Diabetes en vasten tijdens de ramadan Een observationeel onderzoek onder Turkse migranten in België

Onderzoek Farmaceutisch Tijdschrift voor België

Diabetes en vasten tijdens de ramadan Een observationeel onderzoek onder Turkse migranten in België

B. Peeters1, E. Mehuys 1, I. Van Tongelen1, E. Van Bever2, L. Bultereys2, D. Avonts3, G. Yıldız3, J.P. Remon1, K. Boussery1

MeSH-termen Diabetes Mellitus; Islam; Patient Compliance; Fasting; Emigrants and Immigrants Trefwoorden Diabetes, therapietrouw, ramadan, vasten, Turkse migranten

Samenvatting Doelstellingen Onderzoek verrichten naar (i) deelname aan de ramadan, (ii) adviesverlening over de ramadan door zorgverleners, (iii) medicatiegebruik tijdens het vasten onder Turkse migranten met diabetes in België. Methode Dit observationeel pilootonderzoek werd uitgevoerd onder een pragmatische steekproefpopulatie van 52 Turkse migranten met diabetes in België. Twee vragenlijsten verzamelden informatie over sociodemografische en diabetesgerelateerde gegevens, huidige hypoglykemische medicatie en posologie, deelname aan de voorbije ramadan, advies van zorgverleners over het vasten tijdens de ramadan en de opvolging van dit advies. Resultaten Zestien patiënten (31%) hadden gevast tijdens de voorbije ramadan. De hoofdreden om deel te nemen aan de ramadan was versterking van het geloof (12/15), terwijl de belangrijkste reden om niet deel te nemen het hebben van diabetes was (34/36). Ongeveer 56% van de onderzoekspopulatie kreeg advies van hun zorgverlener(s) over diabetes en vasten tijdens de ramadan. Het frequentst verstrekt advies was om niet deel te nemen aan de ramadan, gevolgd door het aanpassen van de medicamenteuze therapie. Slechts drie patiënten negeerden het advies van hun gezondheidszorgverstrekker. 60% van de personen die effectief vastten kregen aanbevelingen over de inname van diabetesmedicatie tijdens de ramadan. De meeste personen die vastten, veranderden hun dosis niet (87% van de gebruikers van orale antidiabetica (OAD) en 80% van de insulinegebruikers).

1. Eenheid Farmaceutische Zorg, Faculteit Farmaceutische Wetenschappen, UGent, Harelbekestraat 72, 9000 Gent, België. 2. Masterstudent Farmaceutische Wetenschappen, Faculteit Farmaceutische Wetenschappen, UGent, Harelbekestraat 72, 9000 Gent, België. 3. Vakgroep Huisartsgeneeskunde en Eerstelijnsgezondheidszorg, Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen, UGent, De Pintelaan 185, 9000 Gent, België.

12

Besluit Deze pilootstudie vond een lage prevalentie van vasten tijdens de ramadan onder Turkse migranten met diabetes in België. Daarnaast constateren we ook dat de adviesverlening door gezondheidszorgverstrekkers verbeterd kan worden. Studies op grotere schaal zijn nodig om deze bevindingen te bevestigen.

Farmaceutisch Tijdschrift voor België - maart 2013

Summary Aims To investigate (i) Ramadan participation, (ii) provision of Ramadan related advice by healthcare providers (iii) medication use during Ramadan fasting among Turkish migrants with diabetes in Belgium. Methods This pilot observational study was conducted among a convenience sample of 52 Turkish migrants with diabetes in Belgium. Two questionnaires collected information on socio-demographic characteristics, diabetes related characteristics, current hypoglycaemic medication with dosing regimen, participation in the past Ramadan, reasons for (non)participation, use of hypoglycaemic medication during the past Ramadan, advice from their healthcare providers about fasting during Ramadan and follow up of this advice. Results Sixteen patients (31%) had fasted during the past Ramadan. Main reason for Ramadan participation was reinforcement of faith (12/15), while the main reason for non participation was having diabetes (34/36). About 56% of the study population had received recommendations from their healthcare provider(s) about fasting and diabetes during Ramadan. The most commonly provided advice was not to participate in Ramadan, followed by modification of drug therapy. Only 3 patients ignored the advice of their healthcare professionals. In addition, only 60% of those who actually fasted received recommendations about intake of diabetes medication during the ramadan. Most fasters continued their medication dose unchanged (87% of OHA users and 80% of the insulin users). Conclusions This pilot study found a low prevalence of Ramadan fasting among Turkish migrants with diabetes in Belgium. We also found that provision of advice by healthcare providers could be improved. Larger scale studies are warranted to confirm these findings.

Patiënten en methodes

Moslims die vasten tijdens de ramadan mogen gedurende 30 dagen van dageraad tot zonsondergang niet eten en drinken. Hoewel de Koran chronisch zieken vrijstelt van vasten, willen veel moslims met diabetes toch deelnemen. Een grootschalige studie uitgevoerd in 13 moslimlanden onder 12.243 personen met diabetes – de EPIDIARstudie – toonde aan dat 79% van de moslims met diabetes type 2 en 43% met type 1 vasten tijdens de ramadan.1

Setting Dit onderzoek liep van juni tot oktober 2010 in Gent waar ongeveer 10% van de inwoners van Turkse afkomst is. We kregen goedkeuring voor de studie van het Ethisch Comité van het Universitair Ziekenhuis Gent, alle patiënten hebben hun schriftelijke toestemming gegeven.

Gedurende de laatste decennia is het aantal moslims dat in WestEuropa leeft gestaag gegroeid door immigratie uit gebieden met een moslimmeerderheid, zoals de Arabische landen en Turkije. 2,3 De wetenschappelijke literatuur over moslims met diabetes die in westerse landen leven en vasten tijdens de ramadan is beperkt. In Frankrijk werd een enquête uitgevoerd over de attitudes van patiënten en huisartsen tegenover vasten tijdens de ramadan. Dat onderzoek toonde aan dat moslimpatiënten de ramadan als belangrijk beschouwen en dat er een grote culturele kloof is tussen huisartsen en hun patiënten. 4 Een andere studie uitgevoerd onder 27 Arabische Amerikanen met diabetes type 2, stelt een suboptimale diabeteszelfzorg tijdens het vasten in de ramadanperiode vast. 5 Dit observationeel pilootonderzoek werd uitgevoerd bij een pragmatische steekproef van Turkse migranten met diabetes in België. Onze onderzoeksvragen waren: (i) hoeveel patiënten vasten tijdens de ramadan en wat zijn hun motieven om (niet) deel te nemen aan de ramadan?; (ii) krijgen ze aanbevelingen van hun zorgverleners over deelname aan de ramadan?; en (iii) hoe gebruiken de personen die vasten hun diabetesmedicatie tijdens de ramadan?

Patiënten Aangezien etnische minderheden rekruteren zeer moeilijk kan zijn, hebben we verschillende rekruteringsmethodes gebruikt. 6 We rekruteerden patiënten van huisartspraktijken en apotheken met een groot aandeel Turkse patiënten en patiënten van de dienst ‘Endocrinologie en Stofwisselingsziekten’ van het Universitair Ziekenhuis Gent. Daarnaast gebruikten we face-to-facerekrutering om via vrijwilligers uit de lokale Turkse gemeenschap patiënten te bereiken die aan huis gebonden zijn en die een beperkt contact hebben met de gezondheidsdiensten. Patiënten kwamen in aanmerking voor het onderzoek wanneer ze voldeden aan de volgende inclusiecriteria: de patiënt (i) is 18 jaar of ouder, (ii) is geboren in Turkije of heeft ten minste één ouder die geboren is in Turkije, (iii) is moslim, (iv) gebruikt orale antidiabetica (OAD) en/of insuline om diabetes type 1 of 2 te behandelen. Dataverzameling Patiënten die deelnamen vulden twee vragenlijsten in. De deelnemers kregen de eerste vragenlijst zeven weken tot één week voor de start van de ramadan, de tweede lijst werd onmiddellijk na het einde van de ramadan gegeven. Aan de patiënten werd gevraagd om de vragenlijsten in te vullen en terug te sturen naar het onderzoekscentrum. De personen die hun vragenlijsten niet hadden teruggestuurd werden telefonisch hieraan herinnerd. Respondenten konden de vragenlijst invullen in de taal van hun keuze (Nederlands of Turks). Bij analfabete patiënten werden de vragenlijsten voorgelezen door Turkstalige enquêteurs of door een persoon uit hun omgeving.

De eerste vragenlijst verzamelde informatie over sociodemografische en diabetesgerelateerde kenmerken en over de huidige hypoglykemische medicatie en posologie. Aan de huisarts van elke patiënt werd gevraagd om de meest recente HbA1cwaarde door te geven. De tweede lijst bestond uit vragen over deelname aan de ramadan, redenen om (niet) deel te nemen, gebruik van hypoglykemische medicatie tijdens de ramadan, advies van hun zorgverleners over vasten tijdens de ramadan en de opvolging van dit advies.

Onderzoek

Inleiding

Resultaten De eerste vragenlijst werd volledig ingevuld door 66 patiënten. Veertien van hen leverden de tweede vragenlijst niet in, waardoor we een steekproef hadden van 52 patiënten. De verschillen in sociodemografische en diabetesgerelateerde kenmerken van patiënten die de tweede vragenlijst niet terugstuurden waren statistisch nietsignificant, behalve voor geslacht. Gezien de hogere prevalentie onder vrouwen van Turkse afkomst waren er ook meer vrouwen die de tweede vragenlijst niet terugstuurden (Fishers exact test, p<0,05).7 Beschrijving steekproef De sociodemografische en diabetesgerelateerde kenmerken van de deelnemers zijn weergegeven in Tabel 1. Ongeveer 60% van de steekproef bestond uit vrouwen. Ongeveer drie kwart had een laag opleidingsniveau en was niet beroepsactief. De helft van de onderzoekspopulatie werd behandeld met OAD in monotherapie, de andere helft gebruikte insuline (alleen of in combinatie met OAD). 37% had ten minste één gezondheidszorgverstrekker die Turks spreekt. Bij een derde van de respondenten was het HbA1c-gehalte aanvaardbaar (HbA1c <7%, <53 mmol/ mol) en bij een ander derde te hoog (HbA1c >8%, >64 mmol/mol).


13


Tabel 1: Karakteristieken van de steekproef. N=52 (%) Geslacht Vrouw Man

32 (62) 20 (38)

Leeftijd (jaren)

52,5 (26-82)

BMI (kg/m2)

31,3 (22-55)

Opleiding Geen diploma middelbare school

39 (77b)

Diploma middelbare school

8 (16 b)

Hogere opleiding

4 (8 b)

a

13 (26 b)

Tewerkgesteld Verblijfsduur in België 0-10 jaar

4 (8 b)

11-20 jaar

3 (6 b)

21-30 jaar

8 (15 )

>30 jaar

36 (71b)

b

Kennis van het Nederlands 33 (65 b)

Geen – basis

3 (6 b)

Matig Vloeiend

15 (29b)

Diabetes Type 1

3 (6)

Type 2

31 (60)

Onbekend voor patiënt

18 (35)

Duur diabetes (jaren)

10,9 (1-27)

HbA1c <7%, <53 mmol/mol 7-8%, 53-64 mmol/mol >8%, >64 mmol/mol Zelfcontrole van bloedglucose

15 (35 c) 14 (33 c) 14 (33 c) 30 (58)

Hypoglykemische medicatie Enkel OAD

26 (50)

OAD + insuline

15 (29)

Enkel insuline

11 (21)

Data worden voorgesteld als n (%) of gemiddelde (interval). OAD: orale antidiabetica. a Geslaagd in eender welk type hoger onderwijs (hogeschool of universiteit). b P ercentage berekend op n=51, vermits één deelnemer dit onderdeel niet heeft ingevuld. c Percentage berekend op n=43, vermits HbA1c niet verkregen kon worden van 9 deelnemers.

14


Deelname aan de ramadan Bijna 80% van onze steekproef (40/51; totaal n=51, één deelnemer had dit niet ingevuld) beschouwde deelname aan de ramadan als (heel) belangrijk (score op een 5-punts Likertschaal). De meeste patiënten (46/52; 89%) waren zich ervan bewust dat chronisch zieken vrijgesteld zijn van deelname aan de vasten. Zestien patiënten (31%) hadden tijdens de voorbije ramadanmaand ten minste 15 dagen gevast. Elf van hen werden enkel behandeld met OAD (11/16; 69%), vier met een combinatie van OAD en insuline (4/16; 25%) en één enkel met insuline (1/16; 6%). De helft van de personen die deelnamen aan de ramadan, voerden zelf bloedglucosemetingen uit (8/16). De belangrijkste redenen om deel te nemen aan de ramadan waren: het geloof versterken (12/15), zich mentaal en fysiek sterk genoeg voelen om deel te nemen (8/15) en verplicht worden door de Koran om te vasten (7/15) (totaal n=15, één deelnemer had dit niet ingevuld; respondenten konden meer dan één reden aanduiden). De belangrijkste redenen om niet deel te nemen aan de ramadan waren: diabetes hebben (34/36), geadviseerd worden door de behandelende arts om niet deel te nemen (20/36) en vrijgesteld zijn door de Koran (14/36). Aanbevelingen van zorgverleners Ongeveer 56% van de onderzoekspopulatie (29/52) had aanbevelingen gekregen van hun gezondheidszorgverstrekker(s) over diabetes en vasten tijdens de ramadan (huisarts: 26/29; endocrinoloog: 12/29; apotheker: 5/29). Het frequentst verstrekte advies was om niet deel te nemen aan de ramadan, gevolgd door het aanpassen van de posologie. Slechts drie patiënten negeerden het advies van hun gezondheidszorgverstrekker. Tien van de 16 patiënten die vastten tijdens de ramadan kregen advies van een gezondheidszorgverstrekker over het gebruik van OAD of insuline tijdens het vasten, 6 van de 16 kregen geen advies.

Discussie Dit observationeel onderzoek onder Turkse migranten met diabetes in België, toont aan dat slechts 30% van de bevraagde patiënten effectief deelnam aan de vasten. Dit percentage is beduidend lager dan onder migranten in Frankrijk (51%) en onder moslims in moslimlanden (76%).1,4 Een andere relevante bevinding is dat slechts iets meer dan de helft door een zorgverlener was geïnformeerd over diabetes en vasten tijdens de ramadan. Dit percentage is vergelijkbaar met dat geobserveerd in eerdere studies.1,4 Bovendien kreeg slechts 60% van de personen die effectief vastten aanbevelingen over de inname van diabetesmedicatie tijdens de vastenperiode. De meeste personen die vastten, namen hun medicatiedosis onveranderd verder (87% van de OAD-gebruikers en 80% van de insulinegebruikers), wat net iets meer is dan in de EPIDIARstudie (75% van de OAD-gebruikers en 64% van de insulinegebruikers). Deze bevindingen suggereren dat zorgverleners meer aandacht zouden

moeten besteden aan het inlichten van hun moslimpatiënten met diabetes over medicatie tijdens de ramadan. Een patiënt zou de beslissing om te vasten moeten nemen na consultatie van een gezondheidszorgverstrekker over de mogelijke risico’s van vasten op de individuele gezondheid. Patiënten die beslissen om te vasten zouden voor de start van de ramadan een evaluatie moeten ondergaan en zouden een gestructureerde opleiding moeten krijgen gefocust op hun zelfzorg voor diabetes tijdens de ramadan. 8 Voor patiënten die toegang hebben tot diabeteseducatie kan de diabeteseducator dit (ten dele) opnemen. Verder kunnen apothekers een actievere en prominentere rol spelen om het bewustzijn onder patiënten te verhogen, aangezien zij een van de meest bereikbare leden van het eerstelijnsteam zijn en hun huidig niveau van adviesverlening veel ruimte voor verbetering laat. Specifieke educatie over de ramadan voor moslimpatiënten met diabetes kan ook geïntegreerd worden in gezondheidsinterventies in gebieden met een aanzienlijk aandeel inwoners uit moslimlanden.

Als besluit kunnen we stellen dat deze pilootstudie een lage prevalentie vond van vasten tijdens de ramadan onder Turkse migranten met diabetes in België. We besluiten ook dat de adviesverlening door zorgverleners verbeterd kan worden. Studies op grotere schaal moeten uitgevoerd worden om deze bevindingen te bevestigen.

Onderzoek

Medicatiegebruik tijdens de ramadan Bij de meeste personen die deelnamen aan de ramadan (13/15 OAD-gebruikers) bleef de OAD-dosis onveranderd, terwijl een gereduceerde dosis werd waargenomen bij één patiënt en een volledige stopzetting bij een andere patiënt. Alle patiënten namen hun dosis OAD bij suhur (i.e. de maaltijd voor dageraad) en bij iftar (i.e. de maaltijd na zonsondergang). De personen die normaal ook ’s middags een dosis namen (n=5), deden dit tijdens de ramadan bij iftar (3/5), bij suhur (1/5) of ’s nachts (i.e. bij een extra maaltijd tussen iftar en suhur) (1/5). Vier van de vijf insulinegebruikers veranderden hun insulinedosis niet tijdens de ramadan, terwijl één persoon een gereduceerde dosis gebruikte. Zelfgerapporteerde medicatietrouw tijdens de ramadan, gedefinieerd als het volgen van de door de arts voorgeschreven (aangepaste) behandeling, was zeer hoog: 14 van de 16 patiënten rapporteerden elke dag de OAD en/of insuline in te nemen zoals voorgeschreven.

De belangrijkste beperking van deze studie is het kleine aantal deelnemers. Ons oorspronkelijke doel was om 100 patiënten te includeren, maar de rekrutering verliep moeilijker dan verwacht. Het is bekend dat etnische minderheidspatiënten een moeilijk bereikbare doelgroep vormen in studies.9 We combineerden daarom verschillende rekruteringsbronnen. Gedurende de rekruteringsperiode waren veel patiënten die in aanmerking kwamen niet in België aangezien ze de zomer in Turkije doorbrachten (de ramadan van 2010 viel in de zomermaanden). Dat kan een selectiebias veroorzaakt hebben: moslims met diabetes die niet wilden vasten tijdens de ramadanmaand bleven misschien in België, wat kan verklaren waarom het percentage van personen dat deelnam aan de ramadan zo laag was in dit onderzoek. Een andere beperking is dat we niet genoeg data hebben over de patiënten die niet deelnamen aan de studie. Hoewel we de rekruteerders hadden gevraagd om dat te registreren, werd dat maar door een beperkt aantal van hen gedaan.


15


Correspondentie

Referenties

Bart Peeters Universiteit Gent - Eenheid Farmaceutische Zorg – Faculteit Farmaceutische Wetenschappen Harelbekestraat 72, 9000 Gent [email protected]

1. Salti I, Bénard E, Detournay B, et al. A population-based study of diabetes and its characteristics during the fasting month of Ramadan in 13 countries. Diabetes Care 2004;27:2306–11. 2. Fargues P. Arab migration to Europe: trends and policies. International Migration Review 2004;38:1348–71. 3. Vasileva K, Sartori F. Statistics in focus 108/2008. Population and social conditions. Acquisition of citizenship in the European Union. Luxemburg: Eurostat; 2008. 4. Gaborit B, Dutour O, Ronsin O, et al. Ramadan fasting with diabetes: an interview study of inpatients and general practitioners attitudes in the South of France. Diabetes and Metabolism 2011;37:395–402. 5. Pinelli NR, Jaber LA. Practices of Arab American patients with type 2 diabetes mellitus during Ramadan. Journal of Pharmacy Practice 2011;24:211–15. 6. Groves R, Fowler F, Couper M. Survey Methodology. Hoboken, NJ: Wiley; 2004. 7. Vandenheede, H., Deboosere, P. Type 2 diabetes in Belgians of Turkish and Moroccan origin. Arch Public Health 2009, 67:62-87. 8. Hui E, Devendra D. Diabetes and fasting during Ramadan. Diabetes/Metabolism Research and Reviews 2010;26:606–10.

Dit artikel is een vertaling van: Peeters B, Mehuys E, Van Tongelen I, et al. Ramadan fasting and diabetes: An observational study among Turkish migrants in Belgium. Prim Care Diabetes 2012, 6:293-296.

9. Couper MP, de Leeuw ED. Non response in cross-cultural and cross-national surveys. In: Harkness JA, van de Vijver FJR, Mohler PP (editors). Cross-Cultural Survey Methods. New York: Wiley; 2003. p. 157–78.

Belangenconflict: niets vermeld. We danken alle respondenten en rekruteerders voor hun medewerking aan deze studie.

16


Diabetes en vasten tijdens de ramadan Een observationeel onderzoek onder Turkse migranten in België

Recommend Documents