Dit is de plek... waar radioastronomie kan schitteren

Dit is de plek... waar radioastronomie kan schitteren Drenthe. Dat is natuur, rust en stilte. Althans, dat wordt vaak gedacht. Niet geheel terecht, want in Drenthe wordt ondernomen. Vooral op het gebied van radioastronomie herbergt Drenthe veel kennis en ervaring. Drenthe is de plek waar al decennia lang hoogwaardige technologie samenkomt, de plek waar radioastronomie kan schitteren.

Dit is de plek waar radioastronomie kan schitteren Drenthe. Dat is natuur, rust en stilte. Althans, dat wordt vaak gedacht. Niet geheel terecht, want behalve de weidse landschappen, de groene vlaktes en de levendige fauna is Drenthe een plek waar wordt ondernomen. Door agrariërs, maar net zo goed door zakenmensen, politici, studenten en wetenschappers. Sterker nog, hoogwaardige technologie wordt vanuit het bedrijfsleven en de wetenschap gecombineerd met onder andere de agrarische sector. Vooral op het gebied van radioastronomie, het deelgebied van de astronomie dat met radiogolven het heelal bestudeert, herbergt Drenthe veel kennis en ervaring, een voortvloeisel uit de concentratie van telescopen, control rooms en kennisinstituten op dit gebied. Westerbork Synthesis Radio Telescope bijvoorbeeld, LOFAR (Low Frequency Array), Dwingeloo Radio Telescope, ASTRON, Hanze Institute of Technology (HIT) en Sensor Universe. Niet voor niets wordt het International SKA Forum in 2010 in Drenthe gehouden. Na Perth, Australië, in 2008 en Kaapstad, Zuid-Afrika, in 2009 is het Drentse Assen dit jaar aan de beurt om de wereldwijde top van de radioastronomie te verwelkomen. Wetenschappers, ingenieurs, politici en industriële partners komen samen om de ontwikkelingen rond SKA, de internationale telescoop van de 21ste eeuw, te bespreken. Ook komen de mogelijkheden die SKA biedt voor de wetenschap, de industrie en de samenleving als geheel aan bod.

Inhoud

ASTRON ASTRON is dit jaar de trotse gastheer van het derde International Square Kilometre Array Forum, ISKAF 2010.

Sensor City Assen 6

waar al decennia lang hoogwaardige technologie samenkomt.

3

Maria van der Hoeven Nederlandse overheid hecht belang aan radioastronomie

4

VNO-NCW

Kennisinstellingen moeten over de grenzen kijken om Nederland internationaal op de kaart te zetten.

5

13

Nieuwe toepassingen en ontwikkelingen in sensortechnologie zorgen voor onomkeerbare veranderingen in maatschappij. 14

Rohill

Commissaris van de Koningin

Hanze Institute of Technology

Jacques Tichelaar over de voortrekkersrol van Drenthe in radioastronomie.

Wetenschap en bedrijfsleven staan te springen om goed opgeleide mensen op het gebied van sensortechnologie. 16

De Friese werkmaatschappij van Neways Electronics International leverde elektronica voor LOFAR.

10

Gedeputeerde Janny Vlietstra In Drenthe gaan stilte, natuur en hoogwaardige technologie hand in hand.

Sensor Universe

Dacom Het Drentse bedrijf Dacom doet in de grond wat het Nederlands instituut voor radioastronomie ASTRON in het heelal doet. 19

De wereldwijde sterrenkundige gemeenschap werkt op dit moment hard aan het ontwerp van de Square Kilometre Array (SKA). 8

SKA

Inleiding Drenthe is de plek

Sensor City Assen zet zich nu al op de kaart met sensortechnologie.

IBM

12

IBM leverde de supercomputer om de gegevens die de telescoop LOFAR uit het heelal verzamelt te analyseren.

18

Radioastronomie als bindende factor tussen commercie en wetenschap.

20

Neways Electronics International 21

Excel Assemblies

Excel Assemblies levert diensten aan LOFAR, de super radiotelescoop bij het Drentse Exloo.

22

SKA staat voor Square Kilometre Array. De naam zegt het al, het is een telescoop met een ontvangend oppervlak van een vierkante kilometer. Geen telescoop zoals de ouderwetse sterrenkijkers voor thuis, maar een die is bestemd voor de internationale wetenschap. SKA wordt gefinancierd door en ingezet voor de internationale wetenschap, overheid en industrie. SKA haalt straks informatie over het ontstaan van ons universum uit het heelal. Tegelijkertijd levert SKA een hoop waardevolle kennis op voor de industrie, bijvoorbeeld voor de telecombranche. Technieken die worden ingezet om informatie uit het heelal te verkrijgen, kunnen namelijk vaak ook worden doorgevoerd in alledaagse producten en diensten. Het land waar SKA binnen vijf tot tien jaar wordt gerealiseerd, is naar alle waarschijnlijkheid óf Australië óf Zuid-Afrika. Op drie plekken in de wereld komt bovendien een control room, waarin alle informatie wordt ontvangen en geanalyseerd. Eén van die

control rooms komt ergens in Azië of Europa. Drenthe zou daar graag ruimte voor bieden. De provincie Drenthe grijpt daarom deze gelegenheid aan om nogmaals te benadrukken welke unieke mogelijkheden Drenthe biedt. Drenthe heeft de ruimte en de rust, want in tegenstelling tot het westen van het land is er weinig verstoring door elektromagnetische straling. Bovendien zijn er vooral ook de kennis en de ervaring die nodig zijn om SKA het radioastronomische succes van de 21ste eeuw te maken. Drenthe is de plek waar al decennia lang hoogwaardige technologie samenkomt, de plek waar radioastronomie kan schitteren. T e kst: Mir jam van H u et

International SKA Forum Van 9 tot en met 16 juni komen honderden wetenschappers, ingenieurs, politici en industriële partners samen om de ontwikkelingen rond SKA, de internationale telescoop van de 21ste eeuw, te bespreken. Zo is er op 10 juni een bijeenkomst met het thema ‘Een nieuwe gouden eeuw voor radioastronomie’ en wordt op 12 juni een ceremonie gehouden rond de opening van LOFAR, ’s werelds grootste telescoop waarvan de kern is gevestigd in het Drentse Exloo. Het hoogtepunt is het forum op 15 juni in de TT-hall in Assen met als thema ‘SKA beyond astronomy’. Kijk voor meer informatie en het complete programma op www.iskaf2010.nl.

I n t e r na t i o na l S K A F o r u m 2 0 1 0

3

Nederlandse overheid hecht belang aan radioastronomie Grote innovatieve onderzoeksinfrastructuren kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan een duurzame economische ontwikkeling. Zo komt op natuurlijke wijze samenwerking tot stand tussen universiteiten, kennisinstellingen en bedrijfsleven.

T ekst e n foto : Minist e ri e van Econ om isch e Zak en

‘‘

Ik heb 52 miljoen euro subsidie verstrekt voor LOFAR

4


Tegelijkertijd vraagt grensverleggend wetenschappelijk onderzoek om grensverleggende technologie. Juist door intensief samen te werken bij de ontwikkeling van geavanceerde technologie, bouwen bedrijven kennis en vaardigheden op die in nieuwe producten en diensten kunnen worden ingezet. Jonge mensen worden uitgedaagd hun grenzen te verleggen. De sterrenkunde biedt hiervoor bij uitstek terrein. Het is een wetenschap die zich op de grote vragen rond de vorming van het universum richt, stilstaat bij de fundamentele krachten van de natuurkunde en zich bezighoudt met zeer nauwkeurige waarnemingen van zwakke signalen uit het heelal. Binnen de sterrenkunde neemt de radioastronomie een bijzondere plaats in. Het biedt de mogelijkheid om grote telescopen te bouwen uit kleinere, technologisch geavanceerde onderdelen. Dat maakt de radiosterrenkunde zeer geschikt als aanjager en testplatform van high-tech systemen, breedband netwerktechnologie en ICT. De Nederlandse overheid hecht veel belang aan deze unieke mogelijkheden. Al in 2003 heb ik als toenmalig minister van Onderwijs Cultuur en Wetenschap een subsidie van 52 miljoen euro verstrekt aan een consortium onder leiding van ASTRON voor de bouw van LOFAR. Deze grote radiotelescoop is een mooi voorbeeld van een multidisciplinair sensornetwerk. LOFAR laat ook zien hoe wetenschappelijk onderzoek

kan leiden tot duurzame samenwerking. Rond LOFAR is inmiddels een krachtig Europees wetenschappelijk consortium ontstaan dat heeft geleid tot een economische impuls in de sensortechnologie. Met een totale investeringsagenda van ruim 100 miljoen euro. Deze investeringsagenda wordt gedragen door het bedrijfsleven en met vooral regionale innovatieprogramma’s. De steun en bijdrage van deze programma’s, via het Samenwerkingsverband Noord-Nederland, is essentieel geweest voor de realisatie van LOFAR en voor het realiseren van deze Sensor Piek. Het International SKA Forum richt zich op de ontwikkeling van de Square Kilometre Array (SKA), een radiotelescoop nog groter dan LOFAR, die op hogere frequenties meet. SKA is een mondiaal project met een belangrijke leidende rol voor Europa. Er is wereldwijde samenwerking in fundamenteel wetenschappelijk onderzoek en op het gebied van ontwikkeling van talent, technologie en innovatie. Het is belangrijk dat de betrokkenen zich van deze bredere context bewust zijn. Het thema van het Forum is dan ook SKA beyond Astronomy. SKA heeft alles in zich om een krachtige impuls te geven aan technologie, educatie en economie. Astronomen zien dit wellicht wat minder, maar ik kan u verzekeren dat het serieus nemen van deze uitdagingen uiteindelijk ook een positief effect heeft op technische toepassingen. Ook vloeien er beter opgeleide wetenschappers uit voort en resulteert het in de inbedding van wetenschappelijk onderzoek in de maatschappij. Nederland maakt zich sterk voor SKA, zowel wetenschappelijk als technologisch. Nederlandse sterrenkundigen spelen daarin een belangrijke rol. Tegelijkertijd organiseert het Nederlandse bedrijfsleven zich net als bij LOFAR om zo een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van de geavanceerde technologie voor SKA. Het is een natuurlijke ontwikkeling: van een wetenschappelijk centrum dat ASTRON voor LOFAR heeft gevormd, naar een Europees centrum voor SKA. Ik wens alle betrokkenen heel veel succes!

Maria van der Hoeven, Minister van Economische Zaken

Ambitie rond SKA dient als voorbeeld Kennisinstellingen moeten over de grenzen kijken om Nederland internationaal op de kaart te zetten. En dat is precies wat gebeurt binnen de Nederlandse plannen rond SKA. Verandering begint met ambitie. In de ‘Optimistisch’, de visie van ondernemers op Nederland in het komende decennium (www.vno-ncw.nl), staat de vraag centraal hoe we Nederland weer bij de top van de best presterende economieën krijgen. Een van de belangrijkste elementen uit die visie is meer inzetten op de sterke kanten van de economie: onze geografische ligging, onze sleutelgebieden en een uitnodigend klimaat voor hoofdkantoren, ICT en de biobased economy.

Het is daarom goed om te zien dat industriële partners als IBM, Siemens en NXP zich nu bundelen rondom dit project. Juist de bundeling van bedrijfsleven en kennisinfrastructuur kan ervoor zorgen dat dit project naast wetenschappelijke inzichten ook leidt tot economische spin-off. De sterke positie van het bedrijfsleven in Noord-Nederland rondom sensortechnologie is daarbij zeer kansrijk met linken naar sleutelgebieden als high tech systemen en materialen.

Voor die sterke gebieden is een excellente kennisinfrastructuur essentieel. Dat is belangrijke grondstof voor hun innovatieproces. Een blik op de Nederlandse kennisinfrastructuur leert dat er sprake is van een hoogvlakte, een goede kwaliteit, maar te weinig echte toppen. Daar moet verandering in komen. Verandering begint met ambitie. Kennisinstellingen moeten over de eigen grenzen heen kijken met als doel om Nederland internationaal op de kaart te zetten. Dat spreekt me aan in de Nederlandse plannen rondom het SKA-project. Bouwend op de aanwezige sterkten op het gebied van astronomie, bij kennisinstellingen zoals ASTRON en RUG en de topinfrastructuur van LOFAR, is men klaar voor een volgende stap: een goede positie van Nederland in SKA. Ik ondersteun deze ambitie van harte. Vanuit ondernemersperspectief is een stevige link met het bedrijfsleven daarbij essentieel.

Kijken naar de sterren heeft iets magisch. Ik durf best de stelling aan dat veel briljante ideeën zijn ontstaan door het turen naar de eindeloze sterrenhemel. De Nederlandse positie op dit terrein laat zien dat sterren kijken ook echt kan leiden tot bedrijvigheid. Er zijn al een aantal interessante spin-offs ontstaan uit de kennisinstellingen, zoals bijvoorbeeld DySI en Dutch Sigma. Voor veel bedrijven in de omgeving kan SKA een sterke impuls geven. Ik hoop dan ook van harte dat de SKA-ster ook in Nederland schittert.

Bernard Wientjes,

voorzitter ondernemingsorganisatie VNO-NCW

‘‘

Foto : V N O - N C W

Kennisinstellingen moeten over de eigen grenzen heen kijken


5

Tekst : Nicole Beaujean - Foto’s: Anne k e B loe m a

Expertise van het noorden maakt Drenthe dé plek voor SKA control room ASTRON is dit jaar de trotse gastheer van het derde International Square Kilometre Array Forum, ISKAF 2010. Volkomen logisch, vindt algemeen directeur Michael Garrett van ASTRON: “Drenthe biedt ruimte, goede samenwerkingsverbanden én de expertise van regionale bedrijven in high technology.” Hare Majesteit Koningin Beatrix opent zaterdagmiddag 12 juni in het Drentse BorgerOdoorn de grootste radiotelescoop ter wereld: LOFAR (LOw Frequency ARray). De opening is onderdeel van het International SKA Forum. De radiotelescoop LOFAR is gebouwd volgens een volstrekt nieuw concept: er worden geen grote schotels gebruikt, maar 25.000 kleine antennes. Deze antennes staan verspreid over 44 velden in Noord-Nederland en daarbuiten, van Zweden tot Frankrijk en van Engeland tot aan het oosten van Duitsland. Glasvezels verbinden de antennes met een supercomputer. Zo ontstaat een reuze telescoop met een diameter van honderd tot duizend kilometer. De telescoop onderzoekt onder meer het vroegste heelal, kosmische deeltjes en magnetisme in de Melkweg en andere sterrenstelsels. Ook doet LOFAR onderzoek op het gebied van geofysica, precisielandbouw en ICT. Terwijl de antennes het heelal waarnemen, verzamelen ondergrondse sensoren gegevens over de structuur van de aardbodem. Die gegevens dragen bij aan betere modellen voor bodemdaling, watermanagement en gaswinning.

Trots Prof. dr. Michael Garrett, algemeen directeur van ASTRON: “het International SKA Forum vond in 2008 in Australië plaats en in 2009 in Zuid-Afrika. Europa was dus aan de beurt voor 2010. Nederland is een van de leidende spelers in het SKA-project. Bovendien

6


‘‘

Met trots verwelkomen wij in juni de wereldwijde top van de radioastronomie

leek het ons logisch om het International SKA Forum te koppelen aan de ingebruikname van de LOFAR-telescoop op 12 juni. In dezelfde week vindt het Forum plaats. Daarom hebben de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en ASTRON een voorstel ingediend bij de Agencies SKA Group om het International SKA Forum van 2010 in Drenthe te mogen organiseren. Met trots verwelkomen wij in juni de wereldwijde top van de radioastronomie.”

Grote kans Het belangrijkste agendapunt van het International SKA Forum is de financiering van het SKA-project. “Verder willen we de aandacht vestigen op de mogelijkheid om een SKA control room vanaf 2015 in Drenthe te vestigen,” aldus professor Garrett. “De omgeving is zeer geschikt voor radioastronomie. In 1956 hebben wij hier de Dwingeloo telescoop gebouwd, in de achtertuin van ASTRON. In de jaren zeventig volgde de Westerbork Synthesis Radio Telescope. We werken nauw samen met kleine en grote bedrijven in de regio. Ongeveer driekwart van alle LOFAR-contracten is bij bedrijven in Noord-Nederland terecht gekomen. Met de expertise van ASTRON en de kennis en kunde van technologische bedrijven in de regio hebben we een groot deel van LOFAR kunnen realiseren in Drenthe, Groningen en Friesland. Als we voor SKA op dezelfde regionale ondersteuning mogen rekenen als voor LOFAR, dan maken wij grote kans op een control room in Drenthe.”

Astron ASTRON, voluit ASTRonomisch Onderzoek in Nederland, is het Nederlands instituut voor radioastronomie, de organisatie die zich bezighoudt met fundamenteel astronomisch onderzoek en ontwikkeling van instrumentatie en faciliteiten voor de radioastronomie en het bouwen van de infrastructuur daarvoor. Het is een internationaal gerichte organisatie met nauwe contacten in het bedrijfsleven. Ook is ASTRON actief in internationale

ASTRON Oude Hoogeveensedijk 4 | 7991 PD Dwingeloo T: 0031 521595100 | E: [email protected] | S: www.astron.nl

wetenschappelijke organisaties. ASTRON opereert onder de paraplu van NWO, de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek.


7

Tekst : Ar nold van Ar denne - Foto: Anne k e B loe m a

SKA, de Square Kilometre Array De wereldwijde sterrenkundige gemeenschap werkt op dit moment hard aan het ontwerp van de Square Kilometre Array (SKA). Deze nieuwe radiotelescoop moet in 2020 operationeel zijn en is tot twee maal gevoeliger dan de beste huidige telescopen. Resultaat daarvan is dat ook de zwakste signalen uit het vroegste heelal kunnen worden waargenomen. Bovendien wordt SKA gerealiseerd over een heel breed golflengtegebied, waardoor naast de traditionele reflectortelescopen ook andere realisaties nodig zijn. Zeker is dat op de langste golflengte waarnemingen zullen worden gedaan met een telescoop zoals LOFAR. De verschillende andere technische mogelijkheden om zo’n complex waarneeminstrument als SKA optimaal te realiseren, worden momenteel wereldwijd onderzocht. Europa, dat al heel vroeg is gestart in de voorbereidingsfase van SKA, en ook ASTRON, dat in samenwerking met Drenthe en met steun van de nationale overheid onder andere telescoop LOFAR realiseert, nemen daarin vooraanstaande plaatsen in.

Hoe is de ontwikkeling van SKA georganiseerd? De organisatie van dit internationale project wordt gedaan door de SKA Program Development Office in Manchester, Engeland. De uitvoering gaat in overleg met de astronomische en technische gemeenschap van meer dan vijftig instituten, uit meer dan twintig landen, verspreid over bijna alle continenten. SKA is dus een wereldwijde ambitie die de onvoorstelbare wetenschappelijke potenties onderstreept.

‘‘

Astronomisch gezien is het belangrijk dat SKA op een rustige plek staat

‘dark energy’ en ‘dark matter’ zullen ontstaan, indirect zullen zwaartekrachtsgolven worden gedetecteerd en er zal een verassende nieuwe kijk op het variabele heelal ontstaan.

Waar komt SKA te staan? Het is astronomisch gezien heel belangrijk dat SKA op een rustige plek staat met de gewenste klimatologische omstandigheden. Belangrijk is vooral ook dat er zo min mogelijk verstoring van aardse radiobronnen is, zoals televisie en mobiele apparatuur. De twee meest gunstige locaties blijken op het zuidelijk halfrond te liggen: ZuidAfrika en het westen van Australië. Beide locaties zijn gelegen in zeer dun bevolkte gebieden en hebben een woestijnachtig klimaat. Uiterlijk in 2012 wordt de definitieve keuze voor de locatie gemaakt.

Wat betekent het zonnige klimaat voor SKA? Doordat op de plaats waar SKA wordt gevestigd veel zon is, is het gunstig om een groot deel van de gewenste energie op te wekken met behulp van de zon. SKA wordt zodoende waarschijnlijk het eerste ‘groene’ mega science-instrument.

Hoe wordt SKA gebouwd? SKA wordt in twee fases gebouwd. Als resultaat van de eerste fase kunnen al belangrijke astronomische waarnemingen worden gedaan. De constructie daarvan zal vanaf 2015 worden voorbereid, parallel aan belangrijke ontwikkelingen van verschillende testinstrumenten, waardoor ook de tweede fase scherp kan worden gedefinieerd. In de meest innovatieve ontwikkelingen spelen ASTRON, de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en Drenthe een belangrijke rol.

Wat kun je doen met SKA? Door de combinatie van nieuwe mogelijkheden zoals gevoeligheid, de vele duizenden ontvangers, het brede frequentiegebied van 70MHz tot meer dan 10GHz en het gebruik van nieuwe calibratie en beeldverwerkingstechnieken, zal ongekend diep en ver kunnen worden waargenomen. Het vroegste heelal waarin sterrenvorming begon plaats te vinden komt in beeld, nieuwe inzichten over zogenaamde

8


Wat is het belang van SKA? De bijzondere eigenschappen maken SKA tot een speerpuntproject voor het uittesten van nieuwe ICT-mogelijkheden, massaproductie op een voor radioastronomie ongekende schaal en intense dataverwerkingstechnieken. Al met al worden dus de grenzen van de technologische computerontwikkelingen opgezocht.

Kijk voor meer informatie op: www.astron.nl - www.skatelescope.org - www.iskaf2010.nl


9

Oude natuur, nieuwe technologie Drenthe is trots op haar voortrekkersrol in de wereldwijde radioastronomie. Zo ook Jacques Tichelaar, Commissaris van de Koningin in de provincie Drenthe. Hij licht Drenthes rijke geschiedenis op dit gebied én de bijzondere toekomstplannen toe. Denkend aan Drenthe doemen er voor veel mensen schapen, hunebedden en heidevelden op. We hebben inderdaad een prachtige natuur, en schapen en hunebedden horen zeker bij onze provincie, maar Drenthe heeft veel meer. Wie nu wandelt op het Dwingelderveld, het grootste natte heidegebied van Europa, ziet aan een van de randen ervan een paraboolantenne die werd gebruikt voor radioastronomische waarnemingen.

‘‘ 10

Foto: Willem Jan K lepp e

En dát is nou ook Drenthe: die combinatie van ‘oude’ natuur en ‘nieuwe’ technologie. Naast de antenne staat het gebouw van ASTRON, de instantie die astronomisch onderzoek mogelijk maakt.

Geschiedenis Het is geen toeval dat de voorganger van ASTRON naast de ‘grote stille

Drenthe als toonaangevende regio voor de wereldwijde radioastronomische gemeenschap


heide’ kwam te zitten in 1956. De signalen die men uit de ruimte wilde en nog steeds wil opvangen, zijn zeer zwak en het is dus zaak niet al te veel storing van verkeer en allerlei apparaten te ondervinden. In 1972 bood Drenthe opnieuw onderdak aan een op wereldschaal enorme telescoop en wel die bij Westerbork: veertien parabolen van 25 meter diameter die samen een virtuele telescoop vormen met een middellijn van 3,2 kilometer in een gebied met beperkte ruisveroorzakende menselijke activiteiten. Daarnaast is ASTRON sinds 1993 gastheer voor een Europees instituut dat JIVE heet en de signalen van diverse afzonderlijke Europese radiotelescopen samenvoegt tot één, scherper signaal dat vervolgens weer door astronomen kan worden geanalyseerd.

Koploper In 2010 is Drenthe weer en nog steeds een vestigingsplaats voor een wereldwijd koplopend radioastronomisch instrument. De kern van LOFAR bevindt zich nabij Exloo en in Drenthe zijn 12.000 tot 13.000 kleine antennes gegroepeerd in 18 tot 20 velden en verbonden met een enorme computer (STELLA) die staat opgesteld in het rekencentrum van de Rijksuniversiteit Groningen (RuG). De overige velden liggen verspreid over Europa waardoor er een telescoop is ontstaan met een virtuele middellijn van zo’n 350 kilometer.

Toonaangevend ASTRON is leidend in de wereld bij de uitvoering van haar doelstellingen. De uitvalsbasis ligt in Drenthe en daar ben ik trots op. En eigenlijk is dit nog niet alles, want het onderzoek en de ontwikkeling gaan gestaag door. Er wordt nu al weer een aantal jaren gewerkt aan een opvolger van de veertiendelige telescoop bij Westerbork. Dit nieuwe instrument heet Square Kilometre Array, kortweg SKA, maar wordt niet in Drenthe gebouwd. SKA krijgt een diameter van 2.500 tot 4.000 kilometer en daarom is – in combinatie met weinig aardse stoorzenders – gekozen voor het westelijke deel van Australië of Zuid-Afrika. De ontwikkelingen worden echter wel voor een flink deel aangestuurd vanuit Dwingeloo. Voor een van de drie zogenoemde control rooms van SKA stelt Nederland zich kandidaat en de gemeente Assen wil bevorderen dat zij de vestigingsplaats wordt van deze control room. Op die wijze blijft Drenthe nadrukkelijk in beeld als toonaangevende regio voor de wereldwijde radioastronomische gemeenschap. Deze ontwikkelingen hebben alleen maar kunnen plaatsvinden dankzij substantiële financiële bijdragen van het Rijk, het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN) en de provincie Drenthe. Het SNN-geld kwam deels uit Den Haag en deels uit Brussel. Die samenwerking moet worden voortgezet om de internationale koppositie te behouden.

Jacques Tichelaar,

Commissaris van de Koningin in de provincie Drenthe


11

Drenthe heeft sterrenstatus In de provincie Drenthe gaan stilte, natuur en hoogwaardige technologie hand in hand. Helemaal bijzonder wordt het, als deze combinatie ook nog werkgelegenheid oplevert. Het bewijs hiervoor wordt geleverd tijdens het International SKA Forum in Assen. Hier treffen driehonderd wetenschappers, politici en ondernemers elkaar in het kader van de ontwikkeling van de nieuwe radiotelescoop SKA.

Foto: W il l em J an Kl eppe

Als gedeputeerde, met in mijn portefeuille onder andere economie, werkgelegenheid, technologie en innovatie, ben ik erg blij dat dit congres plaatsvindt in onze provincie. De spin-off van ons sterrenkundig instituut ASTRON, van de superantenne LOFAR, en straks van het SKA-programma, is groot. Denk bijvoorbeeld aan softwareontwikkeling, ICT, productie van prototypes, elektronica, sensoren, sensorsystemen en de bijbehorende testactiviteiten. Veel van de bedrijven die zich hiermee bezighouden, hebben na enkele jaren vier tot vijftien medewerkers, vaak van een hoog opleidingsniveau. Daarnaast zijn er bestaande bedrijven die sensoractiviteiten oppakken en hierdoor uitbreiden. Bijzonder aan de sensorontwikkelingen in Drenthe is dat de aanzet is gegeven door een wetenschappelijk instrument van wereldformaat, dat is ontwikkeld is door ASTRON in Dwingeloo. Dit instituut maakt waarnemingen in het heelal mogelijk, en heeft de radiotelescoop LOFAR (Low Frequency ARray) gebouwd. Het gaat om een radiotelescoop die is samengesteld uit 50.000 kleine antennes, verdeeld over een gebied met een diameter van 350 kilometer. Ze liggen in Zweden, Duitsland, Frankrijk en Groot Brittannië, maar de kern hiervan bevindt zich in Drenthe, nabij Exloo. Drenthe

12


Sensor City heeft dus al sterrenstatus, maar dit willen we de komende jaren nog verder uitbouwen. Zo wordt er wereldwijd hard gewerkt aan een nog sterkere, grotere telescoop, te weten SKA (Square Kilometer Array). En hierbij staat ASTRON internationaal opnieuw vooraan. De ontwikkelingen binnen de sensorsysteemtechnologie in onze provincie, onder de paraplu van aanjager Sensor Universe, dragen in hoge mate bij aan een bijzondere kennisinfrastructuur. De stad Assen wordt Sensor City, een openlucht laboratorium voor sensortoepassingen, bijvoorbeeld op het terrein van geluid en mobiliteit. Hier is ook het instituut INCAS3 (Innovation Center for Advanced Sensors and Sensor Systems) gevestigd, dat fundamenteel onderzoek verricht. Verder kent de provinciale hoofdstad de hbo-opleiding HIT (Hanze Institute of Technology), en het onderzoeksinstituut CENSI, een schakel tussen hbo, onderzoek en bedrijfsleven. In heel Noord-Nederland worden veelbelovende projecten uitgevoerd op het gebied van sensoren en sensorsystemen: Water Sense, SAWA, Target en IJkdijk. In alle gevallen gaat het om innovatieve ontwikkelingen met gebruik van sensortechnologie. Een kennisintensievere economie betekent natuurlijk niet dat er geen plaats meer is voor ‘gewone’ maakindustrie. Deze zal voor een zeer belangrijk deel blijven zorgen voor de werkgelegenheid in Drenthe. Wij stimuleren als provinciebestuur daarom dat het Drentse bedrijfsleven actief deelneemt aan de ontwikkeling van de SKA-telescoop. Ik ben ervan overtuigd dat onze regionale economie over de volle breedte zal profiteren van dit langdurige en hoogwaardige project.

Janny Vlietstra,

gedeputeerde economische zaken, provincie Drenthe

De komst van een SKA control room naar Assen zou een belangrijke impuls betekenen voor de innovatieve kracht van de Drentse hoofdstad. Want Assen zet zich nu al op de kaart door aan de ontwikkeling en toepassing van sensortechnologie te werken. Sicko Heldoorn, burgemeester van Assen, zet de ontwikkelingen uiteen. Sensor City is een ambitieus een grootschalig meetnetwerk waarmee zeer verschillende, praktisch bruikbare, toepassingen van complexe sensorsystemen kunnen worden ontwikkeld. Sensor City is georganiseerd als project. Het is een proeftuin en etalage voor toepassing van sensorsystemen en is daarmee een unieke faciliteit. De provincie Drenthe en de Gemeente Assen hebben gezamenlijk het initiatief genomen om dit meetnetwerk, een openbare infrastructuur van tweehonderd meetpunten met breedbandverbinding, aan te leggen. De etalage- of demonstratiefunctie is bedoeld om richting bedrijfsleven en overheid te laten zien wat met sensorsystemen mogelijk is. Sensor City is dus de motor voor het ontwikkelen van nieuwe producten, diensten en kennis. Als zodanig zal Sensor City een belangrijke rol spelen in Sensor Universe waarmee de positie van Assen en Drenthe als centrum van de ontwikkeling van sensoren en sensorsystemen wordt versterkt.

Intelligent parkeerbeheer Direct bij aanvang van dit project worden twee toepassingen gestart, waarbij meer dan twintig bedrijven en organisaties zijn betrokken. De eerste is monitoring van het verkeer voor dynamisch verkeersmanagement, inclusief een intelligent parkeerverwijssysteem. De tweede toepassing is geluidsmonitoring voor onderzoek naar stedelijk geluid, geluidsoverlast en mogelijkheden tot beheersing daarvan. Deze toepassingen hebben gemeen dat metingen op grote schaal

worden gecombineerd met complexe computermodellen om inzicht in de processen te krijgen. Het ontwikkelde inzicht vormt de basis voor directe terugkoppeling voor intelligent parkeerbeheer of op langere termijn bijvoorbeeld door efficiëntere inrichting van infrastructuur ter verlaging van geluidsdruk.

Internationaal op de kaart Onder de betrokken bedrijven en organisaties zijn onder andere kennisinstellingen als Hanze Institute of Technology, INCAS³ en Rijksuniversiteit Groningen (RuG), maar ook grote (inter)nationale bedrijven als TomTom, NXP, TNO en Rabobank en bedrijven uit het MKB. De betrokkenheid van al deze (grote) partners uit heel Nederland geeft aan hoeveel belang wordt gehecht aan Sensor City. Het is een uniek stedelijk monitorings- en beïnvloedingssysteem. Aangezien er geen andere grootschalige stedelijke monitoringsnetwerken zijn in de wereld die zo specifiek op onderzoek en ontwikkeling van nieuwe toepassingen zijn gericht, zetten Assen en Noord-Nederland zich hiermee internationaal op de kaart.

Aanhaakmogelijkheden De duur van de projecten mobiliteit

Foto : ann e k e B lo e m a

en geluid is drie jaar, van 2010 tot en met 2012. Het meetnetwerk blijft langer bestaan. Dit is afhankelijk van de technische ontwikkelingen. Naast de twee onderzoekstrajecten, mobiliteit en geluid, biedt het meetnetwerk volop aanhaakmogelijkheden voor andere initiatieven. Het staat nadrukkelijk open voor andere bedrijven en kennisinstellingen om kennis te ontwikkelen, producten te testen en nieuwe diensten uit te proberen. In deze startperiode van drie jaar kunnen de diverse partijen kosteloos van het inwinnetwerk gebruik maken. Andere applicaties die kunnen volgen zijn: monitoring van onder andere luchtkwaliteit CO2, fijnstof en neerslag.

Sicko Heldoorn,

Burgemeester gemeente Assen


13

T e kst: Stich ting Sensor Univer se - Foto: Ann eke Bloema - Beeld: Edwin K nol

‘‘

Sensor Universe verbindt ondernemers, overheid en onderwijs op het gebied van sensoren en sensorsystemen

14


’’

Sensorsystemen: de zintuigen van alle toekomstige ICT

Onderwijs en wetenschap Sensortechnologie wordt sinds 1 september 2008 onder-

We staan er niet bij stil, maar veel apparaten en voorwerpen die we dagelijks gebruiken bevatten sensorsystemen. Toch staat sensortechnologie nog in de kinderschoenen. Vele nieuwe toepassingen en ontwikkelingen gaan voor onomkeerbare veranderingen zorgen in allerlei toepassingsgebieden en dus in de maatschappij. Vergelijk het met de wijze waarop ICT ons leven ingrijpend heeft veranderd. Sensorsystemen zijn de zintuigen van alle toekomstige ICT.

wezen aan het Hanze Institute of Technology (HIT) in Assen. De ambitie bestaat om dit opleidingsgebied ook in het mbo en het vmbo te introduceren. Op 1 januari 2009 is het Wetenschappelijk Instituut voor Industrieel onderzoek in sensortechnologie, INCAS3 (Institute for Advanced Sensors and Sensor Systems), van start gegaan. Dit instituut heeft inmiddels samenwerkingsovereenkomsten gesloten met het Hanze Institute of Technology en twee andere Noord-Nederlandse Hogescholen, alle technische universiteiten in Nederland en acht technische universiteiten/instituten in Duitsland, Canada, Frankrijk, Slovenië, België en Zuid-Afrika.

Sensortechnologie is een ondersteunende (enabling) technologie. Sensorsystemen komen overal in voor, maar zijn vaak niet direct herkenbaar. Niettemin maken ze het gebruik van apparaten, systemen en diensten veel gemakkelijker, efficiënter, duurzamer en slimmer. Voorbeelden zijn (volledig) geautomatiseerde (bedrijfs-)installaties, vliegtuigen, auto’s, treinen, infrastructuren, de agrarische omgeving, het milieu, enzovoort.

Enorme kansen Om de vele toepassingsmogelijkheden van deze technologie een stevige impuls te geven en daardoor te laten bijdragen aan substantiële bedrijfseconomische ontwikkelingen, is Sensor Universe opgericht. Sensor Universe is een initiatief van de gemeente Assen, de provincie Drenthe en het Nederlandse instituut voor radioastronomie ASTRON. Sensor Universe verbindt ondernemers, overheid en onderwijs, zoals universiteiten, hogescholen en kennisinstellingen op het gebied van sensoren en sensorsystemen. Daarmee staat de stichting voor een uitdagende taak, omdat in bovenstaande gebieden vaak met totaal verschillende doelstellingen wordt geopereerd. Extra complicatie is dat alle betrokkenen wel hetzelfde woordgebruik hanteren, maar totaal andere begrippen of wereldbeelden voor ogen hebben.

Sensor Universe brengt partijen bij elkaar en stimuleert samenwerking. Die impuls is belangrijk, want sensortechnologie is geen doel op zich. Door de vele doeleinden en toepassingen is de afzetmarkt zo groot als de wereld. Hier liggen enorme kansen voor met name het (Noord-)Nederlandse bedrijfsleven.

Bedrijfsleven Behalve op onderwijsgebied heeft Sensor Universe met het bedrijfsleven een concrete samenwerking tot stand gebracht, met toonaangevende bedrijven als Philips, IBM, Sunmicro Systems, Hewlett Packard, Acquiris, NAM, Gasunie, Friesland Foods Campina, Stork, Aldel, ProRail, Siemens en Shell. Maar ook het midden- en kleinbedrijf is sterk vertegenwoordigd. Zo’n zestig mkb’ers zijn direct of indirect betrokken bij het ontwikkelen, produceren en vermarkten van producten en diensten in de sensortechnologie. Het netwerk van Sensor Universe omvat tevens technologische topinstituten als CTMM, BMM, TI Pharma, TTI WETSUS, Energy Valley en Life Science.

Sensorrevolutie Tot voor kort waren sensoren veelal enkelvoudige, niet-intelligente systemen. Dat is drastisch aan het veranderen. Sensortechnologie is nu een nagenoeg alles ondersteunende technologie en een van de allerbelangrijkste verbindende thema’s in hedendaagse technologieontwikkeling. Sensorsystemen zijn de zintuigen van alle moderne technologieën en essentieel onderdeel van alle andere technologieontwikkelingen. De intelligentie van sensorsystemen zal in de komende jaren exponentieel stijgen. Er is een ware sensorrevolutie op komst!

Stichting Sensor Universe Industrieweg 34a, 9403 AB Assen | Postbus 816, 9400 AV Assen | T: 0592 408969 Secretariaat: Ria Moraal, [email protected]


15

Drentse Techniekopleiding levert personeel aan bedrijfsleven en wetenschap

LOFAR In het tweede jaar wordt ruimte gegeven om te experimenteren met de LOFAR

We maken steeds vaker gebruik van sensoren. De Nintendo Wii en de Apple iPhone staan er bol van. De wetenschap en het bedrijfsleven staan te springen om goed opgeleide mensen op dit gebied. De hboopleiding Sensortoepassingen geeft gehoor aan die vraag.

Sensor consultant. De Sensor researchers zullen hun weg weten te vinden naar organisaties als ASTRON, TNO en verschillende universiteiten. Als Sensor technologist kunnen ze aan de slag bij bedrijven als Shell, NAM, Philips of Sony, terwijl je consultants zult terugvinden in bijvoorbeeld de medische sector, landbouw, auto- of vliegtuigindustrie.

Sensortechnologie is sterk in ontwikkeling, vooral in Noord-Nederland. De wetenschap en het bedrijfsleven staan te springen om goed opgeleide mensen op dit gebied. Om aan de toenemende vraag naar gekwalificeerd personeel te voldoen, is de Hanzehogeschool Groningen in 2008 gestart met de hbo-opleiding Sensortoepassingen, officieel ‘Advanced Sensor Applications’. Deze opleiding is ondergebracht in een geheel nieuw instituut, het Hanze Institute of Technology (HIT) in Assen. Voor deze standplaats is gekozen, omdat overheid en bedrijfsleven stevig investeren in de ontwikkeling van Assen als Sensor City, met als doel economische activiteit, innovatie en werkgelegenheid in de regio te bevorderen.

Toepassing Deze Engelstalige bacheloropleiding richt zich op de toepassing van sensortechnologie. Studenten afkomstig van over de hele wereld worden in de Drentse hoofdstad gestimuleerd om na te denken over nieuwe toepassingen van sensoren. Na hun afstuderen zijn zij de ondernemende en creatieve engineers waar partnerbedrijven als ASTRON, Sun Microsystems en Shell al jarenlang naar uitkijken. Tijdens de opleiding werken studenten veel in teamverband aan opdrachten, die vaak rechtstreeks uit het bedrijfsleven komen. Zo hebben studenten in samenwerking met het ziekenhuis hartslagmonitoren ontwikkeld en in opdracht van een agrarisch bedrijf apparaten die de chemische samenstelling van de landbouwgrond in de gaten houden.

16

antennes van ASTRON. Enkele van deze antennes zijn op het dak van de school geplaatst en leveren een constante stroom aan data die door de studenten wordt geanalyseerd. In het blok ‘Meaningfull Data’ leren ze om uit die grote hoeveelheden data de relevante informatie te halen en op een overzichtelijke manier te presenteren. In het vierde jaar kunnen studenten kiezen om in een ‘research line’ af te studeren, zodat ze zich helemaal kunnen richten op bijvoorbeeld astronomische data.

Beroepen Studenten worden opgeleid tot Sensor researcher, Sensor technologist, of

‘‘

Studenten hebben in samenwerking met het ziekenhuis hartslagmonitoren ontwikkeld Kansen voor ambitieuze jongeren De Engelstalige hbo-opleiding Advanced Sensor Applications is ontwikkeld in nauwe samenwerking met het werkveld en biedt uitdagende kansen voor ambitieuze jongeren in de regio. Technische interesse is een vereiste. Havo- en vwo-scholieren met een bètaprofiel en een goede beheersing van de Engelse taal zijn van harte welkom. Voor vwo’ers is er de mogelijkheid de Bachelor of Engineering in slechts drie jaar te behalen. Op www.hit.hanze.nl is meer informatie over deze opleiding te vinden.

T e kst e n b e e ld : Hanz e Inst i t u t e of T echn o logy I n t e r na t i o na l S K A F o r u m 2 0 1 0


17

IBM supercomputer creëert beelden uit de ruimte Om de enorme hoeveelheid gegevens die de telescoop LOFAR uit het heelal verzamelt te analyseren, is een supercomputer nodig. Hiervoor klopte initiatiefnemer ASTRON, het Nederlands instituut voor radioastronomie, aan bij het ICT-concern IBM.

t e K St : NI Co l e BeAuJ eA N - Foto’S: I Bm

IBm werd in 1911 opgericht in de Amerikaanse staat New york als de ‘Computing tabulating recording Company’. In 1924 is deze naam veranderd in ‘International Business machines’, bijgenaamd ‘Big Blue’. IBm is marktleider en prijswinnaar op het gebied van ICt(-ontwikkeling) in combinatie met hoogwaardige technologie. Vanaf 2003 is IBm zeer nauw betrokken geweest bij de ontwikkeling en de realisatie van de loFAr-omgeving, de nieuwe radiotelescoop in Noord-Nederland. IBm heeft voor loFAr een supercomputer ontwikkeld om alle informatie vanuit het heelal te verzamelen en te bewerken, zichtbaar te maken en te analyseren. “Die optelling van signalen is een zeer complex proces”, aldus Kees Donker, directeur Innovatie bij IBm Benelux. Donker doelt op de Blue Gene/P supercomputer, die IBm voor loFAr ontwikkelde om de enorme hoeveelheid data te kunnen verwerken en om te zetten in bruikbare (beeld)informatie voor de astronomie. De voorganger van de BG/P, de BG/l StellA (Supercomputer technology for linked lofar Applications), was op 26 april 2005 in gebruik genomen in het rekencentrum van de rijksuniversiteit Groningen, maar in 2008 vervangen door een nieuw en nog krachtiger systeem.

18

I N t e r N At I o N A l S KA Fo r u m 2 0 1 0

Naast deze IBm supercomputer is er in 2009 nog een systeem van HP bijgeplaatst, die de offline berekeningen voor haar rekening neemt.

Real time analyse Het complete antenneveld waaruit de telescoop loFAr bestaat, neemt signalen waar uit de ruimte. eén enkel signaal kun je niet zichtbaar maken, dat is te zwak. maar de totale informatie die op alle ontvangers binnenkomt, kan wel worden samengevoegd in de computer. “Je telt als het ware lichtdeeltjes, zogenaamde fotonen, bij elkaar op”, vertelt Donker. Nieuwe technieken maken het mogelijk data real time te analyseren. Donker: “uit streaming data, zoals video, data van sensoren en dergelijke kunnen gebeurtenissen zelfs worden ‘herkend’ op het moment dat ze daadwerkelijk plaatsvinden. met behulp van de Blue Gene supercomputer creëert loFAr zichtbare beelden uit de ruimte. Dat levert waarnemingen van lichtjaren terug op.”

Expertise Voor de toekomstige omgeving van de reuze telescoop SKA (Square Kilometre Array) bereidt IBm zich voor om mogelijk de microprocessoren te ontwikkelen, die gegevens van de duizenden radioschotels moeten verwerken. De radiotelescoop zal op zoek gaan naar radiosignalen met zeer lage frequenties, afkomstig van exoplaneten, gammastralers, supernovae, donkere materie en zelfs van de oerknal. In totaal gaat het om 25.000 antennes bij loFAr, het prototype van het uiteindelijke SKA-project, dat miljoenen antennes zal omvatten verspreid over een gebied dat groter is dan de Verenigde Staten. Donker: “Al staat het centrale instrument straks in Zuid-Afrika of Australië, dat betekent niet dat de dataverwerking daar moet gebeuren, of dat daar de wetenschappelijke ontdekkingen worden gedaan. Dankzij loFAr doen we in Nederland ervaring op met dergelijke metingen voor de uitdagingen waarvoor SKA komt te staan. We bouwen hier de expertise op die SKA straks nodig heeft.” IBM www.ibm.com

Sensortechnologie op de akker Als het over precieze meetinstrumenten gaat, kan Dacom uit het Drentse Emmen zeker meepraten. Je kunt zelfs stellen dat Dacom in de grond doet wat het Nederlands instituut voor radioastronomie ASTRON in het heelal doet. “De overeenkomst met AStroN en radioastronomie is inderdaad sneller gelegd dan je denkt”, zegt Janneke Hadders, directeur van Dacom, lachend. Dacom is een innovatief bedrijf dat gespecialiseerde hightech hardware, software en online adviesdiensten ontwikkelt en levert aan akkerbouwbedrijven over de hele wereld. Dacom is wereldmarktleider en autoriteit op dit gebied. Hadders legt uit wat Dacom voor de wereldwijde akkerbouw betekent: “Dacom beschikt over een wereldwijd netwerk van weerstations die ieder uur het actuele weer registreren. Daarnaast wordt het systeem gevoed met een zeer nauwkeurige tiendaagse weersvoorspelling. De modellen in het systeem zijn ontwikkeld in samenwerking met wetenschappelijke experts en telers uit de praktijk. Via een geïntegreerd registratiepakket voert de teler zelf gewasgegevens in. op basis van deze gegevens kan hij via zijn pc de teelt continu volgen en desgewenst bijsturen op het veld. Het Dacomsysteem assisteert en adviseert onder andere bij ziektebestrijding, beregening, insectenbestrijding, bemesting en effectiviteit van de gebruikte bestrijdingsmiddelen.”

Keukentafel “De kiem van Dacom ligt bij Jan Hadders, mijn vader”, vertelt Hadders met gepaste trots. “Zijn achtergrond in de akkerbouw en passie voor It hebben tot innovatie in onze sector geleid. In de jaren tachtig, zijn tijd ver vooruit, had mijn vader een droom: het gebruik van geavanceerde It-oplossingen om de teelt van gewassen te optimaliseren en het rendement te verhogen. Aan onze

keukentafel ontstonden de eerste schetsen en ideeën voor wat we nu noemen ‘Agri yield management’ (Aym). Dacom is nog altijd toonaangevend met state of the art Aym-systemen.”

Weerstations De vergelijking met astronomie is niet uit de lucht gegrepen. “AStroN heeft voor de nieuw te ontwikkelen reuze telescoop SKA een netwerk van meetsystemen. Zo hebben wij over de hele wereld weerstations en bodemsensoren staan”, zegt Hadders. “Al die gegevens worden verzameld in een datacollectienetwerk. Wij interpreteren die data voor agrarisch advies.” AStroN en Dacom kunnen van elkaar leren, geeft Hadders aan. “Wat betreft de techniek van al die losse sensoren en de datacollectie bijvoorbeeld. In het onderzoeksproject loFAr Agro hebben we daadwerkelijk samengewerkt. loFAr Agro moest antwoord geven op de vraag of de infrastructuur van ’s werelds grootste telescoop loFAr ook te gebruiken is voor landbouwkundige toepassingen waarin veel dataverkeer en rekenkracht nodig is. We hebben drie jaar samengewerkt en onderzoek gedaan. Daarbij hebben we ons laten inspireren door onder meer het concept van precisielandbouw en de ontwikkelingen rondom draadloze sensortechnologie en op internet gebaseerde applicaties – ons stokpaardje. Dacom leverde met name bodemvochtgehaltes en weersgegevens. met dit project hebben wij de eerste stappen gezet in de ontwikkeling van onze bodemsensoren.”

Impuls over de mogelijke komst van een SKA control room naar Drenthe is Dacom-directeur Janneke Hadders positief. “Wij liften flink mee op alles wat er omheen gebeurt, zoals de oprichting van het platform voor sensortechnologie Sensor universe. Dat soort initiatieven geeft de kennisindustrie in Noord-Nederland met betrekking tot sensortechnologie een impuls. Daardoor genereert Dacom sneller publiciteit en hebben wij weer gemakkelijker toegang tot projectfinanciering en potentiële klanten.”

te K St: N I Co l e B eAu J eA N Foto ’S : B e rtI l VA N W I e r e N , A r C H I e F DACom

Dacom Waanderweg 68 | 7812 HZ emmen t: 0031 591632474 | S: www.dacom.nl I N t e r N At I o N A l S KA Fo r u m 2 0 1 0

19

Radioastronomie bindt commercie en wetenschap Radioastronomie als bindende factor tussen een commercieel bedrijf en een instelling voor wetenschappelijk onderzoek. Het Hoogeveense bedrijf Rohill en het Nederlandse instituut voor radioastronomie ASTRON werken samen. Ze delen kennis, ervaring en apparatuur en hebben daarbij ieder hun eigen doelen.

t e KSt: m I rJ A m VA N Hu et - Foto’S: A r CH I eF r oH I ll

‘‘

Kennis vanuit de radioastronomie gebruikt Rohill om communicatienetwerken te verbeteren

20


Het Drentse bedrijf rohill houdt zich al 35 jaar bezig met communicatietechnologie en levert mobiele netwerken voor professioneel gebruik. “Neem nou de luchthaven Schiphol”, zegt Bert Bouwers, hoofd van de afdeling onderzoek en ontwikkeling van rohill, “daar is een netwerk nodig om te kunnen communiceren tussen mensen die op verschillende plekken op de luchthaven aan het werk zijn. rohill heeft dat netwerk geleverd.” een voorbeeld van een bedrijf dat er gebruik van maakt, is luchtvaartmaatschappij Klm. “Via ‘ons’ netwerk kunnen de mensen die de bagage in het vliegtuig laden bijvoorbeeld communiceren met de afdeling boarding.” Anders dan een regulier netwerk voor mobiele telefonie, is een netwerk van rohill robuuster, niet gevoelig voor calamiteiten en gericht op groepsgeoriënteerde communicatie. “Gebruikers kunnen met één druk op de knop alle medewerkers bereiken en noodoproepen doen. Bovendien is het netwerk aangesloten op een meldkamer. Behalve luchthavens maken organisaties als defensie gebruik van onze systemen. Niet alleen in Nederland, maar over de hele wereld. Buiten Nederland worden rohillnetwerken onder andere ingezet door politie en brandweer voor openbare veiligheid, voor olie en gaswinning en door openbaar vervoerbedrijven.”

Kostbaar Wat deze netwerken te maken hebben met astronomie, legt Bouwers uit. “Wij werken samen met het in Dwingeloo gevestigde AStroN. Dat is vijftien minuten bij ons vandaan.” Hoewel AStroN in tegenstelling tot rohill wetenschappelijke drijfveren heeft, komt de technologie ook voor rohills commerciële doeleinden van pas. Bouwers vertelt: “AStroN gebruikt super gevoelige technologie om informatie uit het heelal te halen. De kennis die AStroN heeft geleverd, gebruiken wij vervolgens om de basisstations van onze netwerken te verbeteren. Andersom laten wij AStroN zien hoe zij massafabricage kunnen toepassen voor bepaalde producten. Wij gebruiken af en toe ook AStroN’s apparatuur voor metingen. Het zou voor ons heel kostbaar zijn om die apparaten aan te schaffen, omdat we ze weinig gebruiken. Bij AStroN zijn ze beschikbaar. Waarom elkaar dan niet helpen?”

Kennisuitwisseling De mogelijke vestiging van een control room van SKA, de megatelescoop voor internationaal gebruik, in Drenthe, moedigt Bouwers aan. “Daardoor komt de kennisuitwisseling op het gebied van hoogwaardige technologie hier in Drenthe in een stroomversnelling. Bovendien is het voor rohill interessant, omdat zo’n control room natuurlijk ook een communicatienetwerk nodig heeft. Wij zouden daar de leverancier van kunnen zijn.” Behalve rohill zelf, zou de complete Drentse economie baat hebben bij de vestiging van een control room van SKA. Bouwers legt uit: “er zou fors meer internetbandbreedte beschikbaar moeten komen in onze provincie. Daar profiteren alle bedrijven van. Bovendien haalt het wetenschappers van over de hele wereld hierheen. Dat draagt bij aan de kennisontwikkeling in Drenthe. misschien worden er zelfs opleidingen op afgestemd. Het mag duidelijk zijn dat het Drenthe op verschillende vlakken aantrekkelijk maakt.”

Rohill Engineering BV edisonstraat 12 | 7903 AN Hoogeveen t: 0031 528 263355 | e: [email protected]

Elektronica voor SKA komt uit het noorden De Friese werkmaatschappij van Neways Electronics International N.V. heeft vrijwel alle elektronica geleverd voor het unieke LOFAR ICT-project. Nu LOFAR zo’n beetje is afgerond, maakt Neways Leeuwarden zich op voor SKA. Neways electronics International N.V. is een beursgenoteerde, internationaal opererende leverancier van industriële en professionele elektronica. De werkmaatschappij in leeuwarden, Neways leeuwarden B.V., is gespecialiseerd in de ontwikkeling, engineering, productie en distributie van klantspecifieke elektronicaproducten. Producten van Neways worden onder meer toegepast in de industriële automatisering, de luchtvaart, de automotive-industrie, de medische industrie, de defensie-, halfgeleider- en telecommunicatie-industrie. Neways heeft veertien werkmaatschappijen, gevestigd in Nederland, Duitsland, oosteuropa en China. Directeur Peter Visser: “Wij zijn vijf jaar geleden met proeven en testen voor het Nederlands instituut voor radioastronomie AStroN betrokken geraakt bij het loFAr-project. uiteindelijk hebben we voor dit project de europese aanbesteding voor alle elektronica binnengehaald. loFAr is nu zo’n beetje afgerond en we maken ons op voor SKA.” Neways electronics International N.V. kwam destijds via relaties in het noorden van het land bij AStroN terecht. “De projecten passen goed bij ons”, vertelt Visser verder. “Niet alleen omdat wij ook in het noorden zitten, maar vooral vanwege onze ervaring met high tech telecom. We hebben flink geïnvesteerd in datacom/telecom en beschikken inmiddels over state of the art apparatuur, waardoor we alles wat er op dit terrein nodig is, in huis hebben.”

Antenne- en datacollectieborden Neways ontwikkelt, produceert en assembleert: van printed circuit boards, (micro)elektronica en kabeloplossingen tot complete box-built producten en systemen. ook service, reparatie en product life cycle management zijn onderdeel van het dienstenpakket. Visser vervolgt: “Voor loFAr hebben we het overgrote deel van de elektronica op de locaties geleverd: ongeveer 50.000 analoge antenneborden, low band en high band, en 800 complexe digitale borden.” Bij het SKA-project komt wat meer nadruk te liggen op de individuele antenneborden, omdat het aantal antennes vele malen groter is. “onze uitdaging ligt in relatief goedkope technologie vanwege de ambitieuze omvang van het project. In beide gevallen is AStroN onze opdrachtgever. We werken samen met een aantal andere bedrijven in het noorden: excel Assemblies, major en SNt.”

Achtertuin “De afstand leeuwarden-Dwingeloo stelt niks voor. We werken wereldwijd en dan is dit in onze achtertuin. Bovendien woon ik zelf in meppel. De drie noordelijke provincies vormen een belangrijk werkveld van Neways leeuwarden; we hebben meerdere opdrachtgevers in Drenthe.” Visser is er als Drent trots op dat een instituut als AStroN in Drenthe zit en dat de drie noordelijke provincies samen in staat zijn om een onderzoeksproject als loFAr te realiseren. “Wat dat betreft is Drenthe een logische plek: als je het goed uitdenkt, kun je een SKA control room prima inpassen in de natuur. Je hebt er ruimte voor nodig en die is in Drenthe nog volop aanwezig. Het gaat gelukkig om laagbouw; het is geen toren van tachtig meter hoog, er zou dus weinig horizonbelasting zijn. Wij zouden graag meewerken aan het bouwen van een testopstelling in Drenthe.” te K St: N I Co l e B eAu J eA N - Foto ’S : A r C H I e F N e WAy S

Neways Leeuwarden B.V. Simon Vestdijkwei 2 | 8914 AX leeuwarden t: 0031 58 2154 700 | e: [email protected]


21

Excel Assemblies, distributieloket voor LOFAR Excel Assemblies verzorgt opslag, orderverwerking en transport voor LOFAR, de super radiotelescoop voor astronomisch onderzoek bij het Drentse Exloo. Hierdoor bestaat de kans dat het Emmense productiebedrijf straks ook in de ontwikkeling en productie van SKA deelneemt.

T e kst : Nico l e B eau j ean - Beel d: Exc el A ssem blies

Excel Assemblies B.V. in Emmen is gespecialiseerd in de productie van elektrische bedradingssystemen en subassemblages voor technisch hoogwaardige markten. Bovendien treedt Excel Assemblies op als ‘logistic supplier’ voor het LOFAR-project. Plantmanager Emmo de Jonge legt uit wat dat inhoudt: “Wij ontvangen alle ingekochte materialen voor het LOFAR-project. Die zetten wij in ons magazijn in een systeem. Op afroep van het projectteam verzamelen wij een order en transporteren we de gewenste onderdelen naar de locatie van een LOFARantenneveld. Samengevat: wij verzorgen opslag, orderverwerking en transport voor LOFAR.” Inmiddels heeft het Nederlands instituut voor radioastronomie ASTRON Excel Assemblies gevraagd deel te nemen in het samenwerkingsverband ‘SKA Noord-Nederland’. De Jonge: “Hierin wordt een duurzaam NoordNederlands kenniscluster opgebouwd. Dit cluster positioneert zich nationaal en internationaal voor een rol in de constructie van SKA. Belangrijker nog is dat dit cluster een krachtige impuls geeft aan een kennisintensieve maakindustrie en een daarop aansluitende dienstensector.”

Industriële- en telecommarkt Excel Assemblies is gevestigd in een bedrijfshal op het businesspark Waanderveld in Emmen. Behalve de aanwezigheid van geschikte bedrijfsruimte was vooral de centrale 22


ligging van Emmen voor het bedrijf van doorslaggevende betekenis bij de locatiekeuze. Vanuit de Drentse vestiging bewerkt het bedrijf de (inter)nationale markten, waarbij met name Duitsland een interessant afzetgebied vormt. Het bedrijf is bij haar locatiekeuze begeleid door de gemeente Emmen, de NOM en het Ministerie van Economische Zaken. “In eerste instantie richtte Excel Assemblies zich op de luchtvaarten defensie-industrie”, aldus de Jonge. “Toen ik hier in 2008 als plantmanager begon, hebben we ons werkterrein uitgebreid met de industriële- en de telecommarkt. Een goede keuze, want dat heeft ons het LOFAR-project opgeleverd.” Excel Assemblies bouwt voor LOFAR elektronicakasten uit subassemblages. De Jonge: “De onderdelen die voor ASTRON in ons magazijn liggen, assembleren wij tot een werkend instrument. Al die instrumenten samen bouwen wij in een grote kast, die wij bedraden en testen. Vervolgens verzenden wij de onderdelen naar de betreffende locatie. Op locatie sluiten wij deze kasten aan op de antennewerken en dan testen we ze opnieuw. Ook distribueren wij onderdelen voor andere technologische bedrijven die voor ASTRON werken. Wij zijn eigenlijk het postadres voor het LOFAR-project.”

Samenwerkingsverband Net als andere bedrijven in Noord-Nederland wordt Excel Assemblies gestimuleerd door Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN), bedoeld om de economische positie van de drie noordelijke provincies te versterken. In deze synergie hebben de vier grote steden Groningen, Leeuwarden, Emmen en Assen sinds 2007 een belangrijke adviesrol. De komst van een SKA control room naar Drenthe zal volgens Emmo de Jonge zeker nog meer voordelen hebben voor Excel Assemblies: “Wij hebben veel contacten in de regio met vergelijkbare high tech bedrijven. Voor ons allemaal geldt dat alles wat naar de provincie Drenthe komt, een spin-off van werkzaamheden geeft. We staan natuurlijk graag vooraan bij deze ontwikkelingen.”

Excel Assemblies BV Nieuw Amsterdamsestraat 40 7814 VA Emmen | T: 0031 591 634126

regiomarketing & -communicatie

www.iskaf2010.nl Deze uitgave is tot stand gekomen door de makers van Drenthe Magazine. Uitgever: Bert Dijenborgh, UIT Producties te Wachtum. Eindredactie: Mirjam van Huet, MCM tekst. Tekst: Mirjam van Huet en Nicole Beaujean, MCM tekst. Engelse vertaling: Machielsen vertalingen. Vormgeving: Edwin Knol, Leds Communicate. Fotografie: Anneke Bloema, The Factory II. Met dank aan: Charles van Santvoord, Marketing Drenthe; Prof. ir. Arnold van Ardenne, Truus van den Brink en Ronald Halfwerk, Astron; Roel Barkhof, CS; Everhard Reckman, provincie Drenthe.

andere auteursrechthebbenden.

zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever en

2010 © Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden verveelvoudigd

marketingdrenthe

Dit is de plek... waar radioastronomie kan schitteren

Recommend Documents