delftse bedrijvigheid
Bovenbouw
Werk dankzij spoor Het spoor is belangrijk voor bedrijven, ook in Delft. Een van grootste Delftse bedrijven, DSM, staat naast het spoor. Vroeger was dit de ‘Nederlandsche Gist en Spiritusfabriek N.V.’ en later kreeg de fabriek de naam ‘Gist-brocades’. De Delftse fabriek is al ruim 100 jaar wereldberoemd en heeft veel voor Delft betekend. Er hebben veel Delftenaren gewerkt en er werken nog steeds ruim 1000 mensen. Maar stel dat we in de toekomst alles zelf kunnen printen met een 3D-printer? Blijven onze Delftse fabrieken dan bestaan? En wat zijn de gevolgen voor het spoor? foto: Erfgoed Delft, archief collectie Beeld en Geluid (21 december 1960)
25
Fabriek voor goede gist
vroeger
Jacques van Marken startte in 1869 de Gist- en Spiritusfabriek met het doel er gist te kweken van een constante kwaliteit. De bakkers klaagden in de negentiende eeuw namelijk enorm over de slechte kwaliteit van de gist in Nederland. Ze hadden de gist nodig om het deeg van hun brood te laten rijzen. Dat ging niet altijd goed. De kwaliteit was steeds zo verschillend, dat ze er niet op konden vertrouwen dat ze iedere dag lekker knapperig brood konden bakken.
Bakkersgist maakt voeding luchtig
Het oude gebouw van de Nederlandsche Gist en Spiritusfabriek N.V. staat op het DSM-terrein, middenin de Spoorzone.
Zonder gist zou onze voeding maar saai zijn. Geen brood, geen cake, geen koekjes en ook geen bier en wijn. Vroeger gingen de bakkers bij de bierbrouwer langs om een kannetje biergist te halen. Het schuim van het bier bevatte gist dat nodig is om deeg te laten rijzen. Pas in de negentiende eeuw werd voor het eerst bakkersgist in een fabriek gekweekt. Deze was van constante kwaliteit en had geen bittere smaak.
Slim: goede gist Jacques van Marken bedacht het slimme plan om gist van goede kwaliteit te kweken. In het noorden van Delft kocht hij daarom een stuk grond en liet daar, aan de rand van de stad, zijn fabriek bouwen. Vlak naast de rivier de Vliet én direct naast de spoorlijn van Rotterdam naar Den Haag. Het bedrijf werd al snel een groot succes, hij verdiende er veel geld mee. Veel Delftenaren gingen er aan het werk.
Heel soms ruik je in de stad nog de weeë, zoete geur van gist. Vroeger rook het veel sterker, maar doordat de fabriek nu filters gebruikt is dit minder geworden. Heb jij het wel eens geroken? 26
1
DOE
Broodje bakken Bak zelf je brood in ca. 3 uur. Deeg maken: half uur tot drie kwartier Rijzen: anderhalf uur Bakken: drie kwartier A Je hebt nodig: twee mengkommen, een vork, een broodvorm (12 x 19 cm), een oven, een kookwekker, een theedoek, een weegschaal, een werkblad, een rooster. b Zet de volgende ingrediënten klaar: 500 gram volkorenmeel, 1,5 eetlepel verse gist, 350 gram water (handwarm), een grote lepel olie, een snufje zout en een handje bloem. c Was je handen goed voordat je begint. Doe de gist in de kom en giet het water erbij. Roer met een vork net zo lang tot de gist is opgelost. Meng in een andere kom het meel met het zout. Voeg vervolgens het gezouten meel toe aan het gistpapje. Nu moet je hard gaan kneden, zodat alles goed mengt. Laat je brooddeeg 10 minuten rusten met een theedoek erover. Giet na 10 minuten een klein scheutje olie op je werkblad en een scheutje olie over het deeg. Haal het deeg uit de kom en leg het op je werkblad dat je eerst met een beetje bloem bestuift. Zo plakt het deeg niet. Je kneedt voor de tweede maal heel goed: vouw het deeg dubbel, maak het weer open, knijp en kneed tot het helemaal soepel is. Herhaal dit wel 10 keer!
DENK Leg het deeg daarna weer een kwartiertje te rusten en herhaal daarna de kneedronde nog een keer. Uiteindelijk is het deeg heerlijk zacht en soepel. Leg het terug in de (schoongemaakte!) kom. Maak de theedoek nat met heet water, wring hem goed uit en leg de theedoek over de kom. Laat het deeg 30 minuten rijzen. Niet tussentijds spieken! d Bestrijk de bakvorm met olie en een beetje bloem en doe het gerezen deeg in de vorm. Vervolgens laat je het (met een vochtige warme theedoek) een uur rijzen. Verwarm de oven na een half uur voor op 220 graden. e Besproei het deeg van boven met een paar druppels water, maak met een mesje een paar inkepingen in het deeg. Zet het deeg in de oven. Verlaag na een kwartier bakken de temperatuur van de oven naar 190 graden. Zo laat je hem nog een half uur bakken. Je brood is gaar als de zijkanten bij de vorm loslaten. f Draai de vorm op z’n kop en laat het brood zo afkoelen. Na een tijdje kun je het snijden. Eet smakelijk!
PRAAT
opdracht
vroeger
2
Wat is spiritus? A Zoek op wat spiritus is (kijk op internet of op het etiket van een fles). Wat is het belangrijkste ingrediënt? Waarom is het belangrijk dat je er voorzichtig mee bent? b Kijk op het reclame-affiche. Waar gebruikten ze spiritus in die tijd voor? c Vraag een volwassene (of kijk nogmaals op het etiket) waar spiritus nu nog voor wordt gebruikt. foto: Jacques Zon, Erfgoed Delft, archief collectie Beeld en Geluid
opdracht
Zonder gist zal je deeg niet rijzen. Het deeg wordt een harde klomp en geen luchtig brood. 27
vroeger
opdracht
3
De industriële revolutie, ook in Delft
DENK PRAAT
De locatie van een fabriek
foto: Archief DSM
DOE A Wijs op de kaart van Delft aan waar de fabriek van Jacques van Marken stond. b Waarom zou hij zijn fabriek langs de Vliet en naast de spoorlijn gebouwd hebben? c Bedenk goede plekken om zelf een fabriek te bouwen. Waar moet je allemaal rekening mee houden? Wat zijn slechte plekken om een fabriek te bouwen? Waarom? 1931
Een fabriek is een grote werkplaats waar iets wordt geproduceerd. Lang geleden maakte men alles met de hand, maar in de 19e eeuw veranderde dit. De machines namen het over. Door de uitvinding van de stoommachine kon men veel meer en ook veel sneller produceren. De uitvinding van de stoommachine leidde tot de industriële revolutie.
opdracht watertoren
N
NU
het spoor
watertoren
molen 28
binnenstad
4
DENK
Dat was een periode waarin in een heel snel tempo nieuwe fabrieken en industrieën ontstonden en er heel veel in het leven van mensen veranderde. De Delftse Gist- en Spiritusfabriek is een typisch voorbeeld van een nieuwe 19e eeuwse fabriek die niet had kunnen bestaan zonder de uitvinding van de stoommachine. Delft deed dus hard mee aan de industriële revolutie.
PRAAT
Hoezo revolutie A Industrie betekent ‘bedrijvigheid’ en revolutie ‘een snelle verandering’. Wat betekent industriële revolutie? b Waarom was de stoommachine zo’n belangrijke uitvinding? Zoek in een geschiedenisboek op wat er tijdens de industriële revolutie allemaal veranderde. c Wat betekende de industriële revolutie voor de ontwikkelingen op het spoor?
foto: www.stoommachine.info
opdracht
5
DENK
PRAAT
vroeger
Goed voor de mensen van de fabriek
foto: Archief DSM
A Bespreek met elkaar wat de leus ‘De fabriek voor allen. Allen voor de fabriek’ betekent. b Zoek op internet op wat een tuindorp is.
De inrichting van de wijk en het bijbehorende park werden bedacht door de ontwerper Louis Paul Zocher. Hij bedacht slingerende straten in plaats van rechte lijnen en plaatste kleine ronde meertjes in het park.
Een bijzonder paar: Jacques en Agneta van Marken Jacques van Marken werd in 1845 in Dordrecht geboren en stierf in 1906 in de Hof van Delft. Hij trouwde met Agneta Matthes. Samen werkten ze hard voor de Gist- en Spiritusfabriek. Naast die fabriek richtten ze ook de Delftse parfumeriefabriek ‘Maison Neuve’ op. De alcohol die ontstond bij het maken van de gist kon je namelijk gebruiken om parfum te maken. De Delftse aardewerkfabriek ‘De Porseleyne Fles’ maakte de flesjes voor de parfum. Het echtpaar Van Marken is heel
Het Agnetapark
bekend geworden om de manier waarop zij met hun werknemers omgingen. Zij zorgden goed voor hen. Dat was voor die tijd heel bijzonder. Hun leus was ‘De fabriek voor allen. Allen voor de fabriek.’ Ze bouwden naast de fabriek een tuindorp met huizen speciaal voor de arbeiders. Agneta liet deze huizen precies bouwen volgens de wensen van deze mensen. Om te weten hoe ze het liefst woonden, voerde ze vele gesprekken met de fabrieksarbeiders uit de Gisten Spiritusfabriek.
Tip! Neem in het weekend je ouders of opa en oma eens mee naar het Agnetapark voor een wandelingetje. Het voelt er nog als ‘vroeger’. Vertel je ze dan ook even waarom het Park Agneta heet? kaart: S. Lankhout & Co, Erfgoed Delft, archief collectie Beeld en Geluid
29
vroeger
DOE
opdracht
6
Bacinol Nadat de heer en mevrouw Van Marken waren overleden bleef de fabriek succesvol produceren. In de Tweede Wereldoorlog werd er in de fabriek in het geheim onder de codenaam Bacinol -
Alexander Fleming De ontdekker van penicilline was Alexander Fleming, een Engelsman. Hij behandelde in de Eerste Wereldoorlog soldaten, van wie er velen stierven aan infecties. Na de oorlog wilde hij weten hoe
30
aan een belangrijk nieuw product gewerkt: penicilline. Dit is een belangrijk ingrediënt voor antibiotica, een medicijn dat bacteriën doodt en daardoor zieke mensen beter maakt.
je infecties kunt stoppen. Tijdens een experiment ontdekte hij dat de schimmel met de naam penicillinium ervoor zorgde dat bacteriën stopten met groeien. Dit was een belangrijke ontdekking! In de Tweede Wereldoorlog redde penicilline het leven van vele gewonde soldaten. Fleming kreeg de Nobelprijs voor zijn ontdekking. Na de Tweede Wereldoorlog startte de fabriek in Delft met het verder ontwikkelen van de penicilline en andere medicijnen. In de jaren tachtig groeide de fabriek uit tot een van de grootste penicillinefabrieken ter wereld.
Zelf een schimmel kweken Nodig: een boterham, een stevig plastic zakje (druksluitzakje), water. Scheur je boterham in stukken, druppel er wat water overheen en stop de vochtige boterham in het zakje. Sluit de zak en leg hem op een warme plaats (boven de verwarming of in de zon voor het raam). Na twee of drie dagen zit het vol schimmel! Was goed je handen als je het hebt aangeraakt.
PRAAT
opdracht
7
nu
Googelen naar DSM
DSM Delft De Gist- en Spiritusfabriek (die ze ook wel ‘de Gist’ noemden) bleef al die jaren groeien en groeien en werd wereldberoemd. Het terrein werd steeds groter en er kwamen steeds meer gebouwen op te staan. Ook kwam er meer verkeer rondom het terrein. Vrachtwagens met materialen en stoffen voor de fabrieken, maar ook veel auto’s van de mensen die er werkten. Om de mensen in de stad niet teveel tot last te zijn, bouwde de fabriek (die sinds 1968 Gist-
DOE
brocades was gaan heten) in de jaren tachtig van de twintigste eeuw zelf een eigen aansluiting op de provinciale weg. Op die manier hoefden er minder vrachtwagens door de stad en merkten de mensen in de omgeving van de fabriek minder van de bedrijvigheid. In 1998 ging de Delftse fabriek Gist-brocades samen met een groot belangrijk Nederlands bedrijf: DSM. DSM Delft is nu de grootste fabriek van Delft, er werken ongeveer 1100 mensen. DSM ligt aan de Alexander Fleminglaan nummer 1.
Als je op Google zoekt naar ‘DSM Delft’, dan lees je: ‘DSM is top in voeding en farma’. A Wat bedoelen ze hiermee? b Wat maken ze bij DSM? c Waarin lijkt de fabriek op de fabriek uit de tijd van Van Marken en waarin verschilt hij?
DENK
DOE
Straten zoeken
opdracht
8
Straten worden vaak vernoemd naar belangrijke mensen, gebeurtenissen of bedrijven. In de lesbrief zijn twee belangrijke namen uit de geschiedenis van DSM genoemd die gebruikt zijn voor een park- en straatnaam. Weet je nog welke? A Kun je zelf nog twee straatnamen bedenken die met de fabriek te maken hebben? b Zoek op de kaart van Delft of jouw straten ook echt bestaan. 31
s
olie
z an
s kaa
10
ohol
opdracht
plastic z
alc
In laboratoria kweken de mensen van DSM Delft nieuwe gistsoorten om nieuwe smaken te maken. Ook onderzoeken ze of ze bijvoorbeeld vetten en eieren uit producten kunnen vervangen in brood en cake. Op het terrein staat een echte bakkerij en een kaasmakerij.
melk
d
Laboratoria
Ingrediënt en eindproduct Chemie is niets anders dan het maken van stoffen (en hiermee bedoelen we geen lapjes waar je kleren van maakt, maar bijvoorbeeld vloeistoffen). Welke producten in de blauwe rondjes zijn gemaakt van de ingrediënten in de groene rondjes? Verbind de juiste combinatie door een lijn met elkaar.
gla
su
ken
Bij DSM maken ze stoffen en doen ze ook onderzoek naar hoe ze nieuwe stoffen kunnen maken. Zo maken ze van de gist die wordt geproduceerd smaakmakers in soepen en sauzen. Gist smaakt een beetje als soep. Het heeft een hartige smaak. Als je gist aan een product toevoegt, hoeft er minder zout te worden toegevoegd en dat is gezonder.
DOE
9
opdracht
ak
Smaakmakers
DENK
r ike
Dagelijks vinden in de keuken de mooiste chemische processen plaats. Het brood van pagina 27 dat jij hebt gemaakt is daar een voorbeeld van: je stopt diverse ingrediënten bij elkaar, zet het in de oven en er ontstaat een nieuw product. De losse onderdelen samen worden één brood. Heel bijzonder eigenlijk.
eindproducten
d
Chemische reactie
aar
nu
ingrediënten
DENK
PRAAT
Chemische uitdrukkingen ‘Er is een goede chemie tussen hen’, ‘Een chemische reactie’, ‘Wat een chemisch goedje’, zijn drie uitdrukkingen waarin het woord chemie een rol speelt. Wat betekenen die uitdrukkingen? Waar zouden ze vandaan komen denk je?
32
Vervoer
Het raccordement
Voor de toekomst van DSM is de bereikbaarheid over de weg, het spoor en het water van groot belang. De trein en het schip zijn betrouwbaar en goed voor het milieu. Ook is het belangrijk dat deze twee vervoersvormen veilig zijn. Voordat de tunnel werd gebouwd, kwamen er elke week wel twee tot zes spoorwagons met zwavelzuur en ammoniawater aan bij DSM. Die zijn nodig voor de productie in het bedrijf, maar ze zijn ook brandgevaarlijk als ze in aanraking komen met vonken. Als deze stoffen niet per trein kunnen worden aangevoerd, moet het over de weg, met vrachtwagens. Dit is niet alleen slecht voor de luchtkwaliteit, maar het is ook iets minder veilig om met die gevaarlijke stoffen over de weg te rijden. Stel je voor dat er een botsing is, dan vliegt alles in brand!
Een deel van de aanleg van de Delftse spoortunnel vindt plaats op het DSM-terrein, hier komt de ingang van de tunnel. Het kleine rangeerterrein (het raccordement) is tijdens de bouw van de spoortunnel gesloten. Tijdens de bouw van de tunnel kunnen er geen goederen per spoor worden aan- en afgevoerd. Dit gebeurt nu over de weg. Als de bouwwerkzaamheden klaar zijn, blijft DSM ook in de toekomst verzekerd van de aanvoer van alle grondstoffen en goederen over het spoor en kan zij laden en lossen op het eigen terrein.
nu
foto: Archief DSM
opdracht
11
DENK
DOE
Voordelen en nadelen
A goed voor het milieu
Wat zijn de voordelen en nadelen van verschillende soorten vervoer? Je kunt meerdere antwoorden opschrijven. Noteer de letters in het vakje achter de vervoersoorten.
Vervoer over water
Keuze uit:
Voordeel Nadeel
b veilig c geen last van files d wel last van files e slecht voor het milieu f kan alleen van A naar B g kan overal heen h gaat heel snel
Vervoer over het spoor
i kan heel ver j gaat langzaam
Vervoer over de weg
k kan veel tegelijk vervoeren
Vervoer door de lucht
l kan maar een beperkte hoeveelheid vervoeren 33
nu
Woon-werkverkeer Er werken ruim duizend mensen bij DSM in Delft. Als deze mensen in Delft wonen, kunnen ze op de fiets naar hun werk. Maar als ze uit andere plaatsen komen, dan moeten ze met de auto of het openbaar vervoer: de trein of de
opdracht
12
bus. Het zou handig zijn als er een station zou zijn bij DSM, dan konden de mensen zo bij hun werk uit de trein stappen, het spoor ligt er toch. Wie weet komt er in het nieuwe spoorplan wel een station Delft Noord naast het fabrieksterrein?
DENK
Het spoor, DSM en woon-werkverkeer A Welke drie functies heeft het spoor voor het bedrijf DSM? b Met welke vervoersmiddelen kunnen mensen naar hun werk? c Wat zijn de voor- en nadelen van de verschillende vervoersmiddelen? d Hoe zit dat bij jou thuis? Hoe gaat jouw vader of moeder naar het werk? Vraag thuis na hoeveel kilometer je vader of je moeder dagelijks moet reizen te voet, per OV, per fiets of per auto.
34
opdracht
13
DENK
Forenzen van Delft Mensen die niet wonen in de plaats waar ze werken maar elke dag heen en weer reizen tussen hun woonplaats en hun werk, heten forenzen. A Uit welke taal komt het woord forens? b Uit welke plaatsen kunnen de forenzen die dagelijks aankomen op station Delft bijvoorbeeld komen? Bedenk 5 plaatsen en beschrijf de route die ze dagelijks maken.
Een uitvinding die ons leven verandert
DENK
In deze lesbrief zag je dat de uitvinding van de stoommachine leidde tot de Industriële Revolutie: er kwamen grote fabrieken en mensen hoefden niet meer alles met de hand te maken. De stad veranderde. Meer mensen gingen aan het werk in de fabriek, er kwamen stoomtreinen. Stel je eens voor dat we in onze tijd ook een belangrijke uitvinding zouden doen die het hele leven zou veranderen…
PRAAT
opdracht
toekomst
14
Driedimensionaal printen A Waarom zouden we geen fabrieken meer nodig hebben als je alles kan 3D-printen? b Wat zijn de gevolgen voor het vervoer? Komen er meer files of juist minder denk je? c Op internet staat een tekst die heet ‘De 3Dprinter een bedreiging voor de speelgoedfabriek’. Bespreek in de klas waarom je het wel of niet eens bent met deze stelling. Zie je ook een uitdaging voor de speelgoedfabriek?
De 3D-printer Wat dacht je van de gevolgen van de ontwikkeling van de 3D-printer? Dit is een printer die echte dingen kan printen. Gaan we nu nog naar de winkel om onze producten te kopen, in de toekomst zou dat wel eens kunnen veranderen. Misschien kunnen we ons eten en onze meubels over een aantal jaren wel 3D-printen, thuis, of in een ‘3D-printshop’. Dan hebben we uiteindelijk helemaal geen fabrieken meer nodig, want dan maken we alles zelf.
foto: Delftse Modelbouw Vereniging
opdracht Een geprinte dubbeldekker Bij de Delftse Modelbouw Vereniging maken ze op dit moment een minitrein met een 3Dprinter. Het wordt een dubbeldekker die nog verder wordt afgewerkt.
15
DOE
Ontdek het zelf Zoek op internet informatie over de 3D-printer op. Waar wordt hij al gebruikt? Wat maken ze met een 3D-printer op dit moment?
35
toekomst
Slim én succesvol uitvinden Op bladzijde 26 kon je lezen over het slimme plan van Jacques van Marken om een fabriek te starten. Zijn fabriek is nu al ruim honderdveertig jaar succesvol. Dat is natuurlijk de droom van iedere uitvinder of ondernemer: iets slims bedenken dat succesvol is. In 2009 wonnen drie Delftse
basisschoolkinderen bij ‘Het beste idee van Nederland’. Zij hadden de Zzzleeplight verzonnen, een lamp waar kinderen beter door gaan slapen. Zo worden er dagelijks slimme oplossingen bedacht voor een probleem. Ze worden niet allemaal succesvol, maar sommige producten wel. http://ftp.senzumbrellas.com
Voorbeelden van slimme producten uit Delft:
DENK
Met de Vacuvin blijft wijn veel langer houdbaar. Je kunt met een speciale dop en apparaatje de fles vacuüm trekken. http://images.vacuvin.com
Yes!Delft helpt mensen die een fantastisch idee hebben, om dat idee ook uit te voeren. Het is een idee van de Technische Universiteit in Delft om met Yes!Delft nieuwe bedrijven te helpen om succesvol te worden.
36
De Senz paraplu kan windvlagen tot 100 kilometer per uur weerstaan zonder dubbel te klappen.
PRAAT
opdracht
16
Andere toepassingen Met de robothand van Lacguey kunnen paprika’s geplukt worden door een robot. www.lacquey.nl
Op de website van gemeente Delft vind je een heleboel Delftse uitvindingen. Ga naar: www.delft.nl, klik aan: inwoners > thema’s en campagnes > uitvindingen
De robothand van Lacquey heeft twee belangrijke bijzondere eigenschappen: hij kan verschillende dingen oppakken en wat vooral belangrijk is: hij kan het heel erg voorzichtig. Zou je deze robothand ook nog ergens anders in kunnen zetten? Bedenk een slim plan. Misschien wordt het wel een heel succesvol idee. Kun je ook nog andere mogelijkheden verzinnen voor de paraplu of de Vacuvin?
