.nl



7

C V Open

Mei 2013

Nieuws

van Accent Onderwijsondersteuning, het expertisecentrum van CVO ‘Alle neuzen staan nu in dezelfde richting.’ Dat is volgens orthopedagoge Heleen Driece het resultaat van de training ‘handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs’ die medewerkers van Accent Onderwijsondersteuning eind februari gaven in Friesland. Gedragswetenschappers, zorgcoördinatoren en mentoren evenals schoolleiders werden er op hun eigen niveau aangesproken en gingen op hun school aan de slag.

Friese scholen aan de slag met HGW Dankzij een tip van Noëlle Pameijer1, school-,

Toen bleek welke voortgang er is geboekt.

heel nieuws; er wordt al veel mee gedaan,

GZ- en kinderpsycholoog en ‘uitvinder’ van

De gedragswetenschappers vragen zich

maar mensen op scholen zijn zich dat niet

handelingsgericht werken en handelings-

na de training bijvoorbeeld af of er altijd

altijd bewust. Het gaat erom dat scholen

gerichte diagnostiek, kreeg Accent Onderwijs-

onderzoeken bij leerlingen gedaan moeten

nagaan wat er nog ontwikkeld of verbeterd

ondersteuning de opdracht voor de training

worden die tien uur duren. Misschien kan

kan worden.’

in Heerenveen. Die werd ingekocht door de

een kortdurende interventie even goed, of

Pompeblêd Academie, instituut van de gelijk-

een observatie in de klas. Kortom, ze zoeken

namige scholengroep dat voor zeven grote

creatieve manieren waarop kinderen

openbare of algemeen toegankelijke scholen-

geholpen kunnen worden.

[Anja de Zeeuw] Meer informatie: Accent Onderwijsondersteuning,

gemeenschappen in Friesland scholing

telefoon: (010) 209 99 26 of

inkoopt. Zo ook de training ‘Handelingsgericht

De zorgcoördinatoren hebben op hun aanmel-

e-mail: [email protected]; www.cvoaccent.nl,

werken’ (HGW), met het oog op de invoering

dingsformulieren inmiddels vragen opgenomen

www.wij-leren.nl/noelle-pameijer.php

van Passend onderwijs. Onder HGW wordt

over wat er wél goed gaat bij leerlingen, en

verstaan: systematisch en transparant

wanneer. De formulieren dienen dus niet langer

werken volgens bepaalde principes (zie kader).

alleen voor het rapporteren van problemen.

In totaal 25 psychologen en orthopedagogen,

De principes van HGW

35 zorgcoördinatoren en mentoren, en

En de schoolleiders communiceren actiever

15 directieleden kwamen op de drie trainings-

over visie, plannen en doelstellingen. Want zo

bijeenkomsten af.

kunnen ze iedereen meekrijgen, de kant van



Passend onderwijs op. Over het algemeen

2. Afstemming en wisselwerking:

Formulieren



1. Werk doelgericht: ambitieuze doelen en effectieve feedback.

waardeerden de deelnemers de training



Heleen Driece en haar collega Hanneke Visser

positief, vertelt Heleen Driece na afloop.

3. Kijk naar onderwijsbehoeften:

lichtten de zeven principes van handelings-

‘Je wordt de goede richting opgestuurd’ en



wat hebben leerlingen nodig om

gericht werken toe, en bespraken hoe de

‘Het stemt tot nadenken’ stond onder andere



zich optimaal te ontwikkelen?

Friese professionals daarmee in hun dage-

op de evaluatieformulieren.

4. Docenten doen ertoe en maken

lijkse praktijk aan de slag konden. Ook gaven



leerling én omgeving.

het verschil.

ze een huiswerkopdracht mee: ‘Pak één punt

‘Wat verbeteren?’

op uit wat er besproken is, en ga daarmee

Ook in hun reguliere werk op Rotterdamse



aan de gang.’ De opdracht werd tijdens

scholen zijn Heleen en Hanneke bezig om

6. Werk samen: met leerlingen,

de terugkommiddag eind maart behandeld.

handelingsgericht werken te promoten als



middel bij de invoering van Passend onderwijs.

7. Werk transparant en systematisch:

‘Het is niet iets dat moet, maar scholen



Noëlle Pameijer is de schrijver van het boek

1

‘Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs’.

5. Benut het positieve: kijk naar wat

kunnen ervoor kiezen. En het is niet iets





8

C V Open

Mei 2013

er wél goed gaat. ouders en andere betrokkenen. helder beleid, heldere afspraken.

Herkenbaar en duurzaam

Campus Comenius Trappenhuizen

Aan de Lijstersingel in Capelle verrijst voor

De centrale trappenhuizen zorgen voor dynamiek, licht en zicht

de Comenius Mavo en het Comenius Beroeps-

in het gebouw. Ze vormen de eerste ontmoeting met de school; hier wordt geleefd, geleerd en samengewerkt! Het licht en zicht

onderwijs een nieuw schoolgebouw. Begin 2015

via de raampartijen draagt bij aan een makkelijke oriëntatie in het gebouw. Het versterkt ook het gevoel van veiligheid bij

zal de nieuwbouw gereed zijn. Het in duurzaam-

de leerlingen binnen het gebouw. Op de begane grond liggen de transparante praktijkruimtes met hun grote raamopeningen.

heid gespecialiseerde architectenbureau RAU

De aula ligt aan de zuidzijde.

Zon en schaduw

uit Amsterdam ontwierp ‘Campus Comenius

De pleinen van de drie scholen liggen aan de zonkant, de gebouwen

College’.

zelf staan juist in elkaars schaduw. Minder direct zonlicht verhoogt het binnencomfort en komt de exploitatie aanzienlijk ten goede vanwege een lagere warmtelast. In het gebouw wordt zowel

In 2015 kunnen leerlingen aan de Lijstersingel op het Comenius

verwarming als koeling toegepast. De verlichting wordt geschakeld

College Capelle kiezen uit drie ‘scholen’: het Comenius Lyceum

met de intensiteit van het daglicht zodat alleen energie wordt

(tweetalig onderwijs, atheneum of havo), de Comenius Mavo

verbruikt als dit nodig is. De constructie van het gebouw is opgezet

(mavo en pre-havo) en het Comenius Beroepsonderwijs

met een ‘droog’ bouwsysteem. Daardoor is het in de toekomst

(Vakcollege Zorg, Vakcollege Techniek en de brede beroeps-

demontabel, met behoud van grondstoffen.

opleiding Veelzijdig Vakkundig, voor leerlingen die nog geen sector willen kiezen).

[Anja de Zeeuw]

Van de drie gebouwen die de Campus Comenius vormen

Meer informatie op www.comenius.nl

worden er twee nieuw gebouwd. Gekozen is voor een herkenbare en robuuste vormgeving die rust en vertrouwen uitstraalt. Op de begane grond loopt langs de hele gevel een betonnen plint van 40 cm hoogte. Dit element beschermt niet alleen de gevel, het wordt ook een zitelement waarop leerlingen tijdens pauzes lekker kunnen zitten.

Leerbrug De drie scholen krijgen elk hun eigen ingang, fietsenstalling, receptie, kluisjes en lokalen. Tegelijk zijn ze met elkaar verbonden door een transparante ‘leerbrug’ met fraaie trappenhuizen, een lichtstraat en lokalen. RAU architecten: ‘Voor de ‘leerbrug’ is bewust afwijkend materiaal gekozen: helder glas, panelen De gebouwen staan in elkaars schaduw voor lager energieverbruik. Rechts de twee nieuw te bouwen scholen.

en aluminium. De brug verbindt letterlijk gebouwen aan elkaar en symboliseert tegelijkertijd het vooruit kijken naar de toekomst.’





9

C V Open

Mei 2013

Niet alle vestigingen van CVO-scholen krijgen evenveel aandacht in CVOpen. Voor deze rubriek bezoekt oud-CVO-medewerker Dideri Mattijsen voor de laatste keer een vestiging van een CVO-school, waar ze zich een dagdeel lang laat rondleiden en laat vertellen wat er uniek is aan deze locatie. In het dagelijks leven is Dideri nog steeds betrokken bij het onderwijs. Ze woont in Rotterdam.

Een kijkje op Accent Centrum Een school voor praktijkonderwijs in Rotterdam Centrum Accent Prakijkonderwijs Centrum is een school met 200 leerlingen, 45 medewerkers, 2 gebouwen in hartje stad, met elk heel veel

Directeur Albert Bo sma: 'We proberen het bes te uit elk kind naar boven te halen.'

traptreden. Op de vraag: ‘Wat wens je deze school toe?’ antwoorden leerlingen aan de Van Alkemadestraat: ‘Minder trappen en een rookvrij schoolplein.’ ‘Ja’, zeggen leerlingen van de Vijverhofstraat, ‘en meer activiteiten als tekenen en schilderen.’

‘We wachten al tien jaar’ Ook directeur Albert Bosma zit het hoog dat de school in twee zulke oude gebouwen gehuisvest is. ‘Er is ernstig achterstallig onderhoud in de Vijverhofstraat. We hebben de ramen vastgeschroefd, anders vallen ze uit de sponningen. De ramen hebben enkel glas, we verwarmen hier de buitenlucht, wat dat allemaal niet kost! We willen graag met de hele school naar de Van Alkemadestraat, daar hebben we ook al in geïnvesteerd. We wachten al tien jaar op beweging in de carrousel van de drie scholen in dat gebouw.

van Voorbeeld ig ll ta rs achte d, ou h er d on omen om te voork it u dat ramen en g in n on de sp vallen.

Twee gebouwen, dat kost ons wel drie ton extra per jaar, en dan heb ik het nog niet over de extra kosten voor de gemeente.’

‘Zelfstandig worden’ Genoeg over wat de mensen hoog zit. Wat maakt de school bijzonder? Albert Bosma: ‘Wij hebben leerlingen met de minste cognitieve potentie, die willen wij het beste bieden. We gaan uit van hun eigen ontwikkeling en proberen het beste in elk kind naar boven te halen.

'Onze leerlingen gaan met plezier naar school'.

«A  ls ze hier weg gaan, kunnen ze goede keuzes maken. » Ze ontwikkelen zich op hun eigen manier. Je moet niet puur cijfermatig kijken. Wat heeft het voor zin als een kind op het niveau van groep vijf binnenkomt en na drie jaar op niveau vijf en een half zit? Dat is onzin. Onze leerlingen doen geen Cito-toetsen en ze halen geen vo-diploma. Ze ontwikkelen zich, maar taal en rekenen – dat zullen ze niet halen. Ze presteren binnen hun mogelijkheden. We leren hen zelfstandig te worden. Als ze hier weg gaan, kunnen ze goede keuzes maken, zich staande houden in de maatschappij.

Conciërge Larbi zorgt onder andere voor veiligheid.

Onze leerlingen gaan met plezier naar school en komen met goeie verhalen thuis.’





10

C V Open

Mei 2013

Techniekdocent Maarten Verpoort geeft een les verstekzagen.

Techniekdocent Maarten Verpoort: ‘Onze leerlingen willen heel graag. Er zit veel in, maar zonder hulp komt het er niet uit. Ik eis iets van ze, en we hebben elkaar heel hard nodig, en dan gebeuren de mooiste dingen.’ Vandaag krijgen leerlingen les in verstekzagen. ‘We hebben al een kapstok gemaakt.’ Bij de kookles worden

De ouders z ijn erg betrokken, vin zorgcoördin dt ator Krijn Tol.

vandaag gehaktballen gemaakt. De leerlingen genieten van de les. Wat vinden jullie fijn aan deze school? ‘Dat de juffen en meesters ons helpen’, zeggen de leerlingen van klas 1A.

‘Veel humor’ Krijn Tol, zorgcoördinator op de Vijverhofstraat, vindt de ouders erg betrokken. ‘We steken er veel energie in, met een brief vooraf en herinneringen en alle ouders nabellen, maar op een thema-avond zijn de ouders er dan ook bijna allemaal. Sommige ouders durven niet te komen, maar na een poosje gaan ze toch meedoen. Ik vind het leuk om met deze doelgroep te werken, misschien herken ik er wel wat van mezelf in! Het personeel is hier heel leuk, en er is veel humor in het werk.’

‘Vertrouwen en ruimte’ Ina Olthaar, zorgcoördinator aan de Van Alkemadestraat, zegt:

Bij de kookles n worden gehaktballe gemaakt.

‘Het bijzondere aan deze school begint bij de directeur. Albert geeft vertrouwen en geeft ruimte, hij faciliteert de mensen om autonoom en authentiek te zijn. Mensen weten heel goed wat ze moeten doen, dus faciliteer ze: de telefoon moet goed zijn, de computers moeten werken.’

dinator Rechts zorgcoör 112 e 'd r, aa Ina Olth . ol' ho sc de in dinator Links zorgcoör burg. Margriet Valken

«S  ommige dingen moeten à la minute opgelost worden. » Kijkend naar de twee telefoons en de sleutelbos in haar handen: ‘Ik ben de 112 in de school. Als er iets is, pak ik de telefoon op en ik ben er. Sommige dingen moeten à la minute opgelost worden en dat doe ik, en dan kunnen de dingen doorgaan.’ Met Larbi, de conciërge die hier al ruim tien jaar werkt, vormt Ina een ijzersterk duo. Samen zorgen zij voor veiligheid, communicatie, een bak koffie.

Dominiqu e (rechts) en Fidelia lopen ook stage bi j Douglas en H M.

‘Er wordt hier niet gepest’ Dominique en Fidelia uit het vierde leerjaar hebben vandaag receptiedienst. Daarnaast lopen zij ook stage bij Douglas en H&M. ‘Wij zijn de besten’, zegt Dominique, terwijl ze haar taalboek laat zien. ‘Wij hebben een moeilijk boek, dat hebben de anderen niet. Wij vinden het hier fijn, want dit is een veilige school. Op mijn vorige school keken de docenten toe, als er ruzie was. Dat is hier niet zo: de ruzie wordt meteen opgelost door de docenten. Er wordt hier niet gepest, want dat mag niet. Hier hebben wij veel vriendinnen.’ [Dideri Mattijsen]





11

C V Open

Mei 2013

« We hebben veel gedaan aan de scholing van onze mensen. » Stytia de Leeuw, rector van het Marnix Gymnasium

Excellente scholen dagen andere scholen uit om de lat ook hoog te leggen.





12

C V Open

Mei 2013

CVO-scholen beloond voor hun prestaties

‘Natuurlijk zijn we trots’ Omslag

Het Marnix Gymnasium en Calvijn Juliana

‘Onze leerlingen hebben met elkaar gemeen dat ze goed

ontvingen in februari het predicaat Excellente

kunnen leren en dat meestal ook graag doen,’ vertelt Stytia, ‘maar daarnaast zijn er veel onderlinge verschillen. Denk aan

School 2012. Melanchthon Kralingen kreeg

hoogbegaafde kinderen, onderpresteerders, leerlingen met autisme of daar dicht tegenaan. Ook hebben we kinderen van

lovende reacties tijdens het bezoek van de

uiteenlopende culturele achtergronden in huis. De verschillen en de behoeften die daaruit voortkomen zijn de laatste jaren

Onderwijsinspectie afgelopen november. In drie

alleen maar groter geworden. Die tendens signaleerden we al in 2008. Toen besloten we dat het tijd werd meer rekening te

jaar tijd wist de school de eerdere beoordeling

gaan houden met die diversiteit. De tussentijdse uitval groeide en die ontwikkeling wilden we stoppen. We moesten toe naar

‘zwak’ af te schudden en alle scores om te

een omslag in ons onderwijs. Individuele vakdocenten moesten meer oog leren krijgen voor de verschillende behoeften van

buigen naar ‘goed’ of ‘uitstekend’. Drie scholen,

hun leerlingen.

«W  e besloten meer rekening te houden met diversiteit. »

drie verhalen. Bij de hoofdingang van het Marnix Gymnasium hangt naast de deur een emaillen bordje met het vignet van de Excellente

Dat ging natuurlijk niet zomaar. We hebben veel gedaan aan de

School 2012. ‘Natuurlijk zijn wij trots op deze titel en iedereen

scholing van onze mensen. Eén collega heeft de opleiding Special

mag het weten’, zegt rector Stytia de Leeuw. ‘Onze school haalt

Educational Needs (SEN) gevolgd. Zij is inmiddels dé begeleider

goede resultaten op de kernvakken. Daarnaast hebben we

van hoogbegaafde leerlingen op onze school. Voor het hele team

de afgelopen jaren extra geïnvesteerd in het ondersteunen en

hebben we verder themamiddagen, intervisie- en studiebijeen-

begeleiden van verschillende groepen leerlingen. Met succes.

komsten gehouden om zo veel mogelijk expertise en kennis op

Het is fijn als dat wordt gezien en gewaardeerd.’

te doen. Van het omgaan met verschillende leerstijlen tot het

Met het predicaat Excellente School wil het ministerie van Onder-

ondersteunen van leerlingen met faalangst of andere problemen

wijs zeer goed presterende scholen de maatschappelijke zicht-

met leren. Ook hebben we een extra uur per week Nederlands

baarheid en waardering geven die ze verdienen. Tegelijkertijd

ingelast in het programma voor alle leerlingen. Er zijn zelfs acht

dagen deze scholen andere scholen uit om de lat ook hoog te

collega’s op reis naar Marokko gegaan, om meer inzicht te krijgen

leggen en het predicaat te bemachtigen. De uitreiking afgelopen

in culturele verschillen.’

februari is de start van een jaarlijkse traditie. In totaal kregen 21 scholen voor voortgezet onderwijs in Nederland de titel

‘De omslag heeft veel gevraagd van het team’, beaamt de rector.

toebedeeld. Van CVO vielen twee scholen in de prijzen. Daarnaast

‘Maar het is ons wel gelukt. Vooral omdat onze mensen zich, naast

kreeg PENTA-vestiging Jacob van Liesveldt uit Hellevoetsluis

de liefde voor hun vak, sterk betrokken voelen bij het welbevinden

een eervolle vermelding.

van hun leerlingen. Dat is wat ons hier bindt.’





13

C V Open

Mei 2013

»

Links: directeur Arie Boom van Calvijn Juliana. Rechts: Dennis Maharban van Melanchthon Kralingen.

vervolg van pagina 13

Vasthouden aan kernwaarden

Dennis Maharban trad in 2007 aan, toen het al een tijd niet goed

‘Het recept voor ons succes? Rust, regelmaat en structuur’, lacht

ging met Melanchthon Kralingen. ‘Tijdens één-op-één-gesprekken

Arie Boom, vestigingsdirecteur van Calvijn Juliana. ‘We houden al

hebben we docenten inzage gegeven in hun prestaties’, vertelt hij.

decennialang vast aan deze kernwaarden en dat werkt voor onze

‘Op basis van deze gesprekken hebben we individuele afspraken

leerlingen. Gerrit Elings, directeur onderwijs van Calvijn, spoorde

gemaakt en daarmee zijn de docenten keihard aan de slag gegaan.

ons vorig jaar aan Calvijn Juliana op te geven voor het predicaat

Van enkele docenten die de mars niet konden of wilden meelopen,

van de Excellente School 2012. Zo is het gekomen. Maar we deden

hebben we afscheid moeten nemen. Jammer, maar onvermijdelijk.’

het gewoon altijd al goed.’

Buddysysteem voor docenten

Calvijn Juliana ligt in de wijk Charlois en kent een voor vmbo tl/gl lage CITO-instroomscore. Bijna alle leerlingen komen uit een

De locatie in Kralingen deed nog veel meer om de kwaliteit van

APC1-gebied en velen hebben een taal- en/of sociaal-emotionele

het onderwijs te verbeteren. Naast het registratiesysteem dat

achterstand. Toch haalt Calvijn Juliana jaar op jaar goede

Melanchthon-breed gebruikt wordt, ontwikkelde de school aan-

examenresultaten. Gemiddeld negentig procent van de leerlingen

vullende Excel-programma’s om examencijfers, klassengemiddelden

slaagt voor het diploma. De tussentijdse uitstroom is eveneens

en individuele scores te monitoren. Ook voert de school nu na elk

laag. Daarnaast staat de school bij de Inspectie op alle terreinen

cijferoverleg gesprekken met alle docenten over de resultaten.

al jaren in het groen.

Daarnaast stelde de school een buddysysteem in. Docenten werken in koppels, kijken regelmatig over elkaars schouder mee en geven

«H  et recept? Rust, regelmaat en structuur. »

elkaar feedback. De beslissing om met een 100-minutenrooster te werken en in leergebieden les te geven, pakte eveneens goed uit. Dennis pakte ook het aannamebeleid van de school aan. Melanchthon Kralingen is van oorsprong een school voor vmbo-tl, maar nam ook

‘We zijn ook een thuiswerkvrije school’, licht Arie toe. ‘Dat betekent

leerlingen aan voor wie dat niveau eigenlijk te hoog was. Zij zakten

dat leerlingen hun huiswerk op school maken. Elke dag van

vervolgens voor hun eindexamen. Daarom heeft de school voor deze

8.00 tot 9.00 uur werken ze onder begeleiding – meestal van hun

leerlingen de richtingen kbl en bbl ingevoerd. De leraren zijn daarvoor

mentor – aan hun opdrachten. Daarnaast werken de leerlingen ook

bijgeschoold en er zijn leerling-profielen ontwikkeld. Die profielen

nog een aantal uren aan het einde van de dag aan hun huiswerk.

worden nu ingezet om meer les op maat te kunnen geven.

Mentoren zien “hun” kinderen dus vaak en bouwen zo een goed contact met hen op. In het eerste leerjaar leggen ze ook altijd nog een huisbezoek af. Daarnaast hebben onze docenten een enorme drive om alles uit deze kinderen te halen wat erin zit. Daar nemen we ze op aan. Het is gewoon een heel consistent verhaal.’

Beroep op eigen verantwoordelijkheid



1

«W  e monitoren examencijfers, klassengemiddelden en individuele scores. »

Eind november kreeg ook Melanchthon Kralingen lovende reacties

Over de rol van de directie heeft Dennis een heldere mening.

tijdens het bezoek van de Onderwijsinspectie. Een groot verschil

‘Als directie moet je zichtbaar zijn in de school en weten wat er

met 2009, toen de school nog het stempel ‘zwak’ kreeg. In drie jaar

speelt. Maar het onderwijs draait in feite om de relatie tussen

tijd wist de school uit het dal te klimmen en scoort nu op alle

docent en leerling. Daar wordt nu elke dag hard aan gewerkt op

gebieden ‘goed’ of ‘uitstekend’. ‘Hoe ons dat lukte?’, vraagt

Melanchthon Kralingen. Docenten voelen zich verantwoordelijk

adjunct-directeur Dennis Maharban. ‘Door onze mensen te

voor de resultaten van hun leerlingen. Ik ben ongelooflijk trots

confronteren met de slechte cijfers en de feiten, en een beroep

op wat we hier samen hebben bereikt. Naast het basisarrangement

te doen op hun eigen verantwoordelijkheid. En er vervolgens

zijn we ook gecertificeerd als veilige school, en we hebben een

met elkaar de schouders onder te zetten.’

voldoende gekregen voor de naleving van de Leerplichtwet.’

APC-gebied: armoedeprobleemcumulatiegebied

[De Nieuwe Lijn]





14

C V Open

Mei 2013

De (CVO)pen aan een gast

Geert ten Dam:

Spreken over persoonlijke professionaliteit Prof.dr. Geert ten Dam is voorzitter van de Onderwijsraad

De afgelopen maanden heb ik het genoegen

de multiculturaliteit onder leerlingen groeit,

een manier kunnen zoeken die zinvol is.

gehad om met veel leraren over hun werk te

leerlingen met speciale onderwijsbehoeften

Goede leraren creëren die ruimte. Ze wijken

praten. Wat drijft hen, welke doelen streven

worden geïntegreerd in reguliere klassen

af van de norm als de situatie daarom vraagt

ze in hun onderwijs na, wat voor leraar willen

enzovoort. Terwijl routines dus steeds

en verantwoorden dat.

ze zijn? De gesprekken vonden plaats ter

minder houvast bieden, moeten leraren

voorbereiding op de verkenning ‘Leraar zijn.

snelle afwegingen kunnen maken en direct

Naast vakbekwaamheid zijn de persoonlijke

Meer oog voor persoonlijke professionaliteit’

kunnen handelen. De visie van waaruit

motieven en drijfveren van leraren de kurk

van de Onderwijsraad. Daarin beschrijven we

ze dat doen, bepaalt deels het onderwijs.

waar het onderwijs op drijft. Daarover kan

de uitdagende en soms complexe beroeps-

De eigen waarden en normen van leraren

en moet in de school gesproken worden.

praktijk van leraren. Wat vraagt het tegen-

zijn een belangrijk onderdeel van hun

Onderwijs wordt er beter van als er een

woordig nu precies van individuele leraren

professionaliteit. Tijdens de gesprekken die

verbinding is tussen de doelen van de school

om op een goede, professionele manier je

we met leraren voerden kwam dat element

en de persoonlijke doelen van leraren.

dagelijkse werk te doen?

steeds naar voren. ‘Dit beroep vraagt om

Dat vraagt om een professionele dialoog.

idealen’, zo drukte een docent het kort

De school heeft gedreven leraren nodig en

Nog niet zo lang geleden hadden leraren een

maar krachtig uit.

op hun beurt hebben leraren hun collega’s,

vanzelfsprekend gezag. Dat werd gedragen

« Onze oproep: heb meer oog voor de professionele waardigheid van de leraar. »

de school, de overheid en de ouders nodig,

het steeds opnieuw verwerven. Een leraar

Leraren maken of breken het onderwijs

ders, oproepen meer oog te hebben voor

staat ook niet langer in een vastomlijnde

(hetzelfde geldt overigens voor schoolleiders).

de professionele waardigheid van de leraar

traditie. Zijn levensvisie kan verschillen

Meer dan voldoende grond voor een hoge

en deze aan te boren als bron om kwaliteit

van die van de leerling of van de ouders.

mate van beroepseer, zou je zeggen. Maar wat

van het onderwijs te verbeteren.

« Dit beroep vraagt om idealen. »

ik hoorde in alle gesprekken met leraren, is

wordt geschonden door een gebrek aan

Tegelijk met de verkenning ‘Leraar zijn.

Daar komt nog bij dat de buitenwereld snel

handelingsvrijheid, miskenning van vakkennis

Meer oog voor persoonlijke professionaliteit’

verandert. Voortdurend moeten leraren

en vakmanschap, en te veel regels, papier-

publiceerde de Onderwijsraad ook zijn

hun onderwijs daarop aanpassen. Dit heeft

werk en protocollen. Een leerkracht van een

Jaarboekje 2012 ‘Wat drijft de leraar?’ met

de beroepspraktijk van leraren ingewikkelder

basisschool vertelde me dat ze iedere dag een

acht persoonlijke portretten van leraren.

gemaakt: vakinhouden veranderen snel,

bepaald aantal ‘rekenminuten’ moest maken.

Beide publicaties zijn te downloaden via

de kennis over lesgeven breidt zich uit,

Maar het gaat er natuurlijk om dat ze haar

www.onderwijsraad.nl

leraren hebben veel ‘sociaal werk’-taken,

leerlingen leert rekenen. Ze moet daarvoor

door de school, de ouders, de kerk of andere maatschappelijke instituties. Ook het waarden- en normenpatroon van waaruit werd lesgegeven, was helder en eenduidig. Dat is niet meer zo. Het gezag van de leraar is niet langer vanzelfsprekend. Hij of zij moet

om hun eigen doelen te verwezenlijken. Het is een tweerichtingsverkeer. In de praktijk vindt het gesprek daarover nog veel te weinig plaats. Vandaar dat we in onze verkenning de bewindslieden, maar ook leraren, lerarenopleiders, schoolleiders en schoolbestuur-

dat men zich ondergewaardeerd voelt en geen eer meer stelt in het werk. De beroepseer





15

C V Open

Mei 2013

Afscheidsinterview met Arie Kooyman, directeur van CVO Accent

‘Ruimte voor een nieuwe stap’ Arie Kooyman was twaalf jaar directeur van CVO Accent. Per 1 augustus legt hij zijn functie neer, omdat hij het tijd vindt voor een nieuwe fase in zijn leven. Met Arie blikken we terug op de afgelopen periode, waarin hij CVO Accent uitbouwde tot een professioneel en gezaghebbend instituut dat werk maakt van de zorg aan leerlingen.

Veel mensen waren verrast over je besluit. Waarom ga je weg? Laat ik vooropstellen dat ik dit werk met heel veel plezier doe. Maar inmiddels ben ik 63 jaar, een leeftijd waarop je gaat nadenken hoe je oud wil worden. Natuurlijk zou ik tot mijn 65ste of 67ste kunnen doorwerken en dan van het ene op het andere moment stoppen. Maar dan sta je opeens buitenspel en dat wil ik niet. Ik wil nog jarenlang actief blijven en nieuwe dingen oppakken. Om dat voor elkaar te krijgen, moet ik daar nu mee beginnen. Daarnaast vind ik het ook prettig om wat meer tijd voor mijn vrouw, kinderen, kleinkind en mezelf te hebben. Ik ben me er meer van bewust dat er iets met mezelf of mijn dierbaren kan gebeuren; niet iedereen wordt in goede gezondheid 90. Het was geen makkelijk besluit, maar het voelt als de start van een nieuwe ontwikkeling. Hiermee creëer ik ruimte om een nieuwe stap te kunnen zetten. Er zijn nog genoeg zaken waar mijn hart ligt, in het onderwijs en daarbuiten. Ik wil met name zoeken naar projecten waarin ik nieuwe ontwikkelingen op gang kan helpen. Dat kan ik goed, en daar beleef ik plezier aan en ik heb er nog de energie voor.

Je werkt ruim tien jaar bij CVO Accent en hebt mooie dingen neergezet. Bijvoorbeeld de Avondschool. Aanvankelijk waren er meerdere besturen in Rotterdam en omgeving die avondonderwijs gaven aan mensen met een verstandelijke beperking. Inmiddels zijn wij de enige aanbieder. Het avondonderwijs is in de loop van de jaren enorm geprofessionaliseerd. Waar de aandacht eerst vooral was gericht op taal, lezen en

Arie Kooyman: ‘Ik gun iedereen een mooi leven.’

rekenen, zijn we nu veel breder bezig. We bieden allerlei creatieve activiteiten aan en zaken die onze leerlingen nodig hebben om zich





16

C V Open

Mei 2013

Tot een aantal jaren geleden kregen de leerlingen aan het eind van het praktijkonderwijs een getuigschrift, dat eigenlijk nauwelijks waarde had. Nu kunnen de leerlingen een brancheopleiding volgen, bijvoorbeeld in de horeca, detailhandel of schoonmaak en hiervoor een certificaat halen. Een deel van de leerlingen kan ook nog het diploma ‘arbeidsmarktkwalificerend assistent’ behalen. Wij bieden deze opleiding in samenwerking met de ROC’s Zadkine en Albeda aan. Die branchecertificaten en diploma’s zijn belangrijk om een plek op de arbeidsmarkt te veroveren. Op de huidige, geflexibiliseerde arbeidsmarkt is het voor hogeropgeleiden al behoorlijk lastig om zich staande te houden. Deze jonge mensen kunnen branchecertificaten en diploma's halen voor een plek op de arbeidsmarkt.

Voor de jongeren met wie wij werken is het ronduit een crime. Het vraagt een enorme inspanning.

Welke rol speelt Accent Onderwijsondersteuning in de zorg aan leerlingen? In 2002 zijn we gestart met Accent Onderwijsondersteuning. staande te houden in het dagelijks leven. Bijvoorbeeld budgetteren,

Toen werkte er bij wijze van spreken een halve orthopedagoog.

veilig internetten en persoonlijke verzorging. De afgelopen jaren

Nu hebben we 33 specialisten die zich inzetten voor leerlingen,

hadden we gemiddeld 350 leerlingen. Het avondonderwijs wordt

docenten en management. Zij adviseren ook over de integratie

niet uit reguliere middelen bekostigd, dus we moeten keer op keer

van Passend onderwijs binnen CVO. We zijn overigens niet

soebatten voor ons geld. Steeds weer moeten we vertellen dat je

gegroeid omdat we zo graag groter wilden worden, maar

deze unieke vorm van onderwijs of vorming niet om zeep mag

omdat we ervan overtuigd zijn dat je met meer mensen uit

helpen. Ik ben er trots op dat ons dit elke keer weer gelukt is.

verschillende disciplines meer kunt bereiken voor scholen. Met elkaar kunnen we de zorg aan onze leerlingen verbeteren.

De onderwijsopvangvoorziening viert dit jaar haar tienjarig bestaan. Een prestatie?

Daar gaat het om!

Je bent erg bevlogen over je werk en deelt dat graag met anderen. Hoe doe je dat?

De opvangvoorziening, zoals we die nu kennen, is echt een heel mooi staaltje samenwerking tussen schoolbesturen en Stek Jeugdzorg! Vanaf het ontstaan in 2003 ben ik er nauw bij betrokken.

Vroeger was ik me niet zo bewust van de bevlogenheid die ik

Ik vind het buitengewoon belangrijk dat we binnen CVO een

uitstraal. Tijdens een Rodin-reis ontmoette ik mensen die zeiden:

dergelijke hoogwaardige opvangvoorziening hebben. Hier vangen

‘Weet jij wel wat er gebeurt als jij over je werk praat? Dan komt

we kinderen op die bijvoorbeeld bijzonder lastig gedrag vertonen

er wel wat binnen!’ Voor mij was dat een eyeopener. En inderdaad:

of bij wie er sprake is van een internaliserende problematiek.

ik bén bevlogen! Ik gun iedereen een mooi leven. Ook jongeren die moeilijk kunnen leren, een bepaald syndroom hebben,

«  Inderdaad, ik bén bevlogen! »

in een problematische thuissituatie opgroeien of op jonge leeftijd zwanger raken. Je moet je tot het uiterste inspannen om hen

Denk aan kinderen die somber of depressief zijn. Het zijn eigenlijk

verder te brengen en een kans te bieden. Ik wil daar graag

allemaal kinderen die een andere start in het leven hebben

een bijdrage aan leveren. Na afloop van die reis ben ik bewust

gemaakt dan je zou willen. Hun verhalen zijn vaak behoorlijk heftig.

gelegenheden gaan creëren waarin mensen over hun bevlogen-

Het is belangrijk dat we ons om deze kinderen bekommeren, dat

heid, drijfveren en inspiratie konden praten. Dit soort gesprekken

we hen weer perspectief bieden en helpen. Per jaar vangen we

zijn waardevol. Ze zorgen ervoor dat mensen elkaar inspireren

zo’n 300 kinderen op. Sommige voor enkele maanden, anderen

en ze bevorderen samenwerking en persoonlijke ontwikkeling.

voor wel twee jaar.

Wat wens je alle collega’s toe als je in augustus de deur achter je dichttrekt?

Ook het praktijkonderwijs heeft onder jouw leiding een flinke ontwikkeling doorgemaakt.

We zitten in een tijd waarin het vooral over geld gaat en over

Tien jaar geleden zijn we gestart met twee scholen: Accent

het gebrek eraan. Geld lijkt wel het uitgangspunt voor alles wat

Centrum en Accent Delfshaven. Al vrij snel kwam daar een school

we doen. En natuurlijk moet je heel goed op het geld letten,

in Capelle bij en zo’n vijf jaar geleden zijn we gestart in Hoogvliet.

maar voorkom dat je alle ontwikkeling stopzet! Zorg dat het in

Daar was nog geen praktijkonderwijs. Die school hebben we vanaf

het onderwijs niet alleen over kosten gaat. Blijf investeren in

de basis opgebouwd en binnenkort wordt het nieuwe gebouw

kwaliteitsontwikkeling. Sámen met andere partners, want in deze

geopend. Zo’n gebouw is natuurlijk hartstikke mooi, maar ik vind

complexe samenleving kan het onderwijs het niet meer alleen

het persoonlijk nog mooier dat we erin zijn geslaagd om van

en de ontwikkeling van jonge mensen is zoveel meer waard!

Accent Praktijkonderwijs een heel mooi merk te maken, met een herkenbare werkwijze.

[Karin van Breugel]





17

C V Open

Mei 2013

Nieuw programma Platform Rijnmond

Gezocht: leerkrachten en academici

Het project 'Digitale didactiek' helpt om het onderwijs slimmer te organiseren met ICT.

Alle CVO-scholen buiten Rotterdam doen mee

Dit stimuleert scholen om met inzet van ICT onderwijs slimmer

aan nieuwe projecten van het Platform Onderwijs-

te organiseren, en de ICT-vaardigheden van medewerkers te vergroten. Deze scholen kunnen een onderwijskundig ICT-innovator of e-coach aanwijzen en digitale leerstijlroutes arrangeren.

arbeidsmarkt Rijnmond. Doel is tot 2016

Het Combitraject werd gekozen door Melanchthon en PENTA college CSG. Dit wil het naderende tekort aan academisch

de kwantitatieve en kwalitatieve lerarentekorten

geschoolde eerstegraads docenten in de talen en bètavakken verminderen. Masterstudenten in Delft en Leiden kunnen voor dit

in de regio te verkleinen.

traject een kleine aanstelling krijgen gedurende twee jaar, terwijl ze naast hun vakmaster ook de educatieve master halen. De scholen die deelnemen accepteren per jaar twee aspirant-leraren.

Het Platform Rijnmond is opnieuw actief geworden, na een

Deze projecten niet of anders

subsidie van het ministerie van Onderwijs. Het had van 2008 tot 2012 gefunctioneerd, en nieuwe doelgroepen geïnteresseerd voor

Het project ‘Gepromoveerden voor de klas’ gaat bij gebrek aan

een baan in het onderwijs, zoals eigen havo- en vwo-eindexamen-

belangstelling niet door. Het minimum-aantal scholen bleef

kandidaten en bachelorstudenten aan de universiteiten in Delft

onder de vijf.

en Leiden. Op vrijdag 8 maart lieten vijftig vertegenwoordigers

Los van het programma van het Platform Rijnmond staat het

van scholen in de regio Rijnmond zich op Het College VOS in

project ‘Hybride docent ‘van twee jonge leraren van ORS

Vlaardingen informeren over de nieuwe projecten die op

Lek en Linge in Culemborg. Een hybride docent is iemand die

stapel staan. Die willen bijvoorbeeld basisschoolleerkrachten

het leraarschap combineert met een baan buiten het onderwijs.

interesseren voor het vmbo en praktijkonderwijs. Ook proberen

Bijvoorbeeld een medewerker van Shell die drie dagen per week

ze academici te verleiden om op een school te gaan werken.

naar olie boort, en de andere twee dagen aardrijkskundeles

Verder focussen ze op het anders organiseren van leren door

geeft. Over dit project werd op de startmiddag informatie gegeven,

digitalisering. CVO-scholen die buiten Rotterdam gevestigd zijn

maar de werving gebeurt buiten het Platform Rotterdam om.

woonden de startmiddag van Platform Rijnmond bij, en beslisten

Meer informatie op www.hybridedocent.com

aan welk gesubsidieerd project ze willen meedoen. De projectleiders zijn samen met de programmamanager

De keuze van de scholen

Liesbeth Bloeme en onder leiding van de regiegroep begonnen

Het Farelcollege en Melanchthon kozen voor het project ‘Versterken

met de uitvoering van hun project. Voor de zomervakantie moeten

vmbo en praktijkonderwijs’. Hiervoor zullen ervaren leerkrachten

de projecten op de rit staan.

uit het basisonderwijs doorstromen naar het voortgezet onderwijs op basis van detachering. Aan pas afgestudeerden van de pabo zal

(Anja de Zeeuw)

een leerwerkplek of vacature aangeboden worden in het praktijkonderwijs. CSG Calvijn, het Comenius College, Farelcollege,

Meer informatie over de projecten is verkrijgbaar via

PENTA college CSG en de Focus Beroepsacademie (waarin Calvijn

Marja Wierckx, managementassistente van Platform Rijnmond,

participeert) tekenden in op het project ‘Digitale didactiek’.

e-mail: [email protected]





18

C V Open

Mei 2013

Column

Dirk Oosthoek Voorzitter van de Gemeenschappelijke Medezeggenschapsraad van CVO, docent filosofie op Melanchthon Schiebroek en vakdidacticus filosofie aan het ICLON (Universiteit Leiden)

Schuld en boete, toen en nu De mythische koning Oedipus heeft een diep tragisch

Toen hij vroeg wat daarvan de consequenties waren

leven. Nadat hij de stad Thebe heeft bevrijd van

– meegaan naar het bureau en een hele papierwinkel –

de raadselachtige en bloeddorstige sfinx, trouwt hij

zag hij daar vanaf en kon escalatie worden voorkomen.

met Iocaste, weduwe van de vermoorde koning Laius.

Op het nippertje verdween de collega niet achter de tralies.

Oedipus verwekt bij haar vier kinderen. Door de blinde

Onze cultuur heeft onmiskenbare wortels in de Griekse

ziener Tiresias komt Oidipus erachter dat hij, zonder

en Joods-christelijke cultuur, maar komt daar steeds

het te weten, verantwoordelijk is voor de dood van

verder vanaf te staan. Want dit soort voorvallen zijn

koning Laius, die zijn eigen vader blijkt te zijn.

niet incidenteel, maar structureel. Op scholen worden

Dit betekent dat hij vier kinderen bij zijn eigen moeder

docenten bijna dagelijks met de neus op de feiten

heeft verwekt. Oedipus neemt de schuld op zich en onder-

gedrukt als het gaat om het falen van de opvoeding thuis.

gaat de straf die hij zelf over de moordenaar heeft uit-

Het idiote is dat de politiek er een gewoonte van heeft

gesproken. Hij vertrekt als banneling uit Thebe, maar niet

gemaakt om de gevolgen hiervan op het bordje van

dan nadat hij zichzelf ook nog de ogen heeft uitgestoken.

de scholen neer te leggen. De grenzen van wat van een professionele docent verwacht mag worden, worden daarmee nog verder opgerekt.

Jezelf als verantwoordelijk en schuldig beschouwen, al is er geen duidelijke reden voor, is ook een lijn in het Oude Testament. De Israëlieten ondergaan meerdere

Zo komt staatssecretaris Dekker pardoes met de

malen rampspoed, zelfs als de wetten van Jahweh

verplichting voor scholen om met een gecertificeerd

worden geëerbiedigd. De profeten brengen dit lijden

programma tegen pesten te gaan werken. Ook moeten

– zonder dat er sprake is van schuld – op een hoger plan

scholen een anti-pestcoördinator aanstellen en actief

door het volk op te roepen het te accepteren om

in de gaten houden of er gepest wordt.

daarmee als voorbeeld voor andere volkeren te dienen.

Symptoombestrijding. Nodig is een grondige analyse van hoe het komt dat jongeren zo agressief ten opzichte

Hoe anders wordt er in onze hedendaagse cultuur

van elkaar kunnen zijn en hoe het komt dat gezag

met schuld en boete omgegaan. Van een collega uit

van docenten niet meer voor vanzelfsprekend wordt

Amsterdam hoorde ik dat hij onlangs een leerling

gehouden. Dan kom je zeker ook uit bij het gezin waar

van 14 jaar had opgepakt en op de gang had gezet.

ouders en kinderen met elkaar over deze zaken zouden

De leerling had hem tot het uiterste getergd en weigerde

moeten spreken en ouders de hoge taak hebben om

vervolgens om de klas te verlaten. Wat er daarna

het goede leven vóór te leven.

gebeurde tart iedere beschrijving. De leerling wist op de gang met zijn iPhone de politie te bereiken en kreeg

Maar het gezin is een lastige categorie om cultuurpolitiek

het voor elkaar dat die binnen tien minuten in het lokaal

mee te bedrijven. Dan maar liever naar de scholen waar

stond. Een absurde situatie die werd gecompleteerd

je met gemak een horde inspecteurs op kunt afsturen

toen ook de vader van de jongen ten tonele verscheen.

die met weer een nieuw item op hun checklist hun

Van de agenten kreeg deze de vraag voorgelegd of hij

schoolbezoekjes kunnen afleggen. Koning Oedipus en

aangifte wilde doen vanwege mishandeling van zijn zoon.

de profeten uit het Oude Testament zouden ervan gruwen.





19

C V Open

Mei 2013

Interview met docenten klassieke talen van het Marnix Gymnasium

‘De verbeelding aanspreken’ Er is de afgelopen jaren veel te doen geweest

‘Grieks en Latijn zijn hartstikke moeilijk en wat heb je er nu eigenlijk aan? Die vraag krijg ik geregeld van mijn leerlingen’, zegt Sylvia

over de klassieke talen binnen het gymnasium.

de Jong (21). ‘Dan leg ik uit dat de Grieken en Romeinen de basis hebben gelegd voor de waarden, normen en gebruiken van onze

Slechte examenresultaten bij Latijn, motivatie-

huidige samenleving. En dat je beter begrijpt hoe onze manier van leven in elkaar steekt als je iets weet over de Griekse en

problemen bij leerlingen en een oplopend

Latijnse geschiedenis en cultuur.’ Aad Schulte (75) valt haar bij: ‘Het hele idee van humanitas – dat gaat over wat de mens tot mens

lerarentekort. Aad Schulte en Sylvia de Jong,

maakt – vindt zijn oorsprong bij de Grieken en Romeinen. Ook als je het hebt over Bijbelbegrip moet je terug naar de oude teksten.

docenten van het Marnix Gymnasium, vertellen

En ja, het zijn ook moeilijke vakken. Griekse en Latijnse teksten lees je niet zo makkelijk weg als de krant. Maar die intellectuele

hoe zij tegen de ontwikkelingen aankijken.

uitdaging maakt deze vakken juist aantrekkelijk. Het vraagt om een analytische blik en doorzettingsvermogen.’

Ook al schelen ze meer dan een halve eeuw,

Toenemend docententekort

ze zijn eensgezind over het belang van hun vak.

Het gymnasium is de plaats waar het onderwijs in de Griekse en Latijnse taal en cultuur formeel gestalte krijgt. Daarmee onderscheidt het zich van het atheneum. Sylvia en Aad geven beiden Grieks en Latijn op het Marnix Gymnasium. Tegelijkertijd zijn ze de jongste en oudste docent van de school. ‘Bijzonder natuurlijk, en ook typerend voor de situatie waarin ons vak verkeert’, zegt Sylvia, naast docent ook oud-leerling van het Marnix. ‘Er bestaat een toenemend tekort aan docenten in onze vakken’, zegt ze. ‘Ik ben vorig schooljaar – nog tijdens mijn opleiding – door het Marnix binnengehaald. Ik heb mijn tweedegraads bevoegdheid al op zak, maar moet nog afstuderen.’ ‘Ik geef nog zes uur per week les, en dat doe ik tot genoegen van mijzelf en van de leerlingen’, zegt Aad. ‘De omgang met jongeren houdt me scherp. Zolang ze me hier nog willen en ik me fit voel, doe ik het graag. Maar het is natuurlijk wel een beetje uitzonderlijk

Het Marnix Gymnasium heeft zijn eretitel Excellente School 2012

op mijn leeftijd.’

voor het grootste deel te danken aan de inzet van zijn docenten, blijkt uit het verhaal van rector Stytia de Leeuw op pagina 13.

Over de redenen voor het docententekort zegt Sylvia: ‘Er studeren

De Marnixdocenten blinken volgens haar uit in liefde voor hun

op de Vrije Universiteit waar ik les krijg jaarlijks zo’n zeven mensen

vak en betrokkenheid bij hun leerlingen. In dit artikel komen

af in klassieke talen. Veel medestudenten zijn of worden ongetwij-

de jongste en oudste docent aan het woord. Toevallig geven ze

feld goed in hun vak, maar ik zie de meesten eerlijk gezegd niet

allebei klassieke talen.

voor een klas met middelbare scholieren staan. Daar moet je toch feeling voor hebben.’





20

C V Open

Mei 2013

Vakinhoudelijke spanningen

gezakt. Sylvia: ‘Dat werkt natuurlijk wel als een stok achter de deur

Al langere tijd kampen de klassieke talen met problemen.

voor veel leerlingen. Maar als docent werk je niet aan zesjes.

De geringe motivatie van leerlingen voor de vakken en de magere

Je probeert leerlingen vooral warm te krijgen voor je vak. De leer-

eindexamenresultaten bij Latijn vormden in 2009 de aanleiding voor

gang ‘Disco’ die we gebruiken helpt daarbij. Daarnaast probeer ik

de toenmalige staatssecretaris van Onderwijs Van Bijsterveldt om

de grammatica in stukjes aan te bieden en maak ik zelf schema’s

een Verkenningscommissie in te stellen. Deze kreeg de opdracht de

voor mijn leerlingen. En dan hebben we natuurlijk nog alle verhalen

feitelijke situatie in het onderwijs in de klassieke talen te analyseren.

waarmee je ze kunt prikkelen. Ons geheime wapen.’

De commissie presenteerde in 2010 haar bevindingen, inclusief een serie aanbevelingen in het eindrapport ‘Het Geheim van de blauwe broer’ (juli 2010). Over de inhoud van de vakken schrijft de commissie: ‘Hoewel er heel veel tijd en moeite wordt gestoken in het vervaardigen van leermiddelen en examenbundels, zijn er in het gestalte geven aan de vakinhoud duidelijke spanningen. Die hebben te maken met onheldere posities over de relatie tussen

«  Sylvia: ‘We kunnen leerlingen prikkelen met verhalen, ons geheime wapen.’ »

het taal- en cultuuronderwijs (waarbij KCV zich in toenemende

Aad: ‘Met dit vak kun je de verbeelding van leerlingen aanspreken.

mate inhoudelijk en organisatorisch lijkt te hebben losgezongen

Er zijn zoveel fantastische mythes die het vertellen waard zijn.

van het taalonderwijs); de taalvaardigheid; het Bildungsideaal;

Je moet alleen weten hoe; met een anekdote uit het heden kun je

het doel van het vak en de vraag ‘wat is eigenlijk een gymnasium?’’

leerlingen triggeren bijvoorbeeld. Door de jaren heen ontwikkel je daarvoor zo je eigen trucjes.’

«  A ad: ‘Het literaire Latijn en Grieks zijn zo mooi!’ »

Sylvia: ‘En als leerlingen na je verhaal dan zeggen: “Ik snap het, die Dido wordt hier gewoon flink gedist.” Of aan het eind van het schooljaar: “Ik vind uw vak eigenlijk best leuk”, dan word ik blij. Daar doe ik het voor.’

Op basis van het rapport nam het ministerie van Onderwijs de afgelopen jaren diverse besluiten. Zo zal Klassieke Culturele

Op het predicaat Excellente School 2012 dat het Marnix in februari

Vorming vanaf volgend schooljaar (2014-2015) als apart vak

ontving reageren beide docenten nuchter. Sylvia: ‘We hebben de hele

verdwijnen. De eindtermen van dit vak zijn ondergebracht in het

week taart gegeten, dat was lekker.’ Aad lacht: ‘We waren toch al

schoolexamenprogramma voor Grieks en Latijn. Daardoor zullen

lang excellent?’

twee nieuwe grote vakken ontstaan: Griekse taal en cultuur (GTC) [De Nieuwe Lijn]

en Latijnse taal en cultuur (LTC). Sylvia: ‘Ik kan me de voordelen van de integratie van taal en cultuur voorstellen. Maar wat jammer is, is dat leerlingen die straks Griekse taal en cultuur als examenvak kiezen het deel over de Latijnse culturele vorming missen. De leerlingen die kiezen voor Latijnse taal en cultuur moeten het stellen zonder de Griekse culturele vorming.’

Proefvertalingen niet geschrapt Het aanvankelijke voorstel van de Verkenningscommissie voor het schrappen van de proefvertalingen uit het centraal eindexamen, heeft de minister niet overgenomen. De proefvertalingen blijven bestaan, omdat die volgens de minister een extra intellectuele uitdaging zijn voor gymnasiumleerlingen. Tot opluchting van beide docenten. Aad: ‘Alleen de originele werken brengen je rechtstreeks in contact met de auteur. Het literaire Latijn en het Grieks zijn zo mooi! Je mist de belangrijke nuances als je alleen werkt met vertaalde teksten.’ Sylvia: ‘De woordkeus, de woordvolgorde, het metrum en de stijlfiguren maken de oude talen bijzonder. Alleen de originele teksten kunnen leerlingen laten zien hoe rijk deze talen zijn. Maar het is wel waar dat leerlingen het vertaalwerk het moeilijkst vinden, en er ook niet allemaal even goed in zijn. We moeten dus wel flink veel oefenen.’ Het ministerie van Onderwijs heeft ook bepaald dat gymnasiasten

Aad Schulte en Sylvia de Jong schelen meer dan een halve eeuw.

vanaf dit schooljaar geen onvoldoende meer mogen halen voor de klassieke talen op hun eindexamen. Doen ze dat wel, dan zijn ze





21

C V Open

Mei 2013

Een teamleider en een coach over cursus Pedagogisch Leiderschap

‘Stroop werkt beter dan azijn’ Alle schoolleiders van CVO hebben in 2011-2012 het traject Pedagogisch Leiderschap gevolgd. Onder hen Jeroen Ringeling, afdelingshoofd van Melanchthon Berkroden, en Elionora Schravendeel, onderwijsbegeleider van CVO. Wat hebben ze geleerd en wat doen ze om de interactie tussen docenten en leerlingen te stimuleren? ‘Ik begon wel een tikje sceptisch aan het traject Pedagogisch Leiderschap’, bekent Jeroen Ringeling. ‘Ik loop al twaalf jaar mee in het onderwijs en dacht dat ik inmiddels wel zo’n beetje begreep hoe het werkte. Dat het belangrijk is dat docenten zich open opstellen naar leerlingen – dat wist ik toch allang? Toch heb ik veel opgestoken van het persoonlijke ontwikkeltraject. Het heeft me laten inzien hoe belangrijk het is om mét kinderen te praten, in plaats van tegen ze. Dat is een wezenlijk verschil en dat kwartje valt tijdens deze cursus.’

« Elionora: ‘Kijk zonder oordeel naar je leerlingen.’ » Docenten die investeren in een goede relatie met hun klassen bereiken betere resultaten met hun leerlingen. Die gedachte staat centraal in de cursus Pedagogisch Leiderschap die door emeritusBoven (midden): Jeroen Ringeling werkt bewuster aan een goede relatie met docenten.

hoogleraar Orthopedagogiek Luc Stevens is ontwikkeld. Ook de cursus Pedagogische Tact die alle docenten van CVO aansluitend hebben gevolgd, gaat uit van die insteek. ‘Zonder relatie geen prestatie’, vat Jeroen samen. ‘Aan ons als schoolleiders de taak het goede voorbeeld te geven en de interactie tussen docenten en leerlingen optimaal te begeleiden en bij te sturen.’

Echt luisteren Jeroen geeft een voorbeeld. ‘Een tijdje geleden kregen enkele meisjes op onze school steeds opnieuw ruzie met elkaar’, vertelt hij. ‘Voorheen hadden we wellicht een paar keer gezegd dat ze moesten ophouden met het gevit in de klas. In plaats daarvan heb ik aan de collega’s voorgesteld ze allemaal uit te nodigen voor een individueel gesprek. Daarin hebben we gevraagd wat er aan de hand was en hoe we dit samen konden oplossen. Voor elk kind trokken we een uur uit. Sindsdien gaat het een stuk beter. “U bent de eerste die hier echt naar me luistert”, zei een van hen. Kinderen willen worden gezien, gehoord en erkend. Ik probeer mijn Onder (rechts): Elionora Schravendeel bespreekt vaker de interactie tussen docent en leerlingen.

collega's dus door de ogen van het kind te laten kijken en hen zich te laten verplaatsen in hem of haar. Als je nukkig tegen een kind doet, zal hij echt niet harder gaan lopen. Voor volwassenen geldt dit





22

C V Open

Mei 2013

Personalia natuurlijk ook. Na de cursus Pedagogisch Leiderschap werk ik

Nieuwe collega’s

dus ook beter en bewuster aan een goede relatie met docenten.

De schoolmaatschappelijk werkers (smw’ers) die actief

Dus probeer ik collega’s zoveel mogelijk positieve feedback te

zijn op de Rotterdamse vestigingen van CVO-scholen

geven, ze te complimenteren voor dingen die ze goed doen.

traden op 1 januari in dienst bij CVO. Ze maken nu deel

We zijn zo gewend om alleen te letten op de zaken die niet gebeuren

uit van de schoolteams, en ze kunnen vaker aanwezig

of niet goed gaan. Dat is jammer. Stroop werkt beter dan azijn.’

zijn, ook bij teamvergaderingen en schoolbrede activiteiten. Een praktisch voordeel is dat ze met hetzelfde

Kijken zonder oordeel

leerlingadministratiesysteem werken, SOM; zo hoeven

‘Probeer zonder oordeel naar je leerlingen te kijken en met ze te

ze geen dubbele registratie bij te houden.

communiceren. Dat is het belangrijkste advies dat ik heb opgepikt

In verband met Passend onderwijs zijn ze actief op

tijdens het traject, en ook wat ik de docenten tijdens een coach-

het gebied van schoolondersteuning. Dit houdt in dat

traject meegeef’, zegt Elionora Schravendeel, onderwijscoach

ze vakdocenten, mentoren en andere zorgteamleden

bij CVO. ‘Dat is natuurlijk makkelijker gezegd dan gedaan, want

begeleiden bij het herkennen van en omgaan met

er zitten heel wat weerbarstige types tussen. Toch werkt het.

onderwijsbelemmerende factoren op sociaal-emotioneel

Leraren moeten regelmatig dealen met lastig gedrag. Maar spreek

of psychosociaal vlak.

leerlingen daarop aan en speel niet op de man. Dat voorkomt conflicten en een hoop gedoe.’ Dit zijn de smw’ers en de schoollocaties waar ze werken.

« Jeroen: ‘Tijdens functioneringsgesprekken komt de interactie met leerlingen uitgebreid aan bod.’  »

Calvijn Juliana – Ineke Zuidgeest Lombardijen – Ineke Zuidgeest

Elionora voorziet de docenten die zij coacht binnen CVO vooral

Maarten Luther – Marcella de Wit

van praktische tips en trucs. ‘Wees een gastheer of gastvrouw,

Vreewijk – Dianita van Hulzen

ontvang je leerlingen bij binnenkomst in de klas, groet ze, maak

Ineke Zuidgeest

(niet op de foto)

Marcella de Wit

oogcontact. En leer ze kennen, vraag eens aan een leerling welke sport hij beoefent en hoe zijn voetbalwedstrijd afgelopen weekend

Comenius

is verlopen. En probeer uit te vinden hoe andere docenten omgaan

Comenius College Rotterdam –

met een leerling met wie jij geen klik kunt maken, heb het er

Lizanne Kuipers

samen over. Ook van elkaar kun je veel leren.’ Marnix Gymnasium

Verbeterslag

Lizanne Kuipers

Juliette van Gijn

Juliette van Gijn

Elionora en haar collega’s van Accent Onderwijsondersteuning adviseren schoolleiders de interactie tussen docent en leerlingen

Melanchthon

tot een vast gespreksonderwerp te maken bij de leerling-

Icarusstraat – Conchita Oosterling

besprekingen. ‘Ook bij het coachen van docenten bespreek ik

Kralingen – Ruth Gambier

het onderwerp vaker dan voorheen’, zegt Elionora. ‘Toch denk ik

Mathenesse – Serge Klaassen Prinses Irene – Serge Klaassen

dat we binnen de scholen nog een verbeterslag kunnen maken. Hoe? Door nog beter te kijken naar kinderen met problemen en

Conchita Oosterling Ruth Gambier

en Marloes Poot Schiebroek – Conchita Oosterling

de oorzaken ervan te doorgronden. Dat lukt alleen maar als docenten werkelijk dat contact met ze aangaan.’ Elionora zet momenteel een training op voor docenten. Die kan dienen als vervolg op de docentencursus Pedagogische Tact. Volgend schooljaar wordt de training aan docenten aangeboden. Ook Jeroen draagt zijn enthousiasme graag over op zijn collega’s.

Serge Klaassen

Marloes Poot

‘Tijdens de functioneringsgesprekken komt de interactie tussen docent en leerlingen nu uitgebreid aan bod’, vertelt hij. ‘Daarnaast

Penta college CSG

hebben we het er geregeld informeel over in de docentenkamer.

Hoogvliet – Romkje van den Bosch

Ik houd collega’s vaak voor dat ze betekenisvoller kunnen zijn voor leerlingen dan ze denken.’ (De Nieuwe Lijn)





23

Romkje van den Bosch

C V Open

Mei 2013

‘Ik maak leerlingen duidelijk dat we een doel hebben.’

In gesprek met…

Ineke Zuidgeest Schoolmaatschappelijk werker op Calvijn Juliana en Calvijn Lombardijen

Je werkt sinds 1 januari bij Calvijn. Wat is je eerste indruk?

Wat voor iemand wil je voor de leerlingen zijn?

Ik heb op beide scholen een goede start gemaakt en ben bijzonder

Iemand die ze op weg helpt en hun belang vooropstelt, dat is voor

prettig ontvangen. Elke dag ga ik met plezier naar mijn werk!

mij het belangrijkste. Daarnaast probeer ik laagdrempelig en

Voordat ik op deze twee scholen kwam, werkte ik trouwens al als

toegankelijk te zijn. Maar begrijp me goed: ik ga niet zitten om

schoolmaatschappelijk werker (smw’er) op verschillende scholen,

het zitten, niet praten om het praten. Ik maak leerlingen wel altijd

in dienst van FlexusJeugdplein. Begin dit jaar ben ik, samen met

duidelijk dat we echt aan de slag gaan, dat we een doel hebben.

negen collega’s, overgenomen door CVO Accent (zie pagina 23). Met z’n tienen ondersteunen we alle Rotterdamse CVO-vestigingen.

Je hebt ook een preventieve rol. In welk opzicht? Als smw’er ben ik ook betrokken bij algemenere zaken, bijvoorbeeld

Als smw’er help je leerlingen. Hoe?

het omgaan met pesten. Laatst heb ik, samen met een mentor,

Ik word doorgaans ingeschakeld als een leerling sociaal-emotionele

gesprekken gevoerd met een klas waarin veel gepest werd.

problemen heeft die een negatieve invloed hebben op het school-

Het is mooi om te zien hoe we elkaar daarin aanvulden.

functioneren. Meestal meldt de mentor (via de zorgcoördinator)

Door Passend onderwijs komen er steeds meer leerlingen over

de leerling bij mij aan. Maar soms nemen de ouders contact op of

de vloer die extra zorg nodig hebben. Docenten moeten met al die

komt de leerling uit zichzelf naar mij toe. In alle gevallen vinden er

verschillen omgaan. Dat is nogal wat! Ik vind het belangrijk dat zij

altijd eerst intakegesprekken plaats met alle betrokkenen, meestal

zich realiseren dat ze er niet alleen voor staan. Ik help, ondersteun

de leerling, ouders en mentor. In deze gesprekken bespreken we



of de leerling baat zou kunnen hebben bij mijn hulp.

en adviseer waar mogelijk.

Waar ben je trots op? En daarna?

Ik ben er trots op dat we op ‘mijn’ scholen deze vorm van hulp-

Soms blijkt dat er zwaardere, externe hulp nodig is. Dan leid ik

verlening kunnen aanbieden. De kracht van deze hulpverlening is

de leerlingen daarheen. Maar regelmatig kan ik zelf hulp bieden.

dat we het sámen doen: de school, de ouders, de leerling, eventueel

Per situatie schat ik in wat nodig is. Soms volstaan enkele

externen en ikzelf als smw’er.

gesprekken, waarin de leerling gewoon eens zijn verhaal kan doen

De samenwerking tussen school en smw kan nog verder ontwikkeld

en dingen op een rijtje gaat zetten. En soms is het beter dat ik een

worden, vooral ook in het kader van Passend onderwijs. Ik zie hierin

gerichte training geef, bijvoorbeeld ‘Van agressief naar assertief

een grote uitdaging voor de scholen en het smw. Eén ding is voor

reageren’ of ‘Storende en helpende gedachten’. In alle gevallen gaat

mij duidelijk: sámen kunnen we veel meer bereiken!

het erom dat ik de leerling tools in handen geef om keuzes te maken en iets in zijn leven te veranderen. Gedurende het hele traject blijft

[Karin van Breugel]

ik continu in gesprek met alle betrokkenen. Ik stem voortdurend af hoe we er met elkaar voor kunnen zorgen dat de leerling weer goed op de rit komt.





24

C V Open

Mei 2013

De CVO-scholen

CVO CVO omvat zeven scholen(groepen) voor voortgezet onderwijs: CVO Accent, Comenius College, CSG Calvijn, Farelcollege, Marnix

Accent Praktijkonderwijs,

Gymnasium, Melanchthon en PENTA college CSG. Deze scholen-

Onderwijsopvang,

groepen hebben vestigingen op bijna 40 verschillende locaties,

Onderwijsondersteuning, Avondschool

Marnix Gymnasium

met een sterke concentratie in Rotterdam. De meeste CVO-scholen

Essenburgsingel 58

zijn brede scholengemeenschappen met meerdere vestigingen.

Weegschaalhof 33

3022 EA Rotterdam

Ze verzorgen onderwijs op alle niveaus. Met zo’n 21.000 leerlingen

Postbus 84017

Tel. (010) 244 50 44

behoren we tot de grotere schoolbesturen van Nederland.

3009 CA Rotterdam

Fax (010) 478 08 46

CVO is werkgever voor ongeveer 2.350 medewerkers. We bieden jonge

Tel. (010) 209 99 26

[email protected]

mensen stimulerend onderwijs en een brede vorming. Daarbij houden

Fax (010) 209 56 40

www.marnixgymnasium.nl

we rekening met de individuele mogelijkheden van onze leerlingen:

[email protected]

iedere leerling krijgt de ruimte om zijn of haar talenten optimaal te

www.cvoaccent.nl

ontwikkelen. Het gaat om de vorming van ‘heel de mens’. We handelen vanuit een christelijke inspiratie met oog en respect voor haar vele verschijningsvormen. Vanuit een open houding werken we samen met vele verschillende partners om ons onderwijs op een zo hoog mogelijk niveau te brengen en te houden.

Christelijke Scholen­gemeenschap Calvijn

Melanchthon Schiekade 101

Roerdomplaan 42

Postbus 28211

Verenigingsbureau

Postbus 57613

3003 KE Rotterdam

CVO heeft een eigen verenigingsbureau waar 35 mensen werken.

3008 BP Rotterdam

Tel. (010) 476 73 00

De medewerkers ondersteunen het bestuur, het managementteam

Tel. (010) 493 33 66

Fax (010) 477 26 09

en de scholen van CVO. Ze houden zich bezig met onderwijsbeleid,

Fax (010) 493 33 77

[email protected]

personeelsbeleid, huisvestingsbeleid, communicatiebeleid, boek­

[email protected]

www.melanchthon.nl

houding, personeels- en salarisadministratie en systeem­beheer/ICT.

www.calvijn.nl

Missie Wij, de scholen van CVO, Comenius College P.C. Boutenssingel 15

PENTA college CSG J.A. Heijwegenlaan 4

Postbus 797

Postbus 220

2900 AT Capelle aan den IJssel

3200 AE Spijkenisse

Tel. (010) 450 18 66

Tel. (0181) 600 200

[email protected]

Fax (0181) 697 523

www.comenius.nl

[email protected]

• verzorgen en verstrekken inspirerend onderwijs en brede vorming aan jonge mensen; • dragen vanuit een open houding bij aan alle vormen van samenwerking die het onderwijs en het beleid voor jonge mensen ten goede komen; • presenteren en verantwoorden ons helder aan (alle belanghebbenden in) de samenleving.

www.penta.nl Wij doen dit vanuit de volgende grondhouding: • staand midden in de samenleving, geworteld in het Evangelie en handelend vanuit een christelijke inspiratie; Farelcollege Kastanjelaan 50 Postbus 163 2980 AD Ridderkerk

• met oog en respect voor de vele verschijningsvormen van deze inspiratie; • recht doend aan de individuele mogelijkheden van onze leerlingen en gericht op hun actieve deelname aan de gemeenschap.

Tel. (0180) 411 777 Fax (0180) 418 904 [email protected] www.farelcollege.nl

Alle auteursrechten en andere rechten van intellectuele eigendom op alle artikelen, teksten, foto’s, afbeeldingen en materialen die zijn opgenomen in CVOpen zijn eigendom van de Vereniging voor Christelijk Voortgezet Onderwijs te Rotterdam en omgeving (CVO) of zijn opgenomen met toestemming van de eigenaar, tenzij uitdrukkelijk een andere bron wordt vermeld. Geen enkel artikel, tekst, foto, afbeelding mag worden veranderd of worden opgenomen in enig ander werk of andere publicatie, behoudens voor zover de overname geschiedt ten behoeve van persoonlijke en niet-commerciële doeleinden met vermelding van de bron.

CVO Henegouwerplein 14 3021 PM Rotterdam Postbus 2152 3000 CD Rotterdam T [010] 217 13 99 F [010] 411 42 78 www.cvo.nl

Vereniging voor Christelijk Voortgezet Onderwijs te Rotterdam en omgeving

CVO. Meer dan het gewone.

‘Zorg dat het in het onderwijs niet alleen over kosten gaat. De ontwikkeling van jonge mensen is zoveel meer waard!’ Arie Kooyman, vertrekkend directeur van Accent, op pagina 17