DEMENTIE EN HET GENETISCH ONDERZOEK Prof. Dr. Julie van der Zee, PhD
Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium Neurogenetica, Instituut Born‐Bunge, Universiteit Antwerpen
Onderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten Prof. Dr. Christine Van Broeckhoven Meer dan 30 jaar baanbrekend onderzoek naar de genetische oorzaken van dementie à à à
Ziekte van Alzheimer Frontotemporale dementie Ziekte van Parkinson
Doelstelling ¾ Identificatie van genen en risicofactoren ¾ Het begrijpen van de biologie van de ziekte genen ¾ Bijdragen tot de ontwikkeling van meer doeltreffende therapieën
1
Dementie, de uitdaging van de 21ste eeuw België 180.000 mensen met dementie 120.0000 Alzheimer patiënten (2/3) 2.000.000 mensen betrokken: familie,
naasten, verzorgers, artsen, …
Europa Meer dan 7.3 miljoen dementiepatiënten!
Wereldwijd in 2010
Eén nieuwe patiënt elke 4 seconden ….
35.6 miljoen dementiepatiënten!
Wereldwijd tegen 2050 Naar schatting 115.4 miljoen dementiepatiënten !
Bron: ADI World Alzheimer Report 2011
Geheugen en Veroudering Iedereen krijgt problemen met het geheugen bij het ouder worden! Een beetje vergeetachtig zijn, betekend dus niet dat iemand dement wordt Normaal verouderen → milde vergeetachtigheid Verlies van contactpunten tussen hersencellen. = het informatienetwerk zit losser! Pathologisch verouderen → dementie Verlies van hersencellen. = gaten in het informatienetwerk!
2
Ziekte van Alzheimer Ziekte genoemd naar de Duitse neuropsychiater
Alois Alzheimer (1864‐1915) 1906: A. Alzheimer beschreef eerste maal
kenmerkende microscopische veranderingen in hersenen Alzheimer patiënten
→ Abnormale eiwit klompen in de hersen regio's van het geheugen en cognitie (hippocampus) ‐ Amyloide plakken ‐ Tau kluwens
3
Krimpend Brein Gezonde persoon
Alzheimer patiënt
→ Atrofie van de hersenen
Soorten Dementie Dementie is een verzamelnaam, meer dan 60 soorten à geleidelijke achteruitgang van de verstandelijke functies en geestelijk functioneren staan centraal De belangrijkste vormen zijn: à à à à à
Ziekte van Alzheimer (AD) : 50‐70% Vasculaire dementie (VaD) : 15% Lewy Body dementie (LBD) : 10% Frontotemporale dementie (FTD) : 5‐10% Andere zeldzame vormen
AD en FTD belangrijkste oorzaak van ‘Jongdementie’: à treft patiënten voor de leeftijd van 65 jaar! à Jonge persoon met dementie meestal tussen 40 en 60 jaar à In België 3.000 – 11. 000 jong dementerenden
4
Risicofactoren voor dementie Leeftijd à Hoe gezond of ongezond men ook leeft, de kans om dement te worden stijgt met de jaren à boven 65 jaar verdubbelt prevalentie iedere 5 jaar Vrouw zijn à Dementie komt vaker voor bij vrouwen dan bij mannen à 1/3 mannen > 90 j. dement vs. 1/2 vrouwen → daling van vrouwelijke hormonen na de menopauze Andere ziekten à Suikerziekte, ziekte van Parkinson, … à Hart en Vaatziekten: slagaderverkalking, hoge bloeddruk, … → gezonde voeding (onverzadigde vetzuren), niet te veel alcohol en voldoende lichaamsbeweging Wat goed is voor je hart is ook goed voor je hoofd
Erfelijkheid en dementie: ‘Het zit in de familie’ Dementie komt vaker voor in families à Ongeveer de helft van de dementiepatiënten heeft nog een ander familielid met dementie. à Bij identieke tweelingen komt dementie in beiden voor in 8 op 10 tweelingen.
→ Dementie heeft een belangrijke genetische component
5
Erfelijke dementie Jongdementie = eerste symptomen van geheugenverlies
treden op voor de leeftijd van 65 jaar Bij jongdementie ziet men vaker nog andere patiënten in de
familie wat wijst op een genetische bijdrage tot de ziekte. In zeldzame families wordt de ziekte doorgegeven van generatie
tot generatie volgens een eenvoudige erfelijkheidspatroon = erfelijke dementie Erfelijke dementie < 1% van de dementiepatiënten (= zeer
zeldzame ziekte) Erfelijke fouten (= mutaties) werden gevonden in AD en FTD
families
Erfelijke dementie
Een kind van een zieke ouder heeft één kans op twee om ziek te
worden (= autosomaal dominante overerving) Ziekte wordt veroorzaakt door 1 erfelijke fout of mutatie in 1 gen Drager van een mutatie wordt ziek rond dezelfde leeftijd als de
andere patiënten in de familie
6
Dementie families voor genetisch onderzoek AD/A
AD/B
→ Onderzoek Belgische families leidt tot ontdekking van PSEN1 gen als belangrijkste sleutelgen in alzheimerdementie
Foute Genen in dementie Dementie
Gen / Eiwit
Ziekte van Alzheimer Amyloïde voorloper eiwit
Frontotemporale dementie
Afkorting Chromo Percentage ‐soom in families APP
21
18%
Preseniline 1
PSEN1
14
78%
Preseniline 2
PSEN2
1
4%
Progranuline
GRN
17
21%
C9orf72
9
17%
MAPT
17
4%
C9orf72 Microtubuli‐ geassocieerde eiwit tau
→ Er zijn nog dementie genen! http://www.molgen.ua.ac.be/FTDMutations/
7
Erfelijk risicoprofiel Ouderdomsdementie >99% van de patiënten In oudere dementie patiënten wordt het risico veroorzaakt
door een samenspel van erfelijke en omgevingsfactoren Sommige factoren tellen op en verhogen je risico,
anderen tellen af en verlagen je risico, andere versterken of verzwakken je risico = risicoprofiel tot dementie Aantal risicofactoren die iemands risicoprofiel bepalen
is nog onbekend
Van familie genetica naar populatie genetica Patiënten
Gezonde individuen
= dragers van een risicoprofiel
8
Genetische riscofactoren voor dementie 1995: APOEε 4 risico gen voor Alzheimer dementie Drie vormen APOE ε 2, APOE ε 3 en APOE ε 4 Eén maal ε 4 verhoogt de kans op Alzheimer met ongeveer 5x Twee maal ε 4 verhoogt de kans op Alzheimer met ongeveer 10x
→ Niet alle dragers van een APOE ε4 vorm worden ziek! Dankzij grootschalige Internationale collaboraties die
DNA van > 20.000 proefpersonen onderzochten werd voor het eerst in 20 jaar 9 nieuwe risicogenen ontdekt
→ impliceren naast amyloid cascade ook cholesterol metabolisme en inflammatie
DEELNEMEN AAN HET GENETISCH ONDERZOEK
9
Onderzoeksdeelnemers AD patiënten 1500
Patiënten FTD patiënten 390
PD patiënten 750
Gezonde vrijwilligers 1000
Nauwe samenwerking met grote neurologische centra en
geheugen klinieken in België Onderzoeksverpleegkundingen die deelnemers aan huis
bezoeken à Opvragen van medische informatie, opstellen van stambomen, nog
andere patiënten of gezonde deelnemers in familie
Naast patiënten ook gezonde vrijwilligers nodig! à Om genetische verschillen in DNA op te sporen die het risicoprofiel voor dementie vormen, vergelijken we DNA van gezonde ouderen met dat van dementie patiënten
Met Uw medewerking helpt u het wetenschappelijk onderzoek en geeft U hoop aan mensen! Wie komt in aanmerking voor deelname? Patiënten, familieleden en gezonde vrijwilligers (ouder dan 18 jaar) Wat wordt er verwacht van de deelnemers? Informatieformulier ‐ Ondertekend toestemmingsformulier Informatie over de eigen ziektegeschiedenis voorkomen van dementie en hersenziekten bij de familie Korte test van cognitie en geheugen Een bloedafname voor DNA
10
Christine Van Broeckhoven
11
